ΟΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟΥ ΠΕΠΤΙΔΙΟΥ HB 19 ΣΤΑ HUVEC, ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΟΥΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΥΚΛΕΟΛΙΝΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Γεώργιος Βασιλείου Α.Μ.

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΟΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟΥ ΠΕΠΤΙΔΙΟΥ HB 19 ΣΤΑ HUVEC, ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΟΥΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΥΚΛΕΟΛΙΝΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Γεώργιος Βασιλείου Α.Μ."

Transcript

1 1 ΟΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΝΘΕΤΙΚΟΥ ΠΕΠΤΙΔΙΟΥ HB 19 ΣΤΑ HUVEC, ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΟΥΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΥΚΛΕΟΛΙΝΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Γεώργιος Βασιλείου Α.Μ.: 2585 Πάτρα, Ιούλιος 2012

2 2 Ο επιβλέπων καθηγητής/ Επιστημονικός υπεύθυνος Κατσώρης Παναγιώτης Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστήμιο Πατρών Τα μέλη της Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής Κατσώρης Παναγιώτης Μίντζας Αναστάσιος Φλυτζάνης Κωνσταντίνος Αν. Καθηγητής Καθηγητής Αν. Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Τμήματος Βιολογίας Τμήματος Βιολογίας

3 3 Περίληψη Η Νουκλεολίνη είναι μια πρωτεΐνη που λειτουργεί ως υποδοχέας για διάφορα μόρια, όπως αυξητικοί παράγοντες, μόρια κυτταρικής προσκόλλησης, ακόμα και ιοί (HIV, coxsackie B, κ.ά.), που εμπλέκονται σε παθοφυσιολογικές διεργασίες. Συμμετέχει στις διαδικασίες της ογκογένεσης και της αγγειογένεσης και ανιχνεύεται στον πυρήνα, το κυτταρόπλασμα των κυττάρων, καθώς επίσης και στην επιφάνεια καρκινικών και μιτωτικά ενεργών ενδοθηλιακών κυττάρων. Το συνθετικό πεπτίδιο ΗΒ 19 συνδέεται στη Νουκλεολίνη της επιφάνειας και καταστέλλει την ογκογένεση, αλλά και την αγγειογένεση Η ερευνητική ομάδα του εργαστηρίου έδειξε, σε προηγούμενες εργασίες, ότι το ΗΒ 19 καταστέλλει την in vivo αγγειογένεση στο μοντέλο μελέτης της CAM σε έμβρυο όρνιθας. Βρέθηκε, ακόμη, ότι καταστέλλει την in vitro προσκόλληση, μετανάστευση και τον πολλαπλασιασμό των HUVEC, χωρίς να προκαλεί την απόπτωσή τους. Οι βιολογικές δράσεις αυτές φαίνεται να διαμεσολαβούνται και από τις κινάσες Src, ERK1/2, Akt και FAK, αφού παρατηρήθηκε ότι το ΗΒ 19 καταστέλλει την ενεργοποίησή τους στα κύτταρα αυτά. Προκειμένου να διερευνηθεί ο μηχανισμός με τον οποίο το ΗΒ 19 ασκεί τις βιολογικές του δράσεις, καθώς επίσης και η συμμετοχή της Νουκλεολίνης στη διαδικασία αυτή, HUVEC υπέστησαν παροδικό μετασχηματισμό με χρήση sirna που στοχεύει το mrna της Νουκλεολίνης. Η αποσιώπηση της Νουκλεολίνης εμπόδισε την κατασταλτική δράση του ΗΒ 19 στον πολλαπλασιασμό και την προσκόλληση των HUVEC και, από το ίδιο πείραμα, φάνηκε ότι η Νουκλεολίνη είναι ένα κομβικό μόριο, καθώς η αποσιώπησή της ήταν από μόνη της ικανή να καταστείλει τις παραπάνω λειτουργίες. Για να επιβεβαιωθεί ότι η μεταγωγή σήματος του ΗΒ 19 ενεργοποιείται από την αλληλεπίδρασή του με τη Νουκλεολίνη, μελετήθηκαν οι επιπτώσεις του στην ενεργοποίηση των κινασών Src και ERK1/2, σε παροδικά μετασχηματισμένα (με sirna για Νουκλεολίνη) HUVEC.Παρατηρήθηκαν μειωμένα επίπεδα φωσφορυλίωσης των κινασών αυτών στα μετασχηματισμένα κύτταρα, συγκριτικά με τα φυσιολογικά. Ακόμη, η αποσιώπηση της Νουκλεολίνης εμπόδισε το ΗΒ 19 να ασκήσει την κατασταλτική του δράση στη φωσφορυλίωσή τους. Συνοψίζοντας τα παραπάνω αποτελέσματα, φαίνεται ότι η αλληλεπίδραση του ΗΒ 19 με τη Νουκλεολίνη πυροδοτεί οδούς

4 4 μεταγωγής σήματος που μειώνουν τα επίπεδα φωσφορυλίωσης των Src και ERK1/2 και προκαλούν την καταστολή της προσκόλλησης και του πολλαπλασιασμού των HUVEC. Λαμβάνοντας υπ' όψιν και την υπάρχουσα βιβλιογραφία, φαίνεται πως το ΗΒ 19 θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στην αντικαρκινική θεραπεία ως μέρος μιας στρατηγικής με στόχο τη Νουκλεολίνη. Abstract Nucleolin is a protein serving as a receptor for various ligands such as growth factors, cell adhesion molecules and viruses (e.g. HIV, coxsackie B), implicated in pathophysiological processes. It is overexpressed on the surface of tumour and mitotic endothelial cells and recent studies have demonstrated its involvement in tumour growth and angiogenesis. The synthetic peptide HB 19 binds to the cell surface expressed Nucleolin and inhibits tumour growth and angiogenesis as well. The lab group has shown, in previous projects, that HB 19 inhibits in vivo angiogenesis in the chicken embryo CAM assay. Evidence has been provided, in addition, that HB 19 inhibits the in vitro adhesion, proliferation and migration of HUVEC, while not inducing their apoptosis. The aforementioned biological actions seem to be regulated by Src, ERK1/2, Akt and FAK kinases, as HB 19 was found to inhibit their activation in HUVEC. In order to investigate the mechanism through which HB 19 exerts the above described actions, as well as the involvement of cell surface Nucleolin in them, HUVEC were transiently transfected using sirna targeting the mrna of Nucleolin. The inhibitory effect of HB 19 in cell proliferation and adhesion was blocked by the knockdown of Nucleolin and, as was shown by the same experiment, Nucleolin is a crucial factor to HUVEC proliferation and adhesion, since both processes were inhibited by the down regulation of Nucleolin expression. In order to confirm that HB 19 signaling is activated by its reaction with Nucleolin, its effect on the activation of Src and ERK1/2 was tested on transiently transfected HUVEC (using sirna for Nucleolin). A decrease in phosphorylation levels of Src and ERK1/2 was induced on the transfected cells, compared to wild type cells. Furthermore, Nucleolin knockdown blocked HB 19 induced Src and ERK1/2 inactivation. In conclusion, these results indicate that HB 19's interaction with Nucleolin triggers a signal transduction pathway that reduces the

5 5 phosphorylation levels of Src and ERK1/2 and causes inhibition of HUVEC proliferation and adhesion. Thereof, HB 19 could constitute a potentially interesting tool for tumour therapy, as part of a Nucleolin targeting strategy.

6 6 Περιεχόμενα Α Εισαγωγή Α1 Ενδοθήλιο Ενδοθηλιακά κύτταρα Α2 Καρδιαγγειακό σύστημα Α2.1 Αγγειογένεση Α3 Μόρια που παίρνουν μέρος στη ρύθμιση της αγγειογένεσης Α3.1 Αγγειογενετικοί παράγοντες Α3.1.1 Vascular endothelial growth factor (VEGF) A3.1.2 Fibroblast growth factor (FGF) Α3.2 Αντιαγγειογενετικοί παράγοντες Α3.2.1 TGF β Α3.2.2 Θρομβοδπονδίνες (TSP) A4 Καρκίνος Α4.1 Καρκίνος και Αγγειογένεση Α4.1.1 Μορφή των αγγείων των καρκινικών όγκων Α5 Μεταγωγή σήματος Α5.1 SRC A5.1.1 Δομή και λειτουργία πρωτεϊνών SRC A5.2 ERK1/2 Α6 Νουκλεολίνη Α6.1 Δομή της νουκλεολίνης Α6.1.1 Αμινοτελική περιοχή Α6.1.2 Κεντρική περιοχή Α6.1.3 Καρβοξυτελική περιοχή Α6.2 Ρόλος και λειτουργίες της νουκλεολίνης Α7 Ψευδοπεπτίδιο HB 19 A7.1 Δομή ΗΒ 19 Α7.2 ΗΒ 19 και νουκλεολίνη Β Υλικά και μέθοδοι Β1 Παρασκευή ECGS (endothelial cell growth supplement) από εγκέφαλο βοός Β2 Απομόνωση κυττάρων HUVEC από φλέβα ομφάλιου λώρου ανθρώπου Β3 Ανακαλλιέργεια κυττάρων Β4 Μέτρηση κυττάρων σε αιμοκυτταρόμετρο Neubauer Β5Υπολογισμός του αριθμού των κυττάρων με τη μέθοδο Crystal Violet

7 7 Β6 Εκχύλιση πρωτεϊνών από κύτταρα σε καλλιέργεια Β7 SDS ηλεκτροφόρηση σε πήκτωμα πολυακρυλαμιδίου (SDSPAGE) Β8 Ανοσοστύπωμα (Western blot) Β9 Αποδέσμευση αντισωμάτων και επαναχρησιμοποίηση αποτυπωμάτων B10 Παροδικός μετασχηματισμός κυττάρων με sirna Β11 Απομόνωση ολικού RNA από κύτταρα Β12 Προσδιορισμός της συγκέντρωσης του RNA Β13 Ηλεκτροφόρηση νουκλεϊκών οξέων σε πήκτωμα αγαρόζης Β14 RT PCR (Reverse Transcriptase Polymerase Chain Reaction/Αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης, με αντίστροφη μεταφραφάση) Γ Αποτελέσματα Γ1 Κατασκευή Πρότυπης Καμπύλης με χρήση Crystal Violet για κύτταρα HUVEC Γ2 Πιστοποίηση της αποσιώπησης της Νουκλεολίνης σε επίπεδο mrna και πρωτεΐνης Γ3 Εξάρτηση του πολλαπλασιασμού των HUVEC από την παρουσία επιφανειακής Νουκλεολίνης και από την χορήγηση HB 19 Γ4 Εξάρτηση της προσκόλλησης των HUVEC από την παρουσία επιφανειακής Νουκλεολίνης και από την χορήγηση HB 19 Γ5 Μελέτη επίδρασης της επιφανειακής Νουκλεολίνης και του ΗΒ 19 σε μονοπάτια μεταγωγής μηνυμάτων των HUVEC Γ6 Το ΗΒ 19 μειώνει τη φωσφορυλίωση της SRC κινάσης μέσω της Νουκλεολίνης Γ7 Το ΗΒ 19 μειώνει τη φωσφορυλίωση των ERK1/2 κινασών μέσω της Νουκλεολίνης Δ Συζήτηση Συμπεράσματα

8 8

9 9 Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α1. Ενδοθήλιο Ενδοθηλιακά κύτταρα Το ενδοθήλιο συγκροτείται από μία στοιβάδα ενδοθηλιακών κυττάρων και καλύπτει εσωτερικά όλα τα αγγεία του κυκλοφορικού συστήματος. Τα ενδοθηλιακά κύτταρα είναι πολυγωνικά και επιμηκυμένα προς τη κατεύθυνση της ροής του αίματος. Μεταξύ των περισσότερων ενδοθηλιακών κυττάρων αναγνωρίζονται αποφρακτικές συνάψεις. Οι συνάψεις αυτές έχουν μεγάλη σημασία γιατί παρέχουν ποικίλη διαπερατότητα για τα μακρομόρια και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο τόσο σε φυσιολογικές όσο και σε παθολογικές καταστάσεις. Παλαιότερα επικρατούσε η άποψη ότι είναι μια απλή ημιπερατή μεμβράνη που εμποδίζει τη διάχυση μακρομορίων μεταξύ του αίματος και των υποκείμενων ιστών. Πλέον είναι γνωστό ότι παίζει σημαντικό ρόλο σε πολλές ομοιοστατικές λειτουργίες και στον έλεγχο διαφόρων άλλων λειτουργιών, όπως στη ρύθμιση του αγγειακού τόνου, στον πολλαπλασιασμό των λείων μυϊκών κυττάρων που οδηγεί στην αναδιαμόρφωση του αγγειακού τοιχώματος, στη φλεγμονή, στη θρόμβωση και στη συσσώρευση των αιμοπεταλίων(laroia 2003). Ανάλογα με το βαθμό συνέχειας της ενδοθηλιακής στοιβάδας και του βασικού υμένα, το ενδοθήλιο είναι δυνατόν να διακριθεί στις ακόλουθες κατηγορίες: Το συνεχές ενδοθήλιο: Συναντάται σε μεγάλα αγγεία, σκελετικά αγγεία, αγγεία της καρδιάς, των λείων μυών, του πνεύμονα, του εγκεφάλου και του δέρματος. Χαρακτηρίζεται από απουσία πόρων και είναι πάντοτε σε επαφή με τη βασική μεμβράνη. Το πορώδες ενδοθήλιο: Συναντάται σε αγγεία της μυϊκής στιβάδας του πεπτικού συστήματος, των ενδοκρινών και εξωκρινών αδένων και στα τριχοειδή των νεφρών. Χαρακτηρίζεται από την παρουσία μεγάλων πόρων στα τοιχώματα των ενδοθηλιακών κυττάρων, οι οποίοι αποφράσσονται από διαφράγματα που είναι λεπτότερα από την κυτταρική μεμβράνη. Το ασυνεχές ενδοθήλιο: Συναντάται σε τριχοειδή του ήπατος, του σπλήνα και των οστών. Χαρακτηρίζεται από ασυνεχές στρώμα

10 10 ενδοθηλιακών κυττάρων που χωρίζονται μεταξύ τους από ευρέα διαστήματα και από την έλλειψη βασικής μεμβράνης. Τα ενδοθηλιακά κύτταρα από διαφορετικούς ιστούς εκφράζουν και διαφορετικές πρωτεΐνες στην επιφάνεια τους. Για παράδειγμα, ο παράγοντας von Willebrand (vwf), ο οποίος είναι ένας κοινός δείκτης των ενδοθηλιακών κυττάρων, δεν εκφράζεται ομοιόμορφα στα ενδοθηλιακά κύτταρα όλων των τύπων των αγγείων (Kumar et al., 1987), ενώ η έκφραση του ιστικού ενεργοποιητή του πλασμινογόνου (tissue type plasminogen activator, t PA) περιορίζεται στο 3% περίπου των ενδοθηλιακών κυττάρων των αγγείων (Levin et al., 1997). Οι διαφορές των ενδοθηλιακών κυττάρων οφείλονται σε σημαντικό βαθμό σε διάφορους παράγοντες του περιβάλλοντος τους, οι οποίοι είτε δρουν σε μικρές αποστάσεις, είτε απαιτούν την επαφή κυττάρου με κύτταρο. Τέτοιοι εξωγενείς παράγοντες είναι οι μηχανικές πιέσεις, οι διαλυτοί αυξητικοί επαγωγείς και αναστολείς, οι κυτταροκίνες, τα λιπίδια του πλάσματος και οι πρωτεΐνες. Αυτοί οι παράγοντες επηρεάζουν επίσης την επαφή τους με κύτταρα, καθηλωμένα ή σε κυκλοφορία, το εξωκυττάριο στρώμα ή ακόμα και τα μικρόβια και τα διαλυτά τους προϊόντα. Όπως γίνεται αντιληπτό, λόγω της ιδιαίτερης κατανομής τους στους ιστούς τα ενδοθηλιακά κύτταρα είναι υπεύθυνα για έναν μεγάλο αριθμό λειτουργιών, οι οποίες αναφέρονται στον Πίνακα 1.

11 11 Λειτουργίες Ενδοθηλιακών Κυττάρων Ρυθμίζουν τη ροή του αίματος και την αντιδραστικότητα των αγγείων Μέσω αγγειοδιασταλτικών μορίων Μέσω αγγειοσυσταλτικών μορίων Ρυθμίζουν τη φλεγμονή και την ανοσία Μέσω κυτταροκινών Μέσω μορίων προσκόλλησης Ρυθμίζουν την κυτταρική αύξηση Μέσω διεγερτών της αύξησης Μέσω αναστολέων της αύξησης Συνθέτουν αντιθρομβωτικά και αντιπηκτικά μόρια Συνθέτουν μόρια που επάγουν την πήξη του αίματος Συνθέτουν συστατικά του εξωκυττάριου στρώματος Οξειδώνουν λιποπρωτεΐνες Συμμετέχουν στην προσκόλληση των κυττάρων κατά τη διαδικασία της μετάστασης Επιτρέπουν την εκλεκτική διαπερατότητα θρεπτικών στοιχείων, μεταβολιτών και ορμονών Συμμετέχουν στη διαδικασία της αγγειογένεσης Πίνακας 1. Λειτουργίες των ενδοθηλιακών κυττάρων (De Angelis et al., 1996) Εικόνα A1.1: Ενδοθηλιακά κύτταρα αρτηρίας Εικόνα A1.2: Ενδοθηλιακά κύτταρα φλέβας

12 12 Α2 Καρδιαγγειακό σύστημα Ο αρχαίος Έλληνας Γαληνός πίστευε πως το αίμα δεν κυκλοφορεί στο σώμα αλλά αναγεννάται τοπικά από το σώμα όταν τα αποθέματα του ελαττωθούν. Το 1628 ο William Harvey ανακάλυψε ότι η καρδιά ωθεί το αίμα προς το υπόλοιπο σώμα μέσω αρτηριών και ότι οι φλέβες επαναφέρουν το αίμα στην καρδιά. Μερικές δεκαετίες αργότερα το 1661, ο Marcello Malphighi προσδιόρισε ότι τα τριχοειδή, τα οποία είναι τα μικρότερα αγγεία συμπληρώνουν το κύκλωμα μεταξύ αρτηριών και φλεβών. Σήμερα πλέον είναι γνωστό ότι το καρδιαγγειακό σύστημα αποτελείται από την καρδιά και δύο επί μέρους συστήματα κυκλοφορίας: το σύστημα της πνευμονικής κυκλοφορίας και το σύστημα της συστηματικής κυκλοφορίας. Η πνευμονική κυκλοφορία μεταφέρει το αίμα από και προς τους πνεύμονες όπου γίνεται η ανταλλαγή των αερίων Ο 2 και CO 2. Η συστηματική κυκλοφορία μεταφέρει το αίμα σε όλους τους ιστούς του σώματος. Τα συστήματα αυτά αποτελούνται από αρτηρίες, φλέβες και τριχοειδή αγγεία. Αρτηρίες: Είναι σειρά απαγωγών αγγείων. Διακρίνονται σε ελαστικές, οι οποίες διακλαδίζονται σε μυώδεις και αυτές με τη σειρά τους σε αρτηρίδια. Η λειτουργία τους είναι να μεταφέρουν αίμα πλούσιο σε θρεπτικές ουσίες και οξυγόνο από την καρδιά προς τους ιστούς μέσω συνεχώς διακλαδιζόμενων αγγείων μικρότερης διαμέτρου με τελική διαίρεση τα τριχοειδή. Φλέβες: Σχηματίζονται από τη συμβολή των τριχοειδών αγγείων προς ένα σύστημα αγωγών. Έχουν λιγότερο μυϊκό ιστό από τις αρτηρίες αλλά περισσότερο ελαστικό ιστό. Η λειτουργία τους είναι να επαναφέρουν το αίμα στην καρδιά ώστε να προωθηθεί και πάλι στην περιφέρεια.

13 13 Fox Stuart I Human Physiology 4th Brown Publishers) Εικόνα A2.1: Σχηματική αναπαράσταση αρτηρίας (αριστερά) και φλέβας (δεξιά). Τριχοειδή αγγεία: Είναι τα μικρότερα αιμοφόρα αγγεία και σχηματίζουν ένα εκτεταμένο δίκτυο λεπτών σωληναρίων, το οποίο τροφοδοτεί κάθε κύτταρο του οργανισμού. Το τοίχωμα τους είναι πολύ λεπτό και αποτελείται από μία μόνο στοιβάδα ενδοθηλιακών κυττάρων και περικύτταρα. Κύρια λειτουργία τους είναι η ανταλλαγή ουσιών μεταξύ αίματος και ιστών, η οποία πραγματοποιείται μέσω των τοιχωμάτων τους. Αναφέρονται συχνά ως αγγεία ανταλλαγής, επειδή μέσω αυτών μεταφέρονται οξυγόνο και διοξείδιο του άνθρακα, υποστρώματα για τη σύνθεση διαφόρων ορμονών και μεταβολίτες από το αίμα προς τους ιστούς και από τους ιστούς στο αίμα. Το τοίχωμα των αγγείων αποτελείται από τρία βασικά δομικά συστατικά: 1. Ενδοθήλιο 2. Μυϊκό ιστό 3. Συνδετικό ελαστικό ιστό Η αναλογία και η οργάνωση αυτών των τριών στοιχείων κατά μήκος του κυκλοφορικού συστήματος καθορίζεται από μεταβολικούς και μηχανικούς παράγοντες. Εξαίρεση αποτελούν τα τριχοειδή αγγεία, τα οποία αποτελούνται μόνο από ενδοθήλιο, βασική μεμβράνη και περικύτταρα.

14 14 Α2.1 Αγγειογένεση Παλαιότερα, πίστευαν πως η ανάπτυξη του αγγειακού συστήματος ήταν ανάλογη με την ανάπτυξη ενός δέντρου από ένα σπόρο, που στην περίπτωση του αγγειακού συστήματος αντιστοιχεί στην καρδιά. Όμως, πλέον είναι γνωστό ότι το αγγειακό σύστημα αρχίζει να αναπτύσσεται πριν ακόμα η καρδιά αρχίσει να χτυπά. (Werner, 1997) Οι μηχανισμοί με τους οποίους δημιουργούνται τα αγγεία διακρίνονται στη νεοαγγειογένεση (vasculogenesis) και την αγγειογένεση (angiogenesis). Εικόνα A2.1.1: Σχηματική αναπαράσταση της νεοαγγειογένεσης και της αγγειογένεσης (Gerwins et al.,2000). Κατά την τρίτη εβδομάδα της εμβρυογένεσης, προγονικά ενδοθηλιακά κύτταρα, (που ονομάζονται αγγειοβλάστες και προέρχονται από το μεσόδερμα), διαφοροποιούνται, πολλαπλασιάζονται και μεταναστεύουν προς περιοχές χωρίς αγγεία και σχηματίζουν ένα πρωταρχικό αγγειακό πλέγμα. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται νεοαγγειογένεση. Αυτό το πρωταρχικό πλέγμα

15 15 περιλαμβάνει μερικά από τα πιο μεγάλα αγγεία του εμβρύου, όπως η αορτή και οι κύριες φλέβες, όπως επίσης και ένα κυψελοειδές πλέγμα που συνδέει αυτά τα κύρια αγγεία (Yancopoulos et al, 2000). Στη συνέχεια, το πρωταρχικό πλέγμα αναδιαμορφώνεται και σχηματίζει ένα δευτερογενές πλέγμα πιο πολύπλοκο και πιο μεγάλο, αφού τα προϋπάρχοντα ενδοθηλιακά κύτταρα μέσω πολλαπλασιασμού, μετανάστευσης και ωρίμανσης τους σχηματίζουν νέα τριχοειδή. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται αγγειογένεση. Η αγγειογένεση συμβαίνει κυρίως με δύο τρόπους: διχοτόμηση προϋπαρχόντων αγγείων και εκβλάστηση Και οι δύο τύποι αγγειογένεσης συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των οργανισμών. Πιο αναλυτικά, η αγγειογένεση μέσω διχοτόμησης συμβαίνει in vivo, με πολλαπλασιασμό ενδοθηλιακών κυττάρων που βρίσκονται στο εσωτερικό του αυλού. Αρχικά, τα δύο τοιχώματα του τριχοειδούς έρχονται σε επαφή, οι συνδέσεις των ενδοθηλιακών κυττάρων αναδιοργανώνονται και το τοίχωμα του αγγείου γίνεται πιο διαπερατό και επιτρέπει σε αυξητικούς παράγοντες και κύτταρα να εισχωρήσουν στον αυλό. Στην συνέχεια, σχηματίζεται ένας πυρήνας περικυττάρων και μυοβλαστών ανάμεσα στα δύο νέα αγγεία στη ζώνη επαφής τους. Αυτά τα κύτταρα αρχίζουν να εναποθέτουν ίνες κολλαγόνου και έτσι παράγεται μία εξωκυττάρια ύλη απαραίτητη γα την ανάπτυξη του αυλού του αγγείου. Τέλος, ο πυρήνας αυτών των κυττάρων αυξάνεται σε πάχος χωρίς άλλες αλλαγές στη βασική δομή. Η αγγειογένεση μέσω διχοτόμησης είναι σημαντική γιατί επιτρέπει την αύξηση των τριχοειδών αγγείων χωρίς μεγάλη αύξηση του αριθμού των ενδοθηλιακών κυττάρων. Η αγγειογένεση μέσω εκβλάστησης συμβαίνει με τη βοήθεια αγγειογενετικών παραγόντων, οι οποίοι δεσμεύονται σε ειδικούς υποδοχείς ενδοθηλιακών κυττάρων προϋπαρχόντων αγγείων. Με αυτόν τον τρόπο ενεργοποιούνται ειδικά μονοπάτια μεταγωγής σήματος που προάγουν τον πολλαπλασιασμό τους. Στη συνέχεια, οι μεταλλοπρωτεϊνάσες προκαλούν αποικοδόμηση της εξωκυττάριας ύλης και έτσι βοηθούν τα ενδοθηλιακά κύτταρα να μεταναστεύσουν σε άλλα σημεία και να πολλαπλασιαστούν σχηματίζοντας νέα αγγεία. Πρωτεολυτική αποδόμηση της εξωκυττάριας ύλης και χημειοτακτικά μόρια βοηθούν τόσο στην μετανάστευση όσο και στον πολλαπλασιασμό των ενδοθηλιακών κυττάρων. Διάφορα μόρια που εκκρίνονται τόσο στο εσωτερικό του αυλού όσο και στο εξωτερικό

16 16 περιβάλλον βοηθούν στην περαιτέρω ωρίμανση των αγγείων και του ενδοθηλίου. Η διαδικασία της ωρίμανσης των αγγείων απαιτεί αλληλεπιδράσεις των ενδοθηλιακών κυττάρων μεταξύ τους, αλληλεπιδράσεις μεταξύ ενδοθηλιακών κυττάρων και εξωκυττάριας ύλης ή και με άλλα κύτταρα όπως τα λεία μυϊκά κύτταρα και τα περικύτταρα. Αγγειογένεση συμβαίνει και κατά την ενήλικη φάση της ζωής των ατόμων, τόσο σε φυσιολογικές καταστάσεις, όπως στην περίπτωση επούλωσης τραύματος ή κατά τη διάρκεια του έμμηνου κύκλου στις γυναίκες, όσο και σε πολλές παθολογικές καταστάσεις, όπως στην ανάπτυξη όγκων, στην αρθρίτιδα, σε οφθαλμικές και σε ρευματικές παθήσεις. Η αγγειογένεση είναι μία σύνθετη διαδικασία που απαιτεί την συνεργασία πολλών παραγόντων. Ρυθμίζεται από μία λεπτή ισορροπία μεταξύ διαφόρων αγγειογενετικών και αντιαγγειογενετικών μορίων. Α3 Μόρια που παίρνουν μέρος στη ρύθμιση της αγγειογένεσης Α3.1 Αγγειογενετικοί Παράγοντες Κάποιοι από αυτούς τους παράγοντες είναι πολύ ειδικοί για το ενδοθήλιο και άλλοι έχουν μια πιο ευρεία δράση. Οι περισσότεροι αγγειογενετικοί παράγοντες απελευθερώνονται ως απάντηση στην έκκριση πρωτεϊνών από το μικροπεριβάλλον, στην υποξία, την υπογλυκαιμία, το μηχανικό στρες, τη φλεγμονή και τις γενετικές μεταλλάξεις. Α3.1.1 Vascular endothelial growth factor (VEGF) Ο VEGF εκφράζεται από καρκινικά κύτταρα, μακροφάγα, T κύτταρα, λεία μυϊκά κύτταρα, νεφρικά κύτταρα, μεσεγχυματικά κύτταρα, κερατινοκύτταρα, αστροκύτταρα και οστεοβλάστες. Είναι ο πιο καλά χαρακτηρισμένος και πιθανότατα ο σημαντικότερος παράγοντας της αγγειογένεσης. Δρα με παρακρινή τρόπο, παράγεται από το ενδόδερμα και οι υποδοχείς του βρίσκονται στους αγγειοβλάστες που προέρχονται από το μεσόδερμα. Είναι απαραίτητος για τη διαφοροποίηση των αγγειοβλαστών και η σημασία του φαίνεται από το γεγονός ότι έλλειμμα ενός και μόνο αλληλόμορφου

17 17 γονιδίου του VEGF σε έμβρυο ποντικού προκαλεί προβλήματα στη νεοαγγειογένεση και οδηγεί σε εμβρυϊκό θάνατο (Werner, 1997). Εκτός από τη νεοαγγειογένεση, ο VEGF παίζει σημαντικό ρόλο κατά την ανάπτυξη των οστών αλλά και κατά τη διάρκεια του έμμηνου κύκλου στις γυναίκες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο VEGF επάγει τον πολλαπλασιασμό των ενδοθηλιακών κυττάρων, αλλά επίσης έχει την ικανότητα να αυξάνει την αγγειακή διαπερατότητα (Yancopoulos et al, 2000). Ο VEGF εμπλέκεται σε διάφορα στάδια της αγγειογένεσης. Συνεισφέρει στην αρχική αγγειοδιαστολή μέσω επαγωγής της σύνθεσης του ΝΟ και της αύξησης της διαπερατότητας των αγγείων. Ακόμα, επάγει τη σύνθεση του ενεργοποιητή του πλασμινογόνου (plasminogenactivator) και της MMP 1(matrix metalloproteinase 1) στα ενδοθηλιακά κύτταρα και έτσι βοηθά στην αναδιοργάνωση του περιαγγειακού στρώματος. Επίσης, ο VEGF επάγει τον πολλαπλασιασμό και τη μετανάστευση ενώ εμποδίζει την απόπτωση των ενδοθηλιακών κυττάρων in vitro (Distler et al, 2003). Η υπερπαραγωγή, όμως, του VEGF έχει χαρακτηρισθεί ως ο κύριος παράγοντας παθολογικής αγγειογένεσης in vivo, σε περιπτώσεις όπως η ψωρίαση, ο δερματικός εκφυλισμός και η ανάπτυξη όγκων. Η υποξία φαίνεται να είναι σημαντικός διεγερτικός παράγοντας για την παραγωγή του VEGF τόσο σε κανονικά όσο και σε κακοήθη κύτταρα (McMahon, 2000). Το ανθρώπινο γονίδιο του VEGF αποτελείται από οκτώ εξώνια τα οποία χωρίζονται από επτά εσώνια. Εναλλακτική ωρίμανση του γονιδίου του VEGF παράγει έξι ισομορφές (VEGF, VEGF, VEGF, VEGF, VEGF, VEGF ), οι οποίες διαφέρουν στο μοριακό βάρος, στις ιδιότητες και τη λειτουργία τους και εκκρίνονται ως διμερή γλυκοπρωτεϊνών. Διαφορετική κατηγοριοποίηση του VEGF είναι η εξής: VEGF A, VEGF B, VEGF C, VEGF D, VEGF E, PIGF. Α3.1.2 Fibroblast growth factor (FGF) Υπάρχουν 20 διαφορετικές μορφές του FGF και έχουν υψηλή χημική συγγένεια με την ηπαρίνη. Υπάρχουν 4 διαφορετικοί υποδοχείς κινάσης τυροσίνης FGFR. Ο FGF1 ονομάζεται και όξινος FGF ενώ ο FGF2 ονομάζεται βασικός και είναι από τους πρώτους αυξητικούς παράγοντες που παρατηρήθηκε ότι επάγουν την αγγειογένεση. Και οι δύο μορφές εκκρίνονται από διάφορους τύπους κυττάρων και

18 18 δεσμεύονται και στους τέσσερεις υποδοχείς. Προκαλούν χημειοτακτισμό και επάγουν τον πολλαπλασιασμό στα ενδοθηλιακά κύτταρα, τους ινοβλάστες και σε πολλούς άλλους τύπους κυττάρων. Επίσης, ο FGF2 αυξάνει την έκφραση του VEGF. Όμως, έλλειψη του γονιδίου του FGF1, του FGF2 ή και των δύο δεν προκαλεί ανωμαλίες στην ανάπτυξη των αγγείων. Εντούτοις, ο FGF2 φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στην επούλωση πληγών. Επίσης, η έλλειψή του έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του αγγειακού τόνου και την χαμηλή πίεση του αίματος. Ο FGF4 έχει παρατηρηθεί ότι προκαλεί αγγειογένεση σε καλλιέργειες ανθρώπινων ενδοθηλιακών κυττάρων ομφαλίου λώρου, αύξηση της παραγωγής της MMP 1 και μείωση των επιπέδων των αναστολέων των μεταλλοπρωτεϊνασών (Distler, 2003). Έλλειψη των γονιδίων που κωδικοποιούν τον FGFR 1 ή τον FGFR 2 οδηγεί σε εμβρυϊκό θάνατο πριν τη γαστριδίωση. Α3.2 Αντιαγγειογενετικοί Παράγοντες Α3.2.1 TGF β Ο TGF β συντίθεται σε διάφορες ισομορφές. Οι ισομορφές αυτές εκκρίνονται σε πρώιμες ανενεργές μορφές και χρειάζονται ενεργοποίηση από πρωτεϊνάσες, χαμηλό ph ή θέρμανση. TGF β παράγουν τα ενδοθηλιακά κύτταρα και τα περικύτταρα, ενώ εκφράζουν και τους υποδοχείς του. Ο παράγοντας αυτός είναι πολύ σημαντικός για την φυσιολογική ανάπτυξη των αγγείων, τόσο στο έμβρυο όσο και στον ενήλικα. Ο TGF β μπορεί να δράσει ως αγγειογενετικός αλλά και ως αντιαγγειογενετικός παράγοντας. Χαμηλές δόσεις TGF β επάγουν τον πολλαπλασιασμό και τον σχηματισμό αγγείων in vitro, ενώ υψηλές δόσεις έχουν αντίθετα αποτελέσματα. Α3.2.2 Θρομβοσπονδίνες (TSP) Οι θρομβοσπονδίνες είναι μία οικογένεια πολυλειτουργικών γλυκοζυλιωμένων εξωκυτταρικών πρωτεϊνών που παίρνουν μέρος σε αλληλεπιδράσεις κυττάρου με κύτταρο και κυττάρου με εξωκυττάρια ύλη. Εκκρίνονται από τα περισσότερα επιθηλιακά κύτταρα στην εξωκυττάρια ουσία και εμποδίζουν την αγγειογένεση που σχετίζεται με την καρκινογένεση και την μετάσταση (Ferrara & Kerbel, 2005).

19 19 Α4 Καρκίνος Όταν τα κύτταρα χάσουν τον έλεγχο της διαίρεσης και της οργάνωσης τους σε ανώτερα επίπεδα μεταπίπτουν σε καρκινικά κύτταρα. Με τον όρο «καρκίνος» εννοούμε μία γενετική νόσο, κύρια χαρακτηριστικά της οποίας είναι ο ανεξέλεγκτος πολλαπλασιασμός των καρκινικών κυττάρων και η μετάστασή τους σε άλλους ιστούς. Ο χαρακτήρας αυτός των καρκινικών κυττάρων οφείλεται σε μεταλλάξεις που συμβαίνουν στο γενετικό υλικό των σωματικών κυττάρων. Γι αυτό το λόγο ο καρκίνος δεν είναι μια κληρονομούμενη γενετική νόσος. Επομένως, μία γενετική βλάβη η οποία καθιστά το κύτταρο αθάνατο αποτελεί την «καρδιά» της καρκινογένεσης. Μέσω του ανεξέλεγκτου πολλαπλασιασμού τους τα καρκινικά κύτταρα, αρχικά σχηματίζουν μάζα και στην πορεία ένα συμπαγή όγκο ή αλλιώς υπερπλασία, που αυξάνεται απεριόριστα. Η μάζα ενός όγκου προκύπτει από την κλωνική ανάπτυξη ενός και μόνο προδρομικού κυττάρου που έχει υποστεί γενετική βλάβη. Ορισμένα καρκινικά κύτταρα έχουν την ικανότητα να αποσπώνται από τον όγκο και να διεισδύουν μέσω των συνδέσεων των ενδοθηλιακών κυττάρων στα αγγεία και στο λεμφικό σύστημα. Έτσι, μέσω της ροής του αίματος ή της λέμφου τα κύτταρα αυτά μεταφέρονται σε άλλους ιστούς και όργανα και σχηματίζουν νέους, θυγατρικούς όγκους, μια διαδικασία η οποία ονομάζεται μετάσταση. Οι όγκοι των οποίων τα κύτταρα έχουν αυτήν την ικανότητα καλούνται κακοήθεις και τις περισσότερες φορές αυξάνονται με πολύ γρήγορους ρυθμούς. Συνήθως, εάν δεν διαγνωσθούν έγκαιρα, είναι θανατηφόροι, αφού δημιουργούν λειτουργικά και ζωτικά προβλήματα στους παρακείμενους φυσιολογικούς ιστούς και όργανα. Μάλιστα, εάν ο όγκος αυξηθεί αρκετά, στερεί από τα φυσιολογικά κύτταρα τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται κι έτσι όλος ο οργανισμός παρουσιάζει μυϊκή αδυναμία, κόπωση, απώλεια βάρους κ.α. Όμως, υπάρχουν και όγκοι οι οποίοι δεν έχουν την ικανότητα μετάστασης και δεν προσβάλλουν τους παρακείμενους ιστούς και ονομάζονται καλοήθεις, ενώ τις περισσότερες φορές περιβάλλονται από μία μεμβράνη και αναπτύσσονται πολύ αργά. Ανάλογα με τον ιστό και τον κυτταρικό τύπο υπάρχουν οι εξής τύποι καρκίνου: 1. Καρκίνωμα: καρκίνος του επιθηλίου 2. Σάρκωμα: καρκίνος του συνδετικού ιστού

20 20 3. Λευχαιμία: καρκίνος του αίματος από κύτταρα προερχόμενα από το μυελό των οστών 4. Λέμφωμα: καρκίνος του αίματος από κύτταρα προερχόμενα από το λεμφικό ιστό Οι πιο συχνοί καρκίνοι του ανθρώπου (περίπου το 90%) είναι καρκινώματα π.χ. καρκίνος δέρματος, παχέος εντέρου, πνευμόνων, στήθους, προστάτη. Πιθανοί λόγοι για την υψηλή συχνότητα αυτού του τύπου καρκίνων είναι ο υψηλός ρυθμός πολλαπλασιασμού των κυττάρων αυτών ακόμα και υπό φυσιολογικές συνθήκες καθώς και η επαφή των κυττάρων αυτών με διάφορες χημικές και φυσικές ουσίες, οι οποίες όμως είναι μεταλλαξιγόνες και κατ επέκταση συχνά καρκινογόνες. Οι στατιστικές δείχνουν ότι ο καρκίνος σε όλες τις μορφές του, προσβάλλει περισσότερο από το 1/3 του πληθυσμού, ευθύνεται για το 20% των θανάτων και στις αναπτυγμένες χώρες, απορροφά τουλάχιστον το 10% των συνολικών δαπανών για ιατρική περίθαλψη. Α4.1 Καρκίνος και Αγγειογένεση Τα κύτταρα των θηλαστικών απαιτούν οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά για την επιβίωση τους καθώς και έναν τρόπο να αποβάλλουν τα απόβλητά τους, για αυτό βρίσκονται σε απόσταση μm από τα αγγεία του αίματος (Carmeliet P., 2005). Όπως λοιπόν τα φυσιολογικά κύτταρα των θηλαστικών χρειάζονται αγγεία για την επιβίωση τους έτσι και οι όγκοι δεν μπορούν να αναπτυχθούν πάνω από κάποιο όριο και να προκαλέσουν μετάσταση χωρίς αγγεία. Αρχικά, οι όγκοι ξεκινούν σαν μικρές μάζες χωρίς αγγεία. Όταν ο όγκος φτάσει σε ένα κρίσιμο μέγεθος τα καρκινικά κύτταρα βρίσκονται σε αρκετή απόσταση από αγγεία του αίματος. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα κύτταρα αυτά να μην έχουν την κατάλληλη παροχή οξυγόνου και θρεπτικών. Αποτέλεσμα αυτού είναι να συμβεί απόπτωση ή νέκρωση του όγκου κι έτσι μειώνεται η περαιτέρω ανάπτυξη του. Ο όγκος όμως καταφέρνει να ξεπεράσει αυτήν την κατάσταση με τον σχηματισμό νέων αγγείων. Η ανάπτυξη αγγειακού συστήματος είναι απαραίτητη προκειμένου να είναι δυνατή η περαιτέρω αύξηση και ανάπτυξη του πρώιμου όγκου (Yancopoulos et al, 2000). Επομένως, η ανάπτυξη των όγκων συνήθως συνοδεύεται από αυξημένη αγγειογένεση.

21 21 Εικόνα A4.1.1: Σχηματική αναπαράσταση της ανάπτυξης αγγείων σε καρκινικό όγκο(yancopoulos et al,2000) Η παρατήρηση ότι γύρω από τους όγκους λαμβάνει χώρα αγγειογένεση έγινε πριν 100 περίπου χρόνια. Το 1971, ο Folkman πρότεινε ότι η αύξηση του όγκου και η μετάσταση εξαρτώνται από την αγγειογένεση και για αυτό το λόγο θα μπορούσε να είναι μια στρατηγική για να εμποδίσουμε την αύξηση του όγκου (Carmeliet P., 2005). Βέβαια, η αγγειογενετική δυνατότητα του όγκου δεν σχετίζεται απαραίτητα με την επιθετικότητα του. Παρ όλα αυτά μπορεί να είναι προγνωστικό στοιχείο για συγκεκριμένους τύπους καρκίνων (Berger et al, 2009). Τα καρκινικά κύτταρα εκκρίνουν αγγειογενετικούς και αντιαγγειογενετικούς παράγοντες. Η επαγωγή της αγγειογένεσης εξαρτάται από το πόσο η ισορροπία μετακινείται προς τους αγγειογενετικούς παράγοντες. Η σχετική τους συνεισφορά πιθανότατα αλλάζει ανάλογα με τον τύπο του όγκου και τη θέση του (Berger et al, 2009). Η χρονική και η τοπική έκφραση αυτών των ρυθμιστικών μορίων δεν είναι τόσο καλά οργανωμένη στους όγκους όσο στη φυσιολογική αγγειογένεση(carmeliet & Jain, 2000). Η ύπαρξη των παραγόντων αυτών, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την προαγωγή της ανάπτυξης νέων αγγείων ανακαλύφθηκε πριν από 65 χρόνια. Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες, σύμφωνα με πολλές έρευνες, είναι ο VEGF A. Ο VEGF A εκτός από το σπουδαίο ρόλο που παίζει στην αγγειογένεση υπό φυσιολογικές συνθήκες, παίρνει μέρος και στην αγγειογένεση κατά την ανάπτυξη καρκίνου. Η έκφραση του γονιδίου του VEGF A αυξάνεται κάτω από συνθήκες υποξίας. Παράγοντες που αυξάνουν την έκφραση του mrna του VEGF είναι οι κυτταροκίνες, ο αυξητικός παράγοντας των επιδερμικών

22 22 κυττάρων, ο TGF β και τα ογκογονίδια. Για παράδειγμα, μετάλλαξη στο ογκοκατασταλτικό γονίδιο p53 έχει δειχτεί ότι μπορεί να οδηγήσει σε επαγωγή της έκφρασης του γονιδίου του VEGF (Linderholm et al, 2000, Riedel et al, 2000). Α4.1.1 Μορφολογία των αγγείων των καρκινικών όγκων Τα αγγεία στους όγκους αναπτύσσονται από προϋπάρχοντα αγγεία με εκβλάστηση ή διχοτόμηση. Επίσης, τα καρκινικά κύτταρα έχουν την ικανότητα να αναπτύσσονται γύρω από ένα προϋπάρχον αγγείο και να σχηματίζουν έναν περιαγγειακό σχηματισμό. Τα αγγεία των όγκων δε διαθέτουν λειτουργικά περιαγγειακά κύτταρα, τα οποία χρειάζονται για να προστατευθούν τα αγγεία από τις αλλαγές του οξυγόνου και των ορμονών. Ακόμα, το τοίχωμα αυτών των αγγείων δε σχηματίζεται από ένα ομοιογενές στρώμα ενδοθηλιακών κυττάρων, αλλά μπορεί να σχηματίζεται από καρκινικά κύτταρα ή μίγμα καρκινικών και ενδοθηλιακών κυττάρων. Η παρουσία των καρκινικών κυττάρων στα αγγεία έχει σημαντική εμπλοκή στη διαδικασία της μετάστασης (Carmeliet & Jain, 2000). Επομένως, τα αγγεία των όγκων είναι δομικά και λειτουργικά ανώμαλα. Δομικά τα αγγεία είναι ελικοειδή και διογκωμένα, με ακανόνιστη διάμετρο και διακλαδώσεις καθώς και τυφλά άκρα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η ροή του αίματος να είναι χαοτική και ποικίλη και να οδηγεί σε υποξικές και όξινες περιοχές στους όγκους. Ακόμα, τα τοιχώματα τους έχουν πολλά ανοίγματα καθώς οι διαενδοθηλιακές συνδέσεις είναι διευρυμένες και η βασική μεμβράνη είναι διακοπτόμενη ή ακόμα και απουσιάζει. Όμως, και τα ενδοθηλιακά κύτταρα δεν έχουν φυσιολογικό σχήμα, πολλαπλασιάζονται το ένα πάνω στο άλλο και προεξέχουν προς τον αυλό, πράγμα το οποίο δημιουργεί προβλήματα στη ροή του αίματος. Από τότε, όμως, που έγινε γνωστό ότι η ανάπτυξη των όγκων εξαρτάται από την αγγειογένεση, έχουν αναπτυχθεί αρκετές στρατηγικές στόχευσης μονοπατιών σηματοδότησης που εμπλέκονται στην αγγειογένεση, προκειμένου να δημιουργηθεί μία νέα αντικαρκινική θεραπεία.

23 23 Α5 Μεταγωγή σήματος Τα ενδοθηλιακά κύτταρα έχουν στην επιφάνεια τους πλήθος υποδοχέων αυξητικών παραγόντων, κυτταροκινών και πρωτεϊνών της εξωκυττάριας ύλης. Οι υποδοχείς αυτοί είναι ο ενδιάμεσος κρίκος που συνδέει το εξωτερικό περιβάλλον του κυττάρου με το εσωτερικό και μέσω των μονοπατιών μεταγωγής σήματος που ξεκινούν από αυτούς τους υποδοχείς, το εξωτερικό μήνυμα μετατρέπεται τελικά μέσω και μεταγραφικών παραγόντων σε αλλαγή γονιδιακής έκφρασης και τελικά σε κυτταρική απόκριση. Στην επιφάνεια των ενδοθηλιακών κυττάρων υπάρχουν υποδοχείς όπως οι VEGFR2, FGFR,, TGFα R, Νουκλεολίνη κ.α. από τους οποίους ξεκινούν διάφορα μονοπάτια μεταγωγής σήματος, τα οποία μέσω πρωτεϊνών οδηγούν στην επαγωγή διαφόρων βιολογικών διαδικασιών των κυττάρων όπως ο πολλαπλασιασμός, η μετανάστευση, η επιβίωση κ.α. Μονοπάτια μεταγωγής σήματος που εμπλέκονται στη διαδικασία της αγγειογένεσης περιλαμβάνουν μόρια όπως οι πρωτεϊνικές κινάσες SRC, FAK, ERK1/2 και AKT, οι οποίες μέσω αυτών των μονοπατιών επάγουν λειτουργίες του κυττάρου όπως η επιβίωση, η μετανάστευση και ο πολλαπλασιασμός. Α5.1 SRC Το 1911 ο Peyton Rous απομόνωσε από κοτόπουλα έναν ιό, ο οποίος όταν ενεθεί σε υγιή πτηνά οδηγεί στην ανάπτυξη καρκινικών όγκων. Σήμερα είναι γνωστός ως ο ιός του σαρκώματος Rous και ήταν ο πρώτος ογκογόνος ρετροϊός που απομονώθηκε. Όπως όλοι οι ρετροϊοί έτσι και ο ιός του σαρκώματος Rous έχει ένα απλό γενετικό υλικό, με τρία μόνο γονίδια (gag, pol, env), τα οποία κωδικοποιούν πρωτεΐνες που είναι απαραίτητες για την αντιγραφή του γονιδιώματός του και την ενσωμάτωση του στον ξενιστή. Ένα τέταρτο γονίδιο, το v src κωδικοποιεί μία πρωτεΐνη, η οποία μπορεί από μόνη της να προάγει σε καλλιέργειες κυττάρων τις κατάλληλες μορφολογικές και λειτουργικές αλλαγές, ώστε τα κύτταρα να μετατραπούν σε καρκινικά. Πλέον είναι γνωστό ότι πολλά από αυτά τα γονίδια έχουν ομόλογα σε πολλά ζωικά γονιδιώματα, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπινου. Η πρωτεΐνη που κωδικοποιείται από το ομόλογο γονίδιο του c src, η SRC, συμμετέχει στη μεταγωγή σημάτων, που ρυθμίζουν την αύξηση των

24 24 ζωικών κυττάρων. Οι ογκογόνες ιδιότητες της v src πρωτεΐνης προκύπτουν από διαταραχές σε έναν εσωτερικό μηχανισμό ελέγχου, ο οποίος φυσιολογικά εμποδίζει την ενεργοποίηση της πρωτεΐνης απουσία εξωτερικών σημάτων. Α5.1.1 Δομή και λειτουργία πρωτεϊνών SRC Είναι το παράγωγο του γονιδίου v src και είναι κυτταροπλασματική πρωτεΐνη με ενεργότητα κινάσης τυροσίνης. Συνδέεται στην κυτταροπλασματική πλευρά της κυτταρικής μεμβράνης. Στα θηλαστικά, οι πρωτεΐνες της SRC έχουν παρόμοια δομή (Brown, 1995), με μοριακό βάρος που κυμαίνεται από kda. Αποτελείται από μια αμινοτελική περιοχή (αμινοξέα 1 17) που αποτελεί θέση μυριστυλίωσης και παλμυτυλίωσης και που είναι υπεύθυνη για την πρόσδεση της SRC στην πλασματική μεμβράνη. Ακολουθείται από μια μη συντηρημένη, μοναδική περιοχή (αμινοξέα 18 84), η οποία θεωρείται υπεύθυνη για την ειδική πρόσδεση σε συγκεκριμένους υποδοχείς και πρωτεΐνες στόχους. Τα αμινοξέα αντιστοιχούν στην SH3 περιοχή που αλληλεπιδρά με πρωτεΐνες πλούσιες σε προλίνη, ρυθμίζοντας την καταλυτική δράση, τη θέση της πρωτεΐνης στο κύτταρο και την αλληλεπίδραση με πρωτεΐνες στόχους. Ωστόσο, η SRC διαθέτει και δεύτερη ρυθμιστική περιοχή, την SH2, (αμινοξέα ), που αλληλεπιδρά με φωσφορυλιωμένες τυροσίνες και που καθορίζει το εύρος των πρωτεϊνών που αλληλεπιδρούν με αυτήν (Songyang, 1993). Η περιοχή που αποτελείται από τα αμινοξέα είναι υπεύθυνη για τη δράση κινάσης τυροσίνης (Hesketh, 1995), ενώ η καρβοξυτελική περιοχή (αμινοξέα ) έχει ρυθμιστικό ρόλο στη δράση της κινάσης (Schwartzberg,1998). Εικόνα A : Σχηματική αναπαράσταση της δομής της SRC. Οι περιοχές SH2 και SH3 συνεργάζονται προκειμένου να αυτοανασταλεί η δραστικότητα της περιοχής της κινάσης. H SRC ενεργοποιείται με την σύνδεση μορίων σε υποδοχείς με ενεργότητα κινάσης τυροσίνης και συμμετέχει στη μεταβίβαση σήματος από αυτούς τους υποδοχείς (Gould, 1998). Μπορεί όμως να

25 25 ενεργοποιηθεί και από μόρια της εξωκυττάριας ύλης με διαμεσολάβηση των ιντεγκρινών. Η SRC φωσφορυλιώνεται σε δύο κυρίως θέσεις: στην Tyr416 και στην Tyr527 του καρβοξυτελικού άκρου αλλά σε ποσοστό 90 95% φωσφορυλιώνεται στην Tyr527. Η φωσφορυλίωση στη θέση της Tyr527 από την πρωτεϊνη Csk οδηγεί στην αλληλεπίδραση αυτής της περιοχής με την SH 2 περιοχή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αλλαγή της στερεοδιαμόρφωσής της και τη δημιουργία της «κλειστής» ανενεργής μορφής. Ωστόσο, η φωσφορυλίωση της Tyr416 και η αποφωσφορυλίωση της Tyr527 οδηγεί στην ενεργοποίηση της SRC, καθώς επιτρέπει στις SH 2 και SH 3 περιοχές να αλληλεπιδράσουν, επηρεάζοντας τη μεταγωγή σήματος (Gonflom, 2000). Η SRC λαμβάνει μέρος σε πολλές λειτουργίες των κυττάρων, όπως η προσκόλληση, η αύξηση, η μετανάστευση και η διαφοροποίηση. Συμμετέχει στην προσκόλληση των κυττάρων και στην αναδιοργάνωση των εστιών προσκόλλησης, αλληλεπιδρώντας με τη FAK, καθώς επίσης και στους μηχανισμούς κυτταρικής μετανάστευσης (Fincham, 1998). Ακόμα, μέσω του μονοπατιού της ERK επάγει τη μεταγραφή των μεταλλοπρωτεϊνασών, οι οποίες αποικοδομούν την εξωκυττάρια ύλη (Vincenti, 1998). Α5.2 Extracellular signal Regulated Kinases (ERK1/2) Οι οδοί των MAPK περιλαμβάνουν την ενεργοποίηση μιας σειράς κινασών πρωτεϊνών ως απόκριση σε μια πλειάδα εξωτερικών σημάτων. Στα ζωικά κύτταρα, οι καλύτερα χαρακτηρισμένες μορφές MAP κινασών είναι οι ERK1/2. Η ERK1 και η ERK2 είναι πρωτεΐνες με μοριακό βάρος 43 και 41 kda αντίστοιχα και παρουσιάζουν ομολογία στην αμινοξική τους αλληλουχία κατά 85%. Μεγαλύτερη ομολογία παρουσιάζεται στις περιοχές του μορίου που συμμετέχουν στην πρόσδεση με τα υποστρώματα των ERKs (Boulton et al., 1990). Βασικό χαρακτηριστικό των ERKs είναι ότι η ενεργοποίησή τους γίνεται με φωσφορυλίωση στα αμινοξέα θρεονίνη και τυροσίνη. Τόσο η ERK1, όσο και η ERK2, παρουσιάζουν το μοτίβο ΤΕΥ όπου τα δύο αμινοξέα, η θρεονίνη (Τ) και η τυροσίνη (Υ), χωρίζονται από ένα γλουταμινικό οξύ (Ε) (Payne et al., 1991). Και οι δύο παρουσιάζουν ευρύ φάσμα έκφρασης, έχοντας όμως διαφορές στην ιστοειδική τους έκφραση. Για παράδειγμα, σε κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος, η κυρίαρχη πρωτεΐνη είναι η ERK2,

26 26 ενώ σε κύτταρα του ενδοκρινικού συστήματος και οι δύο πρωτεΐνες εκφράζονται ισοδύναμα (Widmann et al., 1999). Η ενεργοποίηση και των δύο πρωτεϊνών μπορεί να γίνει από μια πλειάδα εξωτερικών ερεθισμάτων όπως από αυξητικούς παράγοντες, από κυτταροκίνες, από στρεσογόνους και μετασχηματιστικούς παράγοντες. Η μεταγωγή σήματος που έχει ως αποτέλεσμα την ενεργοποίηση των ERKs, γίνεται μέσω ενεργοποίησης υποδοχέων που συνδέονται με G πρωτεΐνες και ιντεγκρίνες (Widmann et al., 1999). Η ενεργοποίηση αυτών των υποδοχέων έχει ως αποτέλεσμα την ενεργοποίηση μιας μικρής G πρωτεΐνης Ras, που με τη σειρά της ενεργοποιεί την Raf. Η Raf είναι μια κινάση θρεονίνης/τυροσίνης που ενεργοποιεί τις ERKs(Xu et al., 1997). Οι ERKs φωσφορυλιώνουν μια ποικιλία κυτταροπλασματικών και πυρηνικών πρωτεϊνών, μεταξύ των οποίων και μεταγραφικούς παράγοντες, οι οποίοι επάγουν τη μεταγραφή διαφόρων γονιδίων. Η ενεργοποίηση των ERKs μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετική κυτταρική απόκριση, όπως η διαφοροποίηση, η επιβίωση και ο πολλαπλασιασμός των κυττάρων, που εξαρτάται από τη διάρκεια του ερεθίσματος και την ισχύ του σήματος μεταγωγής(hunter, 1995). Α6 Νουκλεολίνη (Nucleolin, NCL) Η Νουκλεολίνη αρχικά χαρακτηρίστηκε ως μια πρωτεΐνη 707 αμινοξέων του πυρηνίσκου των ευκαρυωτικών κυττάρων, η οποία λαμβάνει μέρος στη ρύθμιση του πολλαπλασιασμού, την κυτταροκίνηση, την αντιγραφή, την εμβρυογένεση και την αγγειογένεση. Το μοριακό της βάρος υπολογίζεται σε 77 kda, αλλα στις ηλεκτροφορήσεις φαίνεται να κυμαίνεται μεταξύ 100 και 110 kda, πράγμα που οφείλεται στον υψηλό βαθμό φωσφορυλίωσης του αμινοτελικού της άκρου(ginstry et al, 1999, Tajrishi et al, 2011). Το γονίδιο της νουκλεολίνης αποτελείται από 14 εξόνια και 13 εσόνια και έχει μέγεθος περίπου 11 kb. Έχει καθοριστεί ότι το ανθρώπινο γονίδιο της νουκλεολίνης βρίσκεται στο χρωμόσωμα 2q12 qter (Meera, 1990), είναι παρόν σε ένα αντίγραφο ανά απλοειδές γονιδίωμα και η επαγωγή της έκφρασης του γονιδίου γίνεται από τον bfgf. Η Νουκλεολίνη εντοπίζεται στον πυρηνίσκο, όπου ελέγχει πολλές διεργασίες που σχετίζονται με το μεταβολισμό του DNA και του RNA, επίσης εντοπίζεται στο κυτταρόπλασμα, όπου συνεισφέρει στην επικοινωνία πυρήνα κυτταροπλάσματος και συμβάλει στο σχηματισμό

27 27 του ριβοσώματος. Πρόσφατα, βρέθηκε ότι εντοπίζεται και στην επιφάνεια πολλών τύπων καρκινικών κυττάρων και των ενεργοποιημένων ενδοθηλιακών κυττάρων, όπου δρα ως υποδοχέας για διάφορα μόρια (Christian et al, 2003). Α6.1 Δομή της Νουκλεολίνης Το πρωτεϊνικό μόριο της Νουκλεολίνης έχει τρεις κύριες δομικές περιοχές. Μία αμινοτελική περιοχή, η οποία αποτελείται από α έλικες με χαρακτηριστική παρουσία τεσσάρων όξινων περιοχών, οι οποίες διαχωρίζονται μεταξύ τους με βασικές αλληλουχίες, μία κεντρική σφαιρική περιοχή, η οποία περιέχει τέσσερεις περιοχές σύνδεσης RNA και μία καρβοξυτελική περιοχή, η οποία αποτελείται από εννέα επαναλαμβανόμενα τριπεπτίδια αργινίνης γλυκίνης γλυκίνης (RGG περιοχή). Η κυτταροπλασματική και η Νουκλεολίνη της επιφανείας διαφοροποιούνται από τη Νουκλεολίνη του πυρήνα λόγω μιας αλλαγής στο ισοηλεκτρικό τους σημείο, κάτι που οφείλεται σε ενδεχόμενη γλυκοζιλίωση τους (Hovanessian, 2000, Carpentier, 2005). Εικόνα A6.1.1: Σχηματική αναπαράσταση της δομής του μορίου της νουκλεολίνης Α6.1.1 Αμινοτελική περιοχή Η αμινοτελική περιοχή αποτελείται από όξινες αλληλουχίες, μήκους 10 έως 20 αμινοξέων, που εντοπίζονται μεταξύ βασικών τμημάτων τα οποία φέρουν επαναλήψεις λυσίνης και προλίνης (Bogre, 1996). Αυτές οι όξινες περιοχές δεσμεύουν την ιστόνη H1 και είναι υπεύθυνες για την αποσυμπύκνωση της χρωματίνης (Erard, 1988). Η ικανότητα της Νουκλεολίνης να ρυθμίζει την αποσυμπύκνωση της χρωματίνης μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι υπάρχουν επαναλαμβανόμενα οκταπεπτίδια, που μοιάζουν με ανάλογες αλληλουχίες της ιστόνης H1 (Erard, 1990, Olson and Thompson, 1983). Ο αριθμός των όξινων τμημάτων διαφέρει ανάμεσα στα είδη, για παράδειγμα, στο ποντικό, στον άνθρωπο, και στο κοτόπουλο

28 28 περιέχονται τέσσερα όξινα τμήματα, ενώ οι πρωτεΐνες που μοιάζουν με τη Νουκλεολίνη (Νucleolin like) στο μπιζέλι και το Arabidopsis περιέχουν επτά τέτοια τμήματα (Bourbon, 1988, Srivastava et al., 1989, Maridor and Nigg, 1990, Bogre, 1996, Tong, 1997). Αυτή η περιοχή διαθέτει επίσης διάφορες περιοχές που φωσφορυλιώνονται από πρωτεϊνικές κινάσες όπως η cdc2 (S/TPXKK) και η CK2 (XS/TXXE/D) (Belenguer, 1990, Peter, 1990, Caizergues Ferrer, 1987) Α6.1.2 Κεντρική περιοχή Η κεντρική περιοχή της Νουκλεολίνης διαθέτει περιοχές σύνδεσης με το RNA, οι οποίες καλούνται RRM και είναι συντηρημένες μεταξύ των διαφορετικών ειδών (Serin, 1997). Μια χαρακτηριστική περιοχή RRM περιέχει 80 έως 90 αμινοξέα με δύο ιδιαίτερα συντηρημένες αλληλουχίες, το οκταπεπτίδιο RNP 1 (R/K)G(F/Y)(G/A)(F/Y)VX(F/Y) και το εξαπεπτίδιο RNP 2 (L/I)(F/Y)(V/I)(G/K)(G/N)L (Query, 1989). Α6.1.3 Καρβοξυτελική περιοχή Η καρβοξυτελική περιοχή της Νουκλεολίνης είναι πλούσια σε γλυκίνη και αργινίνη, οι οποίες σχηματίζουν επαναλαμβανόμενες RGG αλληλουχίες (Bouvet, 1998), οι οποίες διαχωρίζονται από φαινυλαλανίνες και διμεθυλαργινίνες. Είναι σχεδόν ολόκληρη συντηρημένη, εκτός από την παρουσία δύο αμινοξέων γλουταμίνης στο Xenopus και επίσης είναι ελάχιστα μεγαλύτερη στο Xenopus σε σύγκριση με το χάμστερ, τον ποντικό και τον άνθρωπο. Η καρβοξυτελική περιοχή της Νουκλεολίνης, μεγέθους 10kDa, αποδεικνύεται να είναι ουσιαστική για την αποδοτική σύνδεση της Νουκλεολίνης στο RNA, χωρίς όμως να συμβάλλει στην ίδια την αλληλεπίδραση, αλλά δρα τροποποιώντας τις RNA δεσμευτικές περιοχές της κεντρικής περιοχής του μορίου. Επίσης, αλληλεπιδρά μη ειδικά με rrna προκαλώντας την αποσυμπύκνωση και το ξεδίπλωμα του έτσι ώστε να μπορεί να αναγνωριστεί από την κεντρική περιοχή της Νουκλεολίνης (Ginistry et al, 1999). Τέλος, έρευνες έχουν δείξει ότι η Νουκλεολίνη αλληλεπιδρά με διάφορες ριβοσωματικές πρωτεΐνες μέσω της περιοχής RGG.

29 29 Α6.2 Ρόλος και λειτουργίες της Νουκλεολίνης Η Νουκλεολίνη ανάλογα με τη θέση της στο κύτταρο έχει πολλές και διαφορετικές λειτουργίες. Ρυθμίζει τη μεταγραφή του rdna (Bouche, 1984, 1987, Egyhazi, 1988) μέσω της δέσμευσής της με τις μη μεταγράψιμες περιοχές του και με την οργάνωση της χρωματίνης του πυρηνίσκου (rdna) έτσι ώστε να είναι δυνατή η μεταγραφή της από την RNA πολυμεράση 1, χωρίς όμως η ίδια να αποτελεί μέρος του συμπλόκου μεταγραφής. Επίσης, λειτουργεί ως DNA και RNA ελικάση ξεδιπλώνοντας δίκλωνα μόρια με κατεύθυνση 5 3 (ATP εξαρτώμενη δράση) και προκαλεί αποδιάταξη της χρωματίνης με τη δέσμευση της ιστόνης H1. Σημαντική όμως λειτουργία της Νουκλεολίνης για την επικοινωνία μεταξύ πυρήνα και κυτταροπλάσματος είναι η ικανότητά της να εισάγει τις ριβοσωματικές πρωτεΐνες στον πυρήνα και να εξάγει τις ριβοσωματικές υπομονάδες στο κυτταρόπλασμα. Ακόμα, η Νουκλεολίνη λαμβάνει μέρος στην κυτταροκίνηση και την πυρηνική διαίρεση. Παίζει σημαντικό ρόλο στον πολλαπλασιασμό και την αύξηση του κυττάρου καθώς και στην απόπτωση, αφού ρυθμίζει πρωτεΐνες όπως η bcl2, p53 και η Rb. Συγκεκριμένα, η Νουκλεολίνη έχει αναγνωριστεί ως μία πρωτεΐνη σταθεροποίησης του mrna του bcl 2 γονιδίου σε HL 60 ανθρώπινα κύτταρα λευχαιμίας. Πρόσφατα, έχει δειχθεί ότι η αντοχή που παρουσιάζουν Β κύτταρα λευχαιμίας στην απόπτωση ως αποτέλεσμα της υπερέκφρασης του γονιδίου bcl 2, σχετίζεται με την σταθεροποίηση του bcl 2 mrna από τη Νουκλεολίνη (Destouches et al, 2011). Η κυτταροπλασματική Νουκλεολίνη παίζει ακόμα σημαντικό ρόλο στον καρκίνο, αφού συνδέεται με το mrna της MMP 9. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της παραγωγής του ενζύμου, το οποίο αποικοδομεί την εξωκυττάρια ύλη και έτσι διευκολύνει την μετάσταση του όγκου (Fahling et al, 2005, Otake et al, 2007). Τελευταία τονίζεται η σημασία της Νουκλεολίνης της επιφάνειας στη βιολογία του καρκίνου, καθώς μόρια που προσδένονται στη Νουκλεολίνη παίζουν σημαντικό ρόλο στην ογκογένεση και την αγγειογένεση. Για παράδειγμα, μεταξύ των μορίων αυτών είναι η λαμινίνη 1 (Kleinman et al, 1991), ο αυξητικός παράγοντας των ηπατοκυττάρων (Tate et al, 2006), το πεπτίδιο F3 (Christian et al, 2003), η midkine, η πλειοτροπίνη (Kadomatsu K, Muramatsu T, 2004), αλλά χρησιμεύει και ως υποδοχέας χαμηλής συγγένειας για τον HIV 1. Επιπλέον, μόρια όπως η ουροκινάση, η οποία συμμετέχει σε μηχανισμούς ρύθμισης της περικυτταρικής πρωτεόλυσης, συνδέεται και

30 30 ενδοκυτταρώνεται μέσω της Νουκλεολίνης της επιφάνειας (Dumler et al, 1999). Συνεπώς, η Νουκλεολίνη της επιφάνειας θα μπορούσε να θεωρηθεί ως διαμεσολαβητής μεταξύ του εξωκυττάριου περιβάλλοντος και του εσωτερικού του κυττάρου, συμβάλλοντας έτσι στην επικοινωνία του κυττάρου με το εξωτερικό περιβάλλον. Η πρώτη αναφορά της Νουκλεολίνης της επιφάνειας έγινε σε κύτταρα ηπατοκαρκινώματος και στη συνέχεια παρατηρήθηκε αυξημένη έκφραση της στην επιφάνεια καρκινικών και ενδοθηλιακών κυττάρων, και in vivo σε ενδοθηλιακά κύτταρα που διαμόρφωναν ταχέως αναπτυσσόμενα αγγεία όγκων (Semenkovich, 1990, Christian, 2003). Έχει παρατηρηθεί ότι παρουσιάζεται μόνο στον πυρήνα ή τον πυρηνίσκο των αδρανών ενδοθηλιακών κυττάρων, ενώ εκφράζεται και στην επιφάνεια τους κατά τη διάρκεια της αγγειογένεσης. Με τη χρήση ηλεκτρονικού μικροσκοπίου έχει επιβεβαιωθεί η έκφραση της Νουκλεολίνης στην επιφάνεια του κυττάρου και η έμμεση ένωσή της με τον κυτταροσκελετό μέσω της MyH9 (Huang, 2006). Ο αυξητικός παράγοντας VEGF φαίνεται να κινητοποιεί την Νουκλεολίνη από τον πυρήνα προς την επιφάνεια των κυττάρων όταν τα κύτταρα συνδεθούν στην εξωκυττάρια ύλη, ενώ η κινητήρια πρωτεΐνη MyH9 φαίνεται να εμπλέκεται στην σύνδεση της επιφανειακής Νουκλεολίνης με τον κυτταροσκελετό και στη μετακίνηση της από και προς την κυτταρική μεμβράνη (Huang, 2006). Αναστολή της λειτουργίας της Νουκλεολίνης της επιφάνειας ή μείωση της έκφρασής της σε ενδοθηλιακά κύτταρα, οδηγεί σε μείωση της μετανάστευσής τους και αναστολή σχηματισμού τριχοειδών αγγείων.

31 31 Εικόνα A6.2.1: Μείωση της μετανάστευσης των ενδοθηλιακών κυττάρων και μείωση του σχηματισμού των αγγείων μετά τη δράση αντισωμάτων έναντι της επιφανειακής Νουκλεολίνης ή ολιγονουκλεοτιδίων (RNAi) έναντι των μεταγράφων των γονιδίων της (Huang, 2006) Αυτές οι παρατηρήσεις πρότειναν ότι η Νουκλεολίνη στην επιφάνεια των κύτταρων είναι ένας πιθανός στόχος για τη δράση αντικαρκινικών φαρμάκων. Για αυτόν τον σκοπό, χρησιμοποιήθηκε το ψευδοπεπτίδιο HB 19, το οποίο δεσμεύεται στην RGG περιοχή του καρβοξυτελικού άκρου της επιφανειακής Νουκλεολίνης και εμποδίζει τη λειτουργία της ως υποδοχέας χαμηλής συγγένειας για τους διάφορους συνδέτες. A7 Ψευδοπεπτίδιο ΗΒ 19 Το 1998 το ψευδοπεπτίδιο HB 19 είχε συντεθεί από την ομάδα του Ara Hovanessian για να χρησιμοποιηθεί ως ένας ανασταλτικός παράγοντας της εισόδου του HIV μέσα στα κύτταρα. Δεσμεύεται επιλεκτικά στην επιφανειακή Νουκλεολίνη κυττάρων που είναι μιτωτικά δραστήρια, στα οποία προκαλεί την εγκόλπωση και την ενδοκυτταρική αποδιάταξή της. Έρευνες έχουν δείξει ότι μπορεί να επηρεάσει τη συγκέντρωση της Νουκλεολίνης στην επιφάνεια των κυττάρων επηρεάζοντας βιολογικές λειτουργίες που ρυθμίζονται από αυτήν, χωρίς όμως να μεταβάλει τη συγκέντρωση της πυρηνικής Νουκλεολίνης ή τις δράσεις της (Destouches et al, 2008).

32 32 Έχει βρεθεί να επηρεάζει αρνητικά την ανάπτυξη καρκινικών και ενδοθηλιακών κυτταρών. Επίσης λόγω της καλής του διαλυτότητας, της σταθερότητας στη δομή του και της έλλειψης τοξικότητας ως προς τα υγιή κύτταρα του οργανισμού, ενδέχεται να χρησιμοποιηθεί ως αντικαρκινικό φάρμακο μετά από κλινικές δοκιμές από την εταιρία ImmuPharma, που ξεκίνησαν το έτος 2009 με το όνομα Nucant. A7.1 Δομή του πεπτιδίου ΗΒ 19 Το ΗΒ 19 είναι ένα συνθετικό ευθύγραμμο πεπτίδιο που αποτελείται από έναν κεντρικό κορμό εννέα αμινοξέων με την εξής σειρά: H 2 N Lys Lys Lys Gly Pro Lys Glu Lys Ahx CONH 2, όπου το Ahx αντιπροσωπεύει το αμινο εξανικό οξύ (amino hexanoic acid) ενώ το CONH 2 αντιπροσωπεύει ένα τροποποιημένο καρβοξυτελικό άκρο στο οποίο η υδροξυλομάδα αντικαθίσταται από μια αμινομάδα NH 2 (Εικ. Α7.1.1). Στον κεντρικό αυτό κορμό συνδέονται 5 τριπεπτίδια (λυσίνηπρολίνη αργινίνη) στα οποία ο πεπτιδικός δεσμός μεταξύ της λυσίνης και της προλίνης είναι τροποποιημένος από CONH σε CH 2 N έτσι ώστε να προστατεύεται το πεπτίδιο από τη δράση πρωτεϊνασών. Η υψηλή ανθεκτικότητα στις πρωτεϊνάσες αποδείχτηκε με την επώαση του για 5 ημέρες σε φυσιολογικό ανθρώπινο ορό στους 37 o C, όπου καμία σημαντική αλλαγή δεν παρατηρήθηκε μετά από την ανάλυση του με υγρή χρωματογραφία υψηλής απόδοσης (HPLC).

33 33 Εικόνα A7.1.1: Δομή συνθετικού πεπτιδίου HΒ19 Με κύκλο επισημαίνεται ο τροποποιημένος πεπτιδικός δεσμός, με μαύρο χρώμα ο κεντρικός κορμός αμινοξέων, ενώ με μπλε τα τριπεπτίδια λυσίνη προλίνη αργινίνη. A7.2 ΗΒ 19 και Νουκλεολίνη Το ΗΒ 19 έχει βρεθεί να συνδέεται με το καρβοξυτελικό άκρο της επιφανειακής Νουκλεολίνης στην περιοχή RGG και προκαλεί ενδοκυττάρωσή της, μειώνοντας την συγκέντρωση της στην επιφάνεια του κυττάρου ενώ δε φαίνεται να αλληλεπιδρα και ούτε να επηρεάζει τα επίπεδα της πυρηνικής Νουκλεολίνης (Destouches et al, 2008). Η εύρεση του σημείου της Νουκλεολίνης όπου συνδέεται το ΗΒ 19 έγινε μετά την σύνθεση ολόκληρης της Νουκλεολίνης καθώς και ξεχωριστά του αμινοτελικού άκρου και της κεντρικής περιοχής με το καρβοξυτελικό της άκρο παρουσία [ 35 S] Met/Cys. Ακολούθως τα τμήματα αυτά συνδέθηκαν με βιοτινυλιομένο ΗΒ 19 και αναλύθηκαν σε στήλη αγαρόζης που έφερε αβιδίνη, η οποία συνδέεται με την βιοτίνη, έγινε έκλουση των μορίων που είχαν συγκρατηθεί στη στήλη και ηλεκτρογραφική ανάλυση τους σε πήκτωμα πολυακριλαμιδίου. Με την μεταφορά τους σε μεμβράνη με τη μέθοδο Western Blotting έγινε εμφάνιση των ζωνών του ηλεκτροφορήματος σε φίλμ και ταυτοποιήθηκε ότι το τμήμα της Νουκλεολίνης που έφερε το καρβοξυτελικό άκρο ήταν αυτό στο οποίο συνδεόταν το HB 19. Για να αναγνωριστεί σε πια ακριβώς περιοχή της Νουκλεολίνης (κενρική περιοχή ή καρβοξυτελικό άκρο) γίνεται η σύνδεση με το HB 19, παράχθηκαν τα αριθμημένα τμήματα της Νουκλεολίνης που υποδεικνείονται στην εικόνα A σε μικροοργανισμούς E.coli και

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ. Σχηµατική απεικόνιση της µεγάλης και της µικρής κυκλοφορίας

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ. Σχηµατική απεικόνιση της µεγάλης και της µικρής κυκλοφορίας ΤΕΙ ΠΑΤΡΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΑΝΑΤΟΜΙΑ Ι ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Γεράσιµος Π. Βανδώρος ΑΙΜΟΦΟΡΑ ΑΓΓΕΙΑ ΑΡΤΗΡΙΕΣ - ΦΛΕΒΕΣ - ΤΡΙΧΟΕΙ Η 1 ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ Μεγάλη και µικρή κυκλοφορία Σχηµατική

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο 1. Με ποιο μηχανισμό αντιγράφεται το DNA σύμφωνα με τους Watson και Crick; 2. Ένα κύτταρο που περιέχει ένα μόνο χρωμόσωμα τοποθετείται σε θρεπτικό υλικό που περιέχει ραδιενεργό

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ Καθώς η επιστημονική γνώση και κατανόηση αναπτύσσονται, ο μελλοντικός σχεδιασμός βιοτεχνολογικών προϊόντων περιορίζεται μόνο από τη φαντασία μας Βιοτεχνολογία

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15. Κυτταρική ρύθμιση. Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-μια Μοριακή Προσέγγιση 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15. Κυτταρική ρύθμιση. Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-μια Μοριακή Προσέγγιση 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Κυτταρική ρύθμιση Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-μια Μοριακή Προσέγγιση 1 ΕΙΚΟΝΑ 15.1 Μηχανισμοί διακυτταρικής σηματοδότησης. Η διακυτταρική σηματοδότηση μπορεί να συμβαίνει είτε απευθείας

Διαβάστε περισσότερα

Έλεγχος κυτταρικού κύκλου-απόπτωση Πεφάνη Δάφνη Επίκουρη καθηγήτρια, Ιατρική σχολή ΕΚΠΑ Μιχαλακοπούλου 176, 1 ος όροφος

Έλεγχος κυτταρικού κύκλου-απόπτωση Πεφάνη Δάφνη Επίκουρη καθηγήτρια, Ιατρική σχολή ΕΚΠΑ Μιχαλακοπούλου 176, 1 ος όροφος Έλεγχος κυτταρικού κύκλου-απόπτωση Πεφάνη Δάφνη Επίκουρη καθηγήτρια, Ιατρική σχολή ΕΚΠΑ Μιχαλακοπούλου 176, 1 ος όροφος Κυτταρικός κύκλος Φάσεις του κυτταρικού κύκλου G1:Αύξηση του κυττάρου και προετοιμασία

Διαβάστε περισσότερα

Υποψήφιος διδάκτορας: Καββαδάς Παναγιώτης. Έτος ολοκλήρωσης διδακτορικής διατριβής: 2010

Υποψήφιος διδάκτορας: Καββαδάς Παναγιώτης. Έτος ολοκλήρωσης διδακτορικής διατριβής: 2010 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Υποψήφιος διδάκτορας: Καββαδάς Παναγιώτης Έτος ολοκλήρωσης διδακτορικής διατριβής: 2010 Μελέτη τοπ ρόλοπ της ιντεγκρινοσπνδεόμενης κινάσης στην πνεπμονική ίνσση, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο

Διαβάστε περισσότερα

Εξωκυττάριο στρώμα (ΕΣ)

Εξωκυττάριο στρώμα (ΕΣ) Εξωκυττάριο στρώμα (ΕΣ) 1 Παραδείγματα εξωκυτταρικού στρώματος. Στιβάδες επιθηλιακών κυττάρων στηρίζονται σε μια λεπτή στιβάδα εξωκυτταρικού στρώματος που ονομάζεται βασικός υμένας. Κάτω από τον βασικό

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16. Ο κυτταρικός κύκλος. Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-μια Μοριακή Προσέγγιση 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16. Ο κυτταρικός κύκλος. Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-μια Μοριακή Προσέγγιση 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16 Ο κυτταρικός κύκλος Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-μια Μοριακή Προσέγγιση 1 ΕΙΚΟΝΑ 16.1 Οι φάσεις του κυτταρικού κύκλου. Ο κύκλος διαίρεσης των περισσότερων ευκαρυωτικών κυττάρων χωρίζεται

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Βιολογία ΙI Κυτταρική Επικοινωνία Διδάσκοντες: Σ. Γεωργάτος, Θ. Τζαβάρας, Π. Κούκλης, Χ. Αγγελίδης Υπεύθυνος μαθήματος: Σ. Γεωργάτος Άδειες Χρήσης Το

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΩΡΙΑ 3 η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ. ΚΥΤΤΑΡΟΚΙΝΕΣ ή ΚΥΤΤΟΚΙΝΕΣ Dr ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΕΙ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΘΕΩΡΙΑ 3 η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ. ΚΥΤΤΑΡΟΚΙΝΕΣ ή ΚΥΤΤΟΚΙΝΕΣ Dr ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΕΙ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΘΕΩΡΙΑ 3 η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΥΤΤΑΡΟΚΙΝΕΣ ή ΚΥΤΤΟΚΙΝΕΣ Dr ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΕΙ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Είδαμε ότι οι ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΜΗ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΝΟΣΙΑΣ είναι 1. Ανατομικοί φραγμοί - Δέρμα - Βλεννώδεις

Διαβάστε περισσότερα

igenetics Mια Μεντελική προσέγγιση

igenetics Mια Μεντελική προσέγγιση igenetics Mια Μεντελική προσέγγιση Κεφάλαιο 22 (+κεφ. 17 Hartwell) Γενετική του καρκίνου Η πρωτεΐνη p53 προσδένεται στο DNA. 2 ΕΙΚΟΝΑ 22.1 Μαστογραφία που απεικονίζει έναν όγκο. Όγκος 3 Κύρια σημεία: Καρκίνος

Διαβάστε περισσότερα

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΕΡΑΤΕΑΣ ΕΤΟΣ ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΕΡΑΤΕΑΣ ΕΤΟΣ ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΕΡΑΤΕΑΣ ΕΤΟΣ 2012-2013 ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ Τι είναι ο καρκίνος ; Ο Καρκίνος είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα υγείας που παρατηρούνται σήμερα στις αναπτυγμένες χώρες. Οι στατιστικές

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑ Α Α1. γ Α2. γ Α3. α Α4. β Α5. β ΘΕΜΑ B B1. B2.

ΘΕΜΑ Α Α1. γ Α2. γ Α3. α Α4. β Α5. β ΘΕΜΑ B B1. B2. ΘΕΜΑ Α Α1. γ (το πριμόσωμα) Α2. γ (οι υποκινητές και οι μεταγραφικοί παράγοντες κάθε γονιδίου) Α3. α (μεταφέρει ένα συγκεκριμένο αμινοξύ στο ριβόσωμα) Α4. β (αποδιάταξη των δύο συμπληρωματικών αλυσίδων)

Διαβάστε περισσότερα

Κυκλοφορικό Σύστηµα. Σοφία Χαβάκη. Λέκτορας

Κυκλοφορικό Σύστηµα. Σοφία Χαβάκη. Λέκτορας Κυκλοφορικό Σύστηµα Σοφία Χαβάκη Λέκτορας Εργαστήριο Ιστολογίας Εβρυολογίας, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ Κυκλοφορικό Σύστηµα Αιµοφόροκυκλοφορικό σύστηµα Λεµφoφόροκυκλοφορικό σύστηµα Αιµοφόρο Κυκλοφορικό Σύστηµα

Διαβάστε περισσότερα

Β. ΚΑΜΙΝΕΛΛΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ. Είναι η επιστήμη που μελετά τους ζωντανούς οργανισμούς. (Αποτελούνται από ένα ή περισσότερα κύτταρα).

Β. ΚΑΜΙΝΕΛΛΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ. Είναι η επιστήμη που μελετά τους ζωντανούς οργανισμούς. (Αποτελούνται από ένα ή περισσότερα κύτταρα). ΒΙΟΛΟΓΙΑ Είναι η επιστήμη που μελετά τους ζωντανούς οργανισμούς. (Αποτελούνται από ένα ή περισσότερα κύτταρα). Είδη οργανισμών Υπάρχουν δύο είδη οργανισμών: 1. Οι μονοκύτταροι, που ονομάζονται μικροοργανισμοί

Διαβάστε περισσότερα

Εξωκυττάριο στρώμα (ΕΣ)

Εξωκυττάριο στρώμα (ΕΣ) Εξωκυττάριο στρώμα (ΕΣ) 1 Παραδείγματα εξωκυτταρικού στρώματος. Στιβάδες επιθηλιακών κυττάρων στηρίζονται σε μια λεπτή στιβάδα εξωκυτταρικού στρώματος που ονομάζεται βασικός υμένας. Κάτω από τον βασικό

Διαβάστε περισσότερα

ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ

ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ Το ένζυμο Αδενυλική κυκλάση, υπεύθυνο για τη βιοσύνθεση του camp. Το camp είναι ένα παράδειγμα μορίου «αγγελιοφόρου» καθοδικά των G πρωτεινών Αύξηση του camp

Διαβάστε περισσότερα

Καραπέτσας Θανάσης. Διπλωματική Εργασία:

Καραπέτσας Θανάσης. Διπλωματική Εργασία: Διαπανεπιστημιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Κλινική Φαρμακολογία & Θεραπευτική» Επιβλέπων: Δρ. Αλ. Γαλάνης, Λέκτορας Μορ. Βιολογίας, «Σχεδιασμός Ειδικών Πεπτιδίων Αναστολέων της Αλληλεπίδρασης του

Διαβάστε περισσότερα

Συστήματα επικοινωνίας Ανθρωπίνου σώματος. ενδοκρινολογικό νευρικό σύστημα

Συστήματα επικοινωνίας Ανθρωπίνου σώματος. ενδοκρινολογικό νευρικό σύστημα Κύτταρο Το κύτταρο αποτελείται από μέρη τα οποία έχουν συγκεκριμένη δομή και επιτελούν μία συγκεκριμένη λειτουργία στην όλη οργάνωση του κυττάρου. Δομή κυτταροπλασματικής μεμβράνης Συστήματα επικοινωνίας

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΚΗΣΗ: ΑΓΓΕΙΟΓΕΝΕΣΗ

ΑΣΚΗΣΗ: ΑΓΓΕΙΟΓΕΝΕΣΗ ΑΣΚΗΣΗ: ΑΓΓΕΙΟΓΕΝΕΣΗ ΑΣΚΗΣΗ: ΑΓΓΕΙΟΓΕΝΕΣΗ Σκοπός της άσκησης Η εκμάθηση του συστήματος χοριοαλλαντοϊκής μεμβράνης εμβρύου όρνιθας (CAM assay). Η αξιολόγηση της επίδρασης ουσιών στην αγγειογενετική διαδικασία

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 4: Ανασυνδυασμένο DNA

Κεφάλαιο 4: Ανασυνδυασμένο DNA Κεφάλαιο 4: Ανασυνδυασμένο DNA 1. Η ανάπτυξη της γενετικής μηχανικής επέτρεψε: α. την κατανόηση των μηχανισμών αντιγραφής του γενετικού υλικού β. την απομόνωση των πλασμιδίων από τα βακτήρια γ. την πραγματοποίηση

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΚΟ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ Α ΛΥΚΕΙΟΥ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΚΟ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΚΟ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ 1ο 1. Ποιος είναι ο ρόλος των ερυθρών κυττάρων του αίματος; α. μεταφέρουν οξυγόνο σε όλο το σώμα β. μεταφέρουν θρεπτικά συστατικά, άλατα, ορμόνες και πρωτεΐνες γ. μεταφέρουν

Διαβάστε περισσότερα

1. Πού πραγματοποιούνται η αντιγραφή και η μεταγραφή; ΘΩΜΑΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ. 2. Ποιες είναι οι κατηγορίες γονιδίων με κριτήριο το προϊόν της μεταγραφής τους;

1. Πού πραγματοποιούνται η αντιγραφή και η μεταγραφή; ΘΩΜΑΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ. 2. Ποιες είναι οι κατηγορίες γονιδίων με κριτήριο το προϊόν της μεταγραφής τους; Βιολογία Γ Ενιαίου Λυκείου / Θετική Κατεύθυνση κεφαλαιο 2ο: αντιγραφη, εκφραση και ρυθμιση τησ ΓενετικηΣ ΠληροφοριαΣ 1. Πού πραγματοποιούνται η αντιγραφή και η μεταγραφή; Ευκαρυωτικά κύτταρα: στον πυρήνα,

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Α Λυκείου Κεφ. 3. Κυκλοφορικό Σύστημα. Καρδιά Αιμοφόρα αγγεία Η κυκλοφορία του αίματος Αίμα

Βιολογία Α Λυκείου Κεφ. 3. Κυκλοφορικό Σύστημα. Καρδιά Αιμοφόρα αγγεία Η κυκλοφορία του αίματος Αίμα Βιολογία Α Λυκείου Κεφ. 3 Κυκλοφορικό Σύστημα Καρδιά Αιμοφόρα αγγεία Η κυκλοφορία του αίματος Αίμα Η μεταφορά των θρεπτικών ουσιών στα κύτταρα και των ιστών και η απομάκρυνση από αυτά των άχρηστων γίνεται

Διαβάστε περισσότερα

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ 1 ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΟΣ Μ.Δ.Ε

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ 1 ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΟΣ Μ.Δ.Ε ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ον. ΑΝΤΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΡΩ. 1. Τη δομή της δίκλωνης έλικας πάρα πολύ καλά. 2. Τους δεσμούς υδρογόνου μεταξύ των συμπληρωματικών βάσεων και την επίπτωσή

Διαβάστε περισσότερα

Μοριακή Bιολογία ΔIAΛEΞΕΙΣ OΔΟΙ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΕΥΚΑΡΥΩΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ

Μοριακή Bιολογία ΔIAΛEΞΕΙΣ OΔΟΙ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΕΥΚΑΡΥΩΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ Μοριακή Bιολογία ΔIAΛEΞΕΙΣ 11-13 OΔΟΙ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΕΥΚΑΡΥΩΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ (Πως γίνονται αντιληπτά τα μηνύματα και πως δίδονται οι απαντήσεις) Χρήστος Παναγιωτίδης, Ph.D. Καθηγητής Κυτταρικής/Μοριακής

Διαβάστε περισσότερα

Γυμνάσιο Κερατέας ΚΑΡΚΙΝΟΣ & ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ. Αναστασία Σουλαχάκη Κωνσταντίνα Πρίφτη

Γυμνάσιο Κερατέας ΚΑΡΚΙΝΟΣ & ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ. Αναστασία Σουλαχάκη Κωνσταντίνα Πρίφτη Γυμνάσιο Κερατέας ΚΑΡΚΙΝΟΣ & ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ Αναστασία Σουλαχάκη Κωνσταντίνα Πρίφτη 2013 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ : Ορολογία και λίγα λόγια για τον καρκίνο Χαρακτηριστικά του καρκίνου Μεταλλάξεις Μεταλλάξεις και καρκίνος

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ 2017 ΘΕΜΑ Α Α1. δ Α2. δ Α3. β Α4. γ Α5. α ΘΕΜΑ Β Β1. Ι Α, ΙΙ Ε, ΙΙΙ ΣΤ, ΙV Β, V Ζ, VII Γ, VII Δ Β2. Η εικόνα 1 αντιστοιχεί σε προκαρυωτικό κύτταρο. Στους προκαρυωτικούς

Διαβάστε περισσότερα

γ ρ α π τ ή ε ξ έ τ α σ η σ τ ο μ ά θ η μ α ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

γ ρ α π τ ή ε ξ έ τ α σ η σ τ ο μ ά θ η μ α ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ γ ρ α π τ ή ε ξ έ τ α σ η σ τ ο μ ά θ η μ α ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ' ΛΥΚΕΙΟΥ Τάξη: Γ Λυκείου Τμήμα: Βαθμός: Ονοματεπώνυμο: Καθηγητές: Θ Ε Μ Α A 1. Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση: Α1. Το γονίδιο

Διαβάστε περισσότερα

Διαγώνισμα Βιολογίας στα Κεφάλαια 1 έως 4 ΚΥΡΙΑΚΗ 7 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2014

Διαγώνισμα Βιολογίας στα Κεφάλαια 1 έως 4 ΚΥΡΙΑΚΗ 7 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2014 Διαγώνισμα Βιολογίας στα Κεφάλαια 1 έως 4 ΚΥΡΙΑΚΗ 7 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2014 ΘΕΜΑ Α Α1. β Α2. β Α3. β Α4. β Α5. β ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ B B1. Ο όρος γονιδιακή έκφραση αναφέρεται συνήθως σε όλη τη διαδικασία με την οποία

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΑΣΜΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΕΡΑΣΜΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΡΑΣΜΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Ιδιωτικό Γενικό Λύκειο Όνομα: Ημερομηνία:./04/2014 ΤΑΞΗ : A Λυκείου ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ 1 ο ΘΕΜΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11: Ενδοκρινείς αδένες ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΕΙΚΟΝΑ 2.4 ΣΤΑΔΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ σ ε λ ί δ α 1 ΕΙΚΟΝΑ 4.2β ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να συμπληρώσετε τα κενά πλαίσια της εικόνας με την κατάλληλη λέξη ή φράση 2. Να γράψετε τον προσανατολισμό της μετακίνησης του ριβοσώματος

Διαβάστε περισσότερα

Ποιες είναι οι ομοιότητες και οι διαφορές μεταξύ της αντιγραφής και της

Ποιες είναι οι ομοιότητες και οι διαφορές μεταξύ της αντιγραφής και της ΚΕΦ. 2 ο ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΡΙΣΕΩΣ Ποιες είναι οι ομοιότητες και οι διαφορές μεταξύ της αντιγραφής και της μεταγραφής; Διαφορές Αντιγραφή Μεταγραφή 1. Διατηρείται και μεταβιβάζεται η 1. Μεταβιβάζεται η γενετική

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1 ΚΑΙ 2

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1 ΚΑΙ 2 ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1 ΚΑΙ 2 ΘΕΜΑ 1 ο Α. Στις ερωτήσεις 1-5 να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα του το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση. 1. Το

Διαβάστε περισσότερα

94 95 96 97 98 Ο ρόλος της αγγειογένεσης στη μετάσταση Η νεοαγγείωση αποτελεί ένα απαραίτητο τμήμα της ογκογόνου διεργασίας που διασφαλίζει τη γρηγορότερη και ανεμπόδιστη ανάπτυξη του όγκου. Η λειτουργική

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΣΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΕΝΕΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ

ΜΕΣΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΕΝΕΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΕΝΕΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΣΟΘΕΡΑΠΕΙΑ Αυτό σημαίνει ότι χρησιμοποιούμε μόνο ενέσιμα φάρμακα και μόνο στο σημείο που πάσχει. ΜΕΣΟΘΕΡΑΠΕΙΑ Ξεκίνησε στη λογική του γιατί να μη χορηγήσω ένα αντιφλεγμονώδες

Διαβάστε περισσότερα

4. ΛΕΜΦΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ. περιλαμβάνονται ο σπλήνας και ο θύμος αδένας (εικ.4.1). Το λεμφικό σύστημα είναι πολύ σημαντικό γιατί:

4. ΛΕΜΦΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ. περιλαμβάνονται ο σπλήνας και ο θύμος αδένας (εικ.4.1). Το λεμφικό σύστημα είναι πολύ σημαντικό γιατί: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 4. ΛΕΜΦΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Το λεμφικό σύστημα αποτελείται από τα λεμφαγγεία, τη λέμφο και τους λεμφαδένες. Οι λεμφαδένες είναι δομές που αποτελούνται από εξειδικευμένη μορφή συνδετικού ιστού, το λεμφικό

Διαβάστε περισσότερα

Κυτταρική Βιολογία. Ενότητα 12 : Απόπτωση ή Προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος. Παναγιωτίδης Χρήστος Τμήμα Φαρμακευτικής ΑΠΘ

Κυτταρική Βιολογία. Ενότητα 12 : Απόπτωση ή Προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος. Παναγιωτίδης Χρήστος Τμήμα Φαρμακευτικής ΑΠΘ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Κυτταρική Βιολογία Ενότητα 12 : Απόπτωση ή Προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος Παναγιωτίδης Χρήστος ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ

ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ Το ένζυμο Αδενυλική κυκλάση, υπεύθυνο για τη βιοσύνθεση του camp. Το camp είναι ένα παράδειγμα μορίου «αγγελιοφόρου» καθοδικά των G πρωτεινών Αύξηση του camp

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ 1ο Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις 1 έως 5 και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη λέξη ή τη φράση, η οποία

Διαβάστε περισσότερα

και χρειάζεται μέσα στο ρύθμιση εναρμόνιση των διαφόρων ενζυμικών δραστηριοτήτων. ενζύμων κύτταρο τρόπους

και χρειάζεται μέσα στο ρύθμιση εναρμόνιση των διαφόρων ενζυμικών δραστηριοτήτων. ενζύμων κύτταρο τρόπους Για να εξασφαλιστεί η σωστή και αρμονική έκφραση των ενζύμων μέσα στο κύτταρο χρειάζεται ρύθμιση εναρμόνιση των διαφόρων ενζυμικών δραστηριοτήτων. και Η εναρμόνιση αυτή επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛAΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΠΑΝΕΛΛAΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛAΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ 16-06-2017 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α1. δ Α2. δ Α3. β Α4. γ Α5. α ΘΕΜΑ Β Β1. Α. φωσφορική ομάδα (Ι) E. υδροξύλιο (II) Β. mrna

Διαβάστε περισσότερα

Μοριακή βιολογία καρκίνου του πνεύμονα Ενότητα 1: Ογκολογία πνεύμονα. Κυριάκος Καρκούλιας, Επίκουρος Καθηγητής Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής

Μοριακή βιολογία καρκίνου του πνεύμονα Ενότητα 1: Ογκολογία πνεύμονα. Κυριάκος Καρκούλιας, Επίκουρος Καθηγητής Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής Μοριακή βιολογία καρκίνου του πνεύμονα Ενότητα 1: Ογκολογία πνεύμονα Κυριάκος Καρκούλιας, Επίκουρος Καθηγητής Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής Εισαγωγή Ο καρκίνος του πνεύμονα παρουσιάζει άφθονες

Διαβάστε περισσότερα

Oδοί και μηχανισμοί ευκαρυωτικής μεταγωγής σήματος

Oδοί και μηχανισμοί ευκαρυωτικής μεταγωγής σήματος MOPIAKH BIOΛOΓIA ΦAPMAKEYTIKHΣ ΔIAΛEΞΕΙΣ 10-12 Oδοί και μηχανισμοί ευκαρυωτικής μεταγωγής σήματος (Πως γίνονται αντιληπτά τα μηνύματα και πως δίδονται οι απαντήσεις) Δρ. Xρήστος Παναγιωτίδης, Tµήµα Φαρµακευτικής

Διαβάστε περισσότερα

Εφαρμοσμένη Διατροφική Ιατρική

Εφαρμοσμένη Διατροφική Ιατρική Γλωσσάρι για το Μάθημα της Διατροφικής Ιατρικής Λιπαρά οξέα: περιέχουν μακριές αλυσίδες μορίων που αποτελούν σχεδόν όλο το σύμπλεγμα λιπιδίων τόσο για τα ζωικά όσο και για τα φυτικά λίπη. Αν αποκοπούν

Διαβάστε περισσότερα

Τα ορμονικά μόρια και η διαχείριση τους μέσα στο φυτό

Τα ορμονικά μόρια και η διαχείριση τους μέσα στο φυτό Φυσιολογία Φυτών Διαχείριση ορμονικών μορίων Τα ορμονικά μόρια και η διαχείριση τους μέσα στο φυτό Φυσιολογία Φυτών 3 ου Εξαμήνου Δ. Μπουράνης, Σ. Χωριανοπούλου 1 Φυσιολογία Φυτών Διαχείριση ορμονικών

Διαβάστε περισσότερα

Χρωμοσώματα και ανθρώπινο γονιδίωμα Πεφάνη Δάφνη

Χρωμοσώματα και ανθρώπινο γονιδίωμα Πεφάνη Δάφνη Χρωμοσώματα και ανθρώπινο γονιδίωμα Πεφάνη Δάφνη 12.02.2019 Νουκλεoτίδια-Δομικοί λίθοι του DNA H διπλή έλικα του DNAχωροπληρωτικό μοντέλο To ευκαρυωτικό DNA οργανώνεται σε χρωμοσώματα Τα χρωμοσώματα περιέχουν

Διαβάστε περισσότερα

Kυτταρική Bιολογία. Απόπτωση, ή Προγραμματισμένος Κυτταρικός Θάνατος ΔIAΛEΞΗ 20 (9/5/2017) Δρ. Xρήστος Παναγιωτίδης, Τμήμα Φαρμακευτικής Α.Π.Θ.

Kυτταρική Bιολογία. Απόπτωση, ή Προγραμματισμένος Κυτταρικός Θάνατος ΔIAΛEΞΗ 20 (9/5/2017) Δρ. Xρήστος Παναγιωτίδης, Τμήμα Φαρμακευτικής Α.Π.Θ. Kυτταρική Bιολογία ΔIAΛEΞΗ 20 (9/5/2017) Απόπτωση, ή Προγραμματισμένος Κυτταρικός Θάνατος Τι είναι απόπτωση; Απόπτωση είναι ο προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος Η καταστροφή του κυττάρου γίνεται «ήπια»

Διαβάστε περισσότερα

Οταν επώασαν σε Ιn vitro σύστηµα πρωτεϊνοσυνθέσεως

Οταν επώασαν σε Ιn vitro σύστηµα πρωτεϊνοσυνθέσεως Οι Ενδείξεις οι οποίες υποστηρίζουν οτι η αναστολή της πρωτεϊνοσυνθέσεως από τους αναστολείς HCR και DAI εξασφαλίζεται µέσω της αντεπίδρασης µε τον eif-2 είναι πολλές η σηµαντικότερη οµως είναι µία Οταν

Διαβάστε περισσότερα

ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ

ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ Το ένζυμο Αδενυλική κυκλάση, υπεύθυνο για τη βιοσύνθεση του camp. Το camp είναι ένα παράδειγμα μορίου «αγγελιοφόρου» καθοδικά των G πρωτεινών Αύξηση του camp

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ EIKONA 2.1 Ημισυντηρητικός μηχανισμός αντιγραφής του DNA 1. Να γράψετε τα ένζυμα που (α) προκαλούν ξετύλιγμα των αλυσίδων του αρχικού (μητρικού μορίου) DNA και (β) συνθέτουν τις νέες αλυσίδες του DNA.

Διαβάστε περισσότερα

Γενική Μικροβιολογία. Ενότητα 12 η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΟΛΟΓΙΑ

Γενική Μικροβιολογία. Ενότητα 12 η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΟΛΟΓΙΑ Γενική Μικροβιολογία Ενότητα 12 η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΟΛΟΓΙΑ Όνομα καθηγητή: Δ. ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Όνομα καθηγητή: Γ. ΖΕΡΒΑΚΗΣ Όνομα καθηγητή: ΑΝ. ΤΑΜΠΑΚΑΚΗ Τμήμα: ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Η µελέτη της ρύθµισης της πρωτεινοσύνθεσης στο επίπεδο του Ριβοσώµατος εντοπίζεται σε τρία επίπεδα

Η µελέτη της ρύθµισης της πρωτεινοσύνθεσης στο επίπεδο του Ριβοσώµατος εντοπίζεται σε τρία επίπεδα Η µελέτη της ρύθµισης της πρωτεινοσύνθεσης στο επίπεδο του Ριβοσώµατος εντοπίζεται σε τρία επίπεδα ΣτονΣτον ρόλο των διαφόρων οµάδων των ριβοσωµικών πρωτεινών. Κατά πόσο δηλαδή υπάρχει ετερογένεια στις

Διαβάστε περισσότερα

«ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ: ΧΗΜΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ»

«ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ: ΧΗΜΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ» «ΠΡΩΤΕΪΝΕΣ: ΧΗΜΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ» Τι είναι οι πρωτεΐνες; Από τι αποτελούνται; Ποιος είναι ο βιολογικός του ρόλος; Ας ρίξουμε μία ματιά σε όλα αυτά τα ερωτήματα που μας απασχολούν ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1:

Διαβάστε περισσότερα

Ηλίας Ηλιόπουλος Εργαστήριο Γενετικής, Τµήµα Γεωπονικής Βιοτεχνολογίας, Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών

Ηλίας Ηλιόπουλος Εργαστήριο Γενετικής, Τµήµα Γεωπονικής Βιοτεχνολογίας, Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Χηµική Μεταβίβαση Σήµατος Ηλίας Ηλιόπουλος Εργαστήριο Γενετικής, Τµήµα Γεωπονικής Βιοτεχνολογίας, Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών 1 Η Επικοινωνία στα Ζωϊκά Κύτταρα 1. Δίκτυα εξωκυτταρικών και ενδοκυτταρικών

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. Β2. Η εικόνα αντιστοιχεί σε προκαρυωτικό κύτταρο. Στους προκαρυωτικούς οργανισμούς το mrna αρχίζει να μεταφράζεται σε πρωτεΐνη πριν ακόμη

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. Β2. Η εικόνα αντιστοιχεί σε προκαρυωτικό κύτταρο. Στους προκαρυωτικούς οργανισμούς το mrna αρχίζει να μεταφράζεται σε πρωτεΐνη πριν ακόμη ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΚΑΙ Δ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β ) ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 6 ΙΟΥΝΙΟΥ 207 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α. δ Α2. δ Α3. β Α4. γ Α5.

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΕΚΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΠΛΑΣΜΑΤΙΚΗΣ ΜΕΜΒΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΚΥΤΤΑΡΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ

ΠΡΟΕΚΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΠΛΑΣΜΑΤΙΚΗΣ ΜΕΜΒΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΚΥΤΤΑΡΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΠΡΟΕΚΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΠΛΑΣΜΑΤΙΚΗΣ ΜΕΜΒΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΚΥΤΤΑΡΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ Φωτογραφία ηλεκτρονικού μικροσκοπίου που δείχνει μικρολάχνες. Οι μικρολάχνες των επιθηλιακών κυττάρων του εντέρου είναι δακτυλοειδείς προεκβολές

Διαβάστε περισσότερα

Βασικοί μηχανισμοί προσαρμογής

Βασικοί μηχανισμοί προσαρμογής ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΖΩΩΝ 23-24, 18/4/2016 Π.Παπαζαφείρη Βασικοί μηχανισμοί προσαρμογής Προσαρμογή σε μοριακό και γονιδιακό επίπεδο Επίπεδα ελέγχου 1. Πρωτεïνική δράση 2. Πρωτεïνοσύνθεση 3. Ρύθμιση της

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ - ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ - ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ ΤΕΙ ΠΑΤΡΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΑΝΑΤΟΜΙΑ I ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Γεράσιμος Π. Βανδώρος ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ - ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ Οι βασικές δομές που εξετάζουμε στην ανατομία μπορούν ιεραρχικά να ταξινομηθούν ως εξής:

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ 1ο Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις 1 έως 5 και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη λέξη ή τη φράση, η οποία

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ Α Α1. β Α2. β Α3. δ Α4. γ Α5. γ. ΘΕΜΑ Β Β1. Στήλη Ι Στήλη ΙΙ 1 Α 2 Γ 3 Α 4 Β 5 Α 6 Α 7 Γ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ Α Α1. β Α2. β Α3. δ Α4. γ Α5. γ. ΘΕΜΑ Β Β1. Στήλη Ι Στήλη ΙΙ 1 Α 2 Γ 3 Α 4 Β 5 Α 6 Α 7 Γ ΘΕΜΑ Α Α1. β Α2. β Α3. δ Α4. γ Α5. γ 1 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β) ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 ΜΑΪΟΥ 2016 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

Ατυπία Υπερπλασία- Δυσπλασία. Κίττυ Παυλάκη

Ατυπία Υπερπλασία- Δυσπλασία. Κίττυ Παυλάκη Ατυπία Υπερπλασία- Δυσπλασία Κίττυ Παυλάκη Jeanne Calment Κάπνιζε µέχρι τα 117 Πέθανε στα 122 Η σωστή λειτουργία των οργανισµών απαιτεί τη δυνατότητα προσαρµογής των κυττάρων και κατά συνέπεια και των

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Μάθημα 7 Το κυκλοφορικό μας σύστημα

ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Μάθημα 7 Το κυκλοφορικό μας σύστημα jk ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Μάθημα 7 Το κυκλοφορικό μας σύστημα Εισαγωγή στο Κυκλοφορικό μας Σύστημα (ΚΣ) Το ΚΣ αποτελείται από - τα αιμοφόρα αγγεία την καρδιά Αέρας που εισπνέουμε Αέρας που εκπνέουμε

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ DNA Περετσή Χριστίνα Πιτσικάλη Παναγιώτα

ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ DNA Περετσή Χριστίνα Πιτσικάλη Παναγιώτα Εργασία στη Βιολογία ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ DNA Περετσή Χριστίνα Πιτσικάλη Παναγιώτα ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ DNA Η ροή της πληροφορίας για το σχηματισμό των πρωτεϊνών, προϋποθέτει τη μεταφορά της από το DNA στο RNA (ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ).

Διαβάστε περισσότερα

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 22 : Η ενεργοποίηση της µεταγραφής

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 22 : Η ενεργοποίηση της µεταγραφής Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 22 : Η ενεργοποίηση της µεταγραφής Εικόνα 22.1 Η γονιδιακή έκφραση ελέγχεται κυρίως κατά την έναρξη της µεταγραφής και σπάνια στα επόµενα στάδια της γονιδιακής έκφρασης, παρόλο που ο έλεγχος

Διαβάστε περισσότερα

Β1. Β2. ΘΕΜΑ 2ο 1. 2.

Β1. Β2. ΘΕΜΑ 2ο 1. 2. 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 20 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2002 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: BΙΟΛΟΓΙΑ (ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ 1ο Α1.

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ Δ.ΑΡΕΘΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ Δ.ΑΡΕΘΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ Δ.ΑΡΕΘΑ ΚΥΤΤΑΡΟ 2 Κατά την Βιολογία, κύτταρο ονομάζεται η βασική δομική και λειτουργική μονάδα που εκδηλώνει το φαινόμενο της ζωής. Έτσι, ως κύτταρο νοείται

Διαβάστε περισσότερα

Να επιλέξετε τη φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις:

Να επιλέξετε τη φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΟΜΑΔΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 04/11/2018 Νότα Λαζαράκη Αλέξανδρος Παπαγιαννακόπουλος ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε τη φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: Α1. Σε ένα

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΡΟΠΟΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΕΙΔΟΣ ΜΕΤΑΛΛΑΞΗΣ Οικογενή υπερχοληστερολαιμία Αυτοσωμική επικρατής κληρονομικότητα Σχετίζεται με αυξημένο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΤΡΟΣ ΔΕΔΕΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΣΙ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

ΠΕΤΡΟΣ ΔΕΔΕΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΣΙ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΣΙ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το οστό αποτελεί ένα ιδανικό περιβάλλον για μετάσταση, καθώς η συνεχής και δυναμική ανάπλασή τον παρέχει μια γόνιμη βάση για την παλιννόστηση και τον πολλαπλασιασμό των καρκινικών

Διαβάστε περισσότερα

Μοριακή Βιολογία. Ενότητα # (6): Oδοί και μηχανισμοί ευκαρυωτικής μεταγωγής σήματος. Παναγιωτίδης Χρήστος Τμήμα Φαρμακευτικής

Μοριακή Βιολογία. Ενότητα # (6): Oδοί και μηχανισμοί ευκαρυωτικής μεταγωγής σήματος. Παναγιωτίδης Χρήστος Τμήμα Φαρμακευτικής ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Μοριακή Βιολογία Ενότητα # (6): Oδοί και μηχανισμοί ευκαρυωτικής μεταγωγής σήματος Παναγιωτίδης Χρήστος Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. Ημερομηνία: Κυριακή 23 Οκτωβρίου 2016 Διάρκεια Εξέτασης: 3 ώρες ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ

Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. Ημερομηνία: Κυριακή 23 Οκτωβρίου 2016 Διάρκεια Εξέτασης: 3 ώρες ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΤΑΞΗ: ΜΑΘΗΜΑ: Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ημερομηνία: Κυριακή 23 Οκτωβρίου 2016 Διάρκεια Εξέτασης: 3 ώρες ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Στις ημιτελείς προτάσεις Α1 Α4 να γράψετε στο

Διαβάστε περισσότερα

8. Σε στέλεχος του βακτηρίου E.coli δε λειτουργεί το γονίδιο που παράγει τον καταστολέα του οπερόνιου της λακτόζης. Ποιο είναι το αποτέλεσμα σε σχέση

8. Σε στέλεχος του βακτηρίου E.coli δε λειτουργεί το γονίδιο που παράγει τον καταστολέα του οπερόνιου της λακτόζης. Ποιο είναι το αποτέλεσμα σε σχέση Γονιδιακή ρύθμιοη 1. Εντοπίστε δύο διαφορές στον έλεγχο της γονιδιακής έκφρασης ανάμεσα στους προκαρυωτικούς και στους ευκαρυωτικούς οργανισμούς. Α. Η ρύθμιση της γσνιδιακής έκφρασης στους προκαρυωτικούς

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α1. δ Α2. δ Α3. β Α4. γ Α5. α ΘΕΜΑ Β Β1. Α I Β IV Γ VI

Διαβάστε περισσότερα

Κωνσταντίνος Π. (Β 2 ) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ

Κωνσταντίνος Π. (Β 2 ) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ Κωνσταντίνος Π. (Β 2 ) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ Βιοενεργητική είναι ο κλάδος της Βιολογίας που μελετά τον τρόπο με τον οποίο οι οργανισμοί χρησιμοποιούν ενέργεια για να επιβιώσουν και να υλοποιήσουν τις

Διαβάστε περισσότερα

Πεπτικός σωλήνας Κύρια λειτουργία του είναι η εξασφάλιση του διαρκούς ανεφοδιασμού του οργανισμού με νερό, ηλεκτρολύτες και θρεπτικά συστατικά.

Πεπτικός σωλήνας Κύρια λειτουργία του είναι η εξασφάλιση του διαρκούς ανεφοδιασμού του οργανισμού με νερό, ηλεκτρολύτες και θρεπτικά συστατικά. Πεπτικός σωλήνας Κύρια λειτουργία του είναι η εξασφάλιση του διαρκούς ανεφοδιασμού του οργανισμού με νερό, ηλεκτρολύτες και θρεπτικά συστατικά. Στον πεπτικό σωλήνα πραγματοποιείται ο τεμαχισμός της τροφής

Διαβάστε περισσότερα

φροντιστήρια Απαντήσεις Βιολογίας Γ λυκείου Προσανατολισμός Θετικών Σπουδών

φροντιστήρια   Απαντήσεις Βιολογίας Γ λυκείου Προσανατολισμός Θετικών Σπουδών Απαντήσεις Βιολογίας Γ λυκείου Προσανατολισμός Θετικών Σπουδών Θέμα Α Α1. α. 2 β. 1 γ. 4 δ. 1 ε. 2 Θέμα Β Β1. α. 1-Γ, 2-Γ, 3-Β, 4-Β, 5-Α, 6-B, 7-Α β. 1. Σύμπλοκο έναρξης πρωτεϊνοσύνθεσης: Το σύμπλοκο που

Διαβάστε περισσότερα

ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ

ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ Απαντήσεις του κριτηρίου αξιολόγησης στη βιολογία γενικής παιδείας 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΕΜΑ 1 ο Να γράψετε τον αριθμό καθεμίας από τις ημιτελείς προτάσεις 1 έως και 5, και δίπλα σε αυτόν το γράμμα που αντιστοιχεί

Διαβάστε περισσότερα

Φάσμα group προπαρασκευή για Α.Ε.Ι. & Τ.Ε.Ι.

Φάσμα group προπαρασκευή για Α.Ε.Ι. & Τ.Ε.Ι. σύγχρονο Φάσμα group προπαρασκευή για Α.Ε.Ι. & Τ.Ε.Ι. µαθητικό φροντιστήριο Γραβιάς 85 ΚΗΠΟΥΠΟΛΗ 50.51.557 50.56.296 25ης Μαρτίου 74 ΠΛ.ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ 50.50.658 50.60.845 25ης Μαρτίου 111 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ 50.27.990

Διαβάστε περισσότερα

Μονοπάτια ενεργοποίησης κινασών MAP σε κύτταρα θηλαστικών

Μονοπάτια ενεργοποίησης κινασών MAP σε κύτταρα θηλαστικών Μονοπάτια ενεργοποίησης κινασών MAP σε κύτταρα θηλαστικών Εκτός από την ERK, τα κύτταρα των θηλαστικών διαθέτουν τις κινάσες MAP JNK και p38. Η ενεργοποίηση των κινασών JNK και p38 προκαλείται από μέλη

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Βιοενεργητική & Μεταβολισµός: Μιτοχόνδρια, Χλωροπλάστες & Υπεροξειδιοσώµατα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Βιοενεργητική & Μεταβολισµός: Μιτοχόνδρια, Χλωροπλάστες & Υπεροξειδιοσώµατα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Βιοενεργητική & Μεταβολισµός: Μιτοχόνδρια, Χλωροπλάστες & Υπεροξειδιοσώµατα Τα ΥΠΕΡΟΞΕΙΔΙΟΣΩΜΑΤΑ Μέρος Ε ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΥΠΕΡΟΞΕΙΔΙΟΣΩΜΑΤΩΝ - Περιέχουν ένζυµα για ποικίλες µεταβολικές

Διαβάστε περισσότερα

Ενδεικτικές απαντήσεις

Ενδεικτικές απαντήσεις ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΠΟΥ ΥΠΗΡΕΤΟΥΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ Ενδεικτικές απαντήσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΤΜΗΜΑ: ΘΕΜΑ 1 Ο. 3. Το DNA των μιτοχονδρίων έχει μεγαλύτερο μήκος από αυτό των χλωροπλαστών.

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΤΜΗΜΑ: ΘΕΜΑ 1 Ο. 3. Το DNA των μιτοχονδρίων έχει μεγαλύτερο μήκος από αυτό των χλωροπλαστών. ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΤΜΗΜΑ: ΘΕΜΑ 1 Ο Α. Να γράψετε τον αριθμό της καθεμιάς από τις παρακάτω προτάσεις 1-5 και δίπλα του τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση

Διαβάστε περισσότερα

Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων. Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Κατεύθυνσης, Ημ/νία: 04 Ιουνίου 2014. Απαντήσεις Θεμάτων

Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων. Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Κατεύθυνσης, Ημ/νία: 04 Ιουνίου 2014. Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Κατεύθυνσης, Ημ/νία: 04 Ιουνίου 2014 Απαντήσεις Θεμάτων ΘΕΜΑ Α A1. Τα πλασμίδια είναι: δ. κυκλικά δίκλωνα μόρια DNA

Διαβάστε περισσότερα

Ρύθµιση κυτταρικής λειτουργίας. Μεταγωγή σήµατος

Ρύθµιση κυτταρικής λειτουργίας. Μεταγωγή σήµατος Ρύθµιση κυτταρικής λειτουργίας Μεταγωγή σήµατος 1 Εισαγωγή Η διαδικασία εξέλιξης των πολυκύτταρων οργανισµών (πρίν 2.5 δις χρόνια) άρχισε πολύ πιο αργά από την ύπαρξη των µονοκύτταρων οργανισµών (πρίν

Διαβάστε περισσότερα

Εξέλιξη και ανθρώπινος πολιτισμός: Η ρύθμιση του γονιδίου της λακτάσης

Εξέλιξη και ανθρώπινος πολιτισμός: Η ρύθμιση του γονιδίου της λακτάσης Εξέλιξη και ανθρώπινος πολιτισμός: Η ρύθμιση του γονιδίου της λακτάσης Η διατήρηση του ενζύμου της λακτάσης στους ενήλικες είναι ένα παράδειγμα πρόσφατης εξέλιξης στον άνθρωπο. Μας δείχνει επίσης πώς μεταλλαγές

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΗ 1ης ΣΕΛΙΔΑΣ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΑΞΗ / ΤΜΗΜΑ : Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ : ΜΑΪΟΥ 2019 ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ : 7

ΑΡΧΗ 1ης ΣΕΛΙΔΑΣ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΑΞΗ / ΤΜΗΜΑ : Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ : ΜΑΪΟΥ 2019 ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ : 7 ΑΡΧΗ 1ης ΣΕΛΙΔΑΣ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΑΞΗ / ΤΜΗΜΑ : Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΕΡΙΟΔΟΥ : ΜΑΪΟΥ 2019 ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ : 7 Θέμα 1 (Θ.κ. κεφ. 1,2,4,5,6,7,8,9) Για τις ημιτελείς προτάσεις 1 έως και 5, να

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 10 ΤΟ ΟΠΕΡΟΝΙΟ (σελ )

Κεφάλαιο 10 ΤΟ ΟΠΕΡΟΝΙΟ (σελ ) Κεφάλαιο 10 ΤΟ ΟΠΕΡΟΝΙΟ (σελ. 387-417) Ένα ρυθμιστικό γονίδιο κωδικοποιεί μια πρωτεΐνη που δρα σε μια θέση-στόχο πάνω στο DNA και ρυθμίζει την έκφραση ενός άλλου γονιδίου. Στον αρνητικό έλεγχο, μία trans-δραστική

Διαβάστε περισσότερα

Το μονοπάτι της κινάσης MAP- ERK

Το μονοπάτι της κινάσης MAP- ERK Το μονοπάτι της κινάσης MAP- ERK 1 Σηματοδότηση μέσω μικρών GTPασών Η οικογένεια μορίων Ras (Rat Sarcoma virus) Ρύθμιση των πρωτεϊνών Ras Οι πρωτεΐνες Ras μετατρέπονται από την ανενεργή μορφή τους, που

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Στρατηγικές ρύθμισης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Στρατηγικές ρύθμισης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Στρατηγικές ρύθμισης Oι μεταβολικές πορείες, όπως και η κυκλοφοριακή κίνηση ρυθμίζονται από σήματα. Η CTP, το τελικό προϊόν μιας πορείας πολλών βημάτων, ελέγχει τη ροή των αντιδράσεων σύνθεσής

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Ο.Π. ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α ΘΕΜΑ Β ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ Α1. Β. Α2. Δ. Α3. Α. Α4. Δ. Α5. Α. 1. Οι σωστές απαντήσεις είναι:

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Ο.Π. ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α ΘΕΜΑ Β ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ Α1. Β. Α2. Δ. Α3. Α. Α4. Δ. Α5. Α. 1. Οι σωστές απαντήσεις είναι: Κανάρη 36, Δάφνη Τηλ. 210 9713934 & 210 9769376 ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Ο.Π. ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α1. Β. Α2. Δ. Α3. Α. Α4. Δ. Α5. Α. ΘΕΜΑ Β 1. Οι σωστές απαντήσεις είναι: A. Σχολικό

Διαβάστε περισσότερα

ΠΩΣ ΕΠΙΔΡΑ Η ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ

ΠΩΣ ΕΠΙΔΡΑ Η ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΠΩΣ ΕΠΙΔΡΑ Η ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΑ ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ Η άσκηση, επιφέρει ευεργετικά αποτελέσματα στα διάφορα συστήματα του οργανισμού. Τα αποτελέσματα αυτά ενδέχεται να είναι παροδικά ή μόνιμα ανάλογα

Διαβάστε περισσότερα

Τρίτη, 27 Μαΐου 2008 Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Τρίτη, 27 Μαΐου 2008 Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Τρίτη, 27 Μαΐου 2008 Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΜΑ 1o Να γράψετε στο τετράδιο σας τον αριθµό καθεµιάς από τις παρακάτω ηµιτελείς προτάσεις 1 έως 5 και δίπλα το γράµµα που αντιστοιχεί στη λέξη ή τη

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Προσανατολισμού Γ Λυκείου

Βιολογία Προσανατολισμού Γ Λυκείου Β ΓΕΛ 05/ 05/ 2019 Βιολογία Προσανατολισμού Γ Λυκείου ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε την φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: Α1. Εσώνια δεν υπάρχουν: Α. Στο DNA των ιών που προσβάλλουν

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (Β ΛΥΚΕΙΟΥ)

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (Β ΛΥΚΕΙΟΥ) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (Β ΛΥΚΕΙΟΥ) ΘΕΜΑ Α Να γράψετε στο τετράδιο σας τον αριθμό κάθε μιας από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις 1-5 και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη λέξη

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ. 1 ο ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ 1 o

ΒΙΟΛΟΓΙΑ. 1 ο ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ 1 o ΘΕΜΑ 1 o Γ ΛΥΚΕΙΟΥ-ΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ 1 ο ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ Α. Γιατί τα βακτήρια μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν «εργοστάσια παραγωγής ανθρώπινων πρωτεϊνών»; Β. Σε ένα βακτήριο εισάγεται με τη μέθοδο του ανασυνδυασμένου

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤ ΕΞΑΜΗΝΟΥ Τμήμα Ιατρικών Εργαστηρίων Τ.Ε.Ι. Αθήνας

ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤ ΕΞΑΜΗΝΟΥ Τμήμα Ιατρικών Εργαστηρίων Τ.Ε.Ι. Αθήνας ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤ ΕΞΑΜΗΝΟΥ Τμήμα Ιατρικών Εργαστηρίων Τ.Ε.Ι. Αθήνας Μάθημα 15 ο Νανοσωματίδια για γονιδιακή μεταφορά Διδάσκων Δρ. Ιωάννης Δρίκος Απόφοιτος Ιατρικής Σχολής Ιωαννίνων (ΠΙ) Απόφοιτος Βιολογίας,

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑ 1 Ο ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: ΘΕΡΙΝΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 01/12/2013

ΘΕΜΑ 1 Ο ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: ΘΕΡΙΝΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 01/12/2013 ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: ΘΕΡΙΝΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 01/12/2013 ΘΕΜΑ 1 Ο Να επιλέξετε την φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: 1. Τα

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Κεφάλαια: 1 o 2 o ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Κεφάλαια: 1 o 2 o ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Κεφάλαια: 1 o 2 o ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΖΗΤΗΜΑ 1 ο Να επιλέξτε το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση ή στη φράση που συμπληρώνει σωστά την πρόταση. 1.

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ Α A1. β Α2. γ Α3. γ Α4. α Α5. δ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ Α A1. β Α2. γ Α3. γ Α4. α Α5. δ ΘΕΜΑ Α A1. β Α2. γ Α3. γ Α4. α Α5. δ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β ) ΤΕΤΑΡΤΗ 15 ΙΟΥΝΙΟΥ 2016 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ

Διαβάστε περισσότερα