ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ (MEMOIRE)

Transcript

1 Παιδαγωγική Σχολή Τµήµα Επιστηµών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης U.F.R. de Lettres, Langues et Sciences Humaines ΚΟΙΝΟ ΕΛΛΗΝΟΓΑΛΛΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ: «Ι ΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ: ΙΑ ΟΣΗ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ΣΕ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ» MASTER 2 FRANCO-HELLENIQUE COMMUN «DIDACTIQUES DU PLURILINGUISME ET POLITIQUES EDUCATIVES. DIFFUSSION DES LANGUES ET DES CULTURES EN CONTEXTES MULTILUNGUE ET MULTICULTURELS» ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ (MEMOIRE) Εµπειρική προσέγγιση µε απόψεις Ελλήνων ιατρών για την γλωσσική πολιτική στο νοσοκοµειακό περιβάλλον σε πέντε Ευρωπαϊκές χώρες L'approche empirique pour les points de vue des médecins grecs sur la politique linguistique dans les hôpitaux dans cinq pays européens ΜΑΡΘΑ Η. ΝΤΟΥΜΑΝΙ ΟΥ MARTHA I. NTOUMANIDOU (Α.Μ.74) Επιβλέπων καθηγητής: Σταύρος Καµαρούδης, G. Ioannitou, K. Κυρίδης Directeur du mémoire : Stavros Kamaroudis Θεσσαλονίκη, Νοέµβριος 2012

2 Περιεχόµενα Πρόλογος 4 Résumé 5 Εισαγωγή 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο 1.1 Επικοινωνία Ορισµός Το µοντέλο ανάλυσης της επικοινωνίας του Dell Hymes Η σηµασία της επικοινωνίας Μοντέλα επικοινωνίας ιαλεκτικό µοντέλο επικοινωνίας Αυτοκεντρική διάσταση Αλλοκεντρική διάσταση Οµοκεντρική διάσταση Παιδαγωγική- διαµορφωτική διάσταση Εµπόδια στην επικοινωνία 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο 2.1 Γλώσσα Κοινωνιογλωσσολογία Γλωσσική κοινωνικοποιηση Ισχυρές και ασθενείς γλώσσες είκτες ισχύος γλωσσών Μειονοτικές γλώσσες Γλωσσικές πολιτικές Η γλωσσική πολιτική και γλωσσική πρακτική στην ευρωπαική ένωση Eveil aux Langues Γλωσσική αφύπνιση Η γλωσσική αφύπνιση στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης Η γλωσσική αφύπνιση στα νοσοκοµεία Ειδική ιατρική ορολογία Γλωσσική διαµεσολάβηση 39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο 3.1 Έισαγωγή 40 2

3 3.2 Λεξικά Ιστοσελίδες Σεµινάρια κατάρτισης διαπολιτισµικών µεσολαβητών Βελγικό σύστηµα υγείας Ξενόγλωσσα Ινστιτούτα Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (Μ.Κ.Ο.) Συνεντεύξεις Έρευνα µέσω του ερωτηµατολογίου Γλωσσικό Προφίλ συµµετεχόντων Ερωτηµατολόγιο Απαντήσεις 56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο 4.1 Το παραδοσιακό µοντέλο της ιατρικής περίθαλψης και η επικοινωνία γιατρού- 75 ασθενούς 4.2 Η σχέση γιατρού ασθενούς σε µία πολυπολιτισµική κοινωνία Η επικοινωνία µεταξύ αλλόγλωσσων ιατρών Η βελτιστοποίηση της περίθαλψης σε σχέση µε την ποιοτικότερη επικοινωνίας Η πολυπολιτισµικότητα στα συστήµατα υγείας Ποιότητα της επικοινωνίας σε σχέση µε την σοβαρότητα του περιστατικού Προτάσεις- λύσεις 80 Βιβλιογραφία 82 3

4 Πρόλογος Τα τελευταία χρόνια µε την εισαγωγή µου στο Eλληνογαλλικό Mεταπτυχιάκο ήρθα σε επαφή µε Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις που στοχεύουν στην παροχή ιατρικής περίθαλψης σε άπορους και αλλόγλωσσους ασθενείς. Λαµβάνοντας υπόψη όλα όσα είχα µάθει στο µεταπτυχιακό θέλησα να διερευνήσω το θέµα της επικοινωνίας µεταξύ γιατρών και ασθενών που δεν µιλούν την ίδια γλώσσα. Οι θεαµατικές µεταβολές την τελευταία δεκαετία του εικοστού αιώνα ενέτειναν τις µετακινήσεις των πληθυσµών, µε αποτέλεσµα την δηµιουργία δυσκολιών συµβίωσης. Ανέκυψαν, έτσι, ερωτήµατα που αφορούν στις συνθήκες, στους χώρους και στο βαθµό αποδοχής και στήριξης της πολυπολιτισµικότητας και της πολυγλωσσίας ακόµη και σε κοινωνίες, όπου παραδοσιακά συνυπήρχαν περισσότερες από µια κοινότητες µε διαφορετικές γλώσσες. 1 Η έρευνα που θα ακολουθήσει θα προσπαθήσει να δώσει -στο µέτρο που κάτι τέτοιο είναι εφικτό- απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήµατα. Στην πραγµατοποίηση της παρούσας έρευνας έπαιξαν πολύ σηµαντικό ρόλο συγγενείς και φίλοι, καθώς µου προσέφεραν τις απαραίτητες πληροφορίες και διασυνδέσεις. Με τη βοήθεια τους κατάφερα να έρθω σε επαφή µε αρκετούς γιατρούς που εργάζονται ή σπουδάζουν µακριά από τον τόπο καταγωγής τους. Σε αυτό συντελεί και η παγκοσµιοποίηση, αφού πλέον οι πολίτες έχουν την δυνατότητα να ταξιδεύουν µε πολύ πιο εύκολο και γρηγορότερο τρόπο σε σχέση µε τις προηγούµενες δεκατίες και εποµένως είναι πιο εύκολο να εργάζονται σε ξένα κράτη. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Καµαρούδη για την πολύτιµη βοήθεια και την καθοδήγησή του στη συγγραφή της εργασίας µου. Επίσης, τους ειδικευόµενους γιατρούς που συνεργάστηκαν µαζί µου και µου έδωσαν στοιχεία µέσω της συνέντευξης - ερωτηµατολογίου για τη χώρα διαµονής τους, καθώς και σηµαντικά στοιχεία της εκπαίδευσης και της γλωσσικής πολιτικής του χώρου εργασίας τους. Θα ήθελα ακόµη, να ευχαριστήσω την κοινωνική λειτουργό του µη κυβερνητικού οργανισµού «Πράξις» Στεφανία Πανταζή, τον µεταφραστή Soufiane Fakhoury και τη Γραµµατέα των «Γιατρών του Κόσµου» Κορίνα Καρατζά. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την υπεύθυνη κοινωνιολόγο ανθρωπολόγο Σοφία Γκαρανέ και την κα. Αγγελική Τσαούση απο τη µη κερδοσκοπική οργάνωση «Αγάπη Χριστού». 1 Αγγελική Κοιλιάρη, (2005), Πολυγλωσσία και πολυπολιτισµικότητα στη σχολική τάξη. Αναζητώντας µία εκπάιδευτική πολιτική. εκδ. University Studio Press, σελ.225 4

5 Résumé Actuellement, la médecine comme science se trouve au plus haut niveau grâce à des miliers d années de recherche, mais aussi au développement de la technologie et de la pharmacologie. Cependant, la qualité de la communication du thérapeute avec le patient joue un rôle prépondérant au niveau des soins médicaux dispensés. Cela devient particulièrement important dans les sociétés multiculturelles contemporaines. Communication La communication est l art de l échange d informations entre deux ou parmi plusieurs personnes, visant à la transmission d un certain message. Cela peut être effectué par écrit ou oralement, ou bien moyennant le langage du corps (gestuelle, manifestations de sentiments etc.). Celui qui produit le message s appelle l émetteur et celui qui le reçoit le récepteur. Dans notre recherche, l émetteur est le médecin et le récepteur le patient ou vice versa. La transmission du message s appelle le moyen de communication et cela doit être perçu par les appareils sensoriels du récepteur. D après Dell Hymes, la qualité de la communication dépend du substrat social et éducatif des communicants, leur psychologie 2, leurs motifs, le milieu où se tient la communication, mais aussi des effets de tous les facteurs précités en intéraction. Dans la présente enquête le milieu est l hôpital. Il s agit d un espace psychologiquement lourd, ayant des restrictions et des hierarchies explicites ce qui affecte aussi la manière dont les participants communiquent. Si on se limite dans les lieux de travail, on peut constater que plus quelqu un se rapproche du centre de décision, plus la qualité de l échange d informations et de la communication devient importante. La communication efficace contribue à la réalisation d actions coordonnées, ainsi qu à l expression de propositions et d activités modificatrices. Modèles de communication La communication dans la relation pédagogique a trois dimensions distinctes : autocentrique, hétérocentrique et homocentrique. 2 Hymes D., (2003), Models of the interaction of the language and social life In Bratt Paulston, C.- R. G. Tucker (eds) Sociolinguistics, The Essential Readings, Oxford, Black-well, pp

6 La dimension autocentrique concerne l individu qui communique, s implique émotionnellement et vit un processus intérieur le concernant. La relation avec soi-même est à vie même s il focalise son attention sur l entourage et la relation qu il entretient avec celui-ci. La dimension hétérocentrique, émission et réception, fonctionne par rapport à l environnement. Elle est destinée à l autre pour que ses messages soient compris et ses besoins satisfaits, car il fait lui-même fonction d environnement. La dimension homocentrique est définie par la relation dialectique des fonctions hétérocentriques et autocentrique. Son point culminant se situe au point de rencontre des personnages communicants. Langage Le langage est le système de la communication humaine, écrite ou orale, qui comprend l utilisation des mots d une manière structurée et définie et qui est utilisé dans un pays ou une communauté. La science qui étudie la relation entre le langage et la société s appelle sociolinguistique. Ces deux éléments se trouvent dans une intéraction constante, c est alors que le langage peut, à un certain niveau, constituer les relations sociales et le savoir. Certes, le cas inverse est également valable : les caractéristiques d une société définissent le langage utilisé. La compréhension du langage est une condition fondamentale afin que quelqu un participe dans un groupe ou une sociéte. Le langage joue un rôle important dans la socialisation de l homme, constituant le moyen d intégration des valeurs culturelles et des normes. D autre part, le non usage d un langage fort de la société conduit à la marginalisation et à l exclusion sociale. Un langage est considéré comme fort, quand il domine sur d autres systèmes linguistiques en ce qui concerne leur utilisation à divers secteurs ou activités (économiques, éducatifs, politiques), dont les langages faibles sont souvent exclu. Les critères de classification des langages faibles ou forts sont les suivants : -Les critères quantitatifs, qui focalisent au taux des populations utilisant une diversité linguistique. Le langage est considéré comme fort, quand il est parlé par la majorité ou de nombreuses et différentes populations, soit comme langue étrangère ou langue première. -Les critères qualitatifs. La diversité linguistique est souvent liée à des groupes sociaux. Les groupes qui ont une solidité financière ou bien un niveau culturel élevé ou bien même la 6

7 possibilité d exercer la violence et la coercition, peuvent plusieurs fois imposer leur langage comme fort, même s ils sont numériquement défavorisés. -Les critères fonctionnels. Ils se concentrent à des circonstances ou bien à des événements historiques concrets, qui conduisent internationalement une certaine langue à être choisie ou même à être infligée à des circonstances officielles, à être enseignée comme langue étrangère ou même à être utilisée comme lingua franca. -Les critères subjectifs, au centre desquels est l individu socialement structuré et sa relation en tant que sujet avec les divers choix linguistiques. Par exemple, la diversité linguistique est renforcée, quand elle joue un rôle actif dans la constitution du groupe social. Les langues minoritaires Les langues faibles appartiennent aux langues minoritaires. D après la Charte Européenne des Langues Régionales ou Minoritaires du Conseil de l Europe (1992) la langue minoritaire «est celle qui ne constitue pas la langue officielle de l État et qui est utilisée traditionnellement par les habitants d un territoire formant une minorité par rapport au reste de la population». Les dialectes et les langues des immigres ne sont pas compris dans cette définition. La différence spécifique qui rend une langue minoritaire est surtout la manière dont elle est considérée par les dispositions correspondantes de la législation de chaque État. Cela peut fréquemment conduire les membres d un groupe minoritaire à utiliser leur langue avec plus d ardeur. La politique linguistique La politique linguistique c est l ensemble des pratiques, idéologies et institutions statuant quelle langue est utilisée dans les circonstances publiques, les textes législatifs, le gouvernement, l administration, les tribunaux, l éducation, les Mass Médias, les rites religieux, tout comme dans la vie quotidienne. En ce qui concerne l UE, sa politique vise à donner une priorité particulière aux langues faibles, même si les langues de travail des institutions européennes ne sont que trois (anglais, français et allemenand). 7

8 L éveil aux langues On appelle éveil aux langues ou sensibilisation l approche méthodologique qui développe des attitudes de tolérance et de permissivité selon l identité linguistique et culturelle. Il s agit d une redefinition de l education linguistique qui vise à une conception totale de l enseignement des langues, pour que toute relation entre eux soit valorisée. Ainsi, l éveil aux langues crée une attitude positive à l apprenant quant à l apprentissage de langues étrangères, contribue à la création de sociétés solidaires et comporte deux compétences : la capacité de vivre dans une société multiculturelle et celle d apprendre des langues étrangères. Les objectifs de cette pratique éducative sont la réceptivité de la diversité culturelle et la création de motivations pour l apprentissages des langues. C est avec l adoption de programmes comme les «Lingua», «Socrates», «Leonardo da Vinci», les programmes Culture, Jeunes en action et Formation continue, les échanges des étudiants Erasmus et d autres actions, que l UE démontre la promotion de la sensibilisation linguistique. La terminologie médicale Le langage apparaît presque dans toutes les formes de l activité humaine. Il s agit d une entité dynamique qui se modifie dans le temps et l espace. Cela vaut même pour les langues spécifiques. Comme telles sont considérées les langues qui sont utilisées par les experts d un domaine professionnel ou scientifique et qui font part des systèmes individuels soutenus et produits par la langue générale. Elles contiennent un vocabulaire spécifique (jargon), avec des notions de structures morphosyntaxiques particulièrement normalisées, qui empèchent le non expert à le comprendre ; cela signifie qu il faut un effort particulier pour l acquérir. La terminologie médicale fait part des langues spécifiques et est actuellement utilisée. Elle a ses origines au grec ancien ainsi qu au latin. À savoir, les racines de la pathologie sont surtout d origine grecque, tandis que celles de l anatomie d origine latine. 8

9 La médiation linguistique Souvent, et surtout quand la langue maternelle du médecin et du patient diffèrent, la présence d un médiateur est exigée, dans le but de maintenir leur communication à un niveau satisfaisant. Le médiateur peut utiliser couramment soit la langue du médecin ou du patient. La traduction n étant pas une interprétation précise, conduit souvent à la perte ou la dégradation d informations, ce qui n arriverait pas actuellement, si il n y avait pas eu de communication directe entre les deux parties. La recherche Cette approche a comme but de décrire la qualité de la communication parmi les patients et les médecins qui parlent une langue maternelle différente, les obstacles qui se présentent et, comment tout cela peut être affronté au niveau individuel ou de l État. Il s agit d une recherche visant des interviews de médecins qui travaillent à des pays où la langue diffère de leur langue maternelle ou bien des médecins qui travaillent avec des patients immigrés. En plus, on a réalisé une recherche sur les dictionnaires bilingues et les sites web de quelques hôpitaux. Les hôpitaux La recherche concernant cette thèse a commencé au mois du mai 2011, quand on a rendu visite à des hôpitaux de Paris et de Thessalonique. On a constaté que les établissements hospitaliers n ont pas de traducteurs spécialisés mais essaient, grâce à la médiation des médecins ou du personnel soignant de langue étrangère, qui travaillent à chaque hôpital, à réussir la meilleure communication possible avec le patient. Les sites Internet de plusieurs hôpitaux, surtout des hôpitaux universitaires, aussi bien de la Grèce que des autres pays de l Union Européenne, comme ceux de l Allemagne, de la Roumanie et de la Suède, traduisent leur page éléctronique surtout en anglais. L Angleterre est le seul pays où les websites de plusieurs de ses hôpitaux sont traduits en plus d une langue, comme le portugais, le lithuanien, le polonais, le russe et le français. 9

10 Un candidat médecin grec a la possibilité d apprendre la terminologie médicale de langue étrangère en utilisant des dictionnaires, ainsi qu au moyen de leçons dispensées par des instituts étrangers comme c est le cas de «Goethe» pour l allemand et de l Institut Français de Thessalonique. La majorité des librairies de Thessalonique vendent sept dictionnaires grec-anglais de termes médicaux, comme le Dictionnaire Grec-Anglais de Termes Médicaux et Dentaires de S. Ioannidis et S. Riga-Ioannidou, deux dictionnaires grec-roumain, un grec-allemand et deux grecfrançais. Le grand nombre des livres et des dictionnaires anglais révèle l importance qui est donnée à cette langue et à l orientation des étudiants vers les facultés ou les pays anglophones. Les Organisations Non Gouvernemantales (ONG) La deuxième partie de la recherche a compris des interviews de trois ONG de Thessalonique, «Praxis», «Médecins du Monde» et «Amour du Christ». Ces organisations dispensent une aide médicale aux individus qui ont été touchés par des conflits armés, des épidémies, l exclusion des soins médicaux et des désastres naturels, à des personnes démunies ou des individus non assurés. C est à peu près patients qui, en 2011, ont se sont présentés en consultation aux «Médecins du Monde», tandis que cette année on estime que leur nombre doublera. De nombreux de volontaires qui travaillent dans ce domaine sont bilingues ou trilingues et on demande souvent leur aide, quand il y a des problèmes de communication. Il existe également le phénomène des patients qui se présentent avec quelqu un qui connaît la langue grècque et qui joue le rôle du médiateur. Les langues parlées sont le russe, l albanais, le roumain et l italien. L organisation «Praxis» engage des missions seulement sur le territoire grec est surtout en Thrace Orientale. Elle promeut des soins médicaux, du soutien psychosocial et de l assistance juridique et professionnelle à tous les immigrés qui viennent à notre pays. Toutes les annonces au bureau sont écrites en arabe, en anglais, en serbe, en bulgare, en russe,en arménien et en géorgien. Les patients aux maladies chroniques visitent principalement le bureau, surtout des Albanais, des Russes et des Géorgiens, avec une temporaire croissance des flux de différentes catégories de population (de provenance), comme les Paléstiniens et les Africains. Actuellement, ceux qui travaillent au dispensaire parlent afghan, ourdou, farsi et arabe maghrebin. 10

11 «Amour du Christ» est une organisation grecque, dont le champ d activité principal se trouve à Thessalonique, et dispense du soutien médical et matériel aux individus, qui en ont besoin. Le caractère de cette organisation est chrétien, mais elle procure de l aide à tous ceux qui en demandent, quelle que soit leur religion. Les individus qui acceptent ses soins sont, dans leur majorité, des Albanais et des Roma. Le personnel médical parle français et anglais. Un questionnaire adressé aux médecins grecs en formation de spécialisation Dans le monde actuel où l immigration est une pratique courante, il y a de grandes villes et même des pays entiers qui sont constitués d un mosaïque de nations et d éléments culturels. C est ainsi que très souvent un médecin local sera appelé à surveiller des patients de nationalité différente ou bien un hôpital est encadré par des personnels étrangers qui, en majorité auscultent les membres de la population locale. En utilisant la méthode du questionnaire, des informations ont été enregistrées (concernant les politiques linguistiques, leur adaptation et les difficultés affrontées au pays d accueil) par des médecins en cours de spécialisation qui sont en ce moment à l étranger. Les tranches d âges auxquelles on s est adressé pour la réalisation de l'enquête variaientt de 24 à 53 ans. Les pays étudiés étaient la France, la Roumanie, l Allemagne, la Grèce, l Angleterre et la Suède. Presque tous avaient appris l anglais comme première langue étrangère. Afin d étudier à l étranger, 91% des répondants a choisi d apprendre une troisième langue, comme le serbe, le roumain, l allemand, le suédois et le français. 66% ont choisi un pays de l étranger afin de faire leur spécialisation médicale, car en Grèce l attente pour qu un médecin obtienne un poste de formation en spécialisation est très longue. Il est acceptable que quand un étranger va dans un autre pays, il ne peut pas s exprimer à 100%, comme un natif. Presque tous ont répondu que la langue est un élément dissuasif pour que quelqu un étudie ou travaille à l étranger, selon les difficultés de communication et d adaptation qu ils ont eux-mêmes asfrontées. Par conséquent, 91% des médecins spécialisées a déclaré qu il a eu des difficultés en ce qui concerne la langue et la communication. En même temps, 83% a affronté d autres problèmes comme l adaptation et la compréhension de la mentalité des habitants. 58% avait aussi de problèmes bureaucratiques et ceci est valable en Grèce, en Roumanie et en France. Les plus grandes difficultés dans la communication parmi le personnel soignant sont affrontés quant à la compréhension de quelques notest écrites en toute hâte et, par conséquent, 11

12 illisibles, ou bien de quelques abréviations et sigles utilisés pour décrire des maladies ou des diagnostics médicaux. Dans tous les textes officiels échangés parmi les établissements hospitaliers une traduction certifiée conforme est de rigueur.. Il est communément admis par les interviewés que l optimisation de la qualité des services de soins présuppose parallèlement l amélioration de la qualité de communication entre le patient et le personnel soignant. La procédure de soins est mieux acceptée par le patient et par extension plus efficace, quand il y a une communication équivalente avec le médecin. Celui-ci visant des buts communs ainsi que l établissement d un soutien réciproque, doit approfondir quant à la compréhension des croyances du patient en ce qui concerne la santé. Ceci est également valable pour le patient. Mais, pour que cela arrive, il faut que le médecin ait aussi l expérience analogue en ce qui concerne la communication avec des individus d origine nationale et sociale différente. En général, cela se produit parce que les maladies graves ont des symptômes plus facilement dépistables ou plus graves. Entraves dans la communication orale médecin-patient On a classé les entraves les plus fréquentes citées selon leur motif : 1. Langue différente. L entrave la plus fréquente dans la communication consiste en la différente langue maternelle des interlocuteurs, ce qui requiert la présence d un médiateur. Des codes, quand les locuteurs utilisent un language différent 3. Des messages erronés, quand l émetteur n exprime pas correctement ce qu il veut dire 4. La surcharge de travail. Dans ce cas là il n y pas de temps suffisant pour que le patient s explique pleinement avec le maidecin traitant. 5. Le manque d intérêt et d attention : le récepteur, la plupart des fois il s agit du médecin, ne manifeste pas l intérêt adéquat afin de comprendre les messages qu il reçoit. 6. Impatient, le récepteur tire des conclusions hâtives en ce qui concerne le sens du message qui lui est trasmis. Une fois de plus, c est le médecin en est responsable. 7. Le préjugé, qui se produit souvent entre des individus de nationalité différente. Le récepteur du préjugé peut être soit le médecin soit le patient et il est dû à l opinion négative quant au progrès médical dans un autre pays et /ou la discrimination. 8. La susceptibilité à certains mots ou phrases concernant certaines maladies conduit au manque de concentration, à l énervement et à la dégradation de la communication. 12

13 9. Les relations entre l émetteur et le récepteur :quand elles sont mauvaises ou inéquivalentes, la communication est entravée. Ceci est manifeste dans les pays les moins développés où le comportement du médecin n est pas défini par des réglements et des protocolles. Là aussi, les discriminations peuvent rendre l entrave plus importante. Serment d'hippocrate «Je jure par Apollon médecin, par Esculape, Hygie et Panacée, par tous les dieux et toutes les déesses, et je les prends à témoin que, dans la mesure de mes forces et de mes connaissances, je respecterai le serment et l'engagement écrit suivant : Mon Maître en médecine, je le mettrai au même rang que mes parents. Je partagerai mon avoir avec lui, et s'il le faut je pourvoirai à ses besoins. Je considérerai ses enfants comme mes frères et s'ils veulent étudier la médecine, je la leur enseignerai sans salaire ni engagement. Je transmettrai les préceptes, les explications et les autre parties de l'enseignement à mes enfants, à ceux de mon Maître, aux élèves inscrits et ayant prêtés serment suivant la loi médicale, mais à nul autre. Dans toute la mesure de mes forces et de mes connaissances, je conseillerai aux malades le régime de vie capable de les soulager et j'écarterai d'eux tout ce qui peut leur être contraire ou nuisible. Jamais je ne remettrai du poison, même si on me le demande, et je ne conseillerai pas d'y recourir. Je ne remettrai pas d'ovules abortifs aux femmes. Je passerai ma vie et j'exercerai mon art dans la pureté et le respect des lois. Je ne taillerai pas les calculeux, mais laisserai cette opération aux praticiens qui s'en occupent. Dans toute maison où je serai appelé, je n'entrerai que pour le bien des malades. Je m'interdirai d'être volontairement une cause de tort ou de corruption, ainsi que tout entreprise voluptueuse à l'égard des femmes ou des hommes, libres ou esclaves. Tout ce que je verrai ou entendrai autour de moi, dans l'exercice de mon art ou hors de mon ministère, et qui ne devra pas être divulgué, je le tairai et le considérerai comme un secret. Si je respecte mon serment sans jamais l'enfreindre, puissè-je jouir de la vie et de ma profession, et être honoré à jamais parmi les hommes. Mais si je viole et deviens parjure, qu'un sort contraire m'arrive!» 13

14 Conclusion De tout ce qui vient d être exposé, il résulte que la relation équilibrée entre le médecin et le patient est nécessaire pour l optimisation de la communication. Cependant, cette relation implique une flexibilité dans les procédures et une manière d affronter les patients dinsticte vu les particularités résultant de leur substrat culturel et éducatif. Le respect rigoureux des procédures et des protocolles appliqué dernièrement dans les pays développés n est pas applicable dans les cas précités. Le médecin doit trouver un moyen de communication particulière avec chacun des patients. Il est, par conséquent, certain qu il n est pas en mesure de consacrer le mëme temps à tous, puisque les particularités de communication de chaque patient diffèrent. Les capacités communicatives des médecins étant variées, il serait opportun qu ils soient sélectionnés selon le critère des langues étrangères parlées, constituant ainsi une équipe qui consultera exclusivement des locuteurs de langue étrangère. Le contact constant de ces médecins avec des patients parlant d autre langue améliorera encore plus leur capacité à communiquer avec des étrangers. L équipe de ces médecins pourra suivre des séminaires spécifiques visant la compréhension tant de la différence que de la culture des groupes nationaux les plus communs avec lesquels ils sont en contact quotidien. Dans le cas de médecins, dont la langue maternelle diffère de la langue pratiquée dans le milieu d exercice professionnel, on propose une formation en vue de se familiariser avec les caractéristiques culturelles de la population locale aboutissaant à l intégration meilleure du personnel médical à l hôpital. En tout cas, il faut inculquer aux médecins l idée que la médecine est tout d abord une fonction et puis une profession. Le vrai médecin doit éprouver de la compassion pour le patient et que la philanthropie soit inclue dans les valeurs qu on lui a enseignées. C est alors qu il décidera d entretenir la meilleure communication possible avec son patient si bien que celui-ci se sente à l aise. Pour ce faire, tant le substrat culturel, social et religieux du médecin que sa formation jouent un rôle prépondérant. Dans tous les cas précités, la conscience linguistique constitue un catalyseur pour faciliter la communication. 14

15 Εισαγωγή Καθηµερινά, και ιδιαίτερα σε µία εποχή όπως η δική µας, οι ιατροί αντιµετωπίζουν πολλά περιστατικά. Άνθρωποι από όλο τον κόσµο επισκέπτονται τα νοσοκοµεία, ελπίζοντας να βρούν µία λύση στα προβλήµατα της υγείας τους. Παρ όλο που η σύγχρονη ιατρική επικουρείται από µεγάλο αριθµό τεχνολογιών, όπως οι µαγνητικές τοµογραφίες ή η ακριβέστατη ανάλυση DNA, η ραχοκοκαλιά της κλινικής πρακτικής, αυτή που µπορεί να δώσει τις κατευθύνσεις για µία σωστή διάγνωση και να πείσει έναν ασθενή να συµµορφωθεί µε τη συµβουλή ενός γιατρού εξακολουθεί να είναι η γλώσσα. 3 Η ενηµέρωση για το τι αισθάνεται ένας ασθενής ότι έχει αλλάξει στον oργανισµό του, τί είναι αυτό που τον ενοχλεί και οι απαντήσεις που δίνει στις ερωτήσεις του ιατρού δηµιουργούν έναν διάλογο που δίνει ενδείξεις σχετικά µε το πώς σκέφτονται αµφότεροι. Οι φοιτητές ιατρικής διδάσκονται ότι η αξιολόγηση ενός ασθενούς πρέπει να προχωρεί µε διακριτό, γραµµικό τρόπο: πρώτα παίρνουν το ιστορικό του ασθενούς, µετά πραγµατοποιούν την φυσική εξέταση, παραγγέλνουν να γίνουν εξετάσεις και στο τέλος αναλύουν τα αποτελέσµατα. Το ξεκαθάρισµα αυτών των υποθέσεων γίνεται µε την απόδοση στατιστικών πιθανοτήτων. Στην πραγµατικότητα όµως οι περισσότεροι ιατροί εργάζονται µε την φυσική εξέταση η οποία αρχίζει µε την πρώτη οπτική εντύπωση στην αίθουσα αναµονής και µε την απτική αναπληροφόρηση που αποκτάται απο την χειραψία µε τον ασθενή. 4 Από την άλλη ο ασθενής µαθαίνει για το µυαλό ενός ιατρού από τα όσα λέει, τον τρόπο µε τον οποίο µιλά αλλά και τον τρόπο µε τον οποίο ακούει τον ασθενή. Εκτός απο λέξεις που λέγονται και ακούγονται, υπάρχει και η µη λεκτική επικοινωνία, η προσοχή του γιατρού στη γλώσσα του σώµατος του ασθενούς, καθώς και η δική του γλώσσα του σώµατος. Η Ντέµπρα Ρότερ και η Τζούντιθ Χολ, ερευνήτριες της ιατρικής επικοινωνίας, έχουν δείξει ότι το πώς κάνει ερωτήσεις ένας γιατρός και πώς επιδρά στα συναισθήµατα του ασθενούς του είναι και τα δύο παράγοντες κεντρικής σηµασίας γι αυτό που αποκαλούνε «ενεργοποιήση και δέσµευση του ασθενούς». Η Ρότερ χαρακτήρισε την χρονική στιγµή κατά την οποία ο ασθενής πλέον αισθάνεται ελεύθερος να µιλήσει και να συµµετάσχει στο διάλογο ως «αφύπνιση». Αυτή η ελευθερία του λόγου είναι αναγκαία προκειµένου ο γιατρός να βγάλει συµπεράσµατα ώστε να λύσει το ιατρικό πρόβληµα. Ο γιατρός πρέπει να κάνει τον ασθενή να αισθανθεί ότι ενδιαφέρεται πραγµατικά για όσα έχει να του πεί, κερδίζοντας την εµπιστοσύνη του, καθώς έχει διαπιστωθεί ότι οι περισσότεροι ασθενείς διακατέχονται απο φόβο και αγωνία, ενώ µερικοί αισθάνονται µέχρι 3 Groopman Jerome, (2008). Πώς σκέφτονται οι γιατροί, σελ Groopman Jerome, όπ. παρ., σελ

16 και ντροπή για την ασθένεια τους. 5 Η καλή επικοινωνία µεταξύ γιατρού και ασθενούς επιδρά θετικά και στην ψυχολογία του ασθενούς, επίδραση η οποία µπορεί να έχει θετικά αποτελέσµατα και στην σωµατική του υγεία. Σε µια πολυπολιτισµική κοινωνία οι γιατροί καλούνται να αντιµετωπίσουν και άλλα προβλήµατα επικοινωνίας, όπως είναι η περίθαλψη µεταναστών που δεν γνωρίζουν τη γλώσσα της χώρας όπου φιλοξενούνται. Εδώ η αλληλεπίδραση µεταξύ ασθενούς και γιατρού είναι ακόµα πιο δύκολη, καθώς υπεισέρχονται προειληµµένες αντιλήψεις. Θεωρούµενη από την σκοπιά του ιατρού, η αλληλεπίδραση αυτή ξεκινά όταν ακόµη ο µέλλων ιατρός είναι φοιτητής και διδάσκεται στις κλινικές ή κάνει εφηµερείες. Κι αυτή είναι µια µόνο από τις δυσκολίες που προκύπτουν λόγω της πολυγλωσσίας. Ωστόσο, στον σύγχρονο κόσµο είναι αναπόφευκτη η συνύπαρξη ανθρώπων που µιλούν διαφορετικές γλώσσες. Ως πολυγλωσσία ορίζεται η ύπαρξη, η χρήση ή η γνώση πολλών γλωσσών, η έκφραση πολλών απόψεων συγχρόνως ή διαδοχικά. Οι κοινωνιογλωσσολόγοι, από την πλευρά τους, ορίζουν την πολυγλωσσία ως µία κατάσταση όπου χρησιµοποιούνται περισσότεροι από δύο διαφορετικοί κώδικες για σαφώς διακριτούς λόγους, ή όπου µία κοινότητα χρησιµοποιεί περισσότερες από δύο γλώσσες. 6 Η πολυγλωσσία είναι βασική αρχή µέσα στις Οδηγίες του Συµβουλίου της Ευρώπης και της γλωσσικής εκπαιδευτικής πολιτικής. Ως τέτοια θα πρέπει να χαίρει εκτίµησης σε ατοµικό και να γίνει αποδεκτή σε συλλογικό επίπεδο από τα θεσµικά όργανα της εκπαίδευσης αλλά και άλλων κοινωνικών φορέων. 7 Σε κάθε χώρα η εκάστοτε γλωσσική πολιτική θα πρέπει να µονιµοποιηθεί µέσα από συναινετικές διαδικασίες ώστε να µην προκληθούν εντάσεις και παραβατικότητες. Επίσης, θα πρέπει να οδηγηθεί στην παραδοχή της πολυγλωσσίας ως µια αναγκαία συνθήκη για τη σύγχρονη συλλογική πραγµατικότητα και ιδιαίτερα µέσα στις συνθήκες που δηµιουργεί η παγκοσµοιοποιήση στις ευρωπαϊκές κυρίως κοινωνίες. Κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από τις 5 όπ. παρ Groopman Jerome, Πώς σκέφτονται οι γιατροί, σελ /8/ Γίνεται διάκριση µετάξυ multilingualism (αναφέρεται περισσότερο στην κοινωνική πολυγλωσσία) και plurilingualism (αναφέρεται στην ικανότητα του ατόµου να χρησιµοποιεί περισσότερες γλώσσες ή/και ποικιλίες γλωσσών για επικοινωνιακούς σκοπούς και να συµµετάσχει σε διαπολιτισµική διάδραση) πρβ.σχετικά Guide For Development of Language Education Policies in Europe (2003:8) και Common European Framework of Reference for Languages (CEFRL) (2001:168) 16

17 διαφορές τους και τη σύγχρονη πολιτισµική πολυµορφία τους. 8 Θα πρέπει βέβαια να υπάρξει σεβασµός στην επίσηµη γλώσσα της κάθε χώρας και αναγνώρισή της ως κυρίαρχης. 8 Αγγελική Κοιλιάρη, όπ.παρ, Πολυγλωσσία και πολυπολιτισµικότητα στη σχολική τάξη, σελ

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο - ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 1.1 Επικοινωνία Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ον κοινωνικό, όπως έχει πει και ο Αριστοτέλης. Η επικοινωνία µε τον κόσµο που τον περιβάλλει είναι βασικό χαρακτηριστικό της ύπαρξής του και απαραίτητο εργαλείο για την ολοκλήρωση και την ευηµερία του. Οι άνθρωποι έχουν ιδιαίτερα αναπτυγµένη ικανότητα γλωσσικής επικοινωνίας, γεγονός που έχει αναµφίβολα συντελέσει στην επιστηµονική και πολιτισµική πρόοδο τους. Έτσι, µπορούν να έκφράσουν και να µεταδώσουν τις πολύπλοκες σκέψεις που και τον πλούτο των αισθηµάτων τους. Η ιδιαίτερα αναπτυγµένη ικανότητα της γλωσσικής επικοινωνίας που διαθέτουν οι άνθρωποι δεν σηµαίνει ότι αυτοί δεν επικοινωνούν µε άλλα µέσα ή, ακόµη, ότι οι άλλοι οργανισµοί, που δεν έχουν την ικανότητα να αρθρώσουν προφορικό λόγο, δεν επικοινωνούν µεταξύ τους. Εκτός απο τον προφορικό και γραπτό λόγο, ο άνθρωπος διαθέτει και µια ποικιλία µη λεκτικών στοιχείων που συµβάλλουν στην αποτελεσµατική επικοινωνία µε το περιβάλλον του, δηλαδή επικοινωνεί µε τους γύρω του µέσω της συµπεριφοράς και της κίνησης του. Η γλώσσα του σώµατος είναι ένα είδος επικοινωνίας που συχνά µπορεί να έρθει σε αντίθεση µε την προφορική γλώσσα, καθώς εκφράζει την ασυνείδητη πραγµατικότητα και τα αληθινά του αισθήµατα. Η µη λεκτική γλώσσα του σώµατος περιλαµβάνει τις χειρονοµίες, τις εκφράσεις του προσώπου, τη στάση του σώµατος, τον τόνο της φωνής, ακόµη και την ενδυµασία. Ένα βλέµµα, ένα χάδι, ένα χαµόγελο, είναι σαφή και συχνά πολύ «εύγλωττα» και εκφραστικά µέσα επικοινωνίας. Κάθε µέρος του συνόλου αποκτά σηµασία για µια αποτελεσµατική επικοινωνία, αφού οι λέξεις και οι χειρονοµίες σπάνια χρησιµοποιούνται µεµονωµένα. 1.2 Ορισµός Επικοινωνία είναι η τέχνη της ανταλλαγής πληροφοριών καθώς και των αναγκών και των επιθυµιών, που ολοκληρώνεται µε την εδραίωση αµοιβαίας κατανόησης ανάµεσα σε δύο ή περισσότερα άτοµα, ανάµεσα σε ένα πρόσωπο και µία οµάδα ή ανάµεσα σε δύο ή περισσότερες οµάδες ατόµων 9. Ο διάσηµος γερµανός κοινωνιολόγος Max Weber ονοµάζει «την επικοινωνία ως µια µορφή κοινωνικής αλληλεπίδρασης, η οποία συνδέεται µε υποκείµενα νοήµατα που 9 (05/02/12 ) 18

19 προσανατολίζονται στη σκέψη, τα συναισθήµατα και τη συµπεριφορά των δρώντων προσώπων» 10. Για την αποτελεσµατική επικοινωνία, σύµφωνα µε την επικρατούσα άποψη στην επιστήµη της κοινωνιολογίας, πρέπει να υπάρχουν αλληλοεξαρτώµενα τέσσερα στοιχεία: ο ποµπός, ο δέκτης, το µήνυµα και το µέσο. Η διαδικασία της επικοινωνίας δεν µπορεί να υπάρξει αν λείψει κάποιο από αυτά. Ποµπός είναι το σηµείο εκκίνησης. Αυτός, που παράγει και µεταδίδει το µήνυµα. Για παράδειγµα, ποµπός είναι ένας οµιλητής έκτης είναι το άτοµο που προσλαµβάνει µέσω των αισθητήριων οργάνων το µήνυµα, το αποκωδικοποιεί και το αξιολογεί. Η επιτυχία της επικοινωνίας είναι ανάλογη µε τα αποτελέσµατα που έχει πάνω στο δέκτη. Όταν ο δέκτης αντιδρά µε κατανόηση και αλλάζει τη συµπεριφορά του ανάλογα µε το µήνυµα, τότε και µόνο τότε, έχει επιτευχθεί η επικοινωνία. Χαρακτηριστικό της ποιότητας των δεικτών είναι η ικανότητα τους να κατανοούν τις ιδέες που τους έχουν µεταδοθεί. 11 Μήνυµα µπορεί να είναι οτιδήποτε έχει την δυνατότητα να δηµιουργήσει νόηµα. Το µήνυµα για να µεταφέρει ένα νοήµα, θα πρέπει να εντάσσεται στο φάσµα των εµπειριών του δέκτη. Το µήνυµα µπορεί να είναι µια φράση (γραπτή ή προφορική), αλλά και µια κραυγή, χειρονοµία, έκφραση του προσώπου κλπ. Το τελευταίο στοιχείο στη διαδικασία της επικοινωνίας, είναι το µέσο, αφορά όλους τους τρόπους µε τους οποίους επιτελείται η µεταφορά κάποιου µηνύµατος απο τον ποµπό στον δέκτη. Το µέσο θα πρέπει να µπορεί να γίνει αντιληπτό από τα αισθητήρια όργανα του δέκτη. 1.3 Ανάλυση της επικοινώνιας µε βάση τον Dell Hymes Η χρήση των µέσων της επικοινωνιακής ποικιλίας καθορίζεται τόσο από το κοινωνικό και µορφωτικό υπόβαθρο του οµιλητή ή της οµιλήτριας, αλλά και από µια σειρά απο παράγοντες που επηρεάζουν κάθε επικοινωνιακή πραγµάτωση ή περίσταση και καθορίζουν τον τρόπο και την ποιότητα επικοινωνίας. Μεταξύ αυτών των παραγόντων είναι και το περιβάλλον, οι 10 Πιπερόπουλος Γ., (2006), Επικοινωνώ άρα υπάρχω, Ηγεσία Επικοινωνία, ηµόσιες σχέσεις, Θεσσαλονίκη, σελ Μπουρντάς Α. Βάθης, Χ. Παπακωνσταντίνου- Π. Ρεκλέτης, (1999)., Αρχές Οργάνωσης και ιοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών, Αθή να, σελ

20 συµµετέχοντες και η ψυχολογία τους, ο σκοπός και οι αλληλεπιδράσεις µεταξύ των συνοµιλητών και µεταξύ τους και των συνοµιλητών µε το περιβάλλον. Το περιβάλλον αναφέρεται στον χώρο και τον χρόνο κατά τους οποίους λαµβάνει χώρα µια συγκεκριµένη επικοινωνία, δηλαδή τις εξωτερικές συνθήκες. Η ψυχολογική διάσταση της κάθε περίστασης χαρακτηρίζεται ως σκηνή και οι συµµετέχοντες σε αυτήν µπορεί να καταλαµβάνουν ρόλους όπως του ακροατή, του κοινού ή του δέκτη, του οµιλητή ή του ποµπού και του τελικού στόχου. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι ο ποµπός ενδέχεται να διαφέρει απο τον οµιλητή, εφόσον όταν στέλνεται ένα µήνυµα αυτό δεν προέρχεται πάντα απο το άτοµο που το εκφέρει ή δεν είναι πάντοτε προφορικό. Επίσης ο ακροατής µπορεί να µην είναι πάντα το άτοµο για το οποίο προορίζεται το µήνυµα. Με άλλα λόγια, πολλές φορές µιλάµε µε ένα άτοµο για να µεταφερθεί το µήνυµα µας σε ένα τρίτο. Ο τρόπος εκφοράς του µηνύµατος εξαρτάται από τον σκοπό της επικοινωνίας, ο οποίος προσδιορίζεται από τα κίνητρα των συµµετεχόντων. Σηµαντικότατο χαρακτηριστικό µιας επικοινωνιακής πράξης είναι και το ύφος που τη χαρακτηρίζει, δηλαδή αν είναι σοβαρό ή κωµικό, επίσηµο ή ανεπίσηµο κτλ. Η σηµασία του παράγοντα ύφος γίνεται φανερή από το γεγονός ότι όταν το ύφος αντιπαρατίθεται µε το περιεχόµενο του µηνύµατος, τότε υπερτερεί το πρώτο, όπως παραδείγµατος χάριν, συµβαίνει σε ένα σοβαροφανές σχόλιο που διατυπώνεται µε ειρωνικό ύφος. Ως γλωσσική ή επικοινωνιακή κοινότητα (speech community) ορίζεται 12 η κοινότητα που έχει αφενός κοινούς κανόνες ερµηνείας µιας τουλάχιστον γλωσσικής ποικιλίας και κανόνες γλωσσικής συµπεριφοράς όπου θεωρούνται απαραίτητοι. Σηµειώνεται ότι ένα άτοµο µπορεί να ανήκει σε παραπάνω απο µία γλωσσικές κοινότητες. Η επικοινωνιακή κοινότητα ενός ατόµου, ουσιαστικά αναφέρεται σε µια περιοχή, το γλωσσικό πεδίο ορίζεται σύµφωνα µε το ρεπερτόριο των ποικιλιών που γνωρίζει ένα άτοµο, το επικοινωνιακό πεδίο καθορίζεται από το ρεπερτόριο των επικοινωνιακών κανόνων ενός ατόµου, ενώ το επικοινωνιακό δίκτυο απαρτίζεται απο τα προηγούµενα µαζί. (Hymes 2003:37). Οι κανόνες ερµηνείας και ανάλυσης της επικοινωνίας σχετίζονται µε το σύστηµα αξιών που επικρατεί στην εκάστοτε κοινότητα. Ως ερευνητές κοινωνιογλωσσολογικών ζητηµάτων καλούµαστε να αναλογιστούµε τα όρια και το περιεχόµενο τόσο του δικού µας όσο και του 12 Hymes D., (2003), Models of the interaction of the language and social life In Bratt Paulston, C.- R. G. Tucker (eds) Sociolinguistics, The Essential Readings, Oxford, Black-well, pp

21 συστήµατος αξιών των ατόµων που ερευνούµε, στην προσπάθεια µας να κατανοήσουµε και να ερµηνεύσουµε την κοινωνιογλωσσολογική τους συµπεριφορά 13. Στην παρούσα εργασία τα δεδοµένα προέκυψαν µε βάση την παρατήρηση και τις συνεντεύξεις από ιατρούς που χρησιµοποιούν κατά την εργασία τους διαφορετική γλώσσα από τη µητρική τους. Χρησιµοποιώντας τα παραπάνω δεδοµένα αποσκοπούµε στην ανεύρεση των επικοινωνιακών πολιτικών που διέπουν τον ιατρικό κλάδο και συγκεκριµένα την επικοινωνία ανάµεσα στον αλλόγλωσσο γιατρό και τον ασθενή. 1.4 Η σηµασία της επικοινωνίας Η επικοινωνία στον χώρο εργασίας των ιατρών ποικίλει στη σηµασία που έχει ανάλογα µε το σηµείο όπου διεξάγεται. Το µήνυµα αλλά και τα συναισθήµατα που λαµβάνονται εναλλάσσονται ανάλογα µε το πού λαµβάνουν χώρο. Αν δεχτούµε ότι το νοσοκοµείο λειτουργεί ως µία επιχείρηση όπου υπάρχει η ιεραρχία του ανθρώπινου προσωπικού αλλά και του χώρου θα µπορούσαµε να δεχτούµε την σχετική εργασία των Daniel Katz και Robert Kahn η οποία παρουσιάζει την σηµασία αυτή της επικοινωνίας σε βιοµηχανικούς χώρους. Σηµειώνουν ότι: «καθώς περνάει κανείς από το χώρο της παραγωγής στον διπλανό χώρο των γραφείων, οι αντιθέσεις γίνονται εµφανέστατες. Περνάµε από το θόρυβο στην ησυχία, από παχιές καλωδιώσεις σε κοµψά τηλεφωνικά καλώδια, από ένα περιβάλλον όπου κυριαρχούν οι µηχανές σε ένα περιβάλλον όπου κυριαρχούν οι άνθρωποι, µε άλλα λόγια περνά κανείς από ένα χώρο όπου η παραγωγή είναι πρωτεύουσας και η επικοινωνία δευτερεύουσας σηµασίας σε ένα χώρο όπου αυτό αντιστρέφεται. Όσο πιο κοντά έρχεται κανείς στο κέντρο λήψης αποφάσεων, τόσο πιο εµφανής γίνεται η έµφαση που επικεντρώνεται στην ανταλλαγή πληροφοριών και στην επικοινωνία». Οι οργανισµοί λειτουργούν µέσα από τη συλλογική δράση των ανθρώπων. Ωστόσο, κάθε άτοµο ξεχωριστά είναι ικανό να αναλάβει ανεξάρτητη δράση που µπορεί να µην είναι σύµφωνη µε την πολιτική ή τις οδηγίες της οργάνωσης στην οποία ανήκει ή µπορεί να µην αναφέρει κάποια ενέργεια του σωστά, στα άτοµα που πρέπει να τη γνωρίζουν. Η καλή επικοινωνία είναι αυτή που συµβάλλει στην επίτευξη συντονισµένων ενεργειών δράσης. Οι οργανισµοί υπόκεινται στην επίδραση µιας αδιάκοπης αλλαγής η οποία επηρεάζει την εργασία των ανθρώπων, την 13 Χατζησαββίδης, Σωφρόνης- Τσοκαλίδου, Πετρούλα, (1967), Κοινωνιογλωσσολογικές αναζητήσεις: ερευνητικά δεδοµένα, 2008 Εισαγωγή στην κοινωνιογλωσσσολογία, Χατζησαββίδης, Τσοκαλίδου, σελ

22 απόδοση και την ασφάλειά τους. Τα συναισθήµατα για την εργασία και τις συνδεόµενες µε αυτήν αµοιβές, εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από την επικοινωνία µε τον προϊστάµενο, αλλά και µε άλλα άτοµα µέσα στην εταιρεία. Πάνω απ όλα, η καλή αµφίδροµη επικοινωνία είναι απαραίτητη γιατί µόνο έτσι µπορεί η διοίκηση να έχει εργαζόµενους που να είναι ενηµερωµένοι για τις πολιτικές και τα σχέδια που τους επηρεάζουν. Οι όποιες αλλαγές δε µπορούν να αντιµετωπιστούν σωστά, αν δεν κατανοηθούν σωστά τα συναισθήµατα και οι αντιδράσεις εκείνων που επηρεάζονται από αυτές. Ταυτόχρονα, χάρη στην καλή επικοινωνία, οι εργαζόµενοι µπορούν να µεταβιβάζουν αµέσως τις απόψεις τους για τις προτάσεις της διοίκησης, τις δραστηριότητες της εταιρείας και να προτείνουν και οι ίδιοι βελτιωτικές λύσεις. Η θεωρία της «καλής επικοινωνίας» υποστηρίζει ότι µια εταιρεία µπορεί να καλλιεργήσει στους ανθρώπους της ένα πνεύµα αφοσίωσης, διατηρώντας τους καλά πληροφορηµένους και συµπεριφερόµενη απέναντι τους µε ευγένεια. Ωστόσο, οι άνθρωποι που εργάζονται σε εταιρείες είναι συνήθως περισσότερο αφοσιωµένοι σε άλλα σηµαντικότερα γι αυτούς πράγµατα. Η ύπαρξη όµως διαφορετικών επιδιώξεων και απόψεων σε έναν οργανισµό, δεν σηµαίνει ότι η επικοινωνία στερείται σηµασίας. Τουναντίον, η ανάγκη να συγκροτείται ένα καλό σύστηµα επικοινωνίας, γίνεται πιο επιτακτική όταν υπάρχουν διαφωνίες και συγκρούσεις. Ωστόσο, εκείνο που µπορεί να επιτύχει ένα τέτοιο σύστηµα είναι απλώς να µετριάσει τις διαφορές και να προετοιµάσει το έδαφος µιας καλής συννενόησης και δεν αποτελεί πανάκεια 14. Τα ίδια ισχύουν κατ αναλογία και στο περιβάλλον εργασίας των ιατρών, αν και εδώ τα πράγµατα είναι πιο σύνθετα. Το νοσοκοµείο δεν είναι τυπική επιχείρηση και υπεισέρχονται περισσότερες παράµετροι, που κάνουν την ανάλυση της επικοινωνίας πιο σύνθετη και λιγότερο προβλέψιµη. Στη σύγχρονη ψυχοκοινωνική θεωρία έχει επικρατήσει η άποψη ότι η επικοινωνία είναι σηµαντική σε επιχειρήσεις και οργανισµούς που αντιµετωπίζουν αβεβαιότητα ή είναι πολυσύνθετοι ή έχουν τόσο υψηλή τεχνολογία που δεν επιτρέπει λειτουργίες ρουτίνας. Τόσο οι εξωτερικές όσο και οι εσωτερικές πραγµατικότητες που αντιµετωπίζει µια επιχείρηση ή ένας οργανισµός υπαγορεύουν και τη σηµασία που θα έχει γι αυτόν η επικοινωνία. 1.5 Μοντέλα επικοινωνίας ιαλεκτικό µοντέλο επικοινωνίας 14 Παφτούνου Π., (2007) Η επικοινωνια στις σύγχρονες οργανώσεις, ( ιπλωµατική εργασία απο την (Ηµεροµηνία επίσκεψης 15/05/12) 22

23 Το φαινόµενο της επικοινωνίας απασχόλησε πολλούς επιστηµονικούς κλάδους όπως της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας, της ψυχογλωσσολογίας, κ.α. Τα ανθρώπινα φαινόµενα δεν είναι φυσικά αλλά ψυχικά και κοινωνικά, και ως τέτοια θα έπρεπε να µελετώνται. Ωστόσο «οι ανθρωπιστικές επιστήµες δεν έχουν καταφέρει να απαλλαγούν απο έναν µηχανιστικό τρόπο σκέψης που κληροδότησε η ανάγκη της επιστηµονικότητας τους. Το φαινόµενο της επικοινωνίας είναι ουσιαστικά ψυχικό και διαψυχικό και καλό θα ήταν να µελετάται λαµβάνοντας υπόψιν την φυσική του διάσταση. Η φυσική του διάσταση είναι σηµαντικό να λαµβάνεται υπόψη και να µελετάται, δίχως όµως να αποκόπτεται απο την ανθρώπινη φύση των φαινοµένων» 15. «Το φαινόµενο της ανθρώπινης επικοινωνίας διέπεται από τρείς διαστάσεις, ανάλογα µε τον τρόπο θεώρησής της. Η πρώτη διάσταση είναι σε σχέση µε το άτοµο που επικοινωνεί µε τις δικές του ανάγκες, για τον ίδιο του τον εαυτό (αυτοκεντρική). Ο εγωκεντρικός λόγος του παιδιού, όπως τον παρουσιάζει ο Piaget, ανήκει σε αυτήν. Η δεύτερη πρόκειται για αλλοκεντρική ή ετερογενή διάσταση της επικοινωνίας. Εδώ το άτοµο επικεντρώνεται σε αυτόν και ενδιαφέρεται για την ικανοποιήση των δικών του αναγκών. Σε αυτήν ανήκει η διδασκαλία και η εκπαίδευση. Τέλος η τρίτη διάσταση αφορά στην ίδια την σχέση µεταξύ των προσώπων που επικοινωνούν, τη συνάντηση, τη µέθεξη, την κοινωνία. Πρόκειται για οµόκεντρική ή αλληλοκεντρική λειτουργία της επικοινωνίας και µπορεί αν πάρει διάφορες µορφές 16». Αυτές οι τρεις διαστάσεις συνυπάρχουν σε κάθε µορφή επικοινωνίας σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό Αυτοκεντρική διάσταση Το άτοµο που επικοινωνεί εµπλέκεται συναισθηµατικά και βιώνει εσωτερικές διεργασίες οι οποίες τον αφορούν. Η σχέση µε τον εαυτό του, ποτέ δεν εγκαταλείπεται όσο και αν η προσοχή είναι συγκεντρωµένη στο περιβάλλον και στη σχέση µε αυτό. Η αυτοκεντρική διάσταση της επικοινωνίας είναι µία πραγµατικότητα µέσω της οποίας το άτοµο διαµορφώνεται και αναπτύσσεται ως αυτοδύναµη ψυχοσωµατική οντότητα µέσα στον κόσµο. Παράλληλα, µέσα απο τις διεργασίες της έκφρασης του εσωτερικού βιώµατος και της διαµόρφωσης και λειτουργίας του εαυτού, το άτοµο παρεµβαίνει στο περιβάλλον του µετατρέποντας τη λήψη σε εκποµπή. 15 Μπακιρτζής Κ. Ν., Επικοινωνία και Αγωγή, (2002), σελ όπ. πάρ., Μπακιρτζής Κ. Ν., (2002), Επικοινωνία και Αγωγή, σελ

24 Αναφερόµενοι στην παιδική ηλικία ο λόγος αναπτύσσεται ως µέσον επικοινωνίας παράλληλα και σε συσχέτιση µε τη λειτουργία του ως µέσον συγκινησιακής έκφρασης και εκφόρτισης. Όταν το παιδί στην αρχή της σχολικής του ηλικίας έχει αναπτύξει την σκέψη και την γλώσσα, χρησιµοποιεί τον εξωτερικό λόγο για να επικοινωνήσει µε τον άλλο και τον εσωτερικό για να σκεφτεί. Ο εξωτερικός είναι η µετατροπή της σκέψης σε λόγο και ο εσωτερικός είναι η µετατροπή του λόγου σε σκέψη Αλλοκεντρική διάσταση Η αλλοκεντρική διάσταση, εκποµπή και λήψη, λειτουργεί ως προς το περιβάλλον. Απευθύνεται στον άλλο (για την κατανόηση των µηνυµάτων του και την ικανοποίηση των αναγκών του), ως προς τον οποίο ο εαυτός λειτουργεί ως περιβάλλον. Η αλλοκεντρική λήψη επικεντρώνεται στον άλλο. Ο άλλος υπάρχει και έχει ανάγκες και αιτήµατα που τον αγγίζουν και τον αφορούν. Η στάση του δέκτη απέναντι στον άλλο είναι καθοριστική για την ποιότητα και την αντικειµενικότητα της λήψης. Μεγάλη σηµασία, επίσης, έχει αυτό που εκπέµπει το ανθρώπινο περιβάλλον. Το ενδιαφέρον δεν είναι πάντοτε δεδοµένο για τον άλλο, αλλά αποκτάται και καλλιεργείται από την εµπειρία της επικοινωνίας, του µοιράσµατος και της ανταλλαγής. Σύµφωνα µε τη µαθηµατική θεωρία της επικοινωνίας των Shannon και Weaver (1949) για τις ανάγκες της εταιρείας τηλεπικοινωνικού υλικού Bell, η πηγή αποφασίζει και επιλέγει το µήνυµα που θα εκπέµψει ο ποµπός και στη συνέχεια αυτό που ενδιαφέρει είναι η τεχνική λειτουργία του ποµπού, µέσου, δέκτη 18. Στόχος των ερευνητών είναι να φθάσει µε οποιοδήποτε τρόπο το µήνυµα στον παραλήπτη του. Το τί αποτελέσµατα θα έχει πάνω του και το πώς θα το χρησιµοποιήσει δεν τους ενδιαφέρει. Η απόρριψη του µοντέλου των Shannon και Weaver δίχως παρέµβαση στη γραµµικότητα της λογικής του µπορεί να οδηγήσει στην αντιστροφή του. Από την παντοδυναµία του ποµπού στην παντοδυναµία του δέκτη. Στην περίπτωση αυτή αντιστρέφεται το πρόβληµα και προσεγγίζεται απο την άλλη άκρη. Η επικοινωνία στην αγωγή και στην εκπαίδευση αξιολογείται όχι για το αν λειτουργεί -αυτό είναι δεδοµένο- αλλά για το πώς λειτουργεί και για το αν 17 Vygotsky L. (1993), Σκέψη και γλώσσα (1934), Αθήνα εκδ. Γνώση 18 Shannon, Cl., Weaver, W. (1949), The mathimatical Theory of Commynication, Urbana-Champaign (III), Univ. Illinois 24

25 επιτυγχάνει αυτό που θα µπορούσε να επιτύχει, δηλαδή την αλληλεπίδραση και την αλληλεπιρροή, τη µάθηση και την ανάπτυξη. Η εκποµπή και η λήψη δεν είναι µηχανικά φαινόµενα αλλά εκφράζουν τον εσωτερικό κόσµο και τις ψυχικές διεργασίες της αλλοκεντρικής και αυτοκεντρικής διάστασης της επικοινωνίας. Ο Carl Rogers 19 διερεύνησε τις δύο αυτές διαστάσεις και αναγνώρισε την ουσιαστική λειτουργία του φαινοµένου της επικοινωνίας, µέσω του οποίου επιτυγχάνεται η αυθεντική µάθηση Οµοκεντρική διάσταση Μία άλλη διάσταση του φαινοµένου είναι η οµοκεντρική. Η διάσταση αυτή ορίζεται απο την διαλεκτική σχέση της αλλοκεντρικής κα της αυτοκεντρικής λειτουργίας και κορυφώνεται στο σηµείο της συνάντησης των επικοινωνούντων προσώπων. Η προσοχή του ποµπού και του δέκτη είναι στραµµένη στην κοινωνία τους. Η ύπαρξη τους και η ανθρώπινη υπόσταση τους θα λεγαµε οτι δηµιουργεί µέσω της εµπειρίας της κοινότητας την ατοµικότητα και όχι τον ατοµικισµό, την αυτοδιαχείρηση του εαυτού µέσα στη σχέση επικοινωνίας µε τον άλλο. Η διάσταση αυτή εκφράζεται σε κάθε στιγµή, σε κάθε εµπειρία µάθησης και ανάπτυξης Παιδαγωγική- διαµορφωτική διάσταση Η επικοινωνία στην παιδαγωγική σχέση χαρακτηρίζεται απο τρείς διαστάσεις την αυτοκεντρική, την αλλοκεντρική και την οµοκεντρική. Οι τρείς αυτές διαφορετικές αντιλήψεις αντιπροσωπεύουν τρείς διαφορετικές ανθρώπινες ανάγκες, τις οποίες η επικοινωνία καλείται να καλύψει. Η διαµόρφωση των προσωπικών χαρακτηριστικών εξαρτάται απο τις τρεις αυτές διαστάσεις του φαινοµένου και των σχέσεων που διαµορφώνονται µεταξύ τους µέσα απο την εµπειρία της ανθρώπινης επικοινωνίας. Η λειτουργία της κάθε µιας διάστασης αν και είναι αυτοδύναµη δεν είναι ανεξάρτητη. Σε κάθε περίπτωση η εκποµπή ή η λήψη των µηνυµάτων απο 19 Carl Ransom Rogers (8 Ιανουαρίου του Φεβρουαρίου του 1987) είναι ένας απο τυος σηµαντικότερους αµερικανούς ψυχολόγους και ένας από τουςερευνητές της ανθρώπινης προσσέγισης. Ο Rogers είναι ένας από τους ιδρυτές της ψυχοθεραπείας και έχει τιµηθεί για την πρωτοποριακή του έρευνα, µε το βραβείο της ιακεκριµένης Επιστηµονικής Συνεισφοράς του απο την Αµερικανική Ψυχολογική Εταιρίας το

26 τον ποµπό προυποθέτει την ύπαρξη του δέκτη έστω και αν τελευταίος λειτουργεί παθητικά ή η εκποµπή γίνεται δίχως συγκεκριµένο στόχο. Η διαφορά φυσικού - ανθρώπινου περιβάλλοντος δεν είναι µόνο ποσοτική αλλά και ποιοτική, γιατί η εµπειρία της σχέσης µε τον άνθρωπο, τον άλλο, είναι πολύ πλουσιότερη και συγκινητική, ιδιαίτερα στους τοµείς εκείνους όπου το αναπτυσσόµενο άτοµο δεν έχει ακόµη γνωρίσει και δεν έχει ακριβώς γι αυτόν το λόγο διαµορφώσει κίνητρα, ενδιαφέροντα και επιθυµίες. 20 Η λειτουργία του κοινωνικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος όσο καθοριστική κι αν είναι για την ανάπτυξη του εαυτού, όπως άλλωστε καθοριστική είναι και η λειτουργία και οι συνθήκες του φυσικού περιβαλλοντος, δεν γίνεται αντιληπτή και δεν βιώνεται πρωταρχικά από το άτοµο παρά µέσα απο προσωπικές σχέσεις πρόσωπο-µε-πρόσωπο (Goffman, 1959, Γκότοβος, 1985). 1.6 Εµπόδια στην επικοινωνία Για µία αποτελεσµατική επικοινωνία πρέπει να υπάρχουν κοινά στοιχεία ανάµεσα στον αποστολέα και στον δέκτη και στον κώδικα που αυτοί χρησιµοποιούν. Όταν αυτό δεν συµβαίνει, η ακρίβεια στη µετάδοση του εναλλασόµενου µηνύµατος διαστρεβλώνεται ή παρεµποδίζεται. Στην περίπτωση αυτή λέµε ότι υπάρχουν εµπόδια στην επικοινωνία. Τα εµπόδια αυτά χωρίζονται σε τρείς κατηγορίες: τα φυσιολογικά, τα ψυχοσυγκινησιακά και τα περιβαλλοντικά. Φυσιολογικά είναι τα εµπόδια που δηµιουργούνται λόγω έλλειψης ικανοτήτων επικοινωνίας από τους ανθρώπους, είτε αυτοί είναι δέκτες είτε ποµποί. Τέτοια είναι η έλλειψη ικανότητας µετάδοσης, η δυσκολία σύλληψης µηνύµατος και η κόπωση. Ένα πολύ συνηθισµένο και κάποιες φορές ανυπέρβλητο φυσιολογικό εµπόδιο είναι η χρήση διαφορετικής γλώσσας από τα άτοµα που προσπαθούν να επικοινωνήσουν. Τα ψυχοσυγκινησιακά εµπόδια δηµιουργούνται εξαιτίας της ψυχοσυγκινησιακής κατάστασης των συνδιαλεγοµένων, η οποία συνεπώς δηµιουργεί σηµαντικά εµπόδια µεταξύ των οποίων είναι η έλλειψη διάθεσης, η προκατάληψη και η συγκινησιακή φόρτιση του ανθρώπου. Τα περιβαλλοντικά εµπόδια είναι αυτά που δηµιουργούνται λόγω των τεχνικών δυσκολιών ή έλλειψης µέσων µετάδοσης του µυνήµατος, και υποβαθµίζουν την ποιότητα της επικοινωνίας ακόµα και αν υπάρχει διάθεση και επικοινωνιακές ικανότητες τόσο στον ποµπό όσο και στον δέκτη. 20 όπ. παρ. Μπακιρτζής Κ. Ν., (2002), Επικοινωνία και Αγωγή, σελ

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο - ΓΛΩΣΣΑ 2.1 Γλώσσα Γλώσσα είναι η µέθοδος της ανθρώπινης επικοινωνίας, γραπτής ή προφορικής που περιλαµβάνει την χρήση λέξεων µε έναν δοµηµένο και καθορισµένο τρόπο. Επίσης, είναι ένα σύστηµα επικοινωνίας που χρησιµοποιείται από µία συγκεκριµένη χώρα ή κοινότητα. Εναλλακτικά µε τον όρο γλώσσα εννοείται το ύφος στο οποίο είναι διατυπωµένο ένα κείµενο ή ένα κοµµάτι προφορικού λόγου. Αν και τα παραπάνω περικλείουν αρκετά χαρακτηριστικά της, είναι δύσκολο να δώσουµε µε βεβαιότητα έναν πλήρη ορισµό λόγω της πολυπλοκότητας της έννοιας της γλώσσας. εν είναι τυχαίο ότι είναι πολλοί οι γλωσσολόγοι που επιχείρησαν να δώσουν την δική τους ερµηνεία στην πολύπλοκη έννοια της γλώσσας και συνεπώς εξίσου πολλοί και οι ορισµοί της. Ενδεικτικά θα παραθέσουµε τον ορισµό που έδωσε ο φιλόσοφος και γλωσσολόγος Noam Chomsky κατά τον οποίο «η γλώσσα είναι ένα (πεπερασµένο ή άπειρο) σύνολο προτάσεων, πεπερασµένου µήκους η κάθε µία, και αποτελούµενων από πεπερασµένο αριθµό στοιχείων (λέξεων)» 21. Chomsky, Structures Syntaxiques (1957) 2.2 Κοινωνιογλωσσολογία Η κοινωνιογλωσσολογία αποτελεί µία επιστήµη που µελετά τη σχέση γλώσσας - κοινωνίας και συνεπώς συνιστά έναν τόπο συνάντησης της γλωσσολογίας µε την κοινωνιολογία. Οι ερευνητές της χωρίζονται σε δύο στρατόπεδα. Ένα µέρος αυτών δίνουν έµφαση στις κοινωνικές πτυχές τις γλώσσας (στο πως δηλαδή η κοινωνική δοµή επηρεάζει τη γλώσσα) και δεύτερον αυτοί που δίνουν έµφαση στις γλωσσικές πτυχές της κοινωνίας (στο πώς δηλαδή οι κοινωνίες διαχειρίζονται τις γλώσσες και διαµορφώνονται από αυτές). 22 Η γλώσσα και η κοινωνία βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση, οπότε η γλώσσα µπορεί να συγκροτεί σε κάποιο βαθµό τις κοινωνικές σχέσεις και τη γνώση. Με άλλα λόγια η γλώσσα κατευθύνει εν µέρει τη σκέψη των µελών µιας κοινότητας να αντιληφθούν τον κόσµο µε έναν 21 Noam Chomsky, (1957), Structures syntaxiques, p Αρχάκης Α. Και Κονδύλη Μ.. (2004), Εισαγωγή στα ζητήµατα κοινωνιογλωσσολογίας, εκδ. Νήσος, Αθήνα σελ

28 συγκεκριµένο τρόπο κι όχι µε κάποιον άλλο. Η κοινωνική εκµάθηση της γλώσσας επηρεάζει την κοινωνική συµπεριφορά και συνεπώς, την αντίληψη για την κοινωνική πραγµατικότητα. 23 Ισχύει οπωσδήποτε και το αντίστροφο, τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας καθορίζουν την γλώσσα που αυτή χρησιµοποιεί και το πώς αυτή εξελίσσεται στον χρόνο. Ως σκοποί της Κοινωνιογλωσσολογίας θεωρούνται η µελέτη της γλώσσας µέσα σε ένα συγκεκριµένο κοινωνικό σχήµα, η έρευνα της αλληλεπίδρασης µεταξύ γλώσσας και κοινωνίας, η αναζήτηση των κοινωνικών χαρακτηριστικών που καθορίζουν τη γλωσσική µας συµπεριφορά και η ανάλυση της γλωσσικής διαφορετικότητας λόγω κοινωνικών και πολιτικών επιρροών Γλωσσική κοινωνικοποίηση Θεωρώντας την γλώσσα ως κοινωνικά δοµηµένο σύστηµα παρατηρείται ότι είναι προϊον ιδεολογικών και φυσικών διαδικασιών. «Η κατανόηση της αποτελεί µια από τις βασικές προϋποθέσεις συνύπαρξης σε µια οµάδα ή κοινωνία ανθρώπων. Η γλώσσα είναι ένα από τα ουσιαστικότερα στοιχεία για την κοινωνικοποίηση του ανθρώπου και ο σηµαντικότερος µεσολαβητής κοινωνικής διαπραγµάτευσης, δηλαδή το µέσο για την ενσωµάτωση πολιτιστικών αξιών και κανόνων. Πολλές φορές µάλιστα, η περιορισµένη ή µη χρήση της ισχυρής γλώσσας οδηγεί σε περιθωριοποίηση και κοινωνικό αποκλεισµό. Ένα άτοµο που δεν µιλά καλά την επικρατούσα ισχυρή γλώσσα έχει περιορισµένες δυνατότητες ενσωµάτωσης στην κοινωνία σε σχέση µε κάποιον που η συγκεκριµένη γλώσσα είναι η µητρική του. Η διαδικασία κοινωνικοποίησης του πρώτου βρίσκεται κάτω από την επίδραση δύο διαφορετικών µερικώς αντιτιθέµενων - πολιτισµών και γλωσσικών κόσµων. Με την πάροδο του χρόνου το άτοµο που µιλά την ασθενή γλώσσα λόγω της ανάγκης του για επικοινωνία, και την θέληση του να ενταχθεί πλήρως στην κοινωνία εµπλουτίζει τις γνώσεις του γύρω απο την ισχυρή γλώσσα ενώ παραµελεί την µητρική του». 25 Η γλώσσα, βέβαια, δεν παίζει ένα ρόλο παθητικό όντας ένα απλό µέσο επικοινωνίας αλλά χρησιµοποιώντας την ενεργούµε κοινωνικά και πολιτικά, εφόσον η χρήση της γλώσσας 23 Αρχάκης Α. και Κονδύλη Μ.. (2004), Εισαγωγή στα ζητήµατα κοινωνιογλωσσολογίας, εκδ. Νήσος, Αθήνα σελ /8/2012) 25 (Ηµεροµηνία επίσκεψης Στέλλα Βεργή, (1996), "Ισχυρές" - "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση : όψεις του γλωσικού ηγεµονισµού : πρακτικά ηµερίδας 25 Απριλίου 1996, Σοσιαλιστική προσέγγιση της γλώσσας, Θεσσαλονίκη από Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας,. 28

29 καθορίζεται ιδεολογικά. Η γλωσσική συµπεριφορά, κατά τους Le Pagé και Tabouret-Keller (1985,14) συνεπάγεται «µία σειρά πράξεων ταυτότητας» κατά τις οποίες οι χρήσεις αποκαλύπτουν την προσωπική τους ταυτότητα και την αναζήτησή τους για κοινωνικούς ρόλους. Όπως επισηµαίνει ο Penny Cock (1992,29), η γλώσσα δεν είναι ένα προκαθορισµένο σύστηµα, αλλά είναι ιδεολογικά και θεσµικά προσδιορισµένος τρόπος συµµετοχής σε µία κοινότητα. Τέλος, σύµφωνα µε τον Pecheux (1982,111), το νόηµα µιας λέξης, µιας φράσης, ενός κειµένου δεν υπάρχει από µόνο του, αλλά καθορίζεται από την ιδεολογική θέση όπου ορίζει η κοινωνικοιστορική διαδικασία µέσα από την οποία αναπαράγονται τα γλωσσικά σχήµατα Ισχυρές και ασθενείς γλώσσες H διάκριση γίνεται στα πλαίσια της θεωρίας του γλωσσικού ηγεµονισµού. Mια γλώσσα θεωρείται ισχυρή, όταν κυριαρχεί σε άλλες όσον αφορά τη χρήση της σε ποικίλους τοµείς και δραστηριότητες (οικονοµικές, πολιτικές, εκπαιδευτικές) και ασθενής όταν εκτοπίζεται από τους αντίστοιχους τοµείς. Για παράδειγµα, στα πλαίσια της Eυρωπαϊκής Ένωσης η αγγλική είναι ισχυρή γλώσσα, ενώ η ελληνική ασθενής. Mια ασθενής γλώσσα όµως µπορεί σε άλλα επίπεδα να λειτουργεί ως ισχυρή, όπως στα πλαίσια του ελληνικού κράτους η ελληνική. H διάκριση των γλωσσών σε ισχυρές και ασθενείς αντανακλά τις ανισότητες στην κατανοµή οικονοµικής, πολιτικής και κοινωνικής ισχύος τόσο σε παγκόσµιο όσο και σε τοπικό επίπεδο. Ένα παράδειγµα ισχυρής γλώσσας είναι τα αγγλικά και τα γαλλικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι γλώσσες αυτές χρησιµοποιούνται στα επίσηµα έγγραφα της, καθώς και στην επίσηµη επικοινωνία των κρατών µελών της 27. Αυτή είναι η σηµειογενετική λειτουργία, αποκοµµένη από την επικοινωνιακή λειτουργία που καθορίζει την ιδιαιτερότητα της κάθε γλώσσας που ορίζει τον τρόπο µε τον οποίο κάθε γλώσσα δηµιουργεί την εικόνα που έχουµε για την εξωγλωσσική πραγµατικότητα, που δηµιουργεί πολιτισµό, που ορίζει και ορθώνει σύνορα. Στην άτυπη επικοινωνία των πολιτών της, όµως, χρησιµοποιούνται οι κατά τόπους επικρατούσες γλώσσες, οι οποίες στο µεγαλύτερο µέρος της Ένωσης δεν είναι τα αγγλικά και τα γαλλικά. Αυτή είναι η επικοινωνιακή λειτουργία που είναι αποκοµµένη από τη σηµειογενετική. Οι γλώσσες αυτές σε µια συνολική θεώρηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεωρούνται ασθενείς. Η επικοινωνιακή 26 Μαρία Αραποπούλου, (1996), όπ. πάρ. "Ισχυρές" - "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση : όψεις του γλωσικού ηγεµονισµού: πρακτικά ηµερίδας 25 Απριλίου 1996, Το εθνικό γλωσσικό ζήτηµα και το παράδειγµα των άλλων Ευρωπαϊκών γλωσσών,,(1996), σελ Στέλλα Βεργή, (1996), όπ. πάρ. "Ισχυρές" - "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση : όψεις του γλωσικού ηγεµονισµού: πρακτικά ηµερίδας 25 Απριλίου 1996, Γλώσσες και γλωσσικές ποικιλίες, σελ

30 λειτουργία συνενώνει και ισοπεδώνει τις ιδιαιτερότητες στο όνοµα της επικοινωνίας, είναι δηµοκρατική και επιτρέπει το σηµείο να µεταβληθεί σε σήµα» είκτες ισχύος γλωσσών Στην βιβλιογραφία συναντούµε διάφορους δείκτες ισχύος, σε ότι αφορά τις γλώσσες και τις γλωσσικές ποικιλίες. Αυτές µπορούν να καταγραφούν σε τέσσερις γενικότερες κατηγορίες. Α) Ποσοτικά κριτήρια. Εδώ εστιάζουµε στο µέγεθος, των πληθυσµών που χρησιµοποιούν µία γλωσσική ποικιλία, µία πρακτική. Μία γλώσσα θεωρείται ισχυρή όταν οµιλείται από την πλειονότητα ή από πολλούς διαφορετικούς πληθυσµούς, είτε ως ξένη γλώσσα, είτε ως πρώτη. Β) Ποιοτικά κριτήρια. Συχνά µια γλωσσική ποικιλία συνδέεται µε κοινωνικές οµάδες που διαθέτουν οικονοµική ευρωστία ή υψηλό µορφωτικό επίπεδο ή έχουν την δυνατότητα άσκησης βίας και καταναγκασµού. Αυτές µπορούν πολλές φορές να επιβάλουν την γλώσσα τους ως ισχυρή ακόµα και αν αριθµητικά µειονεκτούν. Η καλλιέργεια της ίδιας της ιδεολογίας αλλά και των µηχανισµών που εξασφαλίζουν την συναίνεση των άλλων αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό των ηγεµονιών. Γ) Λειτουργικά κριτήρια. Η κατηγορία αυτή επικεντρώνεται σε περιστάσεις ή σε συγκεκριµένα ιστορικά γεγονότα που οδηγούν µια συγκεκριµένη γλώσσα να επιλέγεται ή να επιβάλεται σε επίσηµες περιστάσεις διεθνώς, να διδάσκεται ως ξένη γλώσσα ή να χρησιµοποιείται ως lingua franca. ) Υποκειµενικά κριτήρια. Στο επίκεντρο αυτής της κατηγορίας βρίσκεται το (κοινωνικά συγκροτηµένο) άτοµο και η σχέση του υποκειµένου µε τις διάφορες γλωσσικές επιλογές. Για παράδειγµα µια γλωσσική ποικιλία ενισχύεται όταν αναλαµβάνει ενεργό ρόλο στη συγκρότηση της κοινωνικής οµάδας Μειονοτικές γλώσσες Σύµφωνα µε τον Ο.Η.Ε. µειονότητες είναι οι µη κυρίαρχες οµάδες οι οποίες αν και βασικά επιθυµούν την ίση µεταχείρηση, επιδιώκουν την διαφοροποιηση τους µέχρις ενός βαθµού, για να διατηρήσουν τα κύρια χαρακτηριστικά τους µε τα οποία και ξεχωρίζουν από την 28 Σπύρος Πανταζής, (2006), ιαπολιτισµική Αγωγή στο νηπιαγωγείο, σελ Θεοδοσία Παυλίδου, (1996), όπ. πάρ. "Ισχυρές" - "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση : όψεις του γλωσικού ηγεµονισµού πρακτικά ηµερίδας 25 Απριλίου 1996, Γλωσσικός ηγεµονισµός. Θεωρητικά ζητήµατα, σελ.30 30

31 πλειονότητα του πληθυσµού. Τα κύρια αυτά χαρακτηριστικά που προστατεύονται είναι η φυλή, η θρησκεία και η γλώσσα. Συνεπώς η µειονότητα µπορεί να αποτελεί διάκριση όχι µόνο από µια κοινωνία προς συγκεκριµένη οµάδα, αλλά και επιθυµία (διάκρισης) της ίδιας της οµάδας από την κοινωνία στην οποία και διαβιεί. Ως «Μειονοτική γλώσσα» ορίζεται σύµφωνα µε τον Ευρωπαϊκό Χάρτη Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών του Συµβουλίου της Ευρώπης, (1992) «εκείνη που δεν αποτελεί επίσηµη γλώσσα του κράτους και χρησιµοποιείται παραδοσιακά από τους κάτοικους µιας περιοχής, οι οποίοι αποτελούν µειοψηφία σε σχέση µε το υπόλοιπο του πληθυσµού. Στον παραπάνω ορισµό διευκρινίζεται ότι δεν περιλαµβάνονται οι διάλεκτοι και οι γλώσσες των µεταναστών 30» (άρθρο 1 - ορισµός). Οι µειονοτικές γλώσσες συχνά χαρακτηρίζονται ως γλώσσες µε ελλείψεις ή κενά τόσο στο επίπεδο του συστήµατος όσο και στην χρήση τους. Πέραν των ποσοτικών κριτηρίων που χρησιµοποιούνται για να οριστεί µια γλώσσα ως µειονοτική, η ειδοποιός διαφορά που καθιστά µια γλώσσα µειονοτική, είναι η µειονεκτική της θέση στον κοινωνικό χώρο αλλά κυρίως η αντιµετώπιση από τις σχετικές διατάξεις της νοµοθεσίας του κράτους 31. Η συγκριτική µελέτη των ελληνικών κοινοτήτων που ιδρύθηκαν σε διάφορες χώρες, αποτελώντας µια µειονότητα, οδηγεί στο συµπέρασµα ότι αν και οι Έλληνες της διασποράς διατηρούν την εθνική γλώσσα σε υψηλότερο ποσοστό και για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα σε σχέση µε άλλες εθνότητες εντούτοις παρατηρείται µια συστηµατική υποχώρηση της ελληνικής ως µέσου έκφρασης της δεύτερης και τρίτης γενιάς, τόσο στις µεγάλες υπερπόντιες κοινότητες όσο και στις χώρες της βόρειας δυτικής Ευρώπης 32. Πολλές φορές, βέβαια, εάν µια µειονοτική οµάδα δεν γίνεται αποδεκτή σε ισότιµη βάση από την κυρίαρχη οµάδα για διάφορους λόγους, τότε τα µέλη της µειονοτικής οµάδας τείνουν να υιοθετούν µε µεγαλύτερο ζήλο τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα της οµάδας τους και µάλιστα αυτά που τους διαφοροποιούν περισσότερο (π.χ. της γλώσσας). Αυτό παρατηρήθηκε και στους έλληνες του Βελγίου οι οποίοι σε αντίθεση µε τους έλληνες της γερµανίας, αισθάνονται λιγότερο επιτακτική την ανάγκη της παλιννόστησης, διότι η 30 Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, (1996), όπ. πάρ. "Ισχυρές" - "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση : όψεις του γλωσικού ηγεµονισµού πρακτικά ηµερίδας 25 Απριλίου 1996, Μειονοτικές γλώσσες και «µειονοτικοποιήση» το δίκαιο ως ρυθµιστικός παράγοντας, σελ Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, (1996), Το διεθνές και ευρωπαϊκό καθεστώς προστασίας των γλωσσικών δικαιωµάτων των µειονοτήτων και η ελληνική έννοµη τάξη, σελ Ασπασία Χατζηδάκη (1996), όπ. πάρ., "Ισχυρές" - "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση : όψεις του γλωσικού ηγεµονισµού, σελ.95 31

32 χώρα υποδοχής τους αντιµετωπίζει χωρίς διάκριση και παρέχει την δυνατότητα σε αυτούς και στα παιδιά τους να γίνουν βέλγοι υπήκοοι. Αντίθετα η αίσθηση των Ελλήνων της Γερµανίας ότι δεν είναι ευπρόσδεκτοι συµβάλλει σε µία έντονη περιχαράκωση και προσανατολισµό προς την πατρίδα ( αµανάκης 1987) 33. Για τους έλληνες της Γερµανίας η ελληνική γλώσσα διατηρεί το ρόλο του διαφοροποιητικού στοιχείου απο την κοινωνία της χώρας υποδοχής, ενώ για τους έλληνες του βελγίου τείνει να χάσει αυτή την σηµασία. 2.7 Γλωσσικές πολιτικές Γλωσσική πολιτική είναι ένα σύνολο πρακτικών, ιδεολογιών και θεσµών τόσο των κρατών σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο, όσο και των κοινωνικών κινηµάτων. Σύµφωνα µε αυτό καθορίζεται ποια γλώσσα ή ποια γλωσσική ποικιλία χρησιµοποιείται και πρέπει να χρησιµοποιείται στις δηµόσιες, επίσηµες περιστάσεις, όπως τα νοµοθετικά κείµενα, την κυβέρνηση, τη διοίκηση, τα δικαστήρια, την εκπαίδευση, τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης, τις θρησκευτικές τελετές αλλά πολλές φορές και στην καθηµερινή επικοινωνία των ανθρώπων. Η γλωσσική πολιτική είναι αυτή, που σε µεγάλο βαθµό, καθορίζει το ποια γλώσσα είναι κυρίαρχη και ποια είναι ασθενής. Ο Chaudenson (1995) τονίζει ότι η ύπαρξη µιας δεδοµένης γλωσσικής πολιτικής, δηλαδή µιας επίσηµης στάσης απέναντι στη γλώσσα, δεν συνεπάγεται αυτόµατα και την πρακτική διευθέτησή της. Έτσι µια γλωσσική πολιτική µπορεί να είναι προσχηµατική, όπως την ονοµάζει (une politique alibi), να αποσκοπεί δηλαδή στο να ικανοποιήσει τυπικά ορισµένα λαϊκά αιτήµατα σε θέµατα γλώσσας, χωρίς στην ουσία να λαµβάνει τα απαραίτητα µέτρα 34. Πολλές φορές µέσα σε µια χώρα συγκροτείται ένα πολιτισµικά ηγεµονικό µέτωπο από την οικονοµικά, κοινωνικά και µορφωτικά κυρίαρχη οµάδα, η οποία προσπαθεί µέσα από την επιβολή της γλώσσας της να υποτάξει ή να αφοµοιώσει τις άλλες οµάδες. 33 Ασπασία Χατζηδάκη, (1996), όπ. πάρ., "Ισχυρές" - "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση : όψεις του γλωσικού ηγεµονισµού, σελ Μαριλενα Καρυολαίµου, (1996), όπ. πάρ., "Ισχυρές" - "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση : όψεις του γλωσικού ηγεµονισµού, Ευρωπαϊκή Πολιτική, Γαλλοφωνία και το µέλλον της ελληνικής γλώσσας, σελ

33 2.7.1 Η γλωσσική πολιτική και γλωσσική πρακτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση Η προοπτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιτάσσει να δοθεί ιδιαίτερη προτεραιότητα στις ασθενείς γλώσσες (δηλαδή στις λιγότερο διαδεδοµένες και διδασκόµενες γλώσσες), κάτι το οποίο πραγµατώνεται στο πλαίσιο της δράσης Lingua και στο πλαίσιο του προγράµµατος Socrates. Ωστόσο, φαίνεται ότι οι γλώσσες εργασίας των θεσµικών Ευρωπαϊκών οργάνων είναι µόνο (αγγλικά, γαλλικά και γερµανικά), εκ των οποίων υπερέχουν ξεκάθαρα η γαλλική και η αγγλική. Το Συµβούλιο της Ευρώπης λ.χ. έχει επίσηµες γλώσσες την αγγλική και την γαλλική στις οποίες δηµοσιεύει τα κείµενα του, ενώ η εξυπηρέτηση σε άλλη γλώσσα επιβαρύνει τον προϋπολογισµό του εκάστοτε ενδιαφερόµενου κράτους, παρόλο που το Συµβούλιο αναγνωρίζει τις γλώσσες που αντιστοιχούν στα κράτη µέλη. Ένα παράδειγµα γλωσσικής πολιτικής είναι εκείνο της γαλλοφωνίας. Το δόγµα της γαλλοφωνίας πρωτοδιατυπώθηκε ως όρος το 1880 από τον γεωγράφο Ονίσηµο Ρεκλύ (Onésime Reclus) για να περιγράψει την γλωσσική και πολιτιστική κοινότητα που είχε δηµιουργήσει η Γαλλία µε τις αποικίες της. Στις µέρες µας περιγράφει το σύνολο των δράσεων προώθησης της γαλλικής γλώσσας, των αξιών τις οποίες πρεσβεύει και αποτελεί ιδεολογική έκφραση αυτής της πραγµατικότητας. Το σύνθηµα του είναι égalité, compléméntarité, solidarité (Ισότητα, Αλληλοσυµπλήρωση, Αλληλεγγύη). Η βιοµηχανία της γλώσσας έχει τεράστια σηµασία για την επιτυχία και διάδοσής της. Η προσπάθεια της Γαλλίας να βελτιώσει τη θέση της γαλλικής γλώσσας στο παγκόσµιο σκηνικό προϋποθέτει τη συστράτευση όλων των γεωπολιτικών χωρών που αποτελούν τις παραδοσιακές ζώνες επιρροής της γαλλικής 35. Η βιοµηχανία της γλώσσας έχει τεράστια σηµασία για την επιτυχία και διάδοσης της. Αυτό αποδεικνύει και η αγγλοφωνία µε την καθιέρωση της αγγλικής γλώσσας σε όλες τις χώρες ως δεύτερης ξένης από τα σχολικά έτη ακόµη. Και ειδικότερα µέσα από το διαδίκτυο, το λογισµικό των υπολογιστών, τον κινηµατογράφο, την τηλεόραση, τον διεθνή τύπο και τις επιστηµονικές δηµοσιεύσεις που οδηγούν στη διαµόρφωση µιας νέας lingua franca, η αγγλική γλώσσα καθιερώνεται για πρώτη φορά κυριολεκτικά σε πλανητικό επίπεδο. Η γαλλική όπως και η αγγλική γλώσσα συνεχίζει να κατέχει σηµαντική θέση στον κόσµο. Είναι µια γλώσσα που οµιλείται από 136 εκαταµµύρια σε έρευνα του 2005, εκ των οποίων τα 72 εκατοµύρρια την χρησιµοποιούν ως µητρική γλώσσα στην Ευρώπη. Ακόµη, Μαριλένα Καρυολαίµου, (1996), όπ. πάρ. "Ισχυρές" - "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση : όψεις του γλωσικού ηγεµονισµού, Ευρωπαϊκή Πολιτική,, Γαλλοφωνία και το µέλλον της ελληνικής γλώσσας, σελ

34 εκατοµµύρια ανθρώπων την µαθαίνουν ως δεύτερη γλώσσα. Έτσι και οι δύο αυτές γλώσσες (αγγλική και γαλλική) παραµένουν ως γλώσσες εργασίας των διεθνών οργανισµών στην Ευρώπη καθώς επίσης και την Αφρική. Πέρα από αυτά τα αριθµητικά δεδοµένα, έρευνες όπου διεξήχθησαν σε πολλές χώρες αποδεικνύουν ότι η γαλλική διατηρεί τη θετική εικόνα µιας γλώσσας χρήσιµης, απαραίτητης σε ορισµένους επαγγελµατικούς τοµείς, αλλά επίσης µιας γλώσσας αδιάρρηκτα συνδεδεµένης µε αξίες, µ έναν πολιτισµό, µε κοινωνικά προγράµµατα καθολικής εµβέλειας. Η γαλλική γλώσσα - λόγω και των προσωπικοτήτων στον χώρο των γραµµάτων, της τέχνης και της επιστήµης που ανέδειξε το γαλλικό έθνος- διαθέτει το πλεονέκτηµα να είναι διεθνώς αναγνωρισµένη ως µεγάλη γλώσσα πολιτισµού. Αυτό ακριβώς το καθεστώς της γλώσσας θεµελιώνει τη διάδοσή της ανά τον κόσµο, την παρουσία της στα εκπαιδευτικά προγράµµατα και τη διδασκαλία της. Η γαλλοφωνία συγκεντρώνει πλέον περισσότερο από το ένα τέταρτο των χωρών του κόσµου (53 πλήρη µέλη, δύο συνεργαζόµενα µέλη και δεκατρείς παρατηρητές). Τα κράτη µέλη φιλοξενούν το 10% του παγκόσµιου πληθυσµού, παράγουν το 11% της παγκόσµιας παραγωγής και το 15% του διεθνούς εµπορίου. Παρούσα σε πολλά κράτη της γή 36, η γαλλοφωνία αποτελείται από ένα µωσαϊκό λαών, οι οποίοι πέρα από τις διαφορές τους, τρέφουν µια κοινή πολιτική και πολιτιστική φιλοδοξία : να δηµιουργήσουν αληθινά κράτη δικαίου και να προάγουν τη γλωσσική και πολιτιστική ποικιλία. 36 Οµιλείται στις εξής χώρες: Γαλλία, Βέλγιο, Ελβετία, Λουξεµβούργο, Μονακό, Καναδάς, Βόρεια, υτική και Κεντρική Αφρική, Ωκεανία, Καραϊβική, Νοτιοανατολική Ασία, Ινδικός Ωκεανός. Σε πολλά νησιά που υπάγονται διοικητικά στη Γαλλία όπως οι Γουαδελούπη, Μαρτινίκα, Ρεϋνιόν, Μαγιότ, Νέα Καληδονία, Γαλλική Πολυνησία, Άγιος Μαρτίνος, Άγιος Βαρθολοµαίος, Κεργκελέν, Κροζέ Νήσοι, Ένδοξοι Νήσοι, Νήσος Χουάν Ντε Νόβα, Σαιν Πιερ και Μικελόν ή αλλιώς Νήσοι Αγίου Πέτρου και Μιχαήλ, Ουάλις και Φουτούνα. Στην Αφρική, τα γαλλικά οµιλούνται στις εξής χώρες: Λαϊκή ηµοκρατία του Κονγκό, ηµοκρατία του Κονγκό, Κεντροαφρικανική ηµοκρατία, Καµερούν 67%, Μπουρκίνα Φάσο, Γουινέα, Γουινέα Μπισσάου (µετά τα πορτογαλικά), Ισηµερινή Γουινέα, Μαυρίκιο,Κοµόρες, Μπενίν, Νίγηρας, Μάλι, Τσαντ, Τόγκο, Σενεγάλη, Ακτή Ελεφαντοστού (τείνει να γίνει µητρική γλώσσα), Τζιµπουτί, Μπουρούντι,Μαδαγασκάρη, Γκαµπόν (τείνει να γίνει µητρική γλώσσα), Μαρόκο 41,5%,Αλγερία 57%, Τυνησία 64%, υτική Σαχάρα [20] και λιγότερο στην Αίγυπτο [21]. Στη Νότια Αφρική όπου το υψηλότερο ποσοστό µετανάστευσής της προέρχεται από το Βιετνάµ, την Καµπότζη και την Σενεγάλη.[22]. 34

35 2.8 Eveil aux Langues - Γλωσσική αφύπνιση Η γλωσσική αφύπνιση ή ευαισθητοποίηση είναι µια µεθοδολογική προσέγγιση που αναπτύσσει στάσεις ανοχής και δεκτικότητας στην πολιτιστική και γλωσσική διαφορετικότητα. Ενδυναµώνει και ενισχύει το ενδιαφέρον για τις γλώσσες αναπτύσσοντας µια θετική στάση ως προς την εκµάθηση των ξένων γλωσσών. Τελικά, οδηγεί στην κατανόηση των γλωσσών, των οµοιοτήτων και διαφορών τους, τόσο στο γραπτό όσο και στο προφορικό λόγο. Αποτελεί έναν επαναπροσδιορισµό της γλωσσικής αγωγής που αποσκοπεί στην ενιαία σύλληψη της διδασκαλίας και εκµάθησης όλων των γλωσσών, ούτως ώστε να αξιοποιηθεί κάθε δυνατή µεταξύ τους αλληλουχία. Οι εκπαιδευόµενοι κατ αυτόν τον τρόπο αναπτύσσουν µεταγλωσσικές δεξιότητες 37 όσον αφορά την διαφορετικότητα των γλωσσών ως προς το άκουσµα τη γραφή, τη δοµή, τη σύνταξη τους. Η γλωσσική αφύπνιση συµβάλλει στην δηµιουργία κοινωνιών αλληλεγγύης, πολιτισµικά και γλωσσικά διάφοροποιηµένων και περιλαµβάνει δύο δεξιότητες: την ικανότητα να ζει κανείς σε µία πολύγλωσση και πολυπολιτισµική κοινωνία και την ικανότητα να µαθαίνει µε σχετική ευκολία τις γλώσσες. Οι εκπαιδευόµενοι αναπτύσσουν θετική στάση ως προς τη γλωσσική και πολιτιστική πολυµορφία του κόσµου. Αποκτούν γνώσεις και δεξιότητες σχετικά µε τις γλώσσες γενικά (ακρόαση, παρατήρηση) και εκτιµούν την γλωσσική αφύπνιση σε κάθε είδους µάθηση, συµπεριλαµβανοµένης της γλώσσας του σχολείου. Το πρόγραµµα αφύπνισης της γλώσσας αφορά όλες τις γλώσσες συµπεριλαµβανοµένων και αυτών που δεν διαδάσκονται στα πλαίσια του σχολείου. Οι µαθητές οδηγούνται στην κατάρριψη των γλωσσικών και πολιτισµικών στερεοτύπων, στην ανάπτυξη θετικών συµπεριφορών απέναντι σε αλλόγλωσσους και αλλοεθνείς µέσα απο την προβολή της αξίας κάθε πολιτισµικής ταυτότητας, αλλά οδηγούνται και στην καλλιέργεια µιας γλωσσικής κουλτούρας, η οποία συντελεί στην κατανόηση του πολυγλωσσικού και πολυπολιτισµικού περιβάλλοντος. Οι στόχοι αυτής της εκπαιδευτικής πρακτικής είναι συνοπτικά οι εξής: A) ηµιουργία θετικών αναπαραστάσεων και στάσεων. εκτικότητα στην γλωσσική και πολιτισµική διαφορετικότητα και κίνητρα για την εκµάθηση των γλωσσών. B) Ανάπτυξη µεταγλωσσικών και µετεπικοινωνιακών ικανοτήτων (ικανότητες παρατήρησης και συλλογισµού) και γνωστικών δεξιοτήτων που διευκολύνουν το χειρισµό γλωσσών, συµπεριβανοµένης και των γλωσσών του σχολείου, είτε αυτή είναι η µητρική ή όχι. 37 Η µεταγλωσσική δεξιότητα είναι η ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίζει και να κατανοεί τις ιδιότητες που έχουν σχέση µε την δοµή, τη λειτουργία και την χρήση της γλώσσας. Bredart S. & J. A. Rondal.(1982) 35

36 Γ) ηµιουργία γλωσσικού πολιτισµού που συνιστά ένα σύνολο γνώσεων βοηθώντας στην κατανόηση του πολύγλωσσου και πολυπολιτισµικού κόσµου στον οποίο καλείται να ζήσει ο µαθητής Η γλωσσική αφύπνιση στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης Η Ευρωπαϊκή Ένωση από το ξεκίνηµα της έθεσε στόχους όπως την ενθάρρυνση της εκµάθησης ξένων γλωσσών, την προώθηση της γλωσσικής πολυµορφίας στην κοινωνία, την διευκόλυνση της δηµιουργίας µιας αποτελεσµατικής πολύγλωσσης οικονοµίας και την προσφορά πρόσβασης των πολιτών στη νοµοθεσία, στις διαδικασίες και στις πληροφορίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη µητρική τους γλώσσα. ράσεις όπως τα προγράµµατα Lingua, Socrates και Leonardo da Vinci, τα προγράµµατα Πολιτισµός, Νέοι σε δράση και ια Βίου Eκπαίδευση και Κατάρτιση, οι ανταλλαγές νέων Erasmus η ευρωπαϊκή εθελοντική υπηρεσία, το σχέδιο αδελφοποίησης πόλεων και άλλα συµβάλλουν στην προώθηση της εκµάθησης γλωσσών και της γλωσσικής πολυµορφίας Η γλωσσική αφύπνιση στα νοσοκοµεία Στα πλαίσια της εργασίας µας, µπορεί να ειπωθεί ότι η γλωσσική ευαισθητοποίηση είναι χρήσιµη και για τους ιατρούς που θέλουν να εξειδικευθούν ή να εργαστούν σε µια ξένη χώρα. Η µεγάλη ανάµειξη των πληθυσµών µέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση τις τελευταίες δεκαετίες συνεπάγεται ότι µέσα στο χώρο εργασίας του ένας γιατρός είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα συνδιαλέγεται µε άτοµα που µιλούν µία, δύο ή περισσότερες διαφορετικές γλώσσες από τη δική του µητρική. Αυτό πρακτικά σηµαίνει ότι ο γιατρός εκτός από τη γνώση της γλώσσας της χώρας στην οποία καλείται να εργαστεί θα πρέπει να έχει µια ευρύτερη γλωσσική παιδεία ώστε η προσαρµογή του και σε άλλες γλώσσες να είναι όσο το δυνατόν πιο εύκολη και να µην του δηµιουργεί σηµαντικά προβλήµατα στην εργασία. Σε αυτό θα µπορούσε να φανεί ιδιαίτερα χρήσιµη η εκπαίδευση µέσω της γλωσσικής αφύπνισης δηµιουργώντας ένα σύστηµα όπου ο 38 Michel Candelier, (Ηµεροµηνία επίσκεψης 8/8/12) 39 (Ηµεροµηνία επίσκεψης 15/8/12) 36

37 γραπτός και ο προφορικός του λόγος είναι ταξινοµηµένος και απλουστευµένος. Αυτό ισχύει και για τους ασθενείς. 2.9 Ειδική ιατρική ορολογία - La Terminologie medical spéciale Η ελληνική ιατρική ορολογία έχει προκύψει από την αρχαία και λατινική γλώσσα και µέσα από µια σειρά δανείων, επί λέξει µεταφράσεων και νεολογισµών. Οι ρίζες της παθολογίας είναι κυρίως ελληνικής γλωσσικής προέλευσης ενώ της ανατοµίας λατινικής. Αν και σήµερα θεωρείται µία απο τις ανώτερες επιστήµες, στην πρώϊµη ελληνική αρχαιότητα από τα έπη του Οµήρου µέχρι τα γραπτά του Ηροδότου, η ιατρική θεωρούνταν χειρωνακτική τέχνη. Ο αρχαίος θεραπευτής ασκούσε την ιατρική εµπειρικά και περιόδευε απο τόπο σε τόπο. Η ιατρική µεταδιδόταν απο γενιά σε γενιά µε την προφορική και την πρακτική καθοδήγηση. Στον Όµηρο συναντάµε ένα πλήθος από ιατρικούς όρους. Η χρυσή εποχή της αρχαιοελληνικής ιατρικής θεωρείται το δεύτερο µισό του 5 ου π.χ. αιώνα. Αυτό οφείλεται εν πολλοίς στο κορυφαίο εκπρόσωπο της τον Ιπποκράτη από την Κω. Ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής, έχει αφήσει µία συλλογή από 60 περίπου έργα γραµµένα στην ελληνική. Ο Ερωτιανός, Αλεξαδρινός γραµµατικός του 1 ου µ. Χ. αιώνα, στο έργο του Συναγωγή των παρ Ιπποκράτει λέξεων παραθέτει ένα λεξικό των Ιπποκρατικών όρων απο 31 βιβλία του Ιπποκράτη. Κατά τον 19 ο µ.χ. αιώνα ο Γαλλος λεξικογράφος και φιλόσοφος Émile Littré ( , επανεκδ. 1961) µεταφράζει ολόκληρο το έργο του Ιπποκράτη στην γαλλική γλώσσα 40. Η τελευταία έκδοση της µετάφρασης των Ιπποκρατικών βιβλίων από τον Littré αποτελεί τη βάση για την µελέτη της Ιπποκρατικής συλλογής µέχρι και σήµερα. Μετά τον Ιπποκράτη και άλλοι µεγάλοι ιατροί - φιλόσοφοι ασχολήθηκαν µε την ιατρική ορολογία όπως ο ιοσκουρίδης και ο Γαληνός. Ο Γαληνός δίνει τον ορισµό του ιατρικού όρου λέγοντας «όρος εστίν λόγος δηλών ποίον εστιν εκείνο καθ' ού εστιν ο λόγος». Επίσης για τη δηµιουργία των ιατρικών όρων σηµειώνει ότι «νόµος εστί κοινός άπασι τοις Ελλησιν, ων µεν αν έχωµεν ονόµατα πραγµάτων παρά τοις πρεσβυτέροις ειρηµένα, χρήσθαι ταύτα. Ων δ' ουκ έχοµεν, ήτοι µεταφέρειν από τινος ων έχοµεν, ή ποιείν αυτούς κατά αναλογίαν τινά την προς τα κατωνοµασµένα των πραγµάτων, ή και καταχρήσθαι τοις εφ' ετέρων κειµένοις» 41. Αναφέρει, δηλαδή, ότι ουσιαστικά ο όρος της ιατρικής όχι µόνο ονοµάζει αλλά περιγράφει κιόλας. 40 Λυπουρλής., Ιπποκρατική ιατρική, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, σελ Γαληνός, Περί εν ταις νόσοις καιρόν Βιβλίον, G.C. Kuehn, τόµ. VII, σελ

38 Τη βάση πάντως για τη σύγχρονη ελληνική αλλά και διεθνή ιατρική ορολογία έθεσε η καθιέρωση των αρχαίων ιατρικών όρων από τους συγγραφείς των ιατρικών θεµάτων κατά την εποχή του νεοελληνικού διαφωτισµού και µετά το 1837, έτος κατά το οποίο ιδρύθηκε η Ιατρική Σχολή Αθηνών 42. Αν δεχτούµε ότι οι ειδικές γλώσσες θεωρούνται οι γλώσσες που χρησιµοποιούν οι ειδικοί σε κάποιον τοµέα επαγγελµατικό ή επιστηµονικό και οι οποίες αποτελούν επιµέρους συστήµατα, που στηρίζονται και παράγονται από τη γενική γλώσσα, τότε µπορούµε να θεωρήσουµε ότι η ορολογία που χρησιµοποιείται κατα την εξάσκηση του ιατρικού επαγγέλµατος είναι µια ειδική γλώσσα 43. Όπως κάθε ειδική γλώσσα έτσι και η ιατρική ορολογία περιλαµβάνει ειδικό λεξιλόγιο µε ιδιάιτερες τυποποιήµενες µορφοσυντακτικές δοµές εννοιών και παγιωµένων ή µη λεξικών συνάψεων που δυσκολεύουν την κατανόηση από τον µη ειδικό. Αυτό συνεπάγεται ότι χρειάζεται ιδιαίτερη προσπάθεια για την εκµάθηση τής. Αν και για τον Έλληνα µελετητή της ιατρικής η εκµάθησή της είναι πιο εύκολη σε σχέση µε αλλόγλωσσους µελετητές, ωστόσο, ακόµη και γι αυτόν δυσχεραίνει συνεχώς µε το διαρκώς εµπλουτιζόµενο λεξιλόγιο της, που είναι απόρροια της επιστηµονικής και τεχνολογικής προόδου. Ακόµα πιο δύσκολη βέβαια είναι η εκµάθησή της από τον αλλόγλωσσο µελετητή ο οποίος θα πρέπει να αποµνηµονευσει ένα πλήθος -από χωρίς ετυµολογικό περιεχόµενο γι αυτόν- λέξεων ή µέσω κάποιων σύγχρονων παιδαγωγικών µεθόδων να εµβαθύνει στο νόηµα των ιατρικών όρων. Μια µέθοδος εκµάθησης των ιατρικών όρων σε µια ξένη γλώσσα είναι η κατάτµηση του όρου, αναγνωρίζοντας τα επιµέρους στοιχεία του. ηλαδή κατηγοριοποιώντας τα διάφορα προθήµατα, ρίζες κι επιθήµατα των λέξεων και αντιστοιχίζοντάς τα µε το νόηµά τους. Η ανάλυση πρέπει να γίνεται ξεκινώντας από το επίθηµα, µετά το πρόθηµα και τέλος τη ρίζα. Για παράδειγµα στη λέξη «osteoarthropathy» γίνεται κατάτµηση στα στοιχεία που αποτελούν τον όρο «oste/o/arthr/o/pathy». Ένα άλλο παράδειγµα είναι ο acr/o/dermat/itis. Αν δούµε πρώτα το «Acr/o ή Acr-» το πρόθηµα acr/o διαπιστώνουµε ότι χρησιµοποιείται για να αναφερθούµε στα άκρα του σώµατος (χέρια, πόδια). Έπειτα η λέξη «Dermat/ο» ρίζα της οποίας αναφέρεται στο δέρµα και η κατάληξη «Itis» που είναι επίθηµα και σηµαίνει την ύπαρξη φλεγµονής. Οπότε η λέξη «acr/o/dermat/itis» σηµαίνει την φλεγµονή του δέρµατος των άκρων. Τα πλεονεκτήµατα αυτής της διδακτικής µεθόδου είναι ότι µέσω της ανάλυσης των όρων επιτυγχάνεται η 42 ( ηµεροµηνία 9/10/12) 43 Ορισµός του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, Πύλη για την ελληνική γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση, 38

39 αποτελεσµατικότερη, ευκολότερη και πληρέστερη εκµάθηση του διαρκώς εµπλουτιζόµενου ιατρικού λεξιλογίου Γλωσσική διαµεσολάβηση- Médiation linguistique Ο όρος γλωσσική διαµεσολάβηση αναφέρεται σε οποιαδήποτε απόδοση σε κάποια γλώσσα ενός νοήµατος, µιας πληροφορίας ή έννοιας που εκφράστηκε σε µιαν άλλη, χωρίς να είναι επακριβής µετάφραση ή διερµηνεία. Η διαµεσολάβηση δεν αποσκοπεί στην επί λέξει απόδοση των προφορικών ή γραπτών κοµµατιών λόγων του ποµπού, αλλά στη µετάδοση κάποιων συγκεκριµένων νοηµάτων ή πληροφοριών ώστε να είναι κατανοητά στον δέκτη 45. Στην παρούσα εργασία που αφορά στην επικοινωνία µεταξύ γιατρού και ασθενούς, τον ρόλο του διαµεσολαβητή παίζει ως επί το πλείστον κάποιος ασθενής ή φίλος του ασθενούς. Ο διαµεσολαβητής άλλες φορές έχει ως µητρική γλώσσα τη γλώσσα του ιατρού και άλλες φορές έχει την γλώσσα του ασθενούς. Η τελευταία περίπτωση είναι και η δυσκολότερη γιατί πολλές φορές ο διαµεσολαβητής δεν µπορεί να συνεννοηθεί καλά µε τον γιατρό και να τον πληροφορήση σωστά για τα συµπτώµατα του ασθενούς. Αντίθετα, όταν έχουν την ίδια µητρική γλώσσα µε τον γιατρό συνεννοείται άψογα µαζί του ενώ µε τον φίλο ή συγγενή η συνεννόηση βρίσκεται σε καλό επίπεδο επειδή συνήθως έχουν κοινό κώδικα επικοινωνίας. Σε κάθε περίπτωση η διαµεσολάβηση µπορεί να οδηγήσει σε απώλεια ή υποβάθµιση των πληροφοριών, κάτι που θα είχε αποφευχθεί αν υπήρχε απευθείας επικοινωνία γιατρού - ασθενούς. Αντίθετα, στην περίπτωση που έχουµε επακριβή διερµηνεία το επίπεδο της επικοινωνίας είναι καλύτερο, όπως σε κλινικές ή νοσοκοµεία που παρέχουν υπηρεσίες υψηλού επιπέδου και που έχουν να κάνουν µε ξένους ασθενείς. 44 Χριστίνα Γ. Βαρλάµη, Ελένη Χριστοπούλου Αλετρά, 2009, ΕΛΕΤΟ 7ο Συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία», ιδασκαλία Αγγλικής Ιατρικής Ορολογίας: Νεότερες προτάσεις, Αθήνα, Άρθρο στο (Ηµεροµηνία επίσκεψης 6/10/12) 45 Φρειδερίκη Μπατσαλιά, 2011, Γλωσσοµάθεια και διαµεσολαβητική χρήση της γλώσσας, Άρθρο στο (Ηµεροµηνία επίσκεψης 6/10/12) 39

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο - ΕΡΕΥΝΑ 3.1 Σκοπός της έρευνας Η εξέλιξη της σύγχρονης κοινωνικής ζωής απαιτεί από τα µέλη µιας κοινωνίας να κατέχουν σε ικανοποιητικό βαθµό τη δυνατότητα διαχείρισης του γραπτού και προφορικού λόγου. Η γραφή ορίζεται ως µία δεξιότητα η οποία κατακτείται µέσα από παράλληλη, µακρόχρονη, συστηµατική διδασκαλία όπου η ενεργητική και δηµιουργική συµµετοχή του διδασκόµενου αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση (Μούσιου-Μυλωνά, 2004). Η έρευνα για την παρούσα εργασία ξεκίνησε απο το Μαίο 2011, όταν κατά τη διαµονή µου στη Γαλλία θέλησα να επισκεφτώ ένα νοσοκοµείο για να µάθω µε ποιο τρόπο εξυπηρετούνται οι αλλόγλωσσοι ασθενείς. Έµαθα ότι τα γαλλικά νοσοκοµεία δεν έχουν κάποια πολιτική αντιµετώπισης περιστατικών µε ασθενείς που δεν γνωρίζουν τη γαλλική γλώσσα. Όταν προκύψει κάποιο τέτοιο περιστατικό ζητείται η συνδροµή των αλλόγλωσσων γιατρών που εργάζονται στο εκάστοτε νοσοκοµείο προκειµένου να συνεννοηθούν µε τον ασθενή. Όταν γύρισα στην Ελλάδα και ήρθα σε επαφή µε τον επιβλέποντα καθηγητή αποφασίσαµε να ερευνήσουµε συνολικότερα και σε µεγαλύτερο βάθος το θέµα. Ο σκοπός της έρευνας είναι η διερεύνηση και αξιολόγηση της γλωσσικής πολιτικής στα νοσοκοµειακά συστηµάτα καθώς και του εκπαιδευτικού συστήµατος σε πέντε ευρωπαϊκές χώρες, µέσα από τα µάτια ελλήνων ειδικευόµενων ιατρών. Επίσης να διερευνηθούν τα εµπόδια της επικοινωνίας µεταξύ του ιατρού και του ασθενούς σε αλλόγλωσσο περιβάλλον. 3.2 Στόχοι της έρευνας Οι ερευνητικοί στόχοι που τέθηκαν και τα ερωτήµατα τα οποία µας απασχόλησαν ήταν τα εξής: η αναγνώριση και η περιγραφή των στρατηγικών τις οποίες εφαρµόζουν κατά τη διάρκεια της εξέτασης µε τους αλλοδαπούς ασθενείς η εξέταση των απόψεων των ιατρών όσον αφορά την συνήθη προσέγγιση των γλωσσικών πολιτικών στα νοσοκοµεία και τι επικρατεί στα ιατρικά - νοσοκοµειακά συστήµατα η καταγραφή των δυσκολιών που αντιµετωπίζουν και η διερεύνησή τους µε την αλλαγή της αγοράς εργασίας, τι σκέφτονται οι νέοι ιατροί και ποιες ειναι οι προοπτικές για εργασία σε πέντε Ευρωπαϊκές χώρες 40

41 3.3. είγµα Το δείγµα των ερωτηµατολογίων αποτελείται από 20 ειδικευόµενους ιατρούς σε ευρωπαϊκά νοσοκοµεία καθώς και από τέσσερις υπέυθυνους µεταφραστές και ιατρούς που εργάζονται σε Μ.Κ.Ο. στην Θεσσαλονίκη. Για τις συνεντεύξεις και τις προφορικές αναφορές επιλέχθηκαν τυχαία 20 ιατροί Μεθοδολογικά εργαλεία Πολλαπλά µεθοδολογικά εργαλεία αξιοποιήθηκαν για τη συγκέντρωση πληροφοριών έτσι ώστε ο τριγωνισµός δύναται να συνδράµει στην εξασφάλιση της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας. Τα µεθοδολογικά εργαλεία που χρησιµοποιήθηκαν ήταν τα ερωτηµατολόγια, η µέθοδος των προφορικών αναφορών, οι συνεντεύξεις και προσωπική έρευνα. Χαρακτηριστική είναι η υιοθέτηση της πολύ-µεθοδικής προσέγγισης (Parkinson,1992 Caracelli-Greene,1994) η οποία παρέχει τη δυνατότητα να εξασφαλιστεί η πληρέστερη και εγκυρότερη εικόνα του προβλήµατος από τα ποιοτικά και ποσοτικά δεδοµένα που συγκεντρώνονται από τα ερωτηµατολόγια, τις προφορικές αναφορές και τις συνεντεύξεις Ερωτηµατολόγια Χρησιµοποιήθηκαν ερωτηµατολόγια µε σκοπό τη συγκέντρωση δεδοµένων για τη διαδικασία εξέτασης που υιοθετούν οι ιατροί όταν εξετάζουν αλλοδαπούς ασθενείς, τις στρατηγικές και τις δυσκολίες που παρουσιάζουν. Το ερωτηµατολόγιο αποτελείται από τα εξής µέρη: Αποφασίσαµε να χρησιµοποιήσουµε δύο µορφές ερωτήσεων τις οποίες απευθύναµε σε ιατρούς που εργάζονται σε ξένες από την δική τους χώρες. Το ερωτηµατολόγιο συµπεριελάµβανε ανοιχτού και κλειστού τύπου ερωτήσεις. Επίσης, πήραµε κάποιες συνεντέυξεις από άτοµα που εργάζονται σε Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και έχουν συχνή επαφή µε αλλόγλωσσους ασθενείς. Τέλος έγινε µια καταγραφή των ξενόγλωσσων ιατρικών βιβλίων. Α) Τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά του κάθε υποκειµένου όπως φύλο και το επίπεδο γλωσσοµάθειας. Β) Αποσκοπώντας σε µία πιο ολοκληρωµένη εξέταση χρησιµοποιήθηκαν οι προφορικές αναφορές και συνεντεύξεις αναδροµικής εξέτασης. 41

42 3.5. Λεξικά Τα ιατρικά βιβλιοπωλεία της Θεσσαλονίκης έχουν στην πλειοψηφία τους επτά ελληνοαγγλικά λεξικά ιατρικών όρων, εκ των οποίων κάποια βασίζονται σε ειδική ορολογία όπως είναι αυτό της βιοϊατρικής και της οδοντιατρικής, δύο ελληνο-ρουµάνικα λεξικά, ένα ελληνογερµανικό και δύο ελληνογαλλικά λεξικά. Ο µεγάλος αριθµός των αγγλικών λεξικών και βιβλίων µας δείχνει την έµφαση που δίνεται σε αυτήν την γλώσσα καθώς και τον προσανατολισµό των φοιτητών ως προς τα εκπαιδευτικά ιδρύµατα της Μεγάλης Βρετανίας ή άλλες αγγλόφωνες σχολές του εξωτερικού. Τα λεξικά των ιατρικών όρων που βρέθηκαν, είναι: a) Αγγλοελληνικό - Ελληνοαγγλικό Λεξικό των Ιατρικών Όρων, 2005, Εκδότης: Κωνσταντάρας b) Αγγλοελληνικό Λεξικό Ιατρικής Ορολογίας, 2006, Εκδότης: Ιδιωτική c) Ελληνο-Αγγλικό και Αγγλο-Ελληνικό Λεξικό Ιατρικών και Βιολογικών Όρων (+ CD- ROM) Συγγραφείς: Φούντας Γ./ Βγενοπούλου Σ., 2005, Εκδότης: Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα d) Γαλλο-Ελληνικό Λεξικό Ιατρικών Όρων (Dictionaire Franco- έκδοση Gelis's Medical Dictionary (English - Greek/ Greek- English), Συγγραφέας: Γκέλης. Manuila L./ Lewalle P./ Nicoulin M. 2004, Εκδότης: Παρισιάνου Α.Ε. e) Σύγχρονο Ελληνο-Γερµανικό Λεξικό Ιατρικών Όρων ( Λήµµατα µε Απόδοση και στα Αγγλικά), Συγγραφέας: Κουσουρής Π, Αθήνα, 2007, Εκδότης: Ζήτα f) Mesh Hellas - Βιοϊατρική Ορολογία (Ελληνοαγγλικό - Αγγλοελληνικό Λεξικό) και το Συµπλήρωµα, επιµέλεια: Ιατροτέκ - Εταιρεία Ιατρικών Σπουδών, 1991, Εκδότης: Βήτα g) Ρουµανο-Ελληνικό Λεξικό Ιατρικών Όρων, 2002, Συγγραφέας: Θεοδώρου Β., Εκδότης: Πασχαλίδης h) Επίτοµον Αγγλο-Ελληνικό & Ελληνο-Αγγλικό Λεξικό Ιατρικής Ορολογίας, 2002, Συγγραφέας: Καλαϊτζής Χ.Α., Εκδότης: Πασχαλίδης i) Ελληνο-Γερµανικό & Γερµανο-Ελληνικό Λεξικό Ιατρικών Όρων, 2006, Συγγραφέας: Χ.Α. Καλαϊτζής, Εκδόσεις: iwrite.gr j) Αγγλική ιατρική ορολογία - Για φοιτητές της ιατρικής, 2000, Συγγραφέας: Χριστοπούλου - Αλετρά, Ελένη, Εκδότης: University Studio Press k)ελληνο-ρουµανικό, Ρουµανο-Ελληνικό Λεξικό Ιατρικών Όρων, 2006 Συγγραφείς: Πέλεχας Ε. Καραγιάννη Χ., Εκδότης: Παρισιάνου Α.Ε. l) Ελληνοαγγλικό - Αγγλοελληνικό Λεξικό Καρδιολογικών Όρων, Ελληνική Καρδιολογική Εταιρεία, Εκδότης: Ζήτα, Αθήνα 42

43 m) Ελληνοαγγλικό Λεξικό Ιατρικών & Οδοντιατρικών Όρων, Συγγραφείς: Ιωαννίδης Σ.Ο./ Ρήγα - Ιωαννίδου Σ. Εκδότης: Πασχαλίδης Ιστοσελίδες Εκτός απο την ανεύρεση των λεξικών διερευνήθηκαν και οι ιστοχώροι αρκετών νοσοκοµείων, τόσο της Ελλάδας όσο και άλλων κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Λίγα ελληνικά νοσοκοµεία και κυριώς τα πανεπιστηµιακά µεταφράζουν την σελίδα τους και στα αγγλικά. Στη Γαλλία ισχύει εν µέρει το ίδιο. Για παράδειγµα ο ιστοχώρος του Hôpital de l'institut Curie-Paris Orsay µπορεί να διαβαστεί στα γαλλικά και στα αγγλικά ενώ η ιστοσελίδα του νοσοκοµείου Clinique du Mont-Louis δεν περιλαµβάνει µετάφραση σε άλλες γλώσσες. Στην Γερµανία, την Ρουµανία και την Σουηδία τα περισσότερα νοσοκοµεία δεν παρέχουν µετάφραση, αλλά στις περιπτώσεις που υπάρχει µετάφραση είναι και πάλι στα αγγλικά. Ωστόσο η µόνη χώρα που ιστοσελίδες των νοσοκοµείων µεταφράζονται σε παραπάνω απο µια γλώσσα είναι η Αγγλία. Κάποιες από τις γλώσσες αυτές είναι τα πορτογαλικά, τα λιθουανικά, τα πολωνικά, τα ρωσικά και τα γαλλικά. Όσον αφορά στην ιατρική διαµεσολάβηση, σχετικά προγράµµατα έχουν κατά καιρούς γίνει σε όλες τις χώρες της Ευρωπαικής Ένωσης εκτός απο την ανία. Σε ερευνά, του Ramazan Salman γίνεται µια αναφορά στα προγράµµατα που τρέχουν στην Σουηδία και στη Γερµανία όσον αφορά το υγειονοµικό σύστηµα για τους µετανάστες Σεµινάρια κατάρτισης διαπολιτισµικών µεσολαβητών Το 2010 στα πλαίσια του Ετήσιου Προγράµµατος του 2009 του Ευρωπαϊκού Ταµείου Ένταξης Υπηκόων Τρίτων Χωρών και µε πρωτοβουλία του ελληνικού Υπουργείου Εσωτερικών, Αποκέντρωσης & Ηλεκτρονικής ιακυβέρνησης, υλοποιήθηκαν σεµινάρια κατάρτισης διαπολιτισµικών µεσολαβητών, µε σκοπό να αναδειχθεί η αξία της διαπολιτισµικής διαµεσολάβησης στον τοµέα της Υγείας. Το πρόγραµµα πραγµατοποιήθηκε από την Εθνική Σχολή ηµόσιας Υγείας, την εταιρεία ιάσταση Εκπαιδευτικές & Συµβουλευτικές Υπηρεσίες και τη Μη Κυβερνητική Οργάνωση ASANTE, µε συγχρηµατοδότηση κατά 75% από κοινοτικούς πόρους της Υπηρεσίες διερµηνείας για µετανάστες και 25% από εθνικούς πόρους 46 (Ηµεροµηνία επίσκεψης 29/10/12) 43

44 και αποτέλεσε συνέχεια του Προγράµµατος που ολοκληρώθηκε µε επιτυχία το 2011 σε επιλεγµένα νοσοκοµεία των περιφερειών Αθήνας και Θεσσαλονίκης µε την συνειδητοποίηση ότι στην σηµερινή πραγµατικότητα στο χώρο της υγείας είναι ιδιαίτερα σηµαντική η παροχή υπηρεσιών υγειονοµικής περίθαλψης σε µετανάστες, καθώς παρεµποδίζεται λόγω των προβληµάτων της επικοινωνίας αλλά και των διαφορετικών πεποιθήσεων αναφορικά µε την αρρώστια και την θεραπεία. Μέσα από το πρόγραµµα καταρτίστηκαν 90 διαπολιτισµικοί µεσολαβητές, οι οποίοι έγιναν δίαυλοι επικοινωνίας µεταξύ του διοικητικού, ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού των νοσοκοµείων και των µεταναστών, κυρίως των τρίτων χωρών. Στο πρόγραµµα αυτό εντάχθηκαν υπηρεσίες σε τριάντα πέντε γλώσσες και διαλέκτους, τριάντα τρεις από τις οποίες αναφέρονται από την επιστηµονική υπεύθυνη του προγράµµατος, ρ. Έλλη Ιωαννίδη-Καπόλου: αγγλικά, αγγλικά pidgin, αγγλικά Creole (σε χώρες της Αφρικής), αγγλικά patwa, αλβανικά, αµάρικ, αραβικά, Αφρικάανς (Ν. Αφρική), γαλλικά, γαλλικά Creole, γερµανικά, γεωργιανά, κροατικά, ιταλικά, ισπανικά, ουκρανικά, ρουµάνικα, ρωσικά, σερβικά, γιορούµπα, ζούλου, κικούγιου, λινγκουάλα, µπάγκλα, ντάρι, ούρντου, περσικά, παντζάµπι, σουαχίλι, τιγκρίνια, τουρκικά, φιλιππινέζικα 47. Το πρόγραµµα πραγµατοποιήθηκε σε 25 νοσοκοµεία της χώρας ενδεικτικά αναφέρω: στην Αθήνα (Γ. Ν. Παίδων Αθηνών Αγιας Σοφίας, το Γ. Ν. Νοσηµάτων του θώρακος Αθηνών Η Σωτηρία ) στην Θεσσαλονίκη ( Γ. Ν. Θεσσαλονίκη Γ. Γενηµµατάς, το περιφερειακό νοσοκοµεία Θεσσαλονίκης ΑΧΕΠΑ ), στην περιφέρεια (Γ. Ν. Κέρκυρας, Γ. Ν. Καλαµάτας, Γ.Ν. Χαλκίδας) κ.α. 48 Μ εσα από το πρόγραµµα οι ερευνητές προσπάθησαν να εστίασουν και να αναδείξουν την αξία της διαπολιτισµικής µεσολάβησης στον τοµέα της υγείας, ως δυναµικής διαδικασίας που αποσκοπεί στην ευκολότερη επαφή και αποτελεσµατική επικοινωνία των µεταναστών µε τους ιατρούς, το νοσηλευτικό προσωπικό και τη διοίκηση των νοσοκοµείων, ώστε να επιτυγχάνεται η απρόσκοπτη πρόσβασή τους στις υπηρεσίες υγείας, λαµβάνοντας υπόψη την εθνοτική τους καταγωγή και τις πολιτισµικές τους καταβολές. Ένας διαπολιτισµικός διαµεσολαβητής θα πρέπει να είναι εξοικειωµένος µε τον πολιτισµό και τη γλώσσα καταγωγής των ασθενών, να µπορεί να αναγνωρίσει τις πολιτισµικές παραδόσεις, καθώς και να αντιλαµβάνεται καθορισµένες συµπεριφορές και να αποτρέπει πιθανές παρανοήσεις. Επίσης να έχει την δυνατότητα να προσεγγίσει µε ευαισθησία τα προβλήµατά τους και να τους βοηθήσει στην καλύτερη συνεννόηση και στην ανάπτυξη σχέσεων εµπιστοσύνης µε 47 Η αναφορά αυτή περιλαµβάνεται στην ειδική έκδοση του διµηνιαίου ηλεκτρονικού περιοδικού της ΙΑΣΤΑΣΗΣ µε τίτλο «ιαπολιτισµική Μεσολάβηση στην Υγεία: Γέφυρες Σεβασµού και Επικοινωνίας» (Μάιος-Ιούνιος 2011) ( includes/download.asp?file=d pdf&size= ) (Ηµεροµηνία επίσκεψης 29/10/12) 44

45 το ιατρικό, νοσηλευτικό και διοικητικό προσωπικό του νοσοκοµείου. Συγχρόνως, να µεταφράζει και να ερµηνεύει τις ιδιαίτερες ανάγκες τους και προπαντός να τους ενηµερώνει και να τους εφοδιάζει µε τα απαραίτητα στοιχεία για µια εποικοδοµητική επαφή µε τους υπευθύνους. Ο διαπολιτισµικός µεσολαβητής τους συµβουλεύει και τους ενθαρρύνει να αντιµετωπίσουν τις δυσκολίες και να υπερβούν πιθανά εµπόδια επικοινωνίας. Αν και οι αρχές του προγράµµατος είναι σωστές δεν µπορούµε να πούµε µε σαφήνεια ότι οι διαµεσολαβητές έχουν την ικανότητα να ανταποκριθούν σε όλα αυτά. Όπως µας ενηµερώνει το ηλεκτρονικό περιοδικό της ιάστασης, η κατάρτιση ήταν πολύ σύντοµη, είκοσι ώρες συνολικά,προφανώς λόγω του περιορισµένου χρόνου. Αυτή η ελάχιστη κατάρτιση, συνεπώς, θέτει επ αµφιβόλω την κατάλληλη προετοιµασία των διερµηνέων για το έργο τους. 3.7 Βελγικό σύστηµα υγείας Μια χώρα όπως το Βέλγιο αξίζει να διερευνηθεί τόσο όσον αφορά το σύστηµα υγείας της αλλά και την πολύγλωσση κοινωνία της. Εφόσον δεν µας δόθηκε η ευκαιρία να κάνουµε µια αναλυτικότερη έρευνα µέσω της µεθόδου των συνεντεύξεων, προσπαθήσαµε να πάρουµε κάποιες πληροφορίες, µέσα από την βιβλιογραφία και την διαδικτυογραφία. Και αυτά σας παραθέτονται παρακάτω. Στο Βέλγιο οι δύο επίσηµες γλώσσες είναι τα φλαµανδικά και τα γαλλικά. Στα ανατολικά της χώρας, σε µία περιοχή που ανήκε µέχρι το 1918 στην Γερµανία, υπάρχει και γερµανόφωνη µειονότητα ατόµων. Παρά το µικρό µέγεθος της γερµανόφωνης κοινότητας, σε ένα µεγάλο µέρος της γαλλόφωνης περιοχής του Βελγίου η επίσηµη γλώσσα που χρησιµοποιείται στις δηµοτικές υπηρεσίες εκτός απο την γαλλική είναι και η γερµανική 49. Τα νοσοκοµεία του Βελγίου έχουν πολύ καλή φήµη και οι ιατροί εκπαιδεύονται σε υψηλό επίπεδο. Το µερίδιο του συστήµατος υγείας του Βελγίου αντιστοιχεί στο 7.35% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ). Στο Βέλγιο υπάρχει δηµόσια ασφάλιση που είναι υποχρεωτική για όλους τους πολίτες, αλλά επειδή δεν καλύπτει µεγάλο µέρος των εξόδων των ασθενών οι περισσότεροι έχουν και πρόθετη ιδιωτική ασφάλεια. Μετά την ίδρυση των υπηρεσιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Βέλγιο όλο και περισσότεροι ξένοι έρχονται να εγκατασταθούν, κάτι που ενισχύει ακόµα περισσότερο την πολυγλωσσία της χώρας. Υπολογίζεται ότι η χώρα προσελκύει ασθενείς απο όλα τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης κάθε χρόνο (Ηµεροµηνία επίσκεψης 14/10/12) 45

46 Μία ακόµα γλώσσα που είναι ευρέως διαδεδοµένη είναι η αγγλική, που χρησιµοποιείται ως γλώσσα εµπορίου και επιστήµης. Τα αγγλικά είναι τόσο διαδεδοµένα, έτσι ώστε όταν οι γαλλόφωνοι και οι φλαµανδόφωνοι δεν γνωρίζουν ο ένας την γλώσσα του άλλου τότε συνεννοούνται στην αγγλική 50. Ένα ακόµα πρόσθετο στοιχείο είναι ότι στα δηµοσια σχολεία του Βρυξελλών συναντάµε µέχρι και εβδοµήντα γλώσσες. Στα νοσοκοµεία, όµως, η αγγλική είναι η συνηθέστερη γλώσσα επικοινωνίας µεταξύ δύο ατόµων µε διαφορετικές µητρικές γλώσσες. Από έρευνα που έχει γίνει, βγήκε το συµπέρασµα ότι είναι ιδιαίτερα χρήσιµη η παρέµβαση των διαπολιτισµικών µεσολαβητών, αφού καθιστά την ιατρική περίθαλψη οµαλότερη, βελτιώνοντας την επικοινωνία και την συνεργασία µεταξύ ιατρού-ασθενή. Στα νοσοκοµεία του Βελγίου, οι διαπολιστισµικοί µεσολαβητές προτείνουν τρόπους ώστε οι πολιτιστικά διαφορετικοί ασθενείς να προσαρµοστούν καλύτερα στο περιβάλλον του νοσοκοµείου. Για παράδειγµα πολλά νοσοκοµεία παρέχουν κάποιο χώρο για να προσεύχονται οι µουσουλµάνοι ασθενείς χωρίς να παρενοχλούνται. Επίσης αρκετές διαδικασίες που λαµβάνουν χώρο στα νοσοκοµεία διεξάγονται έτσι ώστε να είναι πιο αποδεκτές στις διαφορετικές εθνικές µειονότητες, όπως κάποιες δίαιτες που πρέπει να τηρούνται για λόγους υγείας προσαρµόζονται στις διατροφικές συνήθειες των µειονοτήτων. Οι διαπολιτισµικοί µεσολαβητές αποδεικνύονται ικανοί να επιλύσουν τις συγκρούσεις µεταξύ του υγειονοµικού προσωπικού και των εθνοτικών µειονοτήτων, µερικές φορές υπερασπίζονται µε επιτυχία τους ασθενείς τους όταν αυτοί προσβάλονται απο ρατσιστικέςκαι επιθετικές συµπεριφορές Ξενόγλωσσα Ινστιτούτα Θεσσαλονίκης Η συνέχεια της έρευνας περιλάµβανε αναζήτηση τµηµάτων για την εκµάθησης ξενόγλωσσης, ιατρικής ορολογίας για τους απόφοιτους της ιατρικής σχολής που ήθελαν να ειδικευθούν ή για τους αποφοίτους λυκείων που επιθυµούσαν να σπουδάσουν ιατρική στο εξωτερικό. Τα περισσότερα φροντιστήρια δεν παρέχουν ειδικά τµήµατα διαµορφωµένα γι αυτό τον σκοπό εκτός αν ζητήσει κάποιος ιδιαίτερα µαθήµατα. Ωστόσο, το Γαλλικό Ινστιτούτο καθώς 50 (Ηµεροµηνία επίσκεψης 3/9/2012) 51 Hans Verrept Head of the Intercultural Mediation Unit, DG1, Federal Public Service of Public Health, Food Chain Security and Environment This article will be published in a slightly modified form in: Valero-Garcés, C & Martin, A. (eds.) Crossing borders in community interpreting. Definitions and dilemmas. Amsterdam/Philadelpia: Benjamins Intercultural Mediation: an Answer to Health Care Disparities? 46

47 και το Γερµανικό Ινστιτούτο Γκαίτε διαθέτουν τµήµατα εκµάθησης της γαλλικής και γερµανικής ορολογίας αντίστοιχα. Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Γκαίτε, στόχος του τµήµατος γερµανικών για ιατρούς είναι η ικανότητα επαγγελµατικής επικοινωνίας στον ιατρικό χώρο. Οι συµµετέχοντες µαθαίνουν να επικοινωνούν και να αντιδρούν σωστά στη γερµανική γλώσσα στον ιατρικό και κοινωνικό χώρο. Με τη βοήθεια προφορικών και γραπτών κειµένων, αναλαµβάνοντας ρόλους σε καταστάσεις, όπου πρέπει να συζητούν, οι σπουδαστές εξασκούνται στην επαφή και τη συζήτηση µε ασθενείς και συναδέλφους και γνωρίζουν το χώρο εργασίας και εκπαίδευσής τους σε νοσοκοµεία, ιατρεία, οδοντιατρεία. Συγχρόνως ενηµερώνονται για το γερµανικό σύστηµα υγείας και εξασκούνται στην υποβολή αιτήσεων και στη προσωπική συνέντευξη. Το τµήµα απευθύνεται σε ιατρούς και τελειόφοιτους φοιτητές ιατρικής, που σκοπεύουν να εργαστούν ή να ειδικευτούν σε γερµανόφωνες χώρες και το γλωσσικό επίπεδο στο οποίο απευθύνεται είναι η καλή γνώση επιπέδου B2. Το πρόγραµµα διαρκεί δέκα εβδοµάδες και τα µαθήµατα είναι τέσσερις ώρες την εβδοµάδα. Στον ιστοχώρο του Γαλλικού Ινστιτούτου, αναφέρεται ότι αντικείµενο των τµηµάτων είναι η προετοιµασία για την συνέχιση των σπουδών των συµµετεχόντων σε µία γαλλόφωνη χώρα και ιδιαίτερα στις σύγχρονες απαιτήσεις µιας καριέρας στο χώρο της ιατρικής. Στόχος του προγράµµατος είναι η επικοινωνία µε το νοσηλευτικό προσωπικό και η ενηµέρωση του ασθενούς και της οικογένειας του. Επίσης, η διεξαγωγή µιας σωµατικής εξέτασης, η διατύπωση της διάγνωσης, η συνταγογράφηση της θεραπείας και η κατανόηση και σύνταξη ενός επαγγελµατικού εγγράφου (αναφορά, υπηρεσιακό σηµείωµα, παρατήρηση, αποτελέσµατα εξέτασης) ή ενός ιατρικού άρθρου. Επιδιώκεται µια γενικότερη εξοικείωση µε την ιατρική ορολογία (γενική και ειδικότητας), καθώς και η κατανόηση του γαλλικού νοσοκοµείου και του πανεπιστηµιακού συστήµατος. Το πρόγραµµα απευθύνεται σε σπουδαστές και επαγγελµατίες του ιατρικού και παραϊατρικού τοµέα επιπέδου Β1 52. Παράλληλα παρέχει τη δυνατότητα στους σπουδαστές να συµµετάσχουν στις εξετάσεις του ιπλώµατος Επαγγελµατικών Γαλλικών για τα ιατρικά επαγγέλµατα Β2, του Εµπορικού και Βιοµηχανικού Επιµελητηρίου του Παρισιού ή για τον διαγωνισµό ECN (Εξετάσεις Εθνικής Κατάταξης) του ιατρικού τοµέα. Το πρόγραµµα διαρκεί οκτώ εβδοµάδες. Κάθε βδοµάδα περιλαµβάνει 4 ώρες µαθηµάτων. Και τα δύο παραπάνω προγράµµατα, λοιπόν, απευθύνονται σε τελειόφοιτους ιατρούς και παρέχουν πρακτικές γνώσεις. 52 Μέτριο επίπεδο γλώσσας : Certificat de competences linguistiques του Institut Superieur des Langues Vivantes (ISLV), Departement de francais, του Πανεπιστηµίου της Λιέγης, DELF B1. Επίπεδο Β1 47

48 3.9 Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (Μ.Κ.Ο.) Μετά την έρευνα µου στα βιβλιοπωλεία της πόλης αποφάσισα να επισκεφτώ τέσσερις οργανώσεις: τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα, τους Γιατρούς του Κόσµου και την Αγάπη Χριστού. Οι Γιατροί του Κόσµου Ελλάδας δηµιουργήθηκαν το 1990 και αποτελούν µία γνήσια Ελληνική Oργάνωση που ακολουθεί το δικό της µονοπάτι διατηρώντας την οικονοµική και διοικητική της ανεξαρτησία. Ταυτόχρονα, ωστόσο, παραµένει µέρος του ιεθνούς ικτύου των Γιατρών του Κόσµου το οποίο αποτελείται από 14 συνολικά τµήµατα (Γερµανία, Βέλγιο, Ισπανία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Ηνωµένο Βασίλειο, Σουηδία, Ελβετία, Καναδάς, Ιαπωνία και Αργεντινή). Οι Γιατροί Xωρίς Σύνορα είναι µια διεθνής, ανεξάρτητη ιατρική ανθρωπιστική οργάνωση, που παρέχει βοήθεια σε άτοµα που έχουν πληγεί από ένοπλες συγκρούσεις, επιδηµίες, αποκλεισµό από την παροχή ιατρικής φροντίδας και φυσικές καταστροφές. Η Αγάπη Χριστού είναι ελλήνικη οργάνωση µε κύριο πεδίο δράσεως την Θεσσαλονίκη που παρέχει ιατρική και υλική υποστήριξη σε άτοµα που την έχουν ανάγκη. Ο χαρακτήρας της οργάνωσης είναι χριστιανικός, αλλά παρέχει βοήθεια σε όσους την ζητούν ανεξαρτήτως θρησκεύµατος. Τα άτοµα που δέχονται την φροντίδα της είναι στην πλειοψηφία τους Αλβανοί και Ροµά. Οι ανωτέρω οργανώσεις παρέχουν τις υπηρεσίες τους εθελοντικά και αφιλοκερδώς για να βοηθήσουν τον κόσµο Συνεντεύξεις Συνέντευξη της γραµµατέας Κορίνας Καρατζά των Γιατρών του Κόσµου 2011 Kατόπιν συνεννόησης µε τους Γιατρούς του Κόσµου επισκέφθηκα το γραφείο τους, όπου µίλησα µε την ηλικίας 26 ετών γραµµµατέα, Κορίνα Καρατζά. Μου ανέφερε ότι µιλά αγγλικά, γαλλικά και ιταλικά (έζησε στη Γαλλία για τέσσερα χρόνια και σπόυδασε Γαλλική φιλολογία). Πολλές φορές έτυχε να χρησιµοποίησει αυτές τις γλώσσες για να µεσολαβήσει ανάµεσα στον ασθενή και τον γιατρό. Πρέπει να σηµειωθεί ότι οι αλλοδαποί που επισκέπτονται τους γιατρούς 48

49 συχνά δεν µπορούν να κατανοήσουν τι έχουν και µιλάνε για γενικά συµπτώµατα και περιοχές του σώµατος τους, όπως «µε πονάει η κοιλιά» αλλά δεν ξέρουν ή δεν µπορούν να εκφράσουν ποιο συγκεκριµένο σηµείο τους πονάει. Στην περίπτωση αυτή η γραµµατέας ή ο γιατρός προσφέρεται να τους βοηθήσει να καταλάβουν τι έχουν για να τους εξετάσει στη συνέχεια. Επίσης, οι Αφρικανοί έχουν τη δικιά τους γαλλική προφορά η οποία διαφέρει ανάλογα µε την περιοχή προέλευσής τους. Πολλές φορές έπρεπε η ίδια να µαντέψει τι έχουν και αυτό είναι κυρίως θέµα αντίληψης. Στο γραφείο έρχονται τσιγγάνοι απο τη Ρουµανία, Αφρικανοί και ένας µεγάλος αριθµός Ελλήνων που όλο και αυξάνει. Στην πλειοψηφία τους είναι ανασφάλιστοι. Η ιατρική ορολογία είναι κυρίως στα γαλλικά και στα αγγλικά. Εκτός απο την καθηµερινή ενασχόληση στα ιατρεία που στεγάζονται στην Θεσσαλονίκη, πραγµατοποιούνται και αποστολές στο εξωτερικό, όπως για παράδειγµα στην Ουγκάντα. Στις αποστολές αυτές συµµετείχαν γιατροί που ήξεραν αγγλικά και στην Αϊτή γαλλικά. Οι πολίτες αυτών των χωρών πηγαίνουν σε αγγλόφωνα και γαλλόφωνα σχολεία αντίστοιχα και µιλούν τις γλώσσες αυτές κατά την αντίστοιχη προφορά. Συνέντευξη της Σοφίας Γκαρενέ, υπεύθυνης στους Γιατρούς του Κόσµου 2012 Η Σοφία Γκαρενέ είναι Ελληνίδα, 36 ετών, µε σπουδές στην Κοινωνική Ανθρωπολογία και εργάζεται στην οργάνωση αυτή εδώ και οχτώ χρόνια. Σαν δεύτερη ξένη γλώσσα στο σχολείο διάλεξε τα αγγλικά και αργότερα τα τελειοποιήσε. Στην συνέντευξη που µας έδωσε επισήµανε ότι η αύξηση στον αριθµό προσέλευσης στο πολυιατρείο σε σχέση µε την προηγούµενη χρόνια ήταν ραγδαία. Το 2011 προσήλθαν για εξέταση περίπου ασθενείς, ενώ φέτος αναµένεται ο αριθµός να είναι διπλάσιος. Το ποσοστό των Ελλήνων ασθενών που εξετάστηκαν φέτος ήταν 65%, οι περισσότεροι εκ των οποιών προέρχονταν από την µεσαία τάξη, δεν ήταν µε άλλα λόγια στις ευπαθείς οµάδες του πληθυσµού. Στο πολυϊατρείο της Αθήνας το αντίστοιχο ποσοστό είναι 30% ενώ του Περάµατος φτάνει το 80-90%. Η οργάνωση προσφέρει πρωτοβάθµια ιατρική και φαρµακευτική περίθαλψή. Φέτος, λόγω της αύξησης των ασθενών αυξήθηκαν οι ανάγκες για εµβόλια και φάρµακα καθώς και τα πάγια λειτουργικά έξοδα της οργάνωσης. Το πολυϊατρείο λειτουργεί κυρίως µε εθελοντικό προσωπικό και τα φάρµακα ή τα εµβόλια που έχουν προέρχονται απο χορηγίες απλών πολιτών. Ωστόσο, φέτος οι πολίτες δυσκολεύονται περισσότερο να συνεισφέρουν και αυτό φαίνεται στις ελλείψεις που υπάρχουν. Για την διευκόλυνση της επικοινωνίας γίνονται σεµινάρια εκπαίδευσης κάθε Παρασκευή, όπου οι εθελοντές ενηµερώνονται για τις πολιτισµικές ιδιαιτερότητες των ασθενών, για τις 49

50 τεχνικές επικοινωνίας και τις αρµοδιότητες που θα µπορούσαν έχουν στους γιατρούς του κόσµου. Η κατάρτιση γίνεται συνήθως από παλαιότερα και πιο έµπειρα µέλη. Πολλοί εθελοντές είναι δίγλωσσοι ή τρίγλωσσοι και αν υπάρξουν προβλήµατα σην επικοινωνία συχνά ζητείται η βοήθεια τους, ενώ πολλές φορές και οι ασθενείς φροντίζουν να προσέρχονται µε κάποιον που γνωρίζει καλύτερα την ελληνική γλώσσα και παίζει τον ρόλο του διαµεσολαβητή. Οι γλώσσες που µιλούν οι εθελοντές είναι ρωσικά, αλβανικά, αγγλικά, γαλλικά, βουλγαρικά, ρουµανικά και ιταλικά. ιάφορα εµπόδια υποβαθµίζουν την ποιότητα της επικοινωνίας. Ο υπερβολικός φόρτος εργασίας δεν αφήνει ιδιαίτερο χρόνο στους θεραπευτές για να δώσουν προσοχή στα προβλήµατα των ασθενών αν και υπάρχει αρκετή κατανόηση. Η έλλειψη µόρφωσης κάποιων ασθενών δυσκολεύει την περιγραφή των συµπτωµάτων τους ή δηµιουργεί άλλου είδους προβλήµατα, π.χ. αρνούνται να δεχτούν να πάρουν γενόσηµα φάρµακα γιατί νοµίζουν ότι µόνο µια συγκεκριµένη µάρκα φαρµάκου θα λύσει το πρόβληµα τους και όχι η δραστική ουσία που αυτό περιέχει. Αυτή την στιγµή υπάρχει µία αποστολή στο Μόντε της Ουγκάντας που παρέχει πρωτοβάθµια ιατρική και φαρµακευτική περίθαλψη. Στην Ουγκάντα τα προβλήµατα είναι κυρίως υποσιτισµός, έλλειψη φαρµάκων και ύδρευσης. Η επίσηµη γλώσσα του κράτους της Ουγκάντας είναι τα αγγλικά, οπότε δεν υπάρχει µεγάλη δυσκολία στην επικοινωνία. Σε περιπτώση που η επικοινωνία µεταξύ των ασθενών και των ιατρών είναι δυσκολη, υπάρχουν πάντα εκεί οι ντόπιοι µεταφραστές για να βοηθήσουν. Προσεχώς θα γίνει και µία αποστολή στη Συρία όπου υπάρχει ανάγκη για άµεση παροχή ιατρικής φροντίδας λόγω εµπόλεµης σύρραξης. Συνέντευξη της κοινωνικής λειτουργού Στεφανίας Πανταζή του Πράξις Τους γιατρούς χωρίς σύνορα επισκέφτηκα αρχές Αυγούστου του Έµαθα οτι η οργάνωση Γιατροί χωρίς Σύνορα της Θεσσαλονίκης διαχωρίστηκε από εκείνη της Αθήνας και µετονοµάστηκαν το 2004 σε Πράξις. Εκεί µίλησα µε την κοινωνική λειτουργό, Στεφανία Πανταζή. Ανέφερε ότι οργάνωση αυτή κάνει αποστολές µόνο εντός Ελλάδας και ιδιαίτερα στην ανατολική Θράκη. Επιτελεί το έργο της ιατρικής φροντίδας, της ψυχοκοινωνικής στήριξης και της νοµικής και επαγγελµατικής συµβουλευτικής σε όλους τους µετανάστες που έρχονται στην χώρα µας. Μέσα από το πρόγραµµα Στέγη της Πράξις που αφορά δεκαεφτά διαµερίσµατα στην Ελλάδα και συγκεκριµένα δύο στην Θεσσαλονίκη, ένα στην Μυτιλήνη και τα δεκατέσσερα 50

51 στην Αθήνα και που απευθύνεται σε αιτούντες άσυλου από το Αφγανιστάν, το Ιράν και το Ιράκ, προσπαθούν τα µέλη της να λύσουν ολιστικά το πρόβληµα των µεταναστών αυτών, βρίσκοντας τους στέγη, δουλειά, βγάζοντας τους πράσινη κάρτα και ό,τι άλλο µπορει να χρειαστούν σε αυτή την περίπτωση. Ένα άλλο πρόγραµµα που τρέχει εδώ και τρία χρόνια είναι η κινητή µονάδα στα κέντρα κράτησης µεταναστών όπου τους παρέχονται είδη πρώτης ανάγκης. Στο γραφείο οι ανακοινώσεις είναι στα αράβικα, στα αγγλικά, στα σλάβικα, στα αγγλικά, στα βουλγάρικα, ρώσσικα, στα αρµένικα και στα γεωργιανά. Βλέποντας αυτές τις ανακοινώσεις µε το που µπαίνει κάποιος στο χώρο αναµονής µπορεί να καταλάβει σε ποιους ανθρώπους απευθύνεται, και από ποιες χώρες έρχονται οι µετανάστες στην χώρα µας. Στο γραφείο της οργάνωσης οι ανακοινώσεις είναι στα αράβικα, στα αγγλικά, στα σλάβικα, στα αγγλικά, στα βουλγάρικα, ρώσικα, στα αρµένικα και τέλος στα γεωργιανά. Βλέποντας αυτές τις ανακονώσεις µε το που µπαίνει κάποιος στο χώρο αναµονής µπορεί να καταλάβει σε ποιούς ανθρώπους απευθύνεται, και απο ποιές χώρες έρχονται οι µετανάστες στην χώρα µας. Οι ασθενείς που επισκέφτονται το γραφείο είναι χρόνιοι ασθενείς, αλβανοί, ρώσσοι, γεωργιανοί, µε µεγάλη έξαρση συγκεκριµένων πληθυσµιακών οµάδων κατα καιρούς όπως είναι οι Παλαιστίνιοι και οι Αφρικανοί. Όλοι έχουν το δικό τους ιατρικό φάκελο. Στο χώρο της «Πράξις» στην Θεσσαλονίκη εργάζεται και ένας Παλαιστίνιος γιατρός που γνωρίζει να µιλάει ελληνικά και ιταλικά. Πέρα απο την ιατρική εξυπηρέτηση που παρέχεται στους ασθενείς υπάρχει και η κοινωνική - γραφειοκρατική. Για παράδειγµα συντάσσεται µια κοινωνική έκθεση ή µια αίτηση προς τον φορέα διακανονισµό ενός χρέους ενώ παρέχεται και γραφειοκρατική βοήθεια για να εξετάζονται οι ασθενείς σε εξωτερικά εργαστήρια. Επίσης, υπάρχουν διευκολύνσεις για την έκδοση ροζ κάρτας και εύρεσης στέγης, καθώς και σε άλλα µεµονωµένα περιστατικά. Οι ανθρωποί που µεσολαβούν ανάµεσα στον ιατρό και τους ασθενείς ενδέχεται να είναι και οι ίδιοι παλιοί ασθενείς ή άτοµα που έχουν βοηθηθεί σε κάποιο άλλο πράγραµµα. Στην παρούσα περίοδο αυτοί που είναι στο γραφείο γνωρίζουν αφγανικά, ουρντού, φαρσί, αραβικά του µαρόκου ή αλλίως αραβικά του Μαγκρέµπ. Συνέντευξη του Soufiane Fakhoury Είναι ο µεταφραστής που παίρνει µέρος στο πρόγραµµα των κέντρων κρατήσεων στη Θράκη, 27 ετών. Γεννήθηκε και µεγάλωσε στο Μαρόκο, όπου και ξεκίνησε σπουδές στην αρχαιολογία τις οπoίες διέκοψε λόγω οικονοµικών δυσκολιών. Ήρθε στην Ελλάδα για να σπουδάσει ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, ενώ παράλληλα εργαζόταν. Τώρα εργάζεται στο γραφείο της οργάνωσης, στο πρόγραµµα για τα κέντρα µετανάστευσης. Μιλά γαλλικά, αραβικά, 51

52 ελληνικά, ισπανικά, και ιταλικά. Έµαθε ελληνικά στο κέντρο ελληνικής γλώσσας και συνέχισε απο µόνος του. Πριν δυο χρόνια έγινε διαπολιτισµικός διαµεσολαβητής. Μιλάνε γρήγορα και είναι πιεσµένοι ψυχολογικά έλεγε για τους κρατούµενους των κέντρων. Θέλουν να µιλήσουν για τα προβλήµατα τους σε κάποιον που να εµπιστεύονται. Ο µεταφραστής είναι αυτός που τους βγάζει απο την φυλακή οπότε έχει την δυνατότητα να παίρνει και άλλες πληροφορίες απο τους ασθενείς. Πρέπει να θυµάται τι έχουν πεί για να µεταφράσει στους γιατρούς και επίσης τον δυσκολεύουν οι διάλεκτοι. Οι άραβες µιλάνε την σωστή αραβική µόνο στα Μ.Μ.Ε. και στο Σύνταγµα, οι αιγυπτιακές ταινίες µου έµαθαν την αιγυπτιακή διάλεκτο και επίσης να χρησιµοποιώ συνώνυµες λέξεις. Γαλλικά µιλάει µε τους Αφρικανούς (κυρίως τους Νιγηριανούς), τους Πακιστανούς και τους Ινδούς. Υπάρχουν µετανάστες ακόµη και από την Λατινική Αµερική. Αυτοί που προέρχονται από τον Άγιο οµήνικο µιλάνε ισπανικά και χαρακτηριστικό τους είναι ότι µιλάνε ακατάπαυστα και συνεχώς κλαίνε. Στα ισπανικά µιλάνε και όσοι είναι από το Μεξικό και την Αργεντινή. Η γλώσσα µοιάζει πολύ µε τα ιταλικά αλλά το λεξικό τους διαφέρει πολύ. Όταν έρχεται σε επαφή µαζί τους προσπαθεί να καταλάβει τι λένε χωρίς να σταµατάει στις λεπτοµέρειες. Αν του είναι τόσο δύσκολή η γλώσσα προσπαθεί να καταλάβει τι θέλει να πεί ο ασθενής µε την νοηµατική. Στην µετάφραση πρέπει να σε εµπιστεύονται για να σου πουν την αλήθεια για το τί έχουν και πρέπει να είµαστε προσεκτικοί στο τί λέµε για να επιβεβαιωθούµε. Κάτι που προσέχουν επιπλέον είναι και η σοβαρότητα και του διαµεσολαβητή. Επειδή στα κέντρα κράτησης, οι άνθρωποι νοιώθουν υποδεέστεροι, είναι πολύ σηµαντικό να καταλάβουν ότι κάποιος τους σέβεται γιατί κερδίζει αµέσως την εµπιστοσύνη τους. Για να πάρουν άσυλο πρέπει να εξηγήσουν τους λόγους για τους οποίους βρέθηκαν στην Ελλάδα και τι είχε γίνει στην χώρα τους. Παρατηρείται όµως ότι τις περισσότερες φορές λένε ψέµατα και τους καθησυχάζει τους λέγοντας ότι είναι µονο µεταφραστής και δεν θα διαρρεύσει τις πληροφορίες που θα πάρει απο τους ίδιους και τότε τον εµπιστεύονται. Πολλές φορές δηλώνουν άλλη χώρα προέλευσης για να µην απελαθούν. Τους είναι πολύ δύσκολο, όταν για τα δεδοµένα τους έχουν πληρώσει µια περιουσία σε εκείνον που τους οδήγησε στην καινούρια χώρα. Η τιµή για την µεταφορά εξαρτάται από τη θέση που θα τους προσφερουν στο µεταφορικό µέσο. Συνέντευξη της Αγγελικής Τσαούση 52

53 Η Αγγελική Τσαούση µε το τέλος των σπουδών της στην ιατρική σχολή αποφάσισε να ιδρύσει µια οργάνωση για να βοηθήσει τους άπορους και µετέπειτα τους µετανάστες στην χώρα µας, παρέχοντας τους πρωτοβάθµια ιατροφαρµακευτική παιδιατρική περίθαλψη, τόσο στο ιατρείο όσο και στο χώρο διαµονής των ασθενών. Μητρική της γλώσσα είναι η ελληνική και µιλάει δύο ακόµη γλώσσες σε καλό βαθµό την αγγλική και τη γαλλική. Η οργάνωση εδρεύει στην οδό Μελενίκου στην Θεσσαλονίκη κοντά στα πανεπιστήµια και το 80% των ασθενών που την επισκέπτονται είναι αλλοδαποί. Η καταγωγή των ασθενών είναι κυρίως απο την Ρωσία, την Ρουµανία, το Μπαγκλαντές, την Αφρική, το Αφγανιστάν και την Αλβανία. Η οργάνωση συµπαραστέκεται στους λαθροµετανάστες παρέχοντας τους ή διεκολύνοντας τους να βρούνε στέγη και σίτιση. Στην ερώτηση αν η ελληνική πολιτεία προστατεύει τους αλλοδαπούς εργαζόµενους απάντησε ότι η µεταχείρηση των µεταναστών από την πολιτεία είναι αρκετά ευνοϊκή. Τους παρέχονται επιδόµατα στέγασης, ενώ ασφαλίζονται από την πρώτη στιγµή που πιάνουν δουλειά στην χώρα µας. Επιπλέον η Ελληνική πολιτεία τους δίνει ευκολότερα άδεια ταξί και περιπτέρων σε σχέση µε τους Έλληνες. Πολλές αλλοδαπές έχουν διοριστεί ως νοσηλεύτριες στα δηµόσια νοσοκοµεία χωρίς να έχουν κάποιο πτυχίο, σε αντίθεση µε τις ελληνίδες συναδέλφισσες τους. Ιδιαίτερα προβληµατική ήταν η επικοινωνία µε τους Αλβανούς, κυρίως τα πρώτα χρόνια λόγω του ότι είχαν απαιτήσεις που η οργάνωση δυσκολευόταν να καλύψει. Προβλήµατα δηµιουργούν και οι Ροµά, οι οποίοι ζητούν βοήθεια ακόµη κι αν δεν την έχουν ανάγκη Έρευνα µέσω του ερωτηµατολογίου Η έρευνά µου συνεχίστηκε και στον ευρύτερο νοσοκοµειακό τοµέα. Με την µέθοδο του ερωτηµατολογίου θέλησα να πάρω πληροφορίες (όπως για τις γλωσσικές πολιτικές, για την προσαρµογή τους αλλα και τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν στην χώρα υποδοχής) απο ειδικευόµενους ιατρούς που βρίσκονται αυτή την στιγµή στο εξωτερικό. Τα ερωτηµατολόγια δώθηκαν σε έλληνες σπουδαστές ιατρικών σχολών που κάνουν την ειδικότητα τους αυτή τη στιγµή στο εξωτερικό ή που έχουν σπουδάσει τα παλαιότερα χρόνια. Οι ηλικίες κυµαίνονταν από 24 µέχρι 53 χρονών. Ο αριθµός των γυναικών υπερτερούσε κατά έναν από αυτό των ανδρών και οι χωρες που µελετήθηκαν ήταν η Γαλλία, η Ρουµανία, η Γερµανία, η Ελλάδα, η Αγγλία και η Σουηδία. Σχεδόν όλοι µάθανε σαν πρώτη ξένη γλώσσα τα αγγλικά και όταν χρειάστηκε να φύγουν στο εξωτερικό για σπουδές και κατ επέκταση για να κάνουν την ειδικότητα τους µάθανε την γλώσσα της χώρας που θα τους φιλοξενούσε. 53

54 Το δείγµα µου συµπεριελάµβανε δύο ιατρούς για κάθε χώρα του ευρύτερου ευρωπαϊκού τοµέα. Τα αποτελέσµατα θα τα παραθέσω παρακάτω: 3.12 Γλωσσικό προφίλ συµµετεχόντων H Μ. Ντ. γέννηθηκε στην Ελλάδα από πατέρα έλληνα και µητέρα σερβίδα. Στο σπίτι της µιλούσαν σερβικά ενώ στις καθηµερινές τους επαφές µιλούσαν ελληνικά. Επίσης πήγε σε ελληνικό σχολείο. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα να έχει δυο µητρικές γλώσσες. Μεγαλώνοντας ξεκίνησε να µαθαίνει αγγλικά στο δηµοτικό και σε φροντιστήριο ενώ στο γυµνάσιο διδάχτηκε και γαλλικά. Μετά τις σπουδες της στην ιατρική, ξεκίνησε να διδάσκεται τα γερµανικά για να µπορέσει να κάνει την ειδικότητά της στη Γερµανία εφόσον θα αργούσε πολύ η σειρά της στην Ελλάδα. Ο Θ. Π. γεννήθηκε στην Κύπρο και µητρική του γλώσσα είναι τα ελληνικά. Τελείωσε τις σπουδές του στην ιατρική στην Αλεξανδρούπολη όπου και ξεκίνησε απο το τρίτο έτος να διδάσκεται την γερµανική γλώσσα. Η Κύπρος επηρεασµένη απο την αγγλική κατοχή, έχει ενσωµατώσει στο καθηµερινό της λεξιλόγιο και πολλές αγγλικές λέξεις. Τα αγγλικά είναι µια γλώσσα που την διδάσκονται τα παιδιά απο τότε που ξεκινάνε να φοιτούν στο δηµοτικό ασχολείο. Ο Θ. Π. γνωρίζει την αγγλική γλώσσα στο υψηλότερο επίπεδο. Η Σ. Α. γεννήθηκε στην Ρωσία και µητρική της γλώσσα είναι η ρωσική. Παντρεύτηκε έλληνα όταν σπούδαζε στην χώρα της και ερχόµενη για να κάνει την ειδικότητα της στην Ελλάδα έµαθε τα ελληνικά σε ικανοποιητικό επίπεδο. Η Ν. Μ. γεννήθηκε στο Κονγκό, επίσηµη γλώσσα του κράτους αλλά και µητρική της είναι τα γαλλικά. Έµαθε αγγλικά σε καλό επίπεδο από το σχολείο. Όταν τελειωσε την ιατρική σχολή στο Κονγκό ήρθε στην Ελλάδα για να κάνει την ειδικότητα της και παρακολούθησε ένα ετήσιο πρόγραµµα διδακτικής της ελληνικής γλώσσας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου. Τα ελληνικά τα γνωρίζει σε αρκετά καλό επίπεδο. Ο Κ. Α. γεννήθηκε στην Ελλάδα και η µητρική του γλώσσα είναι η ελληνική. Στο δηµοτικό ξεκίνησε να µαθαίνει αγγλικά σε φροντιστήριο, στο γυµνάσιο και στο λύκειο ξεκίνησε να διδάσκεται και γαλλικά στο σχολείο. Όταν αποφοίτησε από το λύκειο πήγε να σπουδάσει στην Σερβία όπου και διέµεινε τρία χρόνια και έµαθε τα σερβικά σε προφορικό µόνο επίπεδο διότι σπούδασε σε αγγλόφωνο πανεπιστήµιο. Μετά τις σπουδές του στην ιατρική, ξεκίνησε να µαθαίνει σουηδικά για να κανει την ειδικότητα του. Τώρα κάνει ειδικότητα στην Αγγλία. 54

55 Ο Α. Μ. γεννήθηκε και µεγάλωσε στην Θεσσαλονίκη, µητρική του γλώσσα είναι η ελληνική και ως δευτερη ξένη γλώσσα έµαθε τα αγγλικά σε άριστο επίπεδο. Σε πολύ µικρή ηλικία ξεκίνησε να διδάσκεται και την γερµανική γλώσσα επηρεασµένος απο το θείο του που λάτρευε την Γερµανία. Η Χ. Τ. γεννήθηκε στην Ελλάδα και η µητρική της γλώσσα είναι τα ελληνικά. Αγγλικά διδάχτηκε στο σχολείο και σε φροντιστήριο και το επίπεδο που σήµερα κατέχει είναι C1 Advanced. Ρουµανικά έµαθε όταν πήγε για σπουδές στην Ρουµανία κυρίως σε άριστο προφορικό επίπεδο και σε καλό γραπτό, αφού άριστη γραπτή γνώση δεν της είναι απαραίτητη µιας και το πανεπιστήµιο της είναι αγγλόφωνο. Η Π. Ι. γενήθηκε στη Βέροια και έχει ως µητρική της γλώσσα την ελληνική. Έµαθε αγγλικά και γαλλικά στο σχολείο και σε φροντιστήριο και το επίπεδο της είναι πολύ καλό. Τα ρουµάνικα τα έµαθε όταν πήγε να σπουδάσει στην Ρουµανία και να δουλέψει αργότερα. Ο Γ. Ν είναι γνώστης της γαλλικής γλώσσας απο τον πατέρα του που του την δίδαξε, όπως του δίδαξε και τα ήθη και έθιµα της Γαλλίας. Μητρική του γλώσσα είναι η ελληνική ενώ τα λίγα αγγλικά τα έµαθε όταν φοίτησε στο εξαθέσιο γυµνάσιο. Μητρική γλώσσα του Σ. Π. είναι τα ελληνικά. Έµαθε λίγα βουλγαρικά από τους παππούδες του που ήταν στις Σέρρες και στο σχολείο έµαθε την αγγλική γλώσσα σε ικανοποιήτικό επίπεδο. Όταν αποφάσισε να σπουδάσει στην Γαλλία παρακολούθησε ένα χρόνο µαθήµατα γαλλικών και σήµερα το επίπεδο του είναι άριστο. Η Ε. Ρ. και η. Τ. σπούδασαν µαζί στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο. Μητρική τους γλώσσα είναι η ελληνική και έµαθαν τα αγγλικά στο φροντιστήριο και στο σχολείο, σε άριστο επίπεδο. Αποφάσισαν να κάνουν την ειδικότητα τους στη Σουηδία γιατί είχε µεγάλη ζήτηση ιατρικού προσωπικού. Το επίπεδο των σουηδικών τους είναι άριστο σε γραπτό και προφορικό λόγο Ερωτηµατολόγιο Παρατίθεται το ερωτηµατολόγιο, όπως αυτό δόθηκε στους γιατρούς που δέχτηκαν να συµµετάσχουν στην έρευνα: Οι γλώσσες στο Νοσοκοµείο (µετάφραση και διερµηνεία ανάµεσα στους γιατρούς και τους ασθενείς) 55

56 Η παρακάτω έρευνα αφορά τις γλωσσικές πολιτικές στο περιβάλλον του νοσοκοµείου.τον τρόπο αντιµετώπισης τυχόν προβληµάτων που προέρχονται απο την δυσκολία της επικοινωνίας. Το ερωτηµατολόγιο είναι ανώνυµο και θα χρησιµοποιηθεί αποκλειστικά για επιστηµονικούς σκοπούς. ιαβάστε µια φορά προσεκτικά το κείµενο και απαντήστε ύστερα στις ερωτήσεις. Σας ευχαριστώ πολύ για την ευγενική σας συµµετοχή 1. Ηλικία Καταγωγή Χώρα που κάνατε ή κάνετε την ειδικότητα σας Κυκλώστε τη σωστή απάντηση Φύλο Α Γ 5. Οικογενειακή κατάσταση Έγγαµος/-η Άγαµος/-η 6. Ποια είναι η µητρική σας γλώσσα; 7. Ποιες άλλες γλώσσες γνωρίζετε; Σε ποιο επίπεδο γραπτώς και προφορικώς; (σύµφωνα µε το κρατικό πιστοποιητικό γλωσσοµάθειας) 8. Για ποιο λόγο µάθατε αυτές τις γλώσσες; 9. Γιατί επιλέξατε τη χώρα διαµονής για : σπουδές εργασία 10. Πώς κρίνετε την εκπαίδευση των ιατρών στην Ελλάδα σε σχέση µε τη χώρα που βρίσκεστε και γιατί; 11. Τι κλίµα επικρατεί στη Σχολή; Ποια είναι η πολιτική των καθηγητών ως προς τις εξετάσεις, τα εργαστήρια, είτε κατα τη διάρκεια των µαθηµάτων στους αλλοδαπούς φοιτητές (γιατρούς); 12. Η γλώσσα είναι εµπόδιο στην αντιµετώπιση προβληµάτων στην εργασία σας; 13. Η γλώσσα είναι αποτρεπτικό στοιχείο για να σπουδάσει ή να εργαστεί κάποιος σε άλλη χώρα; Αν ναι, γιατί; 14. Η ιατρική ορολογία σας δυσκολεύει στην αντιµετώπιση των περιστατικών; 15. Υπάρχουν κοινές ιατρικές ορολογίες ανάµεσα στη µητρική σας γλώσσα και στην χώρα εργασίας; ώστε παραδείγµατα. 16. Ποια είναι η αντιµετωπίση των αλλοδαπών γιατρών στο χώρο εργασίας α) από τους ασθενείς 56

57 β) από τους συνάδελφους σας; 17. Ποιες δυσκολίες αντιµετώπισατε όταν ήρθατε στην χώρα και τι κάνατε; 18. Όταν έρχονται ασθενείς απο µια ξένη χώρα πώς τους αντιµετωπίζετε; Σας καλούν να µεσολαβήσετε για την καλυτερη κατανοήση της ασθένειας τους και την κατάλληλη περίθαλψη που θα χρειαστούν; 19. Όταν έρχονται οι συµπατριώτες σας πώς αντιµετωπίζονται; 20. Αντιµετωπίζετε προβλήµατα στην περίθαλψη των ασθενών; 21. Θεωρείτε ότι αντιµετωπίζεστε ισότιµα µε τους άλλους εργαζόµενους στο νοσοκοµείο; 22. Η γαλλική νοµοθεσία προστατεύει τον αλλοδαπό εργαζόµενο; 23. Οι ειδικευόµενοι αντιµετωπίζονται διαφορετικά ανάλογα µε την εθνικότητά τους; Αντιληφθήκατε ρατσιστικές συµπεριφορές ; 24. Πιστεύετε οτι η χώρα εργασίας δίνει κίνητρα στους ξένους για να εργαστούν εδώ; 25. Αν σας λέγαµε να συγκρίνετε το σύστηµα περίθαλψης µε το αντίστοιχο σύστηµα της χώρας σας ποιες θα ήταν οι διαφορές; 26. Ποια είναι τα σηµαντικότερα εµπόδια στην καλή επικοινωνία ιατρού ασθενούς όταν έχουν διαφορετική µητρική γλωσσα; 27. Θα θέλατε να προσθέσετε ή να προτείνετε κάτι ακόµα από την προσωπική σας εµπειρία; (Προβλήµατα - τυχόν απρόβλεπτα περιστατικά) Σας ευχαριστώ για τον χρόνο σας 3.14 Απαντήσεις Ακολούθως παρατίθενται οι απαντήσεις που ελήφθησαν στις ανωτέρω ερωτήσεις, καθώς και µια επεξηγηµατική ανάλυση τους, όπου αυτό κρίθηκε απαραίτητο. 1. Ηλικία Λήφθηκαν απαντήσεις από ιατρούς διαφόρων ηλικιών. Το παρακάτω διάγραµµα παρουσιάζει τις ηλικιακές οµάδες στις οποίες ανήκουν: 57

58 4,5 4 3,5 Αριθµός ατόµων 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 < >40 Ηλικία Σχήµα 1. Ηλικίες του δείγµατος 2. Καταγωγή Το δειγµατολόγιο αφορούσε κύριως Έλληνες που πήγαν να ειδικευθούν η να σπουδάσουν στο εξωτερκό. Ωστόσο συµπεριελήφθηκαν δύο αλλοδαποί που απασχολούνται στην Ελλάδα καθώς και ένας Κύπριος. 3. Χώρα ειδικότητας Λήφθηκαν συνεντεύξεις από δύο άτοµα από καθεµία τις παρακάτω χώρες: Ελλάδα, Ρουµανία, Αγγλία, Σουηδία, Γερµανία και Γαλλία. 58

59 Σχήµα 2. Οι χώρες που διερευνήθηκαν 4. Φύλο Το παρακάτω διάγραµµα παρουσιάζει το φύλο των ιατρών που συµµετείχαν στην έρευνα: Σχήµα 3. Φύλο του δείγµατος 5. Οικογενειακή κατάσταση Η οικογενειακή κατάσταση των ερωτηθέντων απεικονίζεται στο Σχήµα 4. 59