Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ε Ι Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ Τ Μ Η Μ Α Μ Η Χ Α Ν Ι Κ Ω Ν Χ Ω Ρ Ο Τ Α Ξ Ι Α Σ Κ Α Ι Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Σ

Transcript

1 Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ε Ι Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ Τ Μ Η Μ Α Μ Η Χ Α Ν Ι Κ Ω Ν Χ Ω Ρ Ο Τ Α Ξ Ι Α Σ Κ Α Ι Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Σ ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΔΕΙΚΤΕΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΔΟΞΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΒΑΓΙΩΝΑ ΔΗΜΗΤΡΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ,

2 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω κάθε φυσικό πρόσωπο που µε βοήθησε στην εκπόνηση της παρούσας διπλωµατικής εργασίας. Πιο συγκεκριµένα, ευχαριστώ την κυρία Δήµητρα Βαγιωνά, επιβλέπουσα της εργασίας, για την καθοδήγηση και τη βοήθεια που µου προσέφερε. Επίσης, ευχαριστώ τον κύριο Αθανάσιο Ζλατούδη, Δηµοτικό Σύµβουλο Σκιάθου, για την περιεκτική συνέντευξη που µου έδωσε µε πολύτιµες πληροφορίες και υποδείξεις για τις ανάγκες των νησιών των Σποράδων. Ένα ακόµα ευχαριστώ στη νησίδα του τµήµατος Χωροταξίας και Ανάπτυξης, καθώς χωρίς αυτή, η βιβλιογραφική µου αναζήτηση θα ήταν αδύνατη. Τέλος, ευχαριστώ όλες τις αρµόδιες υπηρεσίες που µε βοήθησαν για τη συλλογή στοιχείων και δεδοµένων για τις τιµές των δεικτών. 2

3 Πίνακας Περιεχομένων Περίληψη... 6 Abstract... 7 Εισαγωγή Γενικές έννοιες Ορισμοί Η έννοια του τουρισμού Μορφές τουρισμού Αειφόρος ανάπτυξη Αειφόρος Τουριστική Ανάπτυξη Φέρουσα ικανότητα τουριστικών προορισμών Η χρήση των δεικτών ως εργαλείο τουριστικής ανάπτυξης Η σημασία και η αναγκαιότητα των δεικτών Δείκτες αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης Υπάρχοντα πλαίσια και συστήματα δεικτών Παραδείγματα μελετών περίπτωσης που χρησιμοποιούν δείκτες τουριστικής ανάπτυξης Πως χρησιμοποιούνται οι βιώσιμοι δείκτες για τον τουρισμό. Η περίπτωση του αγροτουρισμού στην Ανδαλουσία Συνθετικοί δείκτες στόχων: Η περίπτωση του παράκτιου τουρισμού στην Ανδαλουσία Παρακολούθηση των βιώσιμων παράκτιων περιοχών Πάρου και Κω Ένα εργαλείο παρακολούθησης και αξιολόγησης για τουριστικούς Προορισμούς Τουρισμός στην Ελλάδα Παρουσίαση στοιχείων και δεικτών για την Ελλάδα Μορφές τουρισμού που αναπτύσσονται στην Ελλάδα Μαζικός τουρισμός Εναλλακτικές μορφές τουρισμού Ανάλυση της Περιφερειακής Ενότητας των Σποράδων Σκιάθος Γεωγραφικά χαρακτηριστικά Γεωλογικά χαρακτηριστικά

4 Κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά Οδικό δίκτυο Χ.Υ.Τ.Α Επεξεργασία λυμάτων Ενέργεια Ύδρευση Πολιτισμικά στοιχεία Φυσικό περιβάλλον Προστατευόμενες περιοχές Χλωρίδα και πανίδα Τοπική παραγωγή Τουριστική Δραστηριότητα Σκόπελος Γεωγραφικά χαρακτηριστικά Γεωλογικά χαρακτηριστικά Κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά Οδικό δίκτυο ΧΥΤΑ Επεξεργασία λυμάτων Ενέργεια Ύδρευση και υδατικοί πόροι Πολιτισμικά στοιχεία Φυσικό περιβάλλον Προστατευόμενες περιοχές Χλωρίδα και Πανίδα Τοπική παραγωγή Τουριστική Δραστηριότητα Αλόννησος Γεωγραφικά χαρακτηριστικά Γεωλογικά χαρακτηριστικά Κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά Οδικό Δίκτυο Χ.Υ.Τ.Α Επεξεργασία λυμάτων Ενέργεια Ύδρευση και διαχείριση υδατικών πόρων

5 Πολιτισμικό περιβάλλον Φυσικό περιβάλλον Προστατευόμενες Περιοχές Χλωρίδα και Πανίδα Τοπική παραγωγή Τουριστική Δραστηριότητα Ανάλυση SWOT για την τουριστική ανάπτυξη στις Βόρειες Σποράδες Προτεινόμενο σύστημα δεικτών για την παρακολούθηση της τουριστικής ανάπτυξης Κριτήρια επιλογής δεικτών για την Περιφερειακή Ενότητα των Σποράδων Συλλογή πληροφοριών και δεδομένων για τον υπολογισμό των δεικτών Σύστημα δεικτών για την Περιφερειακή Ενότητα των Σποράδων Αξιολόγηση των αποτελεσμάτων του συστήματος δεικτών Προοπτικές εξέλιξης του τουρισμού στις Σποράδες Βελτίωση της προσπελασιμότητας των νησιών Βελτίωση των τουριστικών υποδομών Τουριστικές κλίνες Λιμένες σκαφών αναψυχής Μετακίνηση Ύδρευση Ανάπτυξη και αξιοποίηση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού στις Βόρειες Σποράδες Συνεργασία μεταξύ του ιδιωτικού και δημόσιου φορέα στον τομέα του marketing Συμπεράσματα Πηγές Ελληνική Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Παράρτημα

6 Περίληψη Η παρούσα διπλωµατική εργασία ασχολείται µε συστήµατα δεικτών τουριστικής ανάπτυξης, στα πλαίσια της βιώσιµης ανάπτυξης των τουριστικών περιοχών. Αρχικά, πραγµατοποιήθηκε µια συνοπτική αποσαφήνιση κάποιων εννοιών που σχετίζονται µε τον τουρισµό και τους δείκτες τουρισµού. Μέσα από τη βιβλιογραφική αναζήτηση, παρουσιάζονται ορισµένα εφαρµοσµένα παραδείγµατα µε τη χρήση διαφορετικών συστηµάτων δεικτών, που αποτελούν τη βάση για τη δηµιουργία ενός συγκρίσιµου συστήµατος δεικτών για την Περιφερειακή Ενότητα των Σποράδων. Κύριος σκοπός αυτού, είναι η ανάδειξη των δυνατών σηµείων και των αδυναµιών των νησιών των Βόρειων Σποράδων, που αντανακλούν στις διάφορες µορφές τουρισµού που αναπτύσσονται. Με γνώµονα τα αποτελέσµατα του συστήµατος δεικτών και της ανάλυσης των νησιών, παρουσιάζονται προτάσεις για τη βελτίωση των υποδοµών και την ύπαρξη των απαραίτητων, για την περαιτέρω τουριστική ανάπτυξη, φορέων. 6

7 Abstract This diploma thesis investigates tourism indicators sets, in the context of sustainable development of tourism destinations. A brief clarification of some concepts related to tourism and tourism indicators is shortly presented. Through the literature review some applied examples are presented, using different systems of indicators which should serve as a basis for the creation of a comparable system of indicators for the Region of Sporades. The main purpose of this system is to highlight the strengths and weaknesses of the Sporades islands, reflecting to the different forms of tourism development. Based on the proposed set of indicators and the analysis of the islands, appropriate suggestions are provided for the improvement of infrastructures of the study area and the availability of necessary services. 7

8 Εισαγωγή Ο τουρισµός στην Ελλάδα αποτελεί µια από τις κύριες οικονοµικές εισροές της χώρας. Μέσα σε περίοδο οικονοµικής κρίσης, ο τοµέας της τουριστικής ανάπτυξης πρέπει να εξεταστεί και να σχεδιαστεί µε µεγάλη προσοχή, προκειµένου να αποφέρει τα ίδια ή ακόµα και καλύτερα αποτελέσµατα. Έτσι, ένα πολύ χρήσιµο εργαλείο για τη µέτρηση των επιπτώσεων του τουρισµού είναι οι τουριστικοί δείκτες. Σκοπός αυτής της διπλωµατικής εργασίας είναι η εφαρµογή ενός συστήµατος δεικτών για την Περιφερειακή Ενότητα των Βόρειων Σποράδων, που θα προσδιορίσει τις ανάγκες των νησιών για την αναβάθµιση της τουριστικής ανάπτυξης. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας πραγµατοποιείται µια εκτενής αναφορά στις έννοιες που σχετίζονται µε τον τουρισµό, προκειµένου να γίνει η αποσαφήνιση των όρων και των εννοιών που χρησιµοποιήθηκαν. Παράλληλα, αναφέρονται οι µορφές τουριστικής ανάπτυξης που µπορούν να αναπτυχθούν σε µια κοινωνία, όπως επίσης ορίζεται και η φέρουσα ικανότητα των τουριστικών προορισµών. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στους δείκτες τουριστικής ανάπτυξης καθώς και στη χρησιµότητά τους στα κείµενα που σχετίζονται µε τον τουρισµό. Αρχικά, αναφέρονται τα κριτήρια επιλογής των δεικτών, σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού, και γίνεται αναφορά στα υπάρχοντα πλαίσια και συστήµατα δεικτών που αναπτύσσονται, τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα. Τέλος, παρουσιάζονται κάποια παραδείγµατα µελετών που περιέχουν συστήµατα δεικτών. Μέσα από την αναλυτική περιγραφή τους τονίζεται η µεθοδολογία και ο τρόπος µε τον οποίο χρησιµοποιούνται οι δείκτες και παρουσιάζονται τα αποτελέσµατά τους. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται µια εκτενής αναφορά για την ανάλυση του τουρισµού στην Ελλάδα. Μέσα απο την παρουσίαση στοιχείων και δεικτών, αποσαφηνίζονται τα οικονοµικά και κοινωνικά οφέλη που προσφέρει η τουριστική ανάπτυξη, ενώ παράλληλα προσδιορίζονται και οι κυριότερες µορφές εναλλακτικού τουρισµού που αναπτύσσονται στην Ελλάδα. Η συνέχεια της εργασίας επικεντρώνεται στην Περιφερειακή Ενότητα των Βόρειων Σποράδων. Στο τέταρτο κεφάλαιο, πραγµατοποιείται µια ποιοτική ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης, των υποδοµών και της τουριστικής 8

9 δραστηριότητας για καθένα απο τα τρία νησιά, Σκιάθος, Σκόπελος και Αλόννησος. Στο επόµενο κεφάλαιο, παρουσιάζεται το σύστηµα δεικτών για τις Σποράδες σε τρία στάδια. Αρχικά, παρατίθεται ο πίνακας µε τα κριτήρια επιλογής των δεικτών, ενώ στο δεύτερο στάδιο, παρουσιάζεται ο συγκριτικός πίνακας του συστήµατος µε τις τιµές των δεικτών. Το τελευταίο στάδιο, αφορά την αξιολόγηση του συστήµατος δεικτών, από εµπειρογνώµονα που ασχολείται µε θέµατα της περιοχής, τόσο για τις τιµές των δεικτών όσο και της ποιοτικής ανάλυσης. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο παρατίθενται ορισµένες προτάσεις που αφορούν τόσο την αναβάθµιση των υποδοµών των νησιών, όσο και την αναγκαιότητα ύπαρξης και συνεργασίας δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων, που ασχολούνται µε θέµατα τουριστικής ανάπτυξης. 9

10 1. Γενικές έννοιες Ορισµοί 1.1 Η έννοια του τουρισµού Ο τουρισµός κατατάσσεται σήµερα διεθνώς µεταξύ των πλέον σηµαντικών βιοµηχανικών δραστηριοτήτων µε ταχείς ρυθµούς ανάπτυξης του κύκλου εργασιώντου και µε σηµαντική συµβολή στην οικονοµική ανάπτυξη, σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, στην απασχόληση και στις συναλλαγµατικές εισπράξεις (Πατσουράκης, 2002). Η έννοια του τουρισµού «είναι η µετακίνηση και η διαµονή ατόµων σε περιοχές εκτός του καθηµερινού τους περιβάλλοντος (διαµονής και εργασίας), για ένα χρονικό διάστηµα µικρότερο του ενός έτους, για λόγους αναψυχής, εργασίας και αποφυγής των προβληµάτων της καθηµερινότητας» (WTO, 1963). Η κατηγοριοποίηση των επισκεπτών γίνεται σε δυο κατηγορίες, σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού (WTO): Τουρίστες, που αναφέρονται σε όσα άτοµα επισκέπτονται µια περιοχή και διαµένουν σε αυτήν τουλάχιστον για 24 ώρες. Εκδροµείς, που αναφέρονται σε άτοµα που επισκέπτονται µια περιοχή και διαµένουν λιγότερο από 24 ώρες. Ως εναλλακτικός τουρισµός ορίζεται «το σύνολο των δραστηριοτήτων που επιλέγονται συνειδητά και πραγµατοποιούνται εκτός της περιοχής κατοικίας» (International Association of Science in Experts of Tourism, 1981). Παρόλο που ο τουρισµός ως όρος χρησιµοποιείται ευρέως, αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι δεν υπάρχει κανένας παγκοσµίως κοινά αποδεκτός ορισµός του τουρισµού. Τα περισσότερα κείµενα που αναφέρονται στον τουρισµό δίνουν και έναν διαφορετικό ορισµό, ανάλογα πάντα µε το αντικείµενο του εκάστοτε κειµένου. Σύµφωνα λοιπόν µε τους Οργανισµούς Διαχείρισης Τουριστικών Προορισµών (ΟΔΤΠ), περιλαµβάνονται εκθέσεις που έχουν στόχο (Pike, 2004): Την προώθηση των κοινωνικο-οικονοµικών παροχών του τουρισµού προς µια κοινότητα σε µια προσπάθεια να συµπεριλάβει κυβερνητικούς πόρους για την προώθηση προορισµού. Την αύξηση της κλίµακας του τουρισµού σε επίπεδο επιχειρηµατικής επένδυσης. 10

11 Την ανάδειξη ενδεχόµενων αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων επί ενός προτεινόµενου τρόπου ανάπτυξης µιας περιοχής. Ο τουρισµός σήµερα θεωρείται ως µία πολύ σηµαντική βιοµηχανική δραστηριότητα, που µπορεί να έχει ταχεία ανάπτυξη και εξέλιξη τόσο σε εθνικό όσο και περιφερειακό επίπεδο, και σηµαντική συµβολή στην απασχόληση και στην οικονοµική ανάπτυξη. Σηµαντικά στοιχεία που εξάγονται από έρευνες δείχνουν οτι η συµβολή του τουρισµού στο ΑΕΠ, σε παγκόσµια κλίµακα υπολογίζεται κοντά στο 5%, ενώ όσον αφορά στην απασχόληση, οι τουριστικές δραστηριότητες απασχολούν σε παγκόσµιο επίπεδο το 6-7% των εργαζοµένων. Ενδεικτικά, ο Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού (World Travel Tourism Organization) προβλέπει αύξηση στις συνολικές διεθνείς αφίξεις από 565 εκατοµµύρια το 1995, σε 980 εκατοµµύρια το 2010 και σε περισσότερο από 1,5 δισεκατοµµύρια το Πιο συγκεκριµένα και όσον αφορά την Ελλάδα, την τελευταία δεκαετία, ο αριθµός των τουριστών αυξάνεται σταθερά. Το 2004, 14,2 εκατοµµύρια άτοµα επισκέφθηκαν την Ελλάδα, αριθµός που αυξήθηκε σε 17 εκατοµµύρια το 2008 και αναµένεται ότι οι επισκέπτες θα αυξηθούν σε 20 εκατοµµύρια στα επόµενα χρόνια, σχεδόν το διπλάσιο του πληθυσµού της χώρας. ( Παράλληλα, η συµµετοχή του τουρισµού στο ΑΕΠ της Ελλάδας είναι σταθερά µεγαλύτερη από 15%. Σχεδόν ένας στους πέντε κατοίκους της χώρας απασχολείται άµεσα ή έµµεσα στον τουριστικό τοµέα, ενώ ιδιαίτερα σηµαντική είναι η συµβολή του τουρισµού στην κάλυψη του ελλείµµατος του εµπορικού ισοζυγίου, όπου παρά τη διόγκωσή του τα τελευταία τρία χρόνια, οι τουριστικές εισπράξεις καλύπτουν σχεδόν το ένα τρίτο αυτού. Πίνακας 1.1. Η συμβολή του τουρισμού Η συμβολή του τουρισμού σε ΑΕΠ, απασχόληση, εμπορικό ισοζύγιο ΑΕΠ 15.2% 15.9% 15.2% Άμεση και έμμεση απασχόληση (% επί συνολικής απασχόλησης) Άμεση και έμμεση απασχόληση ( '000) 19.5% 19.8% 18.5%

12 Κάλυψη ελλείματος εμπορικού ισοζυγίου 20.8% 45.9% 33.7% Πηγή: ΣΕΤΕ 2020 Ένα πολύ σηµαντικό προνόµιο που έχει η τουριστική ανάπτυξη είναι η φιλικότητά της προς τις περιφερειακές, αγροτικές και αποµακρυσµένες περιοχές, καθώς αυτές προσφέρουν και αναδεικνύουν ευκολότερα το φυσικό περιβάλλον απ ότι τα µεγάλα αστικά κέντρα. Είναι φυσικό λοιπόν οι εφαρµόσιµες πολιτικές τουριστικής ανάπτυξης να διαφέρουν από τόπο σε τόπο καθώς διαφέρουν και τα µοντέλα οικονοµίας. Παρόλ αυτά, είναι αναγκαία η ύπαρξη και η εφαρµογή µιας τουριστικής πολιτικής που στηρίζεται στη σύγκλιση των πολιτικών ανάπτυξης και του περιβάλλοντος (Λαγός 1996). Έτσι, εκτός από την πολιτική της τουριστικής ανάπτυξης θα πρέπει προωθείται από το κράτος η τοπική ενδογενής ανάπτυξη που θα στηρίζεται στην αναγνώριση του δικαιώµατος των τοπικών κατοίκων και φορέων να σχεδιάζουν και να προωθούν τις µορφές και τους ρυθµούς οικονοµικής ανάπτυξης που οι ίδιοι διαλέγουν, σύµφωνα πάντα µε τα πλεονεκτήµατα που τους προσφέρει η περιοχή τους (Χριστοφάκης, 2001). Κάθε τοπική κοινωνία αποτελείται από οµάδες ατόµων, όπως είναι οι κάτοικοι, οι επιχειρηµατίες και οι εκάστοτε φορείς, και αποτελούν τους συµµέτοχους της τοπικής κοινωνίας αλλά πολύ περισσότερο της τοπικής οικονοµίας (Buhalis 2000). Έτσι, µε τη σειρά τους οι δραστηριότητες των συµµέτοχων αποτελούν τα επιµέρους τµήµατα ενός ενιαίου οργανισµού που ονοµάζεται τουριστικός προορισµός. Εφόσον επιτευχθεί η καλύτερη µεταξύ τους συνεργασία και η προσπάθεια δηµιουργίας µιας κοινής αποδεκτής γνώµης αναφορικά µε τις πολιτικές της τουριστικής ανάπτυξης, τότε τα οφέλη θα είναι σηµαντικά για τους εµπλεκόµενους (Bramwell & Sharman, 1999). Λαµβάνοντας υπόψη την ισχύουσα νοµοθεσία, «οι Δήµοι και οι Κοινότητες της χώρας συγκροτούν τους Οργανισµούς του Πρώτου Βαθµού της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, διευθύνουν και ρυθµίζουν όλες τις τοπικές υποθέσεις, σύµφωνα µε τις αρχές της επικουρικότητας και της εγγύτητας, µε στόχο την προστασία, την ανάπτυξη και τη συνεχή βελτίωση των συµφερόντων και της ποιότητας ζωής της τοπικής κοινωνίας» (Καραναστάσης, 2006). 12

13 1.2 Μορφές τουρισµού Τα είδη εναλλακτικών και ειδικών µορφών τουρισµού που µπορούν να αναπτυχθούν σε κάποια κοινωνία, ανάλογα πάντα µε τα γεωφυσικά χαρακτηριστικά κάθε τόπου είναι: Κοινωνικός τουρισµός Αγροτουρισµός Γαστρονοµικός τουρισµός Τουρισµός Υπαίθρου Τουρισµός Τρίτης Ηλικίας Αθλητικός τουρισµός Περιηγητικός τουρισµός Θαλάσσιος τουρισµός Οικοτουρισµός Τουρισµός Υγείας Ιαµατικός τουρισµός Τουρισµός Ευεξίας Πολιτισµικός Τουρισµός Εκπαιδευτικός τουρισµός Επαγγελµατικός τουρισµός Θρησκευτικός τουρισµός Συνεδριακός τουρισµός Εκθεσιακός τουρισµός Ορεινός τουρισµός Χειµερινός τουρισµός Γυµνιστικός τουρισµός Τουρισµός περιπέτειας Τουρισµός σε θεµατικά πάρκα και θεµατικά µουσεία Αστικός τουρισµός 13

14 1.3 Αειφόρος ανάπτυξη Η ιδέα της αειφόρου ή βιώσιµης ανάπτυξης εµφανίστηκε στα πλαίσια της οικονοµικής και κοινωνικής στρατηγικής, από τη στιγµή που οι ανεπτυγµένες οικονοµίες βρέθηκαν αντιµέτωπες µε όρια και περιορισµούς που τίθενται από την ίδια τη φύση. Το 1975, η διακήρυξη της Ρώµης «Όρια Ανάπτυξης» παρουσίαζε ότι οι πόροι από τους οποίους εξαρτώνται κυρίως οι βιοµηχανικές οικονοµίες, όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, ο λιγνίτης, τείνουν να εξαντληθούν πριν το τέλος του 21 ου αιώνα. Η εννοιολογική προσέγγιση της αειφόρου ανάπτυξης, σύµφωνα µε τον επίσηµο ορισµό από την Παγκόσµια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (WCED) το 1987 (Brutland Report, 1987), προσδιορίζεται ως: «η ανάπτυξη η οποία ικανοποιεί τις παρούσες ανάγκες, χωρίς να µειώνει την ικανότητα των µελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». Ο παραπάνω ορισµός προσδιορίζει όλες τις µορφές ανάπτυξης και κάθε µορφής δραστηριότητα και ασφαλώς αναφέρεται και στον τουριστικό τοµέα. Πρόκειται για την αναγκαιότητα αναπτυξιακής ισορροπίας στους τοµείς της οικονοµίας, του περιβάλλοντος και της κοινωνίας, ορίζοντας την αρχή οτι οποιαδήποτε ανάπτυξη του ενός εις βάρους των άλλων δυο δεν συνιστά αειφορία. 1.4 Αειφόρος Τουριστική Ανάπτυξη Η ενσωµάτωση της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης στον τοµέα του τουρισµού οφείλεται κυρίως στο µεγάλο ενδιαφέρον που έδειξαν µη κυβερνητικοί οργανισµοί, όπως ο Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού (WTO) και το Παγκόσµιο Συµβούλιο Ταξιδιού και Τουρισµού (WTTC). Μια σηµαντική εννοιολογική προσέγγιση για την αειφόρο ή βιώσιµη τουριστική ανάπτυξη είναι αυτή του Butler το 1993 που µιλάει για τον: «τουρισµό που αναπτύσσεται και διατηρείται εντός µιας περιοχής, κατά τέτοιον τρόπο και σε τέτοια κλίµακα, ώστε να παραµένει βιώσιµος για ένα απεριόριστο χρονικό διάστηµα, χωρίς παράλληλα να υποβαθµίζει ή να αλλοιώνει το ανθρώπινο και φυσικό περιβάλλον µε το οποίο αλληλεπιδρά, σε βαθµό που να 14

15 εµποδίζει την επιτυχή ανάπτυξη και ευηµερία άλλων δραστηριοτήτων και διαδικασιών». Παράλληλα, ο Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού ορίζει ως αειφορική ή βιώσιµη τη µορφή τουριστικής ανάπτυξης η οποία: «οδηγεί στη διαχείριση όλων των πόρων µε τέτοιο τρόπο, ώστε να µπορούν να καλυφθούν οι οικονοµικές, κοινωνικές και αισθητικές ανάγκες, ενώ παράλληλα διατηρείται η πολιτιστική αξιοπρέπεια, οι ουσιαστικές οικολογικές διαδικασίες, η βιοποικιλότητα και τα συστήµατα υποστήριξης της ζωής» (IIED 2001:40). Η ανάπτυξη του αειφορικού τουρισµού επιβάλλεται να ικανοποιεί τόσο τις ανάγκες των τουριστών, όσο και τις ανάγκες των τουριστικών περιοχών, και παράλληλα να προστατευέι και να ενισχύει τις ευκαιρίες για το µέλλον. Τέτοιου είδους ανάπτυξη οδηγεί στην εκπλήρωση των οικονοµικών, κοινωνικών και ασθητικών αναγκών, ενώ διατηρείται η πολιτιστική ακεραιότητα, οι ουσιώδεις οικολογικές διαδικασίες, η βιοποικιλότητα και τα συστήµατα υποστήριξης της ζωής. Τα προϊόντα του αειφορικού τουρισµού είναι προϊόντα που λειτουργούν σε αρµονία µε το τοπικό περιβάλλον, την κοινωνία και τους πολιτισµούς, έτσι ώστε αυτά να καρπώνονται όλα τα οφέλη και να µην αποτελούν θύµατα τουριστικής ανάπτυξης. ( προσπελάστηκε στις ) Η αειφόρος τουριστική ανάπτυξη και διαχείριση είναι εφαρµόσιµη σε όλες τις µορφές τουρισµού και σε όλες τις περιοχές προορισµού, συµπεριλαµβανοµένου του µαζικού και όλων των εναλλακτικών µορφών τουρισµού. Οι αρχές της βιωσιµότητας πρέπει να αναφέρονται τόσο στο περιβάλλον, όσο στην οικονοµία, αλλά και στις κοινωνικές συνθήκες της τουριστικής ανάπτυξης. Εποµένως, απαιτείται η υιοθέτηση της κατάλληλης ισορροπίας µεταξύ αυτών των τριών διαστάσεων ώστε να υπάρξει µια µακροχρόνια βιωσιµότητα (Θεοδωροπούλου, 2006). Στο σηµείο αυτό κρίνεται σκόπιµο να επισηµανθεί ότι η βιώσιµη τουριστική ανάπτυξη απαιτεί την συνειδητή συµµετοχή όλης της τοπικής κοινωνίας, καθώς επίσης και σηµαντικές πολιτικές αποφάσεις που θα βοηθήσουν στην ενεργό συµµετοχή όλων των φορέων για συνεργασία δηµιουργίας υποδοµής τουριστικής ανάπτυξης µε σεβασµό στο περιβάλλον. Η απόκτηση και διατήρηση του αειφόρου τουρισµού είναι µία συνεχής διαδικασία 15

16 που απαιτεί συνεχή παρακολούθηση των καταστάσεων, προτείνοντας τα απαραίτητα προληπτικά ή διορθωτικά µέτρα όπου αυτό επιβάλλεται. Ο βιώσιµος τουρισµός επίσης είναι απαραίτητο να ικανοποιεί τους επισκέπτες και να προσφέρει ενδιαφέρουσες εµπειρίες σε αυτούς µε τέτοιο τρόπο ώστε να τους ευαισθητοποιεί για την αειφορία και την υποστήριξη καλών πρακτικών για βιώσιµη τουριστική ανάπτυξη µε σεβασµό στο περιβάλλον. 1.5 Φέρουσα ικανότητα τουριστικών προορισµών Η φέρουσα ικανότητα υποδοχής µιας περιοχής είναι ο µέγιστος αριθµός επισκεπτών που µπορεί να δεχτεί η περιοχή, χωρίς να υπάρξει µη αποδεκτή επιβάρυνση. Η φέρουσα ικανότητα µιας τουριστικής περιοχής µπορεί να µετρηθεί σε όρους διάφορων παραγόντων (Weiring, Neil, 1999): Φυσικοί παράγοντες, όπως είναι η υπερβολική τροφοδότηση των εγκαταστάσεων. Περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως είναι η υποβάθµιση φυσικών πηγών που σηµαίνει αλλαγή συµπεριφοράς των ζώων, µείωση αριθµού της πανίδας, διάβρωση γης. Αισθητικοί παράγοντες, όπως η υποβάθµιση της εµπειρίας αναψυχής των επισκεπτών λόγω συνωστισµού ή υποβάθµισης του περιβάλλοντος. Κοινωνικοί παράγοντες, όπως είναι η εχθρική αντιµετώπιση από την τοπική κοινότητα. Σύµφωνα µε τους Weiring και Neil (1999), η φέρουσα ικανότητα αποτελείται από τρία βασικά στοιχεία: Βιοφυσική ή Οικολογική, που σχετίζεται µε το φυσικό περιβάλλον. Κοινωνικο-πολιτιστική, που σχετίζεται µε τις επιπτώσεις πάνω στον πληθυσµό της περιοχής υποδοχής. Υποδοµών, που σχετίζεται µε την εµπειρία των τουριστών Τα κοινωνικά θέµατα, οι τεχνικές διαχείρισης, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες και οι προσδοκίες των τουριστών (µεταβαλλόµενοι στο χρόνο παράγοντες) επηρεάζουν τη µέτρηση της φέρουσας ικανότητας. Ο Swarbrooke (1999) αντιπαραβάλει έξι τύπους φέρουσας ικανότητας: Φυσική φέρουσα ικανότητα 16

17 Περιβαλλοντική φέρουσα ικανότητα Οικονοµική φέρουσα ικανότητα Κοινωνικό-πολιτισµική φέρουσα ικανότητα Φέρουσα ικανότητα υποδοµών Αντιληπτική φέρουσα ικανότητα (αναφέρεται στην ποιότητα της τουριστικής εµπειρίας) Ο Swarbrooke συµπεραίνει ότι ενώ η φέρουσα ικανότητα είναι πολύ χρήσιµη έννοια, είναι εξαιρετικά δύσκολο να εφαρµοστεί. Η βέλτιστη φέρουσα ικανότητα πρέπει να εξακριβωθεί προκειµένου ο τουρισµός να είναι βιώσιµος και τα κέρδη από τον τουρισµό να είναι τα µέγιστα σε µακροχρόνια περίοδο. Τα κέρδη είναι βέβαιο πως θα αυξηθούν παράλληλα µε την αύξηση του αριθµού των τουριστών. Ωστόσο, εάν ο τουρισµός σε µια περιοχή ξεπεράσει τη φέρουσα ικανότητά της, θα προκαλέσει φυσικές, οικολογικές, αισθητικές και κοινωνικές αρνητικές επιπτώσεις. Ως αποτέλεσµα, η ελκυστικότητα και η δυνατότητα κερδών της τουριστικής περιοχής θα µειωθούν. Είναι λοιπόν δυνατόν, και σε πολλές περιπτώσεις το πιθανότερο, ο τουρισµός να καταστρέφει τον τουρισµό. Η φέρουσα ικανότητα µια περιοχής υποδοχής µπορεί να επηρεαστεί από την ανθρώπινη διαχείριση. Η αποτελεσµατική διαχείριση, βοηθάει περιορίζοντας τις αρνητικές επιπτώσεις του τουρισµού, µοιράζοντας τον τουρισµό στο χρόνο και στο χώρο, ή συγκεντρώνοντάς τον σε περιοχές µε µεγάλη φέρουσα ικανότητα (Swarbrooke, 1999). Παρόλο που η έννοια της φέρουσας ικανότητας είναι χρήσιµη στη διαχείριση τουριστικών προορισµών, είναι δύσκολος ο προσδιορισµός του κατώτερου ή ανώτερου ανεκτού ορίου κάθε τύπου φέρουσας ικανότητας, διότι βασίζεται σε πληθώρα παραµέτρων που δύναται να διαφοροποιηθούν από περίοδο σε περίοδο, όπως για παράδειγµα οι ανθρώπινες αξίες και αντιλήψεις. Ένας προορισµός µπορεί να δέχεται λιγότερους επισκέπτες από αυτούς που µπορεί να υποστηρίξει το περιβάλλον, αλλά περισσότερους από τον αριθµό που αποδέχεται ο τοπικός πληθυσµός. Παράλληλα, µεγαλύτερος αριθµός τουριστών µπορεί να είναι ευπρόσδεκτος, εάν από τις περισσότερες δραστηριότητές τους επωφελούνταν ο τοπικός πληθυσµός. Ακόµα, λόγω των φυσικών αυξοµειώσεων του οικοσυστήµατος, τα όρια µεταβάλλονται συνεχώς. 17

18 Εποµένως, ο έλεγχος του αριθµού των επισκεπτών δεν πρέπει να βασίζεται σε στατικά και ξεπερασµένα στατιστικά στοιχεία. Αξίζει ακόµα να γίνει αναφορά στη µοναδικότητα και τις ξεχωριστές τουριστικές παροχές που οφείλει να παρέχει κάθε περιοχή. Κάθε τόπος είναι εξ ορισµού ιδιαίτερος και ο συνδυασµός των στοιχείων που συνθέτουν την καθ εκάστη ιδιαίτερη ταυτότητα είναι το συγκριτικό πλεονέκτηµα έναντι των άλλων προορισµών (Swarbrooke, 1999). Σύµφωνα µε τους Cooper, Fletcher, Gilbert, Shepherd, Warnhill (Tourism 2nd edition, 1998), ο κάθε προορισµός είναι το επίκεντρο των σχεδιασµένων υποδοµών και υπηρεσιών προς κάλυψη των αναγκών των τουριστών. Συνεχίζοντας, κάθε προορισµός µπορεί να γίνει αντιληπτός ως ένας συνδυασµός προϊόντων, υπηρεσιών και ολοκληρωµένων εµπειριών που παράγονται και καταναλώνονται τοπικά. Αυτός ο συνδυασµός γίνεται πιο εύκολα κατανοητός µέσα απο τον πίνακα 1.2. που αφορά τις κατηγοριοποιήσεις στοιχείων ενός τουριστικού προορισµού. Πίνακας 1.2. Κατηγοριοποιήσεις στοιχείων τουριστικού προορισμού Πηγή: Buhalis

19 2. Η χρήση των δεικτών ως εργαλείο τουριστικής ανάπτυξης 2.1 Η σηµασία και η αναγκαιότητα των δεικτών Δείκτης είναι µια έννοια, η οποία υποδεικνύει ένα θέµα ή µια κατάσταση, µε σκοπό την εξαγωγή συµπερασµάτων για το πόσο καλά λειτουργεί το σύστηµα, στο οποίο εντάσσεται το εν λόγω θέµα ή η κατάσταση (Hart M., [α]). Όταν δηλαδή εντοπιστεί ένα πρόβληµα ο δείκτης βοηθά στην καλύτερη κατανόησή του και οδηγεί τον ενδιαφερόµενο σε ενέργειες επίλυσης του προβλήµατος. Οι δείκτες είναι ποσοτικά µεγέθη, δηλαδή έχουν πάντα µετρήσιµη ποσοτική έκφραση. Οι δείκτες αποτελούν το κλειδί για την ενίσχυση της προόδου προς την κατεύθυνση της αειφόρου ανάπτυξης. Πρέπει αφενός να σκιαγραφούν το τι πραγµατικά συµβαίνει και αφετέρου να επιτρέπουν στους ανθρώπους να συλλαµβάνουν τη σχέση τους µε την καθηµερινή ζωή τους. Η χρήση των δεικτών για αρκετές δεκαετίες έγινε µε σκοπό την παροχή πληροφοριών για διάφορες παραµέτρους, για τις οποίες οι άνθρωποι ενδιαφέρονται, κυρίως σχετικά µε την εκτίµηση της οικονοµικής ανάπτυξης. Με την εισαγωγή της έννοιας «βιώσιµη ανάπτυξη» έγινε προφανές ότι η χρήση των παραδοσιακών δεικτών όπως π.χ. το ΑΕΠ (GDP), δεν ήταν δυνατό να διαχειριστούν θέµατα σχετικά µε την αειφορία και γι αυτό το λόγο επιβαλλόταν η ανάπτυξη διαφορετικών µεταβλητών. Οι δείκτες αειφορίας δηµιουργήθηκαν για να καλύψουν αυτό το κενό ενώ µετά τη ιάσκεψη στο Ρίο για το Περιβάλλον, το 1992, η χρήση τους γνώρισε µεγαλύτερη εξάπλωση. Πρέπει να σηµειωθεί δε, ότι πολλά κράτη και οργανισµοί έχουν µπει στη διαδικασία ανάπτυξης του δικού τους συστήµατος δεικτών για την επίτευξη της βιώσιµης ανάπτυξης. Προκύπτει λοιπόν ότι η εκτίµηση και η διαχείριση της βιώσιµης ανάπτυξης βασισµένη σε περιβαλλοντικά και κοινωνικό-πολιτιστικά κριτήρια εκτός των οικονοµικών, οδήγησε στην ανάγκη ανάπτυξης των δεικτών αειφορίας. 2.2 Δείκτες αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης Οι δείκτες είναι ένα εργαλείο που χρησιµοποιείται εδώ και δεκαετίες και έχουν στόχο να αποδώσουν µε συντοµία και αµεσότητα τιµές για επιθυµητές παραµέτρους. Αντίστοιχα, οι δείκτες αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης είναι το 19

20 εργαλείο που µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την διαχείριση αειφορικού τουρισµού, ή αλλιώς την αειφόρο ανάπτυξη τουριστικών προορισµών. Παράλληλα, αυτοί οι δείκτες αναπτύσσονται για την αξιολόγηση αναπτυξιακών επιλογών, επεµβάσεων στο περιβάλλον και επιδράσεων που ασκούνται στους περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς τοµείς. Κύριος στόχος τους είναι η αξιολόγηση τόσο της υπάρχουσας κατάστασης όσο και των µελλοντικών αναπτυξιακών σχεδίων και επεµβάσεων της τουριστικής περιοχής. Σε αυτό το σηµείο πρέπει να γίνει αντιληπτό οτι η εφαρµογή της αειφόρου ανάπτυξης πρέπει να εξετάζεται σε όλες τις µορφές τουρισµού, οδηγώντας σε µια ισόρροπη ανάπτυξη της εκάστοτε περιοχής. Έτσι και οι δείκτες αειφορικής τουριστικής ανάπτυξης χρησιµοποιούνται από το µαζικό τουρισµό µεχρι και τον οικοτουρισµό και τις πιο ήπιες µορφές τουρισµού. Για τον καθορισµό του συστήµατος δεικτών εξετάζονται και λαµβάνονται οι ιδιαιτερότητες κάθε προορισµού, έτσι ώστε µέσα από τις τιµές των δεικτών να προκύψουν χρήσιµα συµπεράσµατα (Meadows, 1998). Σε επίσηµες µελέτες του Παγκόσµιου Οργανισµού Τουρισµό (WOT), χρησιµοποιούνται πέντε κριτήρια δεικτών: Εφαρµοσιµότητα, που αφορά το κατά πόσο µπορεί ο δείκτης να εφαρµοστεί στην περιοχή µελέτης σύµφωνα µε τις ιδιοµορφίες και τα χαρακτηριστικά της, Διαθεσιµότητα δεδοµένων, που σχετίζεται µε τη διαθεσιµότητα τιµών και δεδοµένων για την περιοχή µελέτης, Επίπεδο αντίληψης και αξιοπιστίας, που αφορά στο κατά πόσο κατανοητά είναι τα αποτελέσµατα που παρέχει ο δείκτης και κατά πόσο αξιόπιστη είναι η πηγή από την οποία προέρχεται, Δυνατότητα σύγκρισης, που σχετίζεται µε τη δυνατότητα σύγκρισης του δείκτη τόσο µε άλλες περιοχές, όσο και µε τους αντίστοιχους εθνικούς δείκτες, Ικανότητα πρόβλεψης, που αφορά την απεικόνιση του δείκτη σε βάθος χρόνου, ώστε να µπορούν να προκύψουν οι απαραίτητες µελλοντικές εκτιµήσεις για την περιοχή. Χαρακτηριστικά αναφέρονται τρεις σύνθετοι δείκτες που χρησιµοποιούνται σε πολλές µελέτες και έρευνες, πληρώντας τα παραπάνω κριτήρια 20

21 ( Δείκτης φέρουσας ικανότητας Δείκτης πιέσεων στην περιοχή Δείκτης θελκτικότητας της περιοχής 2.3 Υπάρχοντα πλαίσια και συστήµατα δεικτών Αρκετοί διεθνείς οργανισµοί έχουν κατά καιρούς αναπτύξει βάσεις δεδοµένων και συστήµατα δεικτών. Επιλεκτικά, τέτοιοι οι οργανισµοί είναι: United Nations Organization for Economic Co-operation and Development Eurostat World Health Organization Asia Development Bank Παράλληλα, πολύ σηµαντική είναι και η συνεισφορά κάποιων ερευνητικών έργων στα συστήµατα δεικτών. Πιο συγκεκριµένα, το EPI (Environmental Performance Index), λειτουργεί µέσα από το πανεπιστήµιο του Yale, και έχει ως στόχο να προσφέρει επιστηµονική βάση ποσοτικών µετρήσεων ως βοήθηµα για την επίτευξη των µακροπρόθεσµων στόχων της αειφόρου ανάπτυξης. Το 2012 EPI report στηρίζεται σε δύο βασικούς στόχους της περιβαλλοντικής πολιτικής: στην Περιβαλλοντική Υγεία, η οποία µετρά τις περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις για την ανθρώπινη υγεία, και την ζωτικότητα του οικοσυστήµατος, η οποία µετρά την υγεία των οικοσυστηµάτων και τη διαχείριση των φυσικών πόρων. Το EPI αξιολογεί τις χώρες µε 22 δείκτες απόδοσης που εκτείνονται σε δέκα κατηγορίες πολιτικής που αντανακλούν πτυχές της περιβαλλοντικής, της δηµόσιας υγείας και της ζωτικότητας των οικοσυστηµάτων. Αυτές οι κατηγορίες περιλαµβάνουν ( Περιβαλλοντική Υγεία Νερό (επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου) Ατµοσφαιρική ρύπανση (επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου ) Ατµοσφαιρική ρύπανση (επιπτώσεις στο οικοσύστηµα) Υδατικοί Πόροι (επιπτώσεις στο οικοσύστηµα) 21

22 Βιοποικιλότητα Δάση Αλιεία Γεωργία Κλιµατική Αλλαγή και Ενέργεια Επίσης, άλλο ένα πολύ σηµαντικό ερευνητικό έργο είναι το EBI (European Benchmark Indicators). Γνωρίζοντας οτι υπάρχει µια αυξανόµενη ανάγκη για συγκριτικούς δείκτες για τη µέτρηση περιβαλλοντικών επιδόσεων, το Netherland Environmental Agency (MNP) έχει αναπτύξει το EBI για να δηµιουργήσει τις συγκρίσεις µεταξύ των κρατών µελών. Η βάση δεδοµένων των δεικτών προορίζονται κυρίως για τη λήψη αποφάσεων, αλλά είναι επίσης χρήσιµη για το ευρύ κοινό και τους επιστήµονες. Πρακτικά, οι δείκτες EBI έχουν χωριστεί σε δύο µέρη. Αρχικά, το κοινωνικόοικονοµικό µέρος, το οποίο θέτει τις περιβαλλοντικές επιδόσεις σε σωστή προοπτική. Όπου είναι δυνατόν, κάθε δείκτης καλύπτει στοιχεία σχετικά µε την παρούσα κατάσταση και την τάση από το παρελθόν. Δεύτερον, το περιβαλλοντικό µέρος, που ασχολείται µε θέµατα όπως η ποιότητα του αέρα και η αλλαγή του κλίµατος. Η απόδοση κάθε δείκτη υπολογίζεται µε βάση τις περιβαλλοντικές πιέσεις, την τεχνολογία και την πρόοδο προς τις διεθνής δεσµεύσεις (Edward Vixseboxse, 2007). Συνεχίζοντας, σηµαντική αναφορά πρέπει να γίνει στα πιο διαδεδοµένα µοντέλα δεικτών. Το µοντέλο PSR: Pressure State Response (Πίεση Κατάσταση Αντίδραση) βασίζεται στην έννοια της αιτιότητας, δηλαδή οτι οι ανθρώπινες δραστηριότητες δηµιουργούν πιέσεις στο περιβάλλον και µεταβάλλουν την ποιότητά του, αλλά και την ποσότητα των φυσικών πόρων. Η κοινωνία ανταποκρίνεται σε αυτές της αλλαγές µε ανάλογες πολιτικές και περιορίζει τις πιέσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (Νίκοπουλος, 2005). Το µοντέλο αυτό βοηθά στην κατανόηση των συνδέσεων ανάµεσα σε οικονοµικά και περιβαλλοντικά θέµατα. Έτσι επιλέγονται ή δηµιουργούνται τρεις τύποι δεικτών, οι δείκτες πιέσεων, οι δείκτες κατάστασης και οι δείκτες αντίδρασης, που δίνουν τη συνολική εικόνα της υφιστάµενης κατάστασης. Παρόλ αυτά, σε αυτό το µοντέλο, οι δείκτες πίεσης και οι δείκτες κατάστασης είναι δύσκολο να διακριθούν. Για αυτό το λόγο, το 1995 το πλαίσο PSR διαφοροποιήθηκε και οι πιέσεις 22

23 αντικαθαστάθηκαν απο τις κινητήριες δυνάµεις (Driving Forces) µε το µοντέλο να µετονοµάζεται σε DSR. Έτσι εξυπηρετείται καλύτερα η ενσωµάτωση κοινωνικών, οικονοµικών και θεσµικών δεικτών. Η Ευρωπαική Περιβαλλοντική Υπηρεσία συνέπτυξε τα συστήµατα PSR και DSR και δηµιούργησε το µοντέλο DPSIR, λαµβάνοντας υπόψη και τις επιπτώσεις (Julie C., 2001). Όσον αφορά στην Ελληνική πραγµατικότητα, ένα πολύ σηµαντικό Ερευνητικό Πρόγραµµα, το οποίο υλοποιήθηκε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), είναι το «Σύστηµα Δεικτών Περιβάλλοντος και Αειφορίας για τη Θεσσαλονίκη». Στα πλαίσια του έργου, οι ερευνητές βασίστηκαν στο µεθοδολογικό πλαίσιο DPSIR (Driving Forces, Pressures, State, Impact, Response), το οποίο αποτελεί το πλέον διαδεδοµένο πλαίσιο ανάλυσης σε Ευρωπαϊκή κλίµακα. Το πλαίσιο ανάλυσης DPSIR, το οποίο όπως αναφέρθηκε και παραπάνω προέκυψε απο το PSR και DSR, αποτελείται από πέντε στοιχεία: Η κοινωνική και οικονοµική ανάπτυξη (Κινητήριες Δυνάµεις του προβλήµατος) είναι οι πρωταρχικές αιτίες που ασκούν πίεση στο περιβάλλον. Παραδείγµατα αποτελούν η ζήτηση για ενέργεια, βιοµηχανία, µεταφορές, γεωργία και στέγαση. Οι κινητήριες δυνάµεις οδηγούν σε Πιέσεις στο περιβάλλον, όπως για παράδειγµα η εκµετάλλευση των πόρων (έδαφος, νερό, ορυκτά καύσιµα κτλ.) και εκποµπές ρύπων. Κατά συνέπεια, αλλάζει η Κατάσταση του περιβάλλοντος, όπως η ποιότητα των διαφόρων περιβαλλοντικών µέσων (ατµοσφαιρικός αέρας, έδαφος, νερό κτλ.) και συνεπώς µεταβάλλεται η ικανότητά τους να υποστηρίζουν την ζήτηση, όπως την παροχή ικανοποιητικών συνθηκών για υγιή διαβίωση, την παροχή επαρκών φυσικών πόρων κτλ. Οι αλλαγές στην κατάσταση του περιβάλλοντος µπορεί να έχουν Επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, στα οικοσυστήµατα κτλ. Η επίδραση µπορεί να εκφραστεί σε σχέση µε το µέγεθος της µεταβολής της κατάστασης του περιβάλλοντος. Οι επιπτώσεις οδηγούν στην αναγκαιότητα λήψης Μέτρων για την αντιµετώπισή τους, τα οποία ανάλογα µε την υφή τους επιδρούν άµεσα στις κινητήριες δυνάµεις, τις πιέσεις προς το περιβάλλον, όπως επίσης και στην κατάσταση του περιβάλλοντος (Συστήµατα Δεικτών Περιβάλλοντος 23

24 και Αειφορίας για τη Θεσσαλονίκη). 2.4 Παραδείγµατα µελετών περίπτωσης που χρησιµοποιούν δείκτες τουριστικής ανάπτυξης Σε αυτό το κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζονται και αναλύονται συγκεκριµένες µελέτες, που απευθύνονται τόσο σε περιοχές του εξωτερικού όσο και της Ελλάδας, και χρησιµοποιούν βιώσιµους τουριστικούς δείκτες. Η χρησιµοποίηση δεικτών στις µελέτες αποτελεί ένα απαραίτητο εργαλείο, τόσο για την κατανόηση και αξιολόγηση της υπάρχουσας κατάστασης κάθε περιοχής, όσο για τη δηµιουργία συµπερασµάτων και στρατηγικών σχεδιασµών. Έτσι, µέσα από αυτά τα παραδείγµατα, αναδεικνύεται ο τρόπος µε τον οποίο χρησιµοποιούνται, επεξεργάζονται και παρουσιάζονται οι δείκτες, ώστε να αποφέρουν τα επιθυµητά αποτελέσµατα Πως χρησιµοποιούνται οι βιώσιµοι δείκτες για τον τουρισµό. Η περίπτωση του αγροτουρισµού στην Ανδαλουσία. (How to use sustainability indicators for tourism planning: The case of rural tourism in Andalusia) Στο πρώτο παράδειγµα των αγροτουριστικών περιοχών της Ανδαλουσίας στην Ισπανία, είναι πολύ σηµαντικό να εντοπιστεί η µεθοδολογία µε την οποία συλλέγονται, επεξεργάζονται και παρουσιάζονται οι βιώσιµοι τουριστικοί δείκτες που χρησιµοποιούνται. Το συγκεκριµένο κείµενο προτείνει ένα σύστηµα δεικτών για την ανάλυση της βιωσιµότητας της τουριστικής δραστηριότητας σε αγροτικούς προορισµούς. Για να φανεί πώς οι δείκτες µπορούν να ποσοτικοποιηθούν, δηµιουργήθηκε µεθοδολογία για το πώς να χρησιµοποιούν τις στατιστικές πληροφορίες που διατίθενται. Το σύστηµα των δεικτών διαµορφώθηκε έτσι ώστε να µπορεί να οριστεί µε σαφήνεια, από τους τοπικούς παράγοντες, η στρατηγική που πρέπει να ακολουθηθεί (Hunter, 2002). Με κοινό γνώµονα πάντα τη χρήση των τουριστικών πολιτικών που βοηθούν στην προστασία των φυσικών, κοινωνικών και πολιτιστικών πόρων, επιτυγχάνεται η διασφάλιση της ικανότητας του προορισµού να ικανοποιήσει τις ανάγκες των τουριστών και των κατοίκων. 24

25 Αρχικά, η έννοια του βιώσιµου τουρισµού χωρίζεται σε τρεις διαστάσεις: την κοινωνική, οικονοµική και περιβαλλοντική. Έχει οριστεί ένα αρχικό σύστηµα που αποτελείται από 85 δείκτες. Τα κριτήρια που χρησιµοποιούνται για την επιλογή των δεικτών έχουν ως εξής: η σηµασία για το σχεδιασµό και τη διαχείριση των αγροτικών περιοχών και η διαθεσιµότητα των στατιστικών δεδοµένων για την αξιολόγηση ή την εκτίµηση των δεικτών. Προκειµένου να επιτευχθεί η ανάλυση µε µεγαλύτερη αντικειµενικότητα, επιλέχθηκαν δείκτες που ήταν πιο εύκολο να ποσοτικοποιηθούν ή να ερµηνευθούν. Συνεχίζοντας µε την ανάλυση για τις αγροτουριστικές περιοχές της Ανδαλουσίας, αξίζει να γίνει αναφορά στην υψηλή τουριστική δραστηριότητα που αναπτύσσεται στην Ισπανία µε τη χρήση του παραδοσιακού µοντέλου τουρισµού µε βάση τον ήλιο και τη θάλασσα. Πρόκειται για τον τρίτο κορυφαίο τουριστικό προορισµό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, µε 46 εκατοµµύρια αφίξεις σε ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις το Παρόλα αυτά, η κυβέρνηση προσπάθησε να δηµιουργήσει ένα πιο διαφοροποιηµένο µοντέλο τουρισµού µέσω της ανάπτυξης νέων τουριστικών δραστηριοτήτων στις αγροτικές περιοχές. Έτσι, η χρήση δεικτών αυτού του κειµένου εστίασε στην Ανδαλουσία, που αποτελεί την περιοχή µε την µεγαλύτερη γεωγραφική ποικιλοµορφία στην Ιβηρική Χερσόνησο. Περιέχει ορισµένους εξαιρετικούς υγρότοπους, κορυφές των Άλπεων, καταπράσινα δάση, εύφορες πεδιάδες, άγρια δάση ελιάς και φελλό, έλατα, και, παρά τις αρνητικές επιπτώσεις του τουρισµού, τεράστια τµήµατα άγριων παραλιών. Οι πόροι αυτοί έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη του αγροτικού τουρισµού στην περιοχή. Για το πρακτικό κοµµάτι της µελέτης επιλέχθηκαν οι 270 σηµαντικότεροι αγροτουριστικοί προορισµοί της Ανδαλουσίας, όπως αυτοί φαίνονται και στον χάρτη

26 Χάρτης Οι σημαντικότεροι αγροτουριστικοί προορισμοί της Ανδαλουσίας Πηγή: How to use sustainability indicators for tourism planning: The case of rural tourism in Andalusia, 2011 Το Στατιστικό Ινστιτούτο της Ανδαλουσίας ήταν η κύρια πηγή των πληροφοριών που χρησιµοποιήθηκαν στην παρούσα έρευνα. Άλλες άµεσες πηγές ήταν το Παρατηρητήριο Τουρισµού, καθώς και δηµοσιεύσεις και στατιστικά στοιχεία από τις περιφερειακές και τις εθνικές διοικήσεις, που επέτρεψαν να ποσοτικοποιηθούν άµεσα το 67,02% των δεικτών. Επίσης, χρησιµοποιήθηκαν δευτερεύοντες εσωτερικές στατιστικές πηγές για την κατάρτιση της βάσης δεδοµένων, όπως, η έρευνα και η πληρότητα των ξενοδοχείων της Holiday Campsite. Μέσω αυτών των πληροφοριών ποσοτικοποιήθηκε το 18,09% των δεικτών. Τέλος, για την ποσοτικοποίηση των υπόλοιπων δεικτών, οι αναλυτές ανέπτυξαν νέα στατιστικά στοιχεία χρησιµοποιώντας τρεις βασικές διαδικασίες: α) ποσοτικοποιήθηκαν όποιες ποιοτικές πληροφορίες µπορούσαν να ποσοτικοποιηθούν, β) υπήρξε τηλεφωνική ή απευθείας σύνδεση της έρευνας µε φορείς και τοπικούς παράγοντες, γ) υπήρξε άµεση και συνεχή επαφή µε τους τοπικούς φορείς. Τα παραπάνω στοιχεία βοήθησαν στην ποσοτικοποίηση του 14,89% των δεικτών. Στους πίνακες δεικτών για κάθε διάσταση, στην στήλη µε την ονοµασία κάθε δείκτη, γίνεται ένας ακόµα διαχωρισµός, όπου χρησιµοποιείται η αναφορά Ι Κ για τους βασικούς δείκτες (Key Indicators) και I S για ειδικούς δείκτες (Specific Indicators) των αγροτικών περιοχών. Επίσης, για κάθε εξεταζόµενη διάσταση προσδιορίζεται, όπου χρειάζεται διευκρίνηση, η βασική δράση που είναι απαραίτητη για να επιτευχθεί 26

27 ο στόχος της αειφορίας. Έτσι, δίπλα από την ονοµασία κάθε δείκτη υπάρχει η περιγραφή του, ενώ όπου χρειάζεται, γίνεται σαφές τι θέλει να επιτύχει η ποσοτικοποίησή του. Συνεχίζοντας, υπάρχει το πεδίο των βαρών που αποδίδει τη σηµαντικότητα του κάθε δείκτη, έχοντας τιµές από 0 µέχρι 1, και προσδιορίζεται απο ένα σύνολο ειδικών εµπειρογνωµόνων. Όλα τα ποσοτικοποιηµένα στοιχεία παρουσιάζονται µε τη µέση τιµή των τιµών των τουριστικών προορισµών της Ανδαλουσίας. Τα πεδία των βαρών και των Μέσων τιµών υπολογίζονται µέσα από µαθηµατικούς τύπους που περιέχουν τις µικρότερες και τις µεγαλύτερες τιµές, τον αριθµό των προορισµών, τις αποστάσεις κ.α. Τέλος, στο τελευταίο πεδίο σηµειώνεται εµπειρικά εαν η επίδραση κάθε ζητήµατος είναι θετική ή αρνητική. Ουσιαστικά µέσα από αυτό το εµπειρικό συµπέρασµα προκύπτουν και οι στρατηγικές δράσεις για την περιοχή της Ανδαλουσίας. Πίνακας Κοινωνικοί Δείκτες Βιώσιμης Τουριστικής Ανάπτυξης Δείκτης Περιγραφή (Επεξήγηση) Βάρος Μέση Τιμή Μονάδα Μέτρησης Αποτέλεσμα I K1 Αθλητικές Εγκαταστάσεις ανά κάτοικο Αθλητικά Κέντρα ανά κάτοικο Θετικό I K2 Εξοπλισμός Υγειονομικής Περίθαλψης Ιατρικά Κέντρα ανά κάτοικο Θετικό I K3 Αριθμός των οχημάτων μεταφορών ανά κάτοικο Οχήματα ανά κάτοικο Αρνητικό I K4 I K5 Αριθμός των οικονομικών ιδρυμάτων/καταστημάτων ανά κάτοικο Αριθμός των ιδρυμάτων Υπηρεσιών ανά κάτοικο Οικονομικά Ιδρύματα ανά κάτοικο Θετικό I K6 Αριθμός των φαρμακείων ανά κάτοικο Φαρμακεία ανά κάτοικο Θετικό I K7 Εκτίμηση της ασφάλειας του προορισμού απο τουρίστες Κλίμακα Αξιολόγησης (0-10) Θετικό I K8 I K9 I K10 I K11 I K12 Αριθμός "Περουσιακών Στοιχείων του Πολιτιστικού ενδιαφέροντος" Αριθμός πολιτιστικών εθελοντών Πιέσεις πολιτιστικής κληρονομιάς (μεγαλύτερη ζήτηση=μεγαλύτερη αρνητική επίπτωση και αυξημένη φθορά) Διακύμανση των επιπέδων πληθυσμού (Ένας τουριστικός προορισμός θεωρείται πιο βιώσιμος, όταν το επίπεδο των κατοίκων διατηρείται και υπάρχει μια ισορροπημένη διάρθρωση του πληθυσμού) Ποσοστό νεανικού πληθυσμού Αριθμός πολιτισμικών στοιχείων ανά χιλ² Αρνητικό Ποσοστό Θετικό I K13 Ποσοστό ανενεργών ηλικιωμένων ατόμων Ποσοστό Θετικό I K14 Αριθμός ατόμων ανά περιοχή προορισμού Άτομα ανά χιλ² Αρνητικό I K15 Καθαρό ποσοστό μετανάστευσης Άνθρωποι Θετικό I K16 Ποσοστό φυσικής αύξησης 27

28 I K17 Ποσοστό αλλοδαπού πληθυσμού (Ο εν λόγω δείκτης μετρά την διατήρηση των παραδόσεων και των τοπικών πολιτισμικών πρακτικών) I K18 Αναλογία τουριστών με ντόπιους Ποσοστό Αρνητικό I K19 I K20 I K21 I K22 I K26 Προσδόκιμο ζωής (Μεγαλύτερη διάρκεια ζωής σημαίνει μια έμμεση θετική επίδραση της τουριστικής ανάπτυξης στις κοινωνίες) Μεταβολή του διαθέσιμου εισοδήματος (Αυτό αξιολογεί την έμμεση επίδραση της τουριστικής ανάπτυξης στο κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των κατοίκων σε σχέση με τις μεταβολές στο επίπεδο του εισοδήματός τους) Ποσοστό του πληθυσμού που συμμετείχε σε μη υποχρεωτική εκπαίδευση (Ένα υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, μεταξύ του τοπικού πληθυσμού εξασφαλίζει ότι οι επισκέπτες αντιμετωπίζονται ευγενικά και εμπλουτίζει την αλληλεπίδραση μεταξύ των πολιτισμών) Γενικός δείκτης δημογραφικής εξάρτησης (Μετρά τις επιπτώσεις του τουρισμού σε εξαρτώμενους πληθυσμούς. Μεγαλύτερη εξάρτηση εμποδίζει τη μεταφορά των πόρων σε έναν πολιτισμό) Ακίνητη αξία των ακινήτων ανά κάτοικο Χρόνια Θετικό Ποσοστό Θετικό Ποσοστό Θετικό Ποσοστό Θετικό Πίνακας Οικονομικοί Δείκτες Βιώσιμης Τουριστικής Ανάπτυξης Δείκτης Περιγραφή (Επεξήγηση) Βάρος Μέση Τιμή Μονάδα Μέτρησης Αποτέλεσμα I K23 Συνολικός αριθμός αφίξεων Τουριστικές Αφίξεις Θετικό I K24 Μεσός όρος διανυκτερεύσεων Ημέρες Αρνητικό I K25 Τουριστική δαπάνη Εκατομμύρια Ευρώ Θετικό I K26 Ακίνητη αξία των ακινήτων I K27 Ποσοστό των εργαζομένων στον τομέα των υπηρεσιών Ποσοστό Θετικό I K28 I K29 I K30 I K31 I K32 Ποσοστό ανεργίας Όγκος των εγγεγραμμένων στον τομέα των επενδυτικών υπηρεσιών Αριθμός τηλεφωνικών γραμμών σε υπηρεσίες (Οι δείκτες αυτοί αξιολογούν τις εγκαταστάσεις τηλεπικοινωνιών στην περιοχή. Η μεγαλύτερη προσφορά ανά κάτοικο είναι ζωτικής σημασίας για τον τουρισμό) Αριθμός ειδικών γραμμών συνταξιοδότησης και αναπηρίας ανά χίλιους κατοίκους Αριθμός ψηφιακών συνδρομητικών γραμμών σε υπηρεσίες ανά χίλους κατοίκους I K33 Καθαρό εισόδημα ανά κάτοικο Ευρώ ανά κάτοικο Θετικό I K34 Επίπεδο ικανοποίησης τουριστών Κλίμακα Αξιολόγησης (0-10) Θετικό I K35 Αξιολόγηση της σχέσης τιμής- ποιότητας από τους τουρίστες I K36 Ποσοστό επισκεπτών που επιστρέφουν Ποσοστό Θετικό I S8 I K37 I K38 Επίπεδο τουριστικής ικανοποίησης σχετικά με τις επισκέψεις σε προστατευόμενες περιοχές Ύπαρξη του χωροταξικού σχεδιασμού συμπεριλαμβανομένου του τουρισμού Καταχωρημένες Θέσεις εργασίας που σχετίζονται με τον τουρισμό (Εγγεγραμμένα ποιοτικά ιδρύματα παράγουν 10,6 φορές περισσότερο πλούτο και 11 φορές περισσότερο από ό, τι για την απασχόληση όχι πιστοποιημένων εγκαταστάσεων) Κλίμακα Αξιολόγησης (0-1) Θετικό Θέσεις εργασίας ανά κάτοικο Αρνητικό 28

29 I K39 I K40 Θέσεις εργασίας σε υψηλής ποιότητας καταχωρημένες εγκαταστάσεις τουριστικών καταλυμάτων Αριθμός μη εγγεγραμμένων εγκαταστάσεων τουριστικών καταλυμάτων Ποσοστό Θετικό Ποσοστό Θετικό I K41 Θέσεις εργασίας σε εστιατόρια Θέσεις εργασίας ανά κάτοικο I K42 I K43 I S2 I K44 I K45 I K46 I K47 I K48 I K3 Αριθμός γραφείων τουριστικών πληροφοριών ανά τουρίστα Ύπαρξη ιστοσελίδας που παρέχει πληροφορίες σχετικά με τον προορισμό Αριθμός των επιχειρήσεων παροχής υπηρεσιών οικοτουρισμού με συμπληρωματικές προσφορές Ποσοστό εγγεγραμμένων τουριστικών καταλυμάτων που λειτουργούν όλο το χρόνο Λόγος χαμηλής προς υψηλής περιόδου τουριστικής δραστηριότητας Λόγος της χαμηλής περιόδου απασχόλησης του τουρισμού προς την απασχόληση τουρισμού σε περίοδο αιχμής Απασχολούμενοι στον τομέα του τουρισμού Ποσοστό των εργαζομένων στον τομέα του τουρισμού σε σχέση με τη συνολική απασχόληση Αριθμός των οχημάτων μεταφορών ανά κάτοικο Αρνητικό Ποσοστό Θετικό Τουρίστες περιόδου χαμηλής ζήτησης προς τουρίστες περίοδου αιχμής Θετικό Ποσοστό Θετικό I K49 Χρόνος πρόσβασης από το πλησιέστερο αεροδρόμιο Λεπτά Θετικό I K50 Χρόνος πρόσβασης από τον πλησιέστερο αυτοκινητόδρομο Λεπτά Θετικό I K51 Χρόνος πρόσβασης από τον πλησιέστερο δρόμο Λεπτά Θετικό I K52 I K74 I K53 I S5 Χρόνος πρόσβασης από τον πλησιέστερο σιδηροδρομικό σταθμό Πυκνότητα οδικού δικτύου Μέσο ποσοστό πληρότητας για εγγεγραμμένες εγκαταστάσεις τουριστικών καταλυμάτων Αριθμός δρομολογίων τουριστικής χρήσης, που βρίσκονται σε καλή κατάσταση και έχουν πρόσβαση στο εσωτερικό προστατευόμενων φυσικών περιοχών Λεπτά Θετικό Πίνακας Περιβαλλοντικοί Δείκτες Βιώσιμης Τουριστικής Ανάπτυξης Δείκτης Περιγραφή (Επεξήγηση) Βάρος Μέση Τιμή Μονάδα Μέτρησης Αποτέλεσμα I K54 I S1 Ποσοστό των προορισμών που θεωρούνται προστατευόμενες περιοχές Ποσοστό των προστατευόμενων προορισμών που επιτρέπεται η επισκεψιμότητα απο τουρίστες Ποσοστό Θετικό I S7 Αριθμός των ειδών που υπάρχουν στον τόπο προορισμού Είδη Θετικό I K55 I K56 I K57 Ενεργειακή κατανάλωση Ποσοστό της κατανάλωσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές Συνολικός όγκος νερού που καταναλώνεται ημερησίως Ποσοστό Θετικό I K58 Όγκος νερού που ανακυκλώνεται για τον τουρισμό Κυβικά μέτρα την ημέρα Θετικό I K59 Όγκος των επεξεργασμένων λυμάτων I K60 Ύπαρξη σχεδίων επεξεργασίας λυμάτων Κλίμακα Αξιολόγησης (0-1) Θετικό I K61 I K62 Όγκος των αποβλήτων που παράγονται στον τόπο προορισμού Όγκος των αποβλήτων που ανακυκλώθηκαν σε σύγκριση με το συνολικό όγκο των αποβλήτων Κιλά γυαλιού ανά κάτοικο Θετικό 29

30 I K63 I K64 Αξιολόγηση των υπηρεσιών καθαρισμού από τους τουρίστες Ύπαρξη εγκαταστάσεων επεξεργασίας στερεών αποβλήτων Κλίμακα Αξιολόγησης (0-10) Θετικό I K65 Αριθμός κάδων ανακύκλωσης χαρτιού ανά μονάδα Κάδοι ανά χιλ² Αρνητικό επιφάνειας I K66 Όγκος χαρτιού και χαρτονιού που ανακυκλώθηκε Τόνοι χαρτιού ανά κάτοικο Θετικό I K67 Αριθμός κάδων ανακύκλωσης γυαλιού ανά κάτοικο Τόνοι γυαλιού ανά κάτοικο Αρνητικό I K68 Επίπεδο ηχορύπανσης ημέρας Decibels A Θετικό I K69 Επίπεδο ηχορύπανσης νύχτας Decibels A Θετικό I K70 Επίπεδο εκπομπών ρύπων Τόνοι ανά άτομο Θετικό I K71 Πυκνότητα κατασκευών ανά μονάδα επιφάνειας Κατασκευές ανά χιλ² Θετικό I K72 Συνολική έκταση με προβλήματα διάβρωσης Ποσοστό Θετικό I K73 Συνολική έκταση φυσικού τοπίου Ποσοστό Θετικό I K74 Πυκνότητα οδικού δικτύου I K75 Τουρίστες ανά μονάδα επιφάνειας Τουρίστες ανά χιλ² Αρνητικό I K76 I S2 I S3 I S6 Αχρησιμοποίητες κατασκευές Αριθμός των τουριστικών πρακτόρων στις προστατευόμενες περιοχές Αριθμός τουριστών ανά προστατευόμενη περιοχή Επιφάνεια αφιερωμένη σε γεωργικές εργασίες I K77 Ύπαρξη περιβαλλοντικής διοικητικής μονάδας Κλίμακα Αξιολόγησης (0-1) Θετικό Παρατηρώντας λοιπόν την ανάλυση της µελέτης για τους αγροτικούς προορισµούς της Ανδαλουσίας, µέσα από τους συγκεντρωτικούς πίνακες των βιώσιµων δεικτών, προκύπτουν κάποια ζητήµατα που πρέπει να τονιστούν. Αρχικά, είναι πολύ σηµαντικό το γεγονός ότι οι περισσότερες ποσοτικοποιήσεις των δεικτών γίνονται µε αναλογίες. Όλα τα στοιχεία επεξεργάζονται και προσαρµόζονται είτε ανά κάτοικο, είτε ανά µονάδα µέτρησης, είτε ανά ηµέρα, δίνοντας έτσι καλύτερα και κατανοητά αποτελέσµατα. Παράλληλα, σηµαντική βοήθεια στην κατανόηση των αποτελεσµάτων προβλέπεται να επιφέρει η δηµιουργία θεµατικών χαρτών της περιοχής, παρουσιάζοντας τους καλύτερους και τους χειρότερους αγροτουριστικούς προορισµούς ανά κατηγορία Συνθετικοί δείκτες στόχων: Η περίπτωση του παράκτιου τουρισµού στην Ανδαλουσία (Goal programming synthetic indicators: An application for sustainable tourism in Andalusian coastal counties) Συνεχίζοντας µε την ανάλυση παραδειγµάτων που χρησιµοποιούν βιώσιµους 30