Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη. Μερική αποτίµηση των οικονοµικών επιδράσεων

Transcript

1 Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 8(8): Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη. Μερική αποτίµηση των οικονοµικών επιδράσεων Ευάγγελος Αραµπατζής Πολιτικός Επιστήµων, Υποψήφιος ιδάκτορας, Τµήµα Οικονοµικών Επιστηµών, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Άγγελος Κότιος Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πεδίο Άρεως, Βόλος, τηλ: Περίληψη Η οικονοµική συνεργασία της Ευρωπαϊκής Ένωσης µε τις χώρες της Μεσογειακής λεκάνης εισήλθε µετά τη ιάσκεψη της Βαρκελώνης το 1995 σε µια νέα τροχιά. Στη διάσκεψη αυτή τέθηκαν ιδιαίτερα φιλόδοξοι στόχοι προκειµένου τα δύο µέρη, µέσα από νέου τύπου συµφωνίες σύνδεσης και οικονοµικής συνεργασίας, να προωθήσουν σταδιακά την οικονοµική τους ολοκλήρωση. Παράλληλα, η Κοινότητα, αποφάσισε τη διεύρυνση και τη βελτίωση των µέσων για τη στήριξη της διαδικασίας οικονοµικής ανάπτυξης των χωρών της Μεσογείου. Στόχος της παρούσης ερευνητικής εργασίας είναι η ενδιάµεση αξιολόγηση των οικονοµικών επιπτώσεων της νέας ευρωµεσογειακής συνεργασίας. Συγκεκριµένα, ερευνώνται οι επιπτώσεις στις συνολικές διαπεριφερειακές οικονοµικές ροές, στη διάρθρωση και εξέλιξη του διµερούς εµπορίου, στο ζήτηµα του εµπορίου αγροτικών προϊόντων, στις άµεσες επενδύσεις και στα δηµοσιονοµικά έσοδα των τρίτων µεσογειακών χωρών. Τέλος, η ανάλυση κλείνει µε τη διατύπωση συµπερασµάτων και προτάσεων για την ενίσχυση της αναπτυξιακής επίδρασης της ευρωµεσογειακής συνεργασίας. Λέξεις Κλειδιά: Ευρωπαϊκή Ένωση, Μεσογειακές χώρες, ιάσκεψη της Βαρκελώνης, ευρωµεσογειακή οικονοµική συνεργασία, περιφερειακή οικονοµική ολοκλήρωση Ιούνιος 2002 Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, Βόλος, Τηλ: , ιαθέσιµο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση:

2

3 Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η ευρωµεσογειακή συνεργασία που εγκαθιδρύθηκε κατά τη ιάσκεψη της Βαρκελώνης το 1995 έθετε σαφείς πολιτικούς, οικονοµικούς και κοινωνικούς στόχους. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την οικονοµική εταιρική σχέση µεταξύ των 15 κρατών µελών της ΕΕ και των 12 Τρίτων Μεσογειακών Χωρών (ΤΜΧ) τρία κυρίως είναι τα σηµαντικότερα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη σχέση αυτή: 1. Η οικονοµική περιφερειακή διάσταση. Οι 15 ευρωπαϊκές και οι 12 µεσογειακές χώρες επιδιώκουν τη δηµιουργία ενός ενοποιηµένου οικονοµικού χώρου µε βασική επιδίωξη την εντατικοποίηση των οικονοµικών τους σχέσεων και την ολοκλήρωση των αγορών. 2. Η επιδίωξη της κοινωνικής ανάπτυξης της περιοχής. Πέραν της επίτευξης συγκεκριµένων οικονοµικών στόχων, σηµαντική επιδίωξη της περιφερειακής συνεργασίας αποτελεί και η επίτευξη κοινωνικών στόχων στην περιοχή της Μεσογείου. 3. Η δηµιουργία µίας νέας οικονοµικής εταιρικής σχέσης. Πρόκειται για µία νέα συνεργασία, η οποία αντικαθιστά το προηγούµενο σύστηµα των ασύµµετρων εµπορικών προτιµήσεων που δηµιουργούσε πολλές ανισότητες και διακρίνουσες µεταχειρίσεις των ΤΜΧ από την πλευρά της Κοινότητας µε µία ενιαία, καθολική και περιεκτική προσέγγιση. Η παρέλευση µίας µόλις εξαετίας από την έναρξη της νέας αυτής εταιρικής σχέσης δεν αποτελεί επαρκές χρονικό διάστηµα για την εξαγωγή ασφαλών συµπερασµάτων. Εν τούτοις το χρονικό αυτό διάστηµα είναι αρκετό για να αναζητηθούν και να εκτιµηθούν συνοπτικά οι πρώτες επιδράσεις και τα πρώτα αποτελέσµατα που είχε µέχρι στιγµής η ευρωµεσογειακή οικονοµική συνεργασία στις ΤΜΧ. Έτσι, η οικονοµική αποτίµηση της ευρωµεσογειακής συνεργασίας αποτελεί µία κλασική περίπτωση της επαλήθευσης ή της διάψευσης της θεωρίας περί δηµιουργίας και εκτροπής εµπορίου καθώς και των άλλων δυναµικών και στατικών επιδράσεων της διεθνούς περιφερειακής οικονοµικής ολοκλήρωσης (βλέπε σχετικά DeRosa 1998, World Bank 2000, Baldwin and Velables 1995, Winters 1998). Ωστόσο η αποτίµηση µίας τέτοιας συνολικής οικονοµικής και κοινωνικής συνεργασίας προσκρούει σε αρκετές δυσκολίες για τους εξής λόγους: Η ευρωµεσογειακή εταιρική οικονοµική συνεργασία εδράζεται µεν σε νέες αρχές και διαδικασίες, αλλά το θεµελιώδες βασικό της στοιχείο εξακολουθεί να αποτελεί το διµερές στοιχείο. Οι σχέσεις της ΕΕ µε τις επί µέρους ΤΜΧ καθορίζονται κατά το µεγαλύτερο µέρος τους από διµερείς συµφωνίες και συµβάσεις. Αποτέλεσµα της διατήρησης του διµερούς χαρακτήρα της ευρωµεσογειακής οικονοµικής συνεργασίας είναι ότι ορισµένες από τις ΤΜΧ να έχουν προωθήσει τη συνεργασία τους µε την ΕΕ και κάποιες µάλιστα να είναι έτοιµες προς ένταξη, όπως π.χ. η Κύπρος, η Μάλτα και η Τουρκία και άλλες να µην έχουν ακόµη υπογράψει τις σχετικές συµβάσεις συνεργασίας. Η ταχύτητα συνεπώς και ο ρυθµός της διµερούς συνεργασίας µεταξύ της ΕΕ και των επί µέρους ΤΜΧ διαφέρει Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2002, 8(8)

4 180 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος από χώρα σε χώρα, γεγονός που καθιστά δύσκολη τη συνολική αποτίµηση της συνεργασίας των δύο µερών. Ένας δεύτερος λόγος που δυσχεραίνει τη συνολική αποτίµηση της ευρωµεσογειακής συνεργασίας είναι ότι οι σχετικές συµφωνίες και συµβάσεις άρχισαν να ισχύουν µόλις το Βασικοί στόχοι και προγράµµατα, όπως π.χ. η δηµιουργία της ΖΕΕ εντός 10 ετών, η αποπεράτωση πολλών προγραµµάτων MEDA κ.ά., δεν έχουν ακόµη υλοποιηθεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη, µε αποτέλεσµα να είναι δύσκολη η αποτίµηση της κατάληξης και η αποτίµηση των αποτελεσµάτων τους. Ένας επί πλέον λόγος που καθιστά δύσκολο το εγχείρηµα της αποτίµησης της ευρωµεσογειακής οικονοµικής συνεργασίας, είναι η δυσχέρεια του υπολογισµού της συσχέτισης µεταξύ ορισµένων εξελίξεων της πραγµατικής οικονοµίας και των εφαρµοζοµένων πολιτικών µίας χώρας. Οι οικονοµικές πολιτικές των ΤΜΧ δεν αποτελούν απόρροια µόνον του πλαισίου που θέτει η ευρωµεσογειακή συνεργασία, αλλά περισσότερο µία σύνθεση αυτού µε τις εσωτερικές πολιτικές που ασκούν οι ΤΜΧ αναλόγως των εθνικών επιδιώξεών τους. Οι εσωτερικές όµως πολιτικές των επί µέρους ΤΜΧ διαφέρουν αισθητά µεταξύ τους. Κατά συνέπεια είναι αρκετά δύσκολο να υπολογισθεί ο συσχετισµός των εξελίξεων της πραγµατικής οικονοµίας ως αποτέλεσµα των επιδράσεων της ευρωµεσογειακής συνεργασίας. Είναι δύσκολο µε άλλα λόγια στη συγκεκριµένη περίπτωση να αποδοθεί η σχέση «αιτίου-αιτιατού». Παρά τις ανωτέρω δυσκολίες, επιχειρείται κατωτέρω µία πρώτη εκτίµηση των επιδράσεων της ευρωµεσογειακής εταιρικής οικονοµικής σχέσης σε επί µέρους κλάδους των οικονοµιών των ΤΜΧ κατά το διάστηµα Το ισοζύγιο των επί µέρους οικονοµικών ροών µεταξύ της ΕΕ και των ΤΜΧ Απογοητευτικά είναι τα µεγέθη που αφορούν το εµπόριο αγαθών µεταξύ της ΕΕ και των ΤΜΧ, εφόσον κατά το διάστηµα διαπιστώνεται µία εµπορική ύφεση µεταξύ τους. Όπως συνάγεται από τον Πίνακα 1, το έλλειµµα του εµπορικού ισοζυγίου των ΤΜΧ µε την ΕΕ εξακολουθεί καθ όλη την εξεταζόµενη περίοδο σε υψηλά επίπεδα. Όπως φαίνεται και από τον Πίνακα 2 το διµερές έλλειµµα διευρύνθηκε σηµαντικά µεταξύ 1992 και 1998, ενώ πλέον τα 3/5 περίπου του συνολικού ελλείµµατος του εµπορικού ισοζυγίου των ΤΜΧ (50 περίπου δις.$) αποδίδεται στο εµπορικό αυτό έλλειµµα µε την ΕΕ. Η σηµαντική αυτή αύξηση του ελλείµµατος δύναται να αποδοθεί σε δύο βασικές αιτίες: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

5 Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη 181 α) Στον περιορισµό της ζήτησης από την πλευρά των χωρών µελών της ΕΕ, λόγω των προσπαθειών σταθεροποίησης των οικονοµιών τους στο πλαίσιο της προσαρµογής τους στις απαιτήσεις σύγκλισης της ΟΝΕ. β) Στην αύξηση του ανταγωνισµού που υπέστησαν οι εξαγωγές των ΤΜΧ προς την ΕΕ. Η αύξηση αυτή προήλθε αφενός από την πτώση της συνολικής εξωτερικής εµπορικής προστασίας της Κοινότητας µετά τον Γύρο της Ουρουγουάης το 1994 και αφετέρου λόγω του ανοίγµατος των ευρωπαϊκών αγορών στις εξαγωγές ανταγωνιστικών προς τις ΤΜΧ χωρών, όπως π.χ. οι χώρες της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης και οι χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (Alessandrini 2001). Στον τοµέα των υπηρεσιών και ειδικότερα σε ό,τι αφορά τις τουριστικές υπηρεσίες, οι ΤΜΧ εµφανίζουν ένα σηµαντικό πλεόνασµα µε την ΕΕ (βλέπε Πίνακα 1). Το πλεόνασµα ανήλθε κατά την περίοδο του 1998 σε 20 περίπου δις. $, µε αποτέλεσµα η άνοδος αυτή να είναι ικανή να καλύψει το 50% περίπου του συνολικού εµπορικού ελλείµµατος µεταξύ της ΕΕ και των ΤΜΧ (Handoussa and Reiffers 2001). Σηµαντική επίσης παρουσιάζεται και η αύξηση του καθαρού εµπορικού ισοζυγίου των εµβασµάτων (14,6 δις.$), οφειλοµένη στον µεγάλο αριθµό των µεταναστών από τις χώρες της περιοχής. Αντίθετα, η µεταφορά κερδών κεφαλαίου από τις ΤΜΧ φαίνεται να µειώνεται το 1998 (από 10 δις. στα 8,3 δις.$), ενώ οι καθαρές µεταβιβαστικές ροές χωρίς ανταπόδοση παραµένουν µάλλον σταθερές κατά την περίοδο (9,7 δις. $). Το συνολικό πάντως ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών καθώς και το ισοζύγιο κεφαλαίων εµφάνισε µία σταθερή µείωση από 8,8 δις. το 1995 σε 1,6 δις.$ το Το πρόβληµα της χρηµατοδότησης των ανωτέρω ελλειµµάτων επιλύεται κατά κανόνα µέσω µακροπροθέσµων ιδιωτικών επενδύσεων, επενδύσεων χαρτοφυλακίου και άµεσων επενδύσεων, µέσω τραπεζικών δανείων ή και µέσω της µείωσης των συναλλαγµατικών αποθεµάτων των κεντρικών τραπεζών των εµπλεκοµένων χωρών. Οι ετήσιες καθαρές άµεσες επενδύσεις των ΤΜΧ ανέρχονται το 1998 σε 4 περίπου δις. $, µε παρατηρούµενη την αύξηση του µέσου όρου των επενδύσεων χαρτοφυλακίου, λόγω της ανάπτυξης των χρηµατιστηρίων. Η χρηµατιστηριακή όµως κρίση του 1998, η οποία έπληξε ιδιαίτερα τα χρηµατιστήρια της Τουρκίας και της Αιγύπτου, οδήγησε σε µεγάλες ρευστοποιήσεις και εκροές εισαχθέντων κεφαλαίων που προορίζονταν για επενδύσεις χαρτοφυλακίου. Έτσι, η σταθερή αύξηση των καθαρών εισροών χαρτοφυλακίου που σηµειώθηκε κατά την περίοδο , µετατράπηκε το 1998 σε µεγάλο έλλειµµα της τάξεως των 6,3 δις. $. Η εµπορική χρηµατοδότηση και η χρηµατοδότηση µέσω ιδιωτικών τραπεζών εµφανίζεται πλεονασµατική, ανερχόµενη το 1998 σε 9,5 δις. $. Η καθαρή ωστόσο εξωτερική δηµόσια χρηµατοδότηση υπήρξε αρνητική, οφειλόµενη κυρίως στο υπερβολικό ύψος του εξωτερικού χρέους και τις ετήσιες εκροές για την εξυπηρέτησή του, δηλαδή την χρηµατοδότηση της αποπληρωµής του συν τους τόκους. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2002, 8(8)

6 182 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος Με βάση τα ανωτέρω ελλείµµατα του εµπορικού ισοζυγίου των ΤΜΧ µε την ΕΕ και µε µεγάλη πιθανότητα ότι αυτά θα αυξηθούν έτι περαιτέρω µε την εφαρµογή της Ζώνης Ελευθέρου Εµπορίου (ΖΕΕ), οι ΤΜΧ θα κληθούν να αντιµετωπίσουν το µεγάλο πρόβληµα της χρηµατοδότησής τους. Στην περίπτωση αυτή µία δυνατή διαχρονική χρηµατοδότηση θα µπορούσε να διασφαλισθεί: 1. Μέσω της αύξησης των αµέσων ξένων και ιδιαίτερα των ευρωπαϊκών επενδύσεων στις ΤΜΧ, τόσο σε τοµείς παραγωγής, όσο και σε επενδύσεις χαρτοφυλακίου. 2. Μέσω της αύξησης των Κοινοτικών µεταβιβαστικών πληρωµών και των γενικότερων χρηµατοδοτήσεων για έργα ανάπτυξης. Σηµαντική συµβολή προς την κατεύθυνση αυτή θα αποτελούσε η αναδιαπραγµάτευση του δηµοσίου χρέους των ΤΜΧ. 3. Μέσω της ενεργοποίησης των ιδιωτικών τραπεζών και της γενικότερης ιδιωτικής χρηµατοδότησης του εµπορίου. 4. Μέσω της συνεχιζόµενης αύξησης του ισοζυγίου των υπηρεσιών των ΤΜΧ µε έµφαση στις τουριστικές υπηρεσίες, οι οποίες, όπως διαπιστώθηκε, καλύπτουν σηµαντικό µέρος των εµπορικών ελλειµµάτων, και 5. µέσω της αύξησης των εµβασµάτων των µεταναστών, που ο αριθµός τους αναµένεται να αυξηθεί τα επόµενα χρόνια, λόγω της µείωσης του ενεργού πληθυσµού των ευρωπαϊκών χωρών (United Nations 2000). 3. Εξέλιξη και διάρθρωση του διµερούς εµπορίου α)επιδράσεις στις εξωτερικές εµπορικές πολιτικές Η αύξηση του βαθµού ανοίγµατος των οικονοµιών των περισσοτέρων ΤΜΧ αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισµα των τελευταίων δύο δεκαετιών. Όπως διαπιστώνεται από τον Πίνακα 2, ο βαθµός αύξησης του εµπορίου είναι αισθητά µεγαλύτερος από το ποσοστό αύξησης του ΑΕΠ των ΤΜΧ. Αυτό υποδηλώνει ότι και στην περίπτωση των ΤΜΧ ακολουθήθηκε η διεθνής τάση της διεθνοποιηµένης οικονοµίας και της παγκοσµιοποίησης (Augier and Gasoriek 2000). Σε ό,τι αφορά τις επί µέρους χώρες, οι οποίες σηµείωσαν µεγαλύτερο άνοιγµα των οικονοµιών τους, η Τουρκία, το Ισραήλ και ο Λίβανος φαίνονται ότι αύξησαν σηµαντικά την εξωτερική τους οικονοµία κατά τα τελευταία έτη. Ως ποσοστό του συνολικού εµπορίου των ΤΜΧ η Τουρκία κατέχει την υψηλότερη θέση µε 34% και έπεται το Ισραήλ µε 24%. Αθροιζόµενα τα ποσοστά των δύο χωρών καλύπτουν το 58% του συνόλου, ποσοστό που καταδεικνύει ότι η ποσοτική βαρύτητα των επί µέρους ΤΜΧ στο συνολικό εµπόριο είναι τελείως διαφορετική. Η διαφοροποίηση αυτή γίνεται εµφανέστερη αν ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

7 Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη 183 συνεκτιµηθεί η πραγµατικότητα ότι οι υπόλοιπες 10 χώρες, µολονότι κατέχουν το 70% του πληθυσµού, καλύπτουν µόνο το 40% περίπου του εξωτερικού εµπορίου των ΤΜΧ. Η εκτίµηση για τα επόµενα έτη είναι ότι οι ΤΜΧ θα προβούν σε ακόµη µεγαλύτερο άνοιγµα των αγορών τους, όπου θα σηµειωθεί επίσης µεγαλύτερη αύξηση του εξωτερικού τους εµπορίου σε σύγκριση µε την αύξηση του ΑΕΠ. Οι λόγοι που συνηγορούν προς την εκτίµηση αυτή στηρίζονται τόσο στη προσδοκία της αύξησης του τοµέα των υπηρεσιών (τουρισµός, µεταφορές), όσο και του τοµέα των επικοινωνιών και της πληροφορικής. Ήδη σε ορισµένες χώρες ο τοµέας των υπηρεσιών εµφανίζει υψηλά ποσοστά. Η Αίγυπτος, το Μαρόκο, η Τυνησία και η Ιορδανία εξάγουν υπηρεσίες, οι οποίες αντιστοιχούν στο 12-25% του ΑΕΠ τους. Μία ακόµη ώθηση για το περαιτέρω άνοιγµα των αγορών των ΤΜΧ αναµένεται να προκύψει από τη µείωση των δασµών, την εξάλειψη των ποσοστώσεων καθώς και των πάσης φύσεως άλλων εµπορικών εµποδίων. Οι µειώσεις και καταργήσεις αυτές θα υλοποιηθούν τόσο µε την εγκαθίδρυση της ευρωµεσογειακής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΖΕΕ) µέχρι το 2010, η οποία προϋποθέτει ούτως ή άλλως την κατάργηση των πάσης φύσεως δασµών και άλλων εµποδίων στο εµπόριο των βιοµηχανικών προϊόντων, όσο και στο πλαίσιο του νέου Γύρου των διαπραγµατεύσεων του ΠΟΕ (Harrison et.al 1996). Σε ό,τι αφορά το καθεστώς προστασίας των διαφόρων προϊόντων που ισχύει ακόµη για τις ΤΜΧ διαπιστώνουµε έναν υψηλό βαθµό προστασίας στα επεξεργασµένα αγροτικά, στα ενδύµατα, στα κλωστοϋφαντουργικά και σε διάφορα ενδιάµεσα προϊόντα (Handoussa and Reiffers 2001). Ο µέσος όρος δασµολογικής προστασίας των ΤΜΧ είναι πολύ υψηλότερος από αυτόν των βιοµηχανικών χωρών και κυµαίνεται µεταξύ 30-40% της αξίας των εισαγωγών, έναντι 5% που ισχύει στις βιοµηχανικές χώρες. Στα αίτια της διατήρησης της υψηλής δασµολογικής προστασίας των µεσογειακών προϊόντων πρέπει να αναζητήσει κανείς την πολιτική κυρίως βούληση των χωρών αυτών να εξασφαλίζουν, µέσω της υψηλής προστασίας, σηµαντικά έσοδα για τις δηµοσιονοµικές τους ανάγκες. Η πορεία για τη σταδιακή εξάλειψη και κατάργηση των δασµών ποικίλει ανά χώρα και προϊόν. Είναι πολύ χαµηλή στην περίπτωση των αγροτικών και επεξεργασµένων προϊόντων, µέση για τα ενδιάµεσα (χηµικά, σίδηρος, χάλυβας, χαρτί, ξύλο κ.λπ.) και ταχύτερη στους εξοπλισµούς, τα µηχανήµατα και τα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας. Μία τέτοια φιλελευθεροποίηση των εξωτερικών οικονοµιών των ΤΜΧ θα αποβεί επωφελής για την ΕΕ πρωτίστως, εφόσον η µείωση των δασµών µεταξύ ΕΕ και ΤΜΧ θα είναι απόλυτη στο πλαίσιο της ΖΕΕ (Rhein 1999). Αντιθέτως, λιγότερο ωφεληµένες θα είναι οι τρίτες χώρες, των οποίων το εµπόριο θα βασίζεται στη ρήτρα του µάλλον ευνοουµένου κράτους, δηλαδή στο κοινό δασµολόγιο που δεσµεύονται οι χώρες αυτές να ακολουθήσουν στο πλαίσιο της GATT. Μία τέτοια δέσµευση υπολογίζεται ότι θα Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2002, 8(8)

8 184 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος οδηγήσει σε ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα της ΕΕ της τάξεως του 15-30% σε σχέση µε τον υπόλοιπο κόσµο (Augier and Gasoriek 2000). Από την πλευρά της γεωγραφικής διάρθρωσης του εξωτερικού εµπορίου, η ΕΕ εµφανίζεται ως ο πλέον προνοµιούχος εµπορικός εταίρος των ΤΜΧ. Το 51% των συνολικών εξαγωγών των ΤΜΧ απορροφήθηκε το 1998 από την ΕΕ, ενώ το 53% των συνολικών τους εισαγωγών προήλθε από την Ευρώπη. Το ποσοστό όµως αυτό φαίνεται να µειώνεται κατά τη δεκαετία του 90, σε αντίθεση µε τη δεκαετία του 80 όπου παρουσίαζε άνοδο. Από την ανάγνωση του πίνακα 27 συνάγεται επίσης ότι οι χώρες του Μασρέκ και η Τουρκία ήταν αυτές που κυρίως επεδίωξαν να διαφοροποιήσουν το γεωγραφικό προορισµό των εξαγωγών τους. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η Αίγυπτος, της οποίας το εµπόριο φαίνεται να µην εξαρτάται τόσο πολύ από την ΕΕ (Ghoneim, 2000). β) Εξέλιξη εµπορικών ροών και εµπορικών ισοζυγίων Παρά το γεγονός ότι η ΕΕ αποτελεί τον πρώτο εµπορικό εταίρο των ΤΜΧ, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, εντούτοις το συνολικό εµπορικό έλλειµµα των µεσογειακών χωρών µε τον ευρωπαϊκό τους εταίρο τα τελευταία χρόνια αυξάνεται. Είναι χαρακτηριστικό το ποσοστό του εµπορικού ελλείµµατος, το οποίο από 46% ανήλθε το 1998 στο 60%. Σε απόλυτους αριθµούς η αύξηση αυτή αντιστοιχεί το 1998 σε 30 δις. έναντι 12 δις. $ το Η προτιµησιακή µεταχείριση που απολαύουν οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις στην περιοχή µπορεί να εξηγήσει µερικώς τη διαµορφωθείσα αυτή κατάσταση (Handoussa and Reiffers, 2001). Η αναφερθείσα υψηλή εµπορική εξάρτηση των ΤΜΧ από την ΕΕ διαφοροποιείται από χώρα σε χώρα και από προϊόν σε προϊόν. Σε ό,τι αφορά πάντως το σκέλος των εισαγωγών διαπιστώνουµε ότι οι χώρες Μάλτα, Τυνησία, Αλγερία, Λίβανος, Ισραήλ, Μαρόκο, Συρία, Τουρκία και Ιορδανία εξαρτώνται σε ποσοστό µεγαλύτερο από 50% από τις ευρωπαϊκές εισαγωγές (βλ. πίνακα 3). Παράλληλα, περισσότερο από το 50% των συνολικών τους εξαγωγών διοχετεύουν προς την ΕΕ οι χώρες Τυνησία, Συρία, Αλγερία, Μαρόκο και Μάλτα. Έτσι, οι χώρες µε ποσοστό εισαγωγών από την ΕΕ µικρότερο του 50% είναι η Κύπρος και η Αίγυπτος, ενώ οι χώρες που εξάγουν λιγότερο από το 50% των συνολικών εξαγωγών τους προς την ΕΕ είναι η Κύπρος, η Τουρκία, η Αίγυπτος, η Ιορδανία, ο Λίβανος και το Ισραήλ (Sideri, 2000). Σε ό,τι αφορά την τοµεακή προέλευση των εισαγωγών των ΤΜΧ ή την τοµεακή σύνθεση των εξαγωγών τους, η εξάρτηση των ΤΜΧ από τις µη ευρωπαϊκές αγορές είναι κυρίως στα αγροτικά προϊόντα, τα ποτά, τον καπνό, τις πρώτες ύλες (εκτός από πετρέλαιο), τα έλαια και τα λίπη. Τα ελλείµµατά τους από τις µη ευρωπαϊκές αγορές ανέρχονται στο 75% περίπου των συνολικών ελλειµµάτων των κατηγοριών αυτών. Ο κλάδος των βιοµηχανικών προϊόντων, όπως φαίνεται και από τον πίνακα 4, είναι αυτός που ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

9 Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη 185 διαµορφώνει τη µεγαλύτερη εξάρτηση των ΤΜΧ από την ΕΕ, υπολογιζόµενος σε 10 περίπου δις. $ στην περίπτωση της ΕΕ, έναντι µόλις 1δις. $ στην περίπτωση του υπολοίπου κόσµου. Αντιθέτως, οι ΤΜΧ εµφανίζουν πλεονάσµατα σε καύσιµα και σε βιοµηχανικά προϊόντα σιδήρου, χάλυβα κ.λπ. γ) Το ζήτηµα του εµπορίου αγροτικών προϊόντων Οι ΤΜΧ εµφανίζουν στο σύνολό τους έντονη εξάρτηση από τον τοµέα της γεωργίας, ενώ σε ορισµένες χώρες (βλ. πίνακα 5) συµβάλλει σηµαντικά στη δηµιουργία του ΑΕΠ. Έτσι, το 28,2% του ΑΕΠ της Συρίας για παράδειγµα προέρχεται από τον γεωργικό τοµέα, το 16,5% της Τουρκίας, το 13,7% της Τυνησίας, το 16,2% του Μαρόκου, το 10,8% της Ιορδανίας και το 17% της Αιγύπτου. Ιδιαίτερα χαµηλά ποσοστά της συµβολής της γεωργίας στο ΑΕΠ εµφανίζει η Κύπρος (4,2%), το Ισραήλ (2,3%) και η Μάλτα (2,8%). Χαρακτηριστικό επίσης γνώρισµα των ΤΜΧ (εκτός της Μάλτας) είναι ότι το ποσοστό του ενεργού αγροτικού πληθυσµού τους στο σύνολο του ενεργού πληθυσµού, είναι υψηλότερο από το ποσοστό της συµβολής της γεωργίας στο ΑΕΠ τους. Το ποσοστό για παράδειγµα του ενεργού πληθυσµού της Τουρκίας που απασχολείται στη γεωργία ανέρχεται στο 46,2%, του Μαρόκου στο 36,1%, της Αιγύπτου στο 33,3%, της Συρίας στο 27,8%, της Τυνησίας στο 24,6%, της Αλγερίας στο 24,3% και της Ιορδανίας στο 11,5%. Στις υπόλοιπες ΤΜΧ τα ποσοστά είναι χαµηλά και προσεγγίζουν µάλλον τα αντίστοιχα ποσοστά των χωρών της ΕΕ. Από τα στοιχεία αυτά καθίσταται εµφανές ότι ο γεωργικός τοµέας διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο στην απασχόληση και την ανάπτυξη των οικονοµιών των ΤΜΧ. Η ανταγωνιστικότητα όµως του τοµέα αυτού και η παραγωγικότητα των χωρών αυτών υφίστανται ορισµένους περιορισµούς. Ένας πρώτος περιορισµός για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής είναι το περιορισµένο έδαφος και η ποιότητά του. Φαινόµενα ερήµωσης, µακροχρόνιες ξηρασίες, έλλειψη αγροτικών υποδοµών κ.λπ. αποτελούν σοβαρά εµπόδια στην ανάπτυξη µίας εντατικής γεωργίας. Στον περιορισµό αυτό προστίθεται η µεγάλη έλλειψη και το κόστος των υδατίνων πόρων. Οι ελλιπείς αγροτικές υπηρεσίες, οι τεχνικές και φυτοϋγειονοµικές προδιαγραφές αποτελούν επίσης εµπόδια για ανταγωνιστικά αγροτικά προϊόντα. Σηµαντικό αρνητικό παράγοντα αποτελεί ακόµη το µεταφορικό κόστος που επιβαρύνει σηµαντικά τα αγροτικά προϊόντα καθώς επίσης η απουσία ικανοποιητικών υπηρεσιών στον τοµέα της εµπορίας, τυποποίησης, συσκευασίας, µεταποίησης και συντήρησης των προϊόντων. Στους τοµείς αυτούς είναι χαρακτηριστική η υστέρηση των ΤΜΧ σε σύγκριση µε τις ευρωπαϊκές χώρες. Η µη ύπαρξη εξάλλου αναπτυγµένων υπηρεσιών για τη διασφάλιση ποιοτικών ελέγχων καθώς και της ανταπόκρισης και τήρησης των διαφόρων διεθνών προδιαγραφών, λειτουργεί αποτρεπτικά στην αύξηση των εξαγωγών των αγροτικών προϊόντων. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2002, 8(8)

10 186 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος Καθοριστική παράµετρο για το εµπόριο των αγροτικών προϊόντων των ΤΜΧ αποτελεί ασφαλώς το ιδιαίτερο καθεστώς που προβλέπεται γι' αυτά στο πλαίσιο της ΖΕΕ. Η απελευθέρωση του εµπορίου αγροτικών προϊόντων δεν είναι πλήρης και η όποια εµπορική διευκόλυνση εντάσσεται στο πλαίσιο δασµολογικών ή ποσοτικών ποσοστώσεων. Η ΕΕ επιτρέπει την εισαγωγή ελεγχοµένων ποσοτήτων και µάλιστα σε εποχές που δεν έχει δική της αντίστοιχη παραγωγή, όπως συµβαίνει για παράδειγµα µε τα πρώιµα οπωροκηπευτικά προϊόντα. Για προϊόντα µάλιστα για τα οποία η ΕΕ διαθέτει κοινή οργάνωση αγοράς, όπως το λάδι, τα σιτηρά, το βόειο κρέας, τα εσπεριδοειδή κ.λπ. δεν προβλέπονται ουσιαστικές εµπορικές ελευθερίες. Σε κάθε περίπτωση, το αγροτικό εµπόριο µεταξύ ΤΜΧ και ΕΕ είναι ένα ζήτηµα που απασχολεί σοβαρά όλες τις Κυβερνήσεις και ένα ανοικτό θέµα που προκαλεί τριβές και αντιδράσεις µεταξύ των µεσογειακών εταίρων. Σε ό,τι αφορά τα πραγµατικά µεγέθη, οι µόνες χώρες που εµφανίζουν σταθερά πλεονάσµατα µε την ΕΕ είναι η Τουρκία και το Μαρόκο (βλ. πίνακα 6). Όλες οι υπόλοιπες εµφανίζουν ελλείµµατα, µε ισχυρότερα αυτά της Αλγερίας, της Αιγύπτου και του Λιβάνου. Η δοµή πάντως αυτή του αγροτικού εµπορίου µε την ΕΕ ανταποκρίνεται ως ένα βαθµό στη δοµή του συνολικού εµπορίου µε το υπόλοιπο του κόσµου. Και στην περίπτωση όµως αυτή η Τουρκία και το Μαρόκο φαίνεται ότι υπερτερούν, σε αντίθεση µε τις άλλες ΤΜΧ που εµφανίζουν ελλειµµατικά εµπορικά ισοζύγια. Τα ανταγωνιστικά και συγκριτικά πάντως πλεονεκτήµατα του γεωργικού τοµέα των ΤΜΧ σε σχέση µε το συνολικό εµπόριο µε την ΕΕ έχουν χειροτερέψει. Αυτό είναι ιδιαίτερα εµφανές κατά την περίοδο για την Κύπρο, την Αίγυπτο, το Ισραήλ, το Λίβανο, τη Μάλτα, το Μαρόκο, την Τουρκία και την Τυνησία. Όσον αφορά τη διάρθρωση του αγροτικού εµπορίου µε την ΕΕ, µε βάση τον πίνακα 7 διαπιστώνεται ότι οι εξαγωγές των ΤΜΧ προς την ΕΕ αποτελούνται σχεδόν αποκλειστικά από φρούτα και λαχανικά, ψάρια και θαλασσινά. Οι εξαγωγές των προϊόντων αυτών ενισχύονται µάλιστα και από το γεγονός ότι είναι περισσότερο ελεύθερες, λόγω της απουσίας κοινής οργάνωσης αγορών στην ΕΕ. Τις εισαγωγές των ΤΜΧ από την ΕΕ αποτελούν κυρίως τα δηµητριακά και τα παρασκευάσµατά τους (23,1%), τα γαλακτοκοµικά και αυγά (16,7%), η ζάχαρη και παρασκευάσµατά της (16,5%) και διάφορα άλλα είδη (10,4%). Είναι αξιοσηµείωτο ότι η διάρθρωση του εµπορίου µεταξύ δεν εµφανίζει ουσιαστικές µεταβολές, µε εξαίρεση την αύξηση των γαλακτοκοµικών εισαγωγών καθώς και τη µείωση των δηµητριακών. Η εµπορική αυτή δοµή των ΤΜΧ µε την ΕΕ ανταποκρίνεται σε σηµαντικό βαθµό στη δοµή του εµπορίου µε τον υπόλοιπο κόσµου. Τούτο εξηγείται από το γεγονός ότι οι περισσότερες βιοµηχανικές χώρες εφαρµόζουν όµοια συστήµατα στήριξης στις ίδιες κατηγορίες προϊόντων. Λόγω της µεγάλης εξάρτησης των ΤΜΧ από τον αγροτικό τοµέα είναι πολλοί οι υποστηρικτές της άποψης ότι µία περαιτέρω φιλελευθεροποίηση του εµπορίου ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

11 Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη 187 αγροτικών προϊόντων µε την ΕΕ θα συνέβαλε αποφασιστικά στη γενικότερη οικονοµική ανάπτυξη των µεσογειακών εταίρων (Bayar and Yeldan, 2000, Chaherli and El Said, 2000). Μία διεύρυνση επίσης του τοµέα της επεξεργασίας των αγροτικών προϊόντων θα συνέβαλε στην ανάπτυξη των εγχωρίων επενδύσεων για επεξεργασία, συντήρηση και διακίνηση, γεγονός που θα οδηγούσε στην αύξηση της τοπικά παραγόµενης προστιθέµενης αξίας. Αυτό παράλληλα θα προκαλούσε µία αύξηση των εισαγωγών από την ΕΕ για αναγκαίους εξοπλισµούς, οπότε το όφελος για τους δύο εταίρους θα ήταν αµοιβαίο. Τέτοιες µεταρρυθµιστικές πρωτοβουλίες προϋποθέτουν βέβαια τη συνέχιση των µεταρρυθµίσεων της ΚΑΠ που ξεκίνησαν το 1992 και συνεχίσθηκαν µε την Agenda Εν όψει πάντως των νέων διαπραγµατεύσεων του ΠΟΕ αναµένεται να υπάρξει µία περαιτέρω φιλελευθεροποίηση του αγροτικού εµπορίου και κατά συνέπεια µία βελτίωση του καθεστώτος των εξαγωγών των ΤΜΧ. Όπως όµως αναφέρθηκε, οι ίδιες οι ΤΜΧ θα πρέπει να προβούν σε µία σειρά από εσωτερικές προσαρµογές που σχετίζονται µε τη διαχείριση, την αγροτική εκπαίδευση, τις αγροτικές υπηρεσίες καθώς και τις αγροτικές προσαρµογές στις ποιοτικές, υγειονοµικές και τεχνικές προδιαγραφές που ορίζουν η ΕΕ και ο ΠΟΕ. 4. Επιδράσεις της ευρωµεσογειακής συνεργασίας στις άµεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ) Ένας από τους στόχους της ευρωµεσογειακής οικονοµικής συνεργασίας είναι και η αύξηση των αµέσων ξένων επενδύσεων στις ΤΜΧ. Εκεί στοχεύει µεταξύ άλλων και η δηµιουργία της ΖΕΕ, η οποία εκτός από την προσδοκία των στατικών και δυναµικών πλεονεκτηµάτων επί του εµπορίου, αναµένεται ότι θα συµβάλλει σηµαντικά στη δηµιουργία του καταλλήλου κλίµατος για την προσέλκυση των ΑΞΕ. Το ευνοϊκό κλίµα αναµένεται να προκύψει από τη γενικότερη φιλελευθεροποίηση και την ένταση του εµπορίου µεταξύ των δύο εταίρων. Έτσι, όχι µόνον οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, αλλά και αυτές των τρίτων χωρών θα εύρισκαν ελκυστική την ιδέα να επενδύσουν στις ΤΜΧ, προκειµένου να αξιοποιήσουν τα τοπικά συγκριτικά πλεονεκτήµατα των µεσογειακών χωρών και να επιτύχουν µία δυναµικότερη πρόσβαση στις ευρωπαϊκές αγορές. Με την έννοια αυτή οι ΑΞΕ προσλαµβάνουν το χαρακτήρα µίας αναµενόµενης δυναµικής, η οποία θα αναπτυχθεί από τη δηµιουργία της ΖΕΕ (Havrytyshyn, 1997, Petri, 1997). Η ύπαρξη και µόνον της ζώνης αυτής δεν εγγυάται ασφαλώς την αύξηση των ΑΞΕ, για την οποία απαιτείται η συµβολή και η συνύπαρξη πολλών παραγόντων. Στην κατηγορία αυτή των παραγόντων συγκαταλέγεται π.χ. η άρση των όποιων φραγµών και εµπορικών εµποδίων, το µέγεθος της αγοράς, διάφορες οικονοµικές προϋποθέσεις και διευκολύνσεις, το γενικότερο καθεστώς υποδοχής, το ανθρώπινο δυναµικό, η ύπαρξη πρώτων υλών, το φορολογικό και γραφειοκρατικό σύστηµα, οι υποδοµές της χώρας κ.ά (Dunning, 1999). Οι ΑΞΕ αποτελούν στην πραγµατικότητα έναν από τους Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2002, 8(8)

12 188 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος σηµαντικότερους µοχλούς ανάπτυξης για κάθε χώρα. Στην περίπτωση όµως των ΤΜΧ αποκτούν µία ιδιαίτερη βαρύτητα για τους εξής κυρίως λόγους: 1. Μέσω της αύξησης των ΑΞΕ και κυρίως των προερχοµένων από την ΕΕ θα αυξηθεί η οικονοµική αλληλεξάρτηση και η οικονοµική ολοκλήρωση του οικονοµικού χώρου που φιλοδοξούν να δηµιουργήσουν οι 27 εταίροι. 2. Η επίτευξη της αύξησης των ΑΞΕ θα µετριάσει τις αρνητικές επιπτώσεις των εµπορικών ελλειµµάτων των ΤΜΧ στη γενικότερη οικονοµική τους ανάπτυξη. 3. Η προσέλκυση ΑΞΕ στις ΤΜΧ θα συµβάλλει ακόµη στην αξιοποίηση των εσωτερικών πλεονεκτηµάτων των χωρών αυτών, ώστε να αυξηθεί η απασχόληση (Reiffers and Tourret, 2000). Σε ό,τι αφορά τη ροή των ΑΧΕ στις ΤΜΧ, από την ανάγνωση των πινάκων 7-9, συνάγονται ορισµένα βασικά συµπεράσµατα: 1. Η ροή των ΑΞΕ στις ΤΜΧ κατά την περίοδο εµφανίζει µία σταθερή µέση αύξηση, µε µία ιδιαίτερη επιτάχυνση µεταξύ Σε απόλυτες τιµές, οι ΑΞΕ ανέρχονται από τα 2 περίπου δις. το 1992 σε 7,1 δις.$ το 1999, σηµειώνοντας µία µέση ετήσια αύξηση µεγαλύτερη των 500 εκατ. $. 2. Το ποσοστό των ΤΜΧ στις παγκόσµιες ΑΞΕ σε σύγκριση µε άλλες αναδυόµενες αγορές και αναπτυσσόµενες χώρες είναι αισθητά χαµηλότερο. Το ποσοστό αυτό των ΤΜΧ θα έπρεπε µάλιστα να είναι διπλάσιο περίπου από το σηµερινό, προκειµένου να είναι συγκρίσιµο µε αυτό των άλλων αναπτυσσοµένων χωρών ή, σε απόλυτες τιµές, τα σηµερινά 7 δις. των ΑΞΕ που πραγµατοποιούνται στις ΤΜΧ να ανέλθουν στα 17 δις. $. 3. Το ποσοστό των ΑΞΕ στις ΤΜΧ που προέρχονται από την ΕΕ είναι επίσης συγκριτικά χαµηλότερο µε τις συνολικές επενδύσεις. Το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 1% περίπου, έναντι του 14% περίπου που αναλογεί στις χώρες της Λατινικής Αµερικής, 11% για τις χώρες του MERCOSUR και 4% για τις υποψήφιες προς ένταξη χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (Alessandrini 2001). 4. Παρά το χαµηλό ποσοστό των ευρωπαϊκών ΑΞΕ στις ΤΜΧ, εν τούτοις αυτές αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία (5/6) των συνολικών ξένων επενδύσεων στην περιοχή. 5. Οι ΤΜΧ αντιµετωπίζουν σκληρό ανταγωνισµό στον τοµέα των ΑΞΕ από τις χώρες MERCOSUR και ΑΚΕ. Χώρες όµως όπως η Μάλτα, η Κύπρος και το Ισραήλ, οι οποίες προέβησαν σε γρήγορες µεταρρυθµίσεις και ουσιαστικά ανοίγµατα των αγορών τους, προσέλκυσαν αναλογικά περισσότερες επενδύσεις από άλλες ΤΜΧ. Στον πίνακα 9 αποτυπώνονται οι ακαθάριστες εγχώριες επενδύσεις ως ποσοστό στο ΑΕΠ των ΤΜΧ. ιαπιστώνεται έτσι ότι κατά την περίοδο το ποσοστό αυτό εµφανίζει µία πτωτική πορεία για τις περισσότερες ΤΜΧ. Αύξηση του ποσοστού των ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

13 Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη 189 ακαθαρίστων εγχωρίων επενδύσεων στο ΑΕΠ εµφανίζουν µόνο η Αίγυπτος, το Μαρόκο, η Συρία και η Τυνησία. Οι λοιπές χώρες παρουσιάζουν κατά το διάστηµα πτώση του ποσοστού αυτού. Οι ΑΞΕ ως ποσοστό στις ακαθάριστες εγχώριες επενδύσεις των ΤΜΧ εµφανίζονται στον πίνακα 10. Στην κατηγορία αυτή ιδιαίτερα σηµαντικό ποσοστό εµφανίζονται να κατέχουν η Μάλτα (15,4%), η Τυνησία (13,0%), η Κύπρος (12,4%) και η Ιορδανία (12,1%). Τα ποσοστά των άλλων χωρών εµφανίζονται ιδιαίτερα χαµηλά. Κατά µέσο όρο, οι ΑΞΕ το 1998 αποτελούσαν το 5% των ακαθαρίστων εγχωρίων επενδύσεων. Το ποσοστό αυτό, παρά το γεγονός ότι υπερδιπλασιάστηκε σε σχέση µε το 1990, εξακολουθεί να παραµένει κατά 50% τουλάχιστον χαµηλότερο σε σύγκριση µε τις άλλες αναπτυσσόµενες χώρες. Όσον αφορά την τοµεακή κατανοµή των επενδύσεων, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι ορισµένες χώρες σηµειώνουν µία αισθητή αύξηση στον τοµέα της βιοµηχανίας. Στην Τυνησία για παράδειγµα και ενώ το 1993 το ποσοστό επενδύσεων ήταν µόλις 3%, το 1998 ανήλθε στο 46% του συνόλου των επενδύσεων. Στον τοµέα των υπηρεσιών υψηλές επενδύσεις παρουσιάζει το Μαρόκο µε 43%, η Ιορδανία µε 62% και η Τουρκία µε 54%. Συµπερασµατικά, το ποσοστό των ΑΞΕ για τις ΤΜΧ είναι αρκετά χαµηλό σε σύγκριση µε άλλες αναπτυσσόµενες περιοχές του κόσµου, παρά το γεγονός ότι οι µεσογειακές χώρες, όπως απέδειξαν αρκετές µελέτες (Alessandrini and Resmini, 1999, Alessandrini and Resmini 2000), διαθέτουν µεγάλη δυναµική και αρκετά πλεονεκτήµατα για την αύξηση του ποσοστού αυτού. Για την αξιοποίηση όµως αυτής της δυναµικής θα πρέπει προηγουµένως οι ΤΜΧ να πραγµατοποιήσουν µία σειρά από οικονοµικές πολιτικές και µεταρρυθµίσεις, προκειµένου να αρθούν όλα εκείνα τα εµπορικά εµπόδια, ώστε τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα που διαθέτουν, όπως άφθονες πρώτες, φτηνό εργατικό δυναµικό, µεγάλη αγορά κ.λπ. να αποτελέσουν πόλο έλξης για τους ξένους επενδυτές. 5. Επιδράσεις στα δηµοσιονοµικά έσοδα Τα έσοδα από την επιβολή δασµών για τις χώρες που δεν έχουν ανεπτυγµένα εσωτερικά φορολογικά συστήµατα συνιστούν σηµαντική χρηµατοδοτική πηγή των δηµοσιονοµικών τους. Η συµφωνηθείσα µεταξύ ΕΕ και ΤΜΧ εγκαθίδρυση της ΖΕΕ, η οποία προϋποθέτει τη σταδιακή µείωση και εξάλειψη των δασµολογικών επιβαρύνσεων των εισαγωγών, θα σήµανε αυτοµάτως τη σταδιακή µείωση και εξάλειψη σηµαντικών χρηµατικών πόρων για τις ΤΜΧ. Ορισµένες µάλιστα χώρες θα αντιµετώπιζαν έντονα προβλήµατα χρηµατοδότησης των δηµοσιονοµικών τους δαπανών. Σύµφωνα µε τον πίνακα 11 παρατηρούµε τα εξής: Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2002, 8(8)

14 190 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος Με έτος αναφοράς το 1997, τα έσοδα από τους δασµούς, ως ποσοστό των συνολικών εσόδων από άµεσους φόρους ή ως ποσοστό του ΑΕΠ, ήταν ιδιαίτερα σηµαντικά για τον Λίβανο, την Ιορδανία, την Τυνησία, την Αίγυπτο, την Αλγερία, την Κύπρο και τη Συρία. Το µέγεθος µάλιστα του ποσοστού των εσόδων που προέρχεται από τους δασµούς των κοινοτικών εισαγωγών είναι το πλέον σηµαντικό. Έτσι, τα έσοδα από την επιβολή δασµών που εισπράττονται από εισαγόµενα ευρωπαϊκά προϊόντα ανέρχονται στο 4,37% του ΑΕΠ του Λιβάνου, στο 2,6% της Τυνησίας, στο 2,5% της Ιορδανίας, στο 1,9% του Μαρόκου, στο 1,8% της Αλγερίας, στο 1,2% της Συρίας και στο 1,1% της Κύπρου. Μόνο στην περίπτωση της Τουρκίας και του Ισραήλ τα ποσοστά αυτά είναι αρκετά χαµηλά. Τα ανωτέρω ποσοστά είναι ενδεικτικά της σοβαρής κατάστασης που θα αντιµετώπιζαν οι χώρες στα δηµοσιονοµικά τους στην περίπτωση της σταδιακής µείωσης και εξάλειψης των δασµών. Η επιβάρυνση για κάθε ΤΜΧ θα είναι ανάλογη του ύψους των δασµών που ισχύουν και του ποσοστού εξάρτησης των χωρών αυτών από εισαγόµενα ευρωπαϊκά προϊόντα. Τα δύο αυτά µεγέθη θα προσδιορίσουν την αναµενοµένη δηµοσιονοµική διαταραχή των ΤΜΧ από την εφαρµογή της ΖΕΕ. Έτσι, µε τα σηµερινά µεγέθη οι χώρες του Μαγκρέµπ και Μασρέκ, µε εξαίρεση τη Συρία και την Αίγυπτο, φαίνεται ότι θα υποστούν τις σοβαρότερες συνέπειες από την εφαρµογή της ΖΕΕ. Αντιθέτως, λιγότερες θα είναι οι δηµοσιονοµικές συνέπειες από την κατάργηση των δασµών για την Κύπρο, την Τουρκία και το Ισραήλ. Οι χώρες αυτές, λόγω των µακροχρονίων σχέσεων διµερούς εµπορίου που ανέπτυξαν µε την Κοινότητα και του σηµαντικού βαθµού εφαρµογής των αναγκαίων προσαρµογών, έχουν απορροφήσει σε σηµαντικό βαθµό τις δηµοσιονοµικές διαταραχές. Χώρες όµως µε µεγάλα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα, όπως η Μάλτα, ο Λίβανος και η Συρία θα υποστούν ισχυρά σοκ στα δηµοσιονοµικά τους από την κατάργηση των δασµών. Γενικώς, ευκολότερη θα είναι η απορρόφηση των δηµοσιονοµικών κραδασµών εξαιτίας της κατάργησης των δασµών από τις χώρες που έχουν µικρή εξάρτηση από τις ευρωπαϊκές εισαγωγές, που έχουν χαµηλούς δασµούς και µικρά ελλείµµατα στα ετήσια ισοζύγιά τους. Μία πρώτη εκτίµηση των συνολικών απωλειών που θα έχουν οι ΤΜΧ στα έσοδά τους λόγω της κατάργησης των δασµών εµφανίζεται στον πίνακα 12. Έτσι, η πλήρης απελευθέρωση του εµπορίου στη ΖΕΕ θα σήµαινε κατά 28,8% απώλειες των συνολικών δηµοσιονοµικών εσόδων του Λιβάνου, 11,4% του Μαρόκου, 10,7% της Αλγερίας, 10,7% της Ιορδανίας και 10,3% της Τυνησίας. Κατά µέσο όρο οι 7 ανωτέρω χώρες θα απολέσουν το 8,5% των συνολικών δηµοσιονοµικών τους εσόδων, ενώ για το σύνολο των ΤΜΧ το ποσοστό αυτό διαµορφώνεται στο 6,4%. Στην πραγµατικότητα, το ποσοστό αυτό µπορεί να αυξηθεί ακόµη περισσότερο από το ενδεχόµενο της ύπαρξης έµµεσων απωλειών. Οι έµµεσες απώλειες µπορεί π.χ. να προκύψουν από την αύξηση αδασµολογήτων αγαθών από την ΕΕ που θα υποκαταστήσουν προηγούµενες δασµολογητέες εισαγωγές από τρίτες χώρες. Τούτο εξηγείται από το γεγονός ότι η ΕΕ θα αποκτήσει συγκριτικά πλεονεκτήµατα µετά την κατάργηση των δασµών στο εµπόριο µε τις ΤΜΧ. Ο ίδιος κίνδυνος των εµµέσων απωλειών ελλοχεύει και στην περίπτωση ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

15 Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη 191 που οι ΤΜΧ δεν θα µπορέσουν να ανταγωνισθούν την αύξηση των ευρωπαϊκών εισαγωγών, µε αποτέλεσµα αυτές να υποκαταστήσουν την εγχώρια παραγωγή. Η µείωση της εγχώριας παραγωγής συνεπάγεται µεταξύ άλλων την αύξηση της ανεργίας και κατά συνέπεια τη µείωση των φορολογικών εσόδων από τη φορολόγηση εισοδηµάτων. Οι έµµεσες αυτές απώλειες δεν είναι προβλέψιµες, αλλά πολλά θα εξαρτηθούν από την αντίδραση των εγχωρίων επιχειρήσεων και από τον παράγοντα της ανταγωνιστικότητας. Σε γενικές γραµµές η αντιµετώπιση του δηµοσιονοµικού προβλήµατος των ΤΜΧ µπορεί να επιδιωχθεί στη βάση δύο αξόνων: α) Μέσω της αύξησης των ξένων και εγχωρίων επενδύσεων µε ανάλογη προσαρµογή της παραγωγικής βάσης, ώστε ο αναµενόµενος αυξανόµενος ανταγωνισµός µε την ΕΕ να µην οδηγήσει σε µείωση της παραγωγικής δυναµικότητας και του ΑΕΠ των ΤΜΧ. β) Μέσω µίας ευρείας φορολογικής µεταρρύθµισης στις ΤΜΧ, µε την οποία θα διασφαλίζεται αφενός η ορθολογική αναδιάρθρωση των δηµοσίων δαπανών και θα υιοθετείται αφετέρου η ισότιµη επιβολή του ΦΠΑ τόσο στα εισαγόµενα, όσο και στα εγχώρια προϊόντα. 6. Συµπεράσµατα των οικονοµικών επιδράσεων της ευρωµεσογειακής οικονοµικής συνεργασίας κατά την πρώτη πενταετία Η ανωτέρω ανάπτυξη των επί µέρους επιδράσεων της ευρωµεσογειακής οικονοµικής συνεργασίας κατέδειξε τα εξής: 1. Οι επιδράσεις αυτές είναι πολυδιάστατες. Αφορούν και σχετίζονται µε µία σειρά από επιµέρους πεδία της οικονοµικής συνεργασίας όπως είναι το εµπόριο, οι επενδύσεις, η γεωργία, τα δηµοσιονοµικά έσοδα, η περιφερειακή συνεργασία κ.λπ. 2. Η συναγωγή ασφαλών συµπερασµάτων για τις µελλοντικές εξελίξεις της ευρωµεσογειακής οικονοµικής σχέσης δεν είναι δυνατή. Η δηµιουργία της ΖΕΕ µεταξύ των δύο µερών αποτελεί µία θεσµική παρέµβαση µε ουσιαστικές επιδράσεις, µε απροσδιόριστες όµως συνέπειες. Πολλά θα εξαρτηθούν από τις πραγµατικές οικονοµικές εξελίξεις, από την εξέλιξη των παραγωγικών δυνατοτήτων, των οικονοµικών συστηµάτων, των διαφόρων πολιτικών, των επιχειρηµατικών αντιδράσεων, των διεθνών οικονοµικών προκλήσεων καθώς και από τη γενικότερη βούληση και ικανότητα των δύο εταίρων να συνεργαστούν µεταξύ τους, ώστε να αντιµετωπιστούν µε επιτυχία οι όποιες διαταραχές προκύψουν από την απελευθέρωση του εξωτερικού εµπορίου. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2002, 8(8)

16 192 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος Σε ό,τι αφορά την καταγραφή των συνολικών επιπτώσεων από την εφαρµογή της ΖΕΕ µεταξύ της ΕΕ και των ΤΜΧ, διάφορες εµπειρικές έρευνες που έχουν εκπονηθεί καταλήγουν σε πέντε βασικά συµπεράσµατα: 1. Οι στατικές επιδράσεις είναι περιορισµένες και ορισµένες φορές αρνητικές. Οι µετρήσεις που έγιναν για παράδειγµα για την Τυνησία κατέδειξαν ότι µία απελευθέρωση του εµπορίου της τάξεως του 3,5% θα οδηγήσει σε µία µείωση του ΑΕΠ κατά 0,2% (Handoussa and Reiffers, 2000, Chatti, 1999). Παρόµοιες µετρήσεις που έγιναν µε βάση ένα πολυµερές υπόδειγµα από τους P. Augier και M. Gaziorek (Augier and Gazoriek, 1999) επιβεβαιώνουν το παρά πάνω συµπέρασµα, παρά τις σηµαντικές αποκλίσεις που προκύπτουν για τις διάφορες χώρες. Η Τυνησία, το Μαρόκο και η Αίγυπτος για παράδειγµα µπορούν να αυξήσουν το ΑΕΠ τους κατά 8%, 2,5% και 2,7% αντιστοίχως, στην περίπτωση µίας µείωσης των δασµών κατά 50%. Αντιθέτως, µικρές απώλειες θα µπορούσαν να σηµειωθούν για την Τουρκία, το Ισραήλ και τη Μάλτα. Από τα ανωτέρω συνάγεται το συµπέρασµα ότι οι χώρες που θα µπορούσαν να εµφανίσουν από την απελευθέρωση του εµπορίου είναι εκείνες που έχουν ισχυρότερο επίπεδο προστατευτισµού. 2. Οι ανωτέρω ασθενείς σχετικά επιδράσεις θα µπορούσαν να γίνουν ισχυρότερες αν οι ΤΜΧ εναρµόνιζαν τις τεχνικές προδιαγραφές, τις διοικητικές διαδικασίες, τις τελωνειακές τους ρυθµίσεις κ.λπ. µε τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές. Έτσι, η προσαρµογή των εµπορικών δεδοµένων των ΤΜΧ στα ευρωπαϊκά πρότυπα θα βοηθούσε αποτελεσµατικά τις µεσογειακές εξαγωγές στην ΕΕ. 3. Οι επιδράσεις στο εισόδηµα των ΤΜΧ αναµένεται να είναι ασθενείς. Η όποια ενδεχόµενη διαταραχή του εµπορίου εξαιτίας των πλεονεκτηµάτων που θα απολαύουν οι ευρωπαϊκές εισαγωγές µετά τη δηµιουργία της ΖΕΕ, θα συµψηφισθεί από τα γενικότερα πλεονεκτήµατα που θα επιφέρει η απελευθέρωση και η εντατικοποίηση του ευρωµεσογειακού εµπορίου. Οι θετικές συνεπώς επιδράσεις που αναµένονται να δηµιουργηθούν µε την εφαρµογή της ΖΕΕ ενδεχοµένως να είναι σηµαντικότερες από τις όποιες αρνητικές διαταραχές του εµπορίου. 4. Η διεύρυνση της φιλελευθεροποίησης στον αγροτικό τοµέα των ΤΜΧ θα συνέβαλε αποφασιστικά στην ανταγωνιστικότητα των αγροτικών προϊόντων και την αύξηση των εξαγωγών τους. Το άνοιγµα συνεπώς των ευρωπαϊκών αγορών στα µεσογειακά αγροτικά προϊόντα θα λειτουργούσε σηµαντικά υπέρ των ΤΜΧ. 5. Οι δυναµικές και µακροπρόθεσµες επιδράσεις που συνδέονται µε τη µεταφορά τεχνολογίας και τεχνογνωσίας, τις ΑΞΕ, τον ανταγωνισµό, τα µεταφορικά κόστη, την αναδιοργάνωση της διοίκησης, την αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναµικού κ.λπ., είναι παράµετροι που δύσκολα µπορούν να ενσωµατωθούν σε ένα οικονοµετρικό υπόδειγµα και να υπολογισθεί η εξέλιξή τους (Bayar, 2000) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

17 Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη 193 Συµπερασµατικά, η συµφωνία των ευρωµεσογειακών εταίρων για τη δηµιουργία της ΖΕΕ είναι µία µη αναστρέψιµη διαδικασία, που τα αποτελέσµατά της είναι ακόµη αβέβαια. Οι ΤΜΧ έχουν επιλέξει να υποστούν ένα ισχυρό εξωτερικό σοκ λόγω της σταδιακής φιλελευθεροποίησης του εµπορίου τους µε την ΕΕ, µε αβέβαια αποτελέσµατα. Αυτά θα εξαρτηθούν εν πολλοίς από την ευελιξία και την ικανότητα των πολιτικών που θα εφαρµόσουν οι χώρες αυτές, ώστε να απορροφήσουν το σοκ αυτό. Όπως ήδη αναφέρθηκε, θα πρέπει να βελτιώσουν τα µερίδιά τους στην ΕΕ, ώστε να εξισορροπήσουν τις όποιες απώλειες θα έχουν στις εσωτερικές τους αγορές. Αυτό σηµαίνει ότι θα πρέπει να αναπτύξουν περισσότερο τους τοµείς µε εξαγωγικούς προσανατολισµούς και να επιβλέψουν την προσαρµογή των επιχειρήσεων προς την κατεύθυνση αυτή. Επίσης, η αναπτυξιακή βοήθεια που προσφέρει η ΕΕ θα πρέπει να χρησιµοποιηθεί για τη βελτίωση της παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας των χωρών της Μεσογείου. Σε κάθε περίπτωση, η βιωσιµότητα της υπό εγκαθίδρυσης ΖΕΕ θα εξαρτηθεί από τη συνέχιση και αύξηση της µεταφοράς πόρων από τον Κοινοτικό βορά στο µεσογειακό νότο. Βιβλιογραφία ALESSANDRINI S, (2001) Consequences of EU Enlargement for the Mediterranean region, Comparing FDI Trends in CEE and MED Region, Institut de la Méditerranée, Μarch ALESSANDRINI S., RESMINI L., (1999) The Determinants of FDI: A Comparative Analysis of EU FDI flows Into the CEEC's and the Mediterranean Countries, ERF Sixth Annual Conference Regional Trade, Finance and Labour, Cairo ALESSANDRINI S., RESMINI L., (2000), European FDI in the Mediterranean Region: A Comparison with the EEC Experience, Femise Research Programme, January AUGIER P., GAZORIEK M., (1999), Trade Liberalisation Between the Southern Mediterranean and the EU: The Sectorial Impact, Working paper presented at the FEMISE Conference, Marseille, February AUGIER P., GASIOREK M, (2000) Trade Liberalization between the Southern Mediterranean and the EU: An Analysis of the sectoral impact. Working paper presented at the first Femise network conference, February 2000, Marseilles. BALDWIN R.E., VENABLES A., (1995) Regional Economic Integration, στο GROSSMAN and ROGOFF (Eds.), Handbook of International Economics, Amsterdam 1995, North Holland. BAYAR A.H., (2000) The Impacts of a New Round of Multilateral Trade Liberalization on the MENA Region, Femise Research Programme BAYAR A.H, YELDAN E., (2000), Agricultural Trade, Accumulation and Growth in the South Mediterranean NICs and Turkey and their Interface with the European Union, Femise Research Programme, February CHAHERLI N., EL SAID M., (2000), The WTO and MENA Agriculture. Working paper at the Third Mediterranean Forum, Cairo, March CHATTI R., (1999), An AGE Assessment of FTA Between Tunisia and the EU Under Product and Labour Market Imperfection, ERF, Sixth annual conference, Cairo, October DEROSA A.D., (1998), Regional Integration Arrangements: Static Economic Theory, Quantitative Finding and Policy Guidelines, Falls Church, DUNNING J.H., (1999) Multinational Enterprises and the Global Economy, Addison Wesley, London Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2002, 8(8)

18 194 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος GHONEIM, A., (2000) Determinants of Egyptians Exports in the EU. Working paper at the Femise Conference, Marseille, February HANDOUSSA H., REIFFERS J.L., (2001) On the Evolution of the Structure of Trade and Investment Between The European Union and its Mediterranean Partners, Femise, March HARRISON G., RUTHERFORD T. and TARR D, (1996) Quantifying the Uruguay Round, στο MARTIN W., WINTERS A., (eds), The Uruguay Round and the Developing Economies, Cambridge HAVRYLYSHYN O., (1997), A global Integration Strategy for the Mediterranean Countries. Open Trade and Market Reforms, IMF, Washington, D.C., 1997 PETRI P.A., (1997) The Case of Missing Foreign Investment in the Southern Mediterranean. Technical Paper No. 128, OECD, Development Centre, Paris REIFFERS J.L., TOURRET J.C, (2000), Investing in a Euro-Mediterranean Free Trade Area, Institut de la Méditerranée, Lisbon RHEIN E., (1999) Euro - Med Free Trade Area for 2010: Whom will it benefit, στο JOFFÉ G. (ed.), Perspectives on Development: The Euro-Mediterranean Partnership, Frank Cass, London SIDERI, S., (2000) The impact of EU's Partnership initiative on the MED Region: Dependent Development or Regional Integration? στο Femise network, February UNITED NATIONS POPULATION DIVISION, (2000), Replacement Migration, Department of Economic and Social Affairs, United Nations Secretariat, 21 March WINTERS L.A., (1998) Assessing Regional Integration Arrangements, Development Research Group, World Bank, Washington, D.C WORLD BANK, (2000), Trade Blocs, Oxford University Press, Πίνακας 1 Ισοζύγια µεταβιβάσεων των ΤΜΧ Εκατοµµύρια US $ Ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών Ισοζύγιο αγαθών Χώρες Κύπρος Αίγυπτος Ισραήλ Ιορδανία Μάλτα Μαρόκο Συρία Τυνησία Τουρκία Σύνολο ΤΜΧ (εκτός Ισραήλ) Σύνολο ΤΜΧ Εκατοµµύρια US $ Ισοζύγιο υπηρεσιών Ισοζύγιο κεφαλαίων Χώρες Κύπρος Αίγυπτος Ισραήλ Ιορδανία Μάλτα Μαρόκο Συρία Τυνησία Τουρκία Σύνολο ΤΜΧ (εκτός Ισραήλ) Σύνολο ΤΜΧ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

19 Η Ευρωµεσογειακή Εταιρική Οικονοµική Σχέση µετά τη Βαρκελώνη 195 Εκατοµµύρια US $ Καθαρές µεταναστευτικές µεταφορές εισοδηµάτων Μεταβιβάσεις κεφαλαίων άνευ ανταποδοτικότητας και µεταφορές κεφαλαίων Χώρες Κύπρος n/a n/a n/a n/a Αίγυπτος Ισραήλ Ιορδανία Μάλτα n/a Μαρόκο Συρία Τυνησία Τουρκία Σύνολο ΤΜΧ (εκτός Ισραήλ) Σύνολο ΤΜΧ Εκατοµµύρια US $ Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και ισοζ. κεφαλάιων Χώρες Κύπρος Αίγυπτος Ισραήλ Ιορδανία Μάλτα Μαρόκο Συρία Τυνησία Τουρκία Σύνολο ΤΜΧ (εκτός Ισραήλ) Σύνολο ΤΜΧ Εκατοµµύρια US $ Καθαρές επενδύσεις χαρτοφυλακίου Καθαρές άµεσες ξένες επενδύσεις Χώρες Κύπρος Αίγυπτος Ισραήλ Ιορδανία Μάλτα Μαρόκο Συρία Τυνησία Τουρκία Σύνολο ΤΜΧ (εκτός Ισραήλ) Σύνολο ΤΜΧ Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2002, 8(8)

20 196 Ευάγγελος Αραµπατζής, Άγγελος Κότιος Εκατοµµύρια US $ Χρηµατοδοτήσεις ιδιωτικών Τραπεζών και καθαρό εµπόριο Καθαρές ξένες δηµόσιες χρηµατοδοτήσεις Χώρες Κύπρος Αίγυπτος Ισραήλ Ιορδανία Μάλτα Μαρόκο Συρία III Τυνησία Τουρκία Σύνολο ΤΜΧ (εκτός Ισραήλ) Σύνολο ΤΜΧ Εκατοµµύρια US $ Μεταβολές στα συναλλαγµατικά αποθέµατα Errors, omissions & exceptional financing Κατ' εξαίρεση χρηµατοδότηση Χώρες Κύπρος Αίγυπτος Ισραήλ Ιορδανία Μάλτα Μαρόκο Συρία Τυνησία Τουρκία Σύνολο ΤΜΧ (εκτός Ισραήλ) Σύνολο ΤΜΧ ΠΗΓΗ : (1) IMF, IFS October 1999, (2) Balance of Payment Statistics Yearbook, 1998 and (3) national sources Συρία : The Capital account corresponds to the transfers in kind received by the UN HCR Τυνησία : The capital account corresponds more or less to MEDA funds Μαρόκο: FBI inflows (1995 to 1998) from UNCTAD, 1999 Αίγυπτος : In accordance with IMF, Balance of Payment Statistics 98, the exceptional financing is included in the public financing Πίνακας 2 Εµπορικές ροές των ΤΜΧ (σε εκατ. $) ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ Παγκόσµιο επίπεδο ΤΜΧ ενδοπεριφερειακό εµπόριο Αλγερία Κύπρος Αίγυπτος Ισραήλ Ιορδανία Λίβανος Μάλτα Μαρόκο Συρία Τυνησία Τουρκία Όχθη / Γάζα ΣΥΝΟΛΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης