ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού. Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Θεσσαλονίκης

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Θεσσαλονίκης Πτυχιακή εργασία: Πολατσίδης Κωνσταντίνος, Α.Ε.Μ ΘΕΜΑ: Προαγωνιστικό άγχος γονέων αγωνιζόμενων κολυμβητών Επιβλέπων καθηγητής: κ. Λούπος Δημήτριος Ακαδημαικό έτος

2 Ευχαριστίες Για την συγγραφή της διπλωματικής μου εργασίας θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον κ. Λούπο Δημήτριο Επίκουρο καθηγητή κολύμβησης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για την άριστη συνεργασία μας και για τη βοήθεια του στο να κατανοήσω το κομμάτι της έρευνας. Ακόμα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον διδάκτορα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στο τμήμα επιστήμης φυσικής αγωγής και αθλητισμού, Ζαφειριάδη Στέφανο για τη βοήθεια και τη συμπαράσταση του μέσω των γνώσεων και των εμπειριών του σε όλη τη διάρκεια της συγγραφής. Αφιερώνεται στον παππού μου, Κωνσταντίνο

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο περιβάλλον της κολύμβησης δεν έχει αξιολογηθεί η ύπαρξη προαγωνιστικού άγχους σε γονείς αγωνιζομένων κολυμβητών. Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η αναζήτηση για την ύπαρξη προαγωνιστικού άγχους στους γονείς κολυμβητών λαμβάνοντας υπόψιν την αποδιδόμενη σημαντικότητα του αγώνα καθώς και για διαφορές που μπορεί να προκύπτουν στα επίπεδα γνωστικού και σωματικού άγχους μεταξύ των δυο φύλων. Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 91 γονείς κολυμβητών εθνικού επίπεδου που πήραν μέρος συμπληρώνοντας το τροποποιημένο ερωτηματολόγιο CSAI-2 αναδρομικά και αναφέρονταν στον σημαντικότερο για αυτούς αγώνα μέσα στη χρονιά. Από τα αποτελέσματα η τιμή του μέσου όρου που βρέθηκε για το γνωστικό άγχος είναι 18,7 ενώ για το σωματικό άγχος 16. Σε σύγκριση μεταξύ των φύλων με ανάλυση T-TEST για ανεξάρτητα δείγματα, δεν βρέθηκε κάποια διάφορα. Μελλοντικές έρευνες μπορούν να αξιολογήσουν τη σχέση που μπορεί να προκύπτει μεταξύ προαγωνιστικού άγχους γονέων και αθλητών όπως και το αν οι αθλητές επηρεάζονται όταν οι γονείς τους αγχώνονται για αυτούς.

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το περιβάλλον των αγώνων προκαλεί την εμφάνιση συμπτωμάτων άγχους. Το άγχος είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αθλητικής προσπάθειας και μπορεί ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του κάθε αθλητή να οδηγήσει σε μειωμένη απόδοση. Σύμφωνα με τους Orlick και Partington (1988) και Hardy και συν. (1996), στις αθλητικές δραστηριότητες πολλοί αθλητές αποτυγχάνουν να αποδώσουν ανάλογα με τις δυνατότητες τους λόγω άγχους. Για την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων του άγχους και για την βελτίωση των επιδόσεων των αθλητών είναι σημαντική η αξιολόγηση του άγχους, όχι μόνο για αθλητές αλλά και για πρόσωπα που είναι δίπλα τους σε σημαντικές αθλητικές προσπάθειές τους όπως των προπονητών και των γονέων τους. Οι γονείς βρίσκονται κοντά στους αθλητές και ενδιαφέρονται για τις επιδόσεις και την επιτυχία τους, για αυτό είναι σημαντική η γνώση για τις σκέψεις και τα συναισθήματα τους πριν από ένα σημαντικό αγώνα των παιδιών τους, καθώς είναι δυνατό να τα επηρεάζουν. Πολλές φορές οι όροι στρες και άγχος χρησιμοποιούνται ως συνώνυμοι (Gould & Krane, 1992) αλλά δεν είναι, διότι πρόκειται για θεωρητικές έννοιες που παρατηρούνται έμμεσα, μέσω των σωματικών αντιδράσεων που προκαλούν (Θεοδωράκης, Γούδας & Παπαϊωάννου, 1998). ΣΤΡΕΣ - ΑΓΧΟΣ Ως στρες μπορεί να χαρακτηριστεί η επίδραση ποικίλων εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων (στρεσογόνων παραγόντων), η οποία προκαλεί μια μεταβολή στην ομοιόσταση ή στην κατάσταση προσαρμογής του οργανισμού (Σμοκοβιτης,1992). Για τη καλύτερη κατανόηση του όρου στρεσογόνοι παράγοντες, αναφέρουμε ότι είναι αυτοί οι παράγοντες ή ερεθίσματα, που περιέχουν κάποιο βαθμό σωματικού ή ψυχολογικού κινδύνου (Spielberger,1980). Η ταξινόμηση-διαχωρισμός των παραπάνω παραγόντων μπορεί να γίνει σε: Α) Φυσιολογικούς, όπως εγχειρητική-μετεγχειρητική κατάσταση, παθολογικές καταστάσεις, έντονη σωματική άσκηση. Β) Περιβαλλοντικούς, όπως υπερβολικό ψύχος, η θερμότητα, ρύπανση, ηχορρύπανση. Γ) Ψυχολογικούς, όπως συναγωνισμός, φόβος, θλίψη, ενοχές, αίσθημα κατωτερότητας.

5 Η αντίδραση του οργανισμού σε στρεσογόνους παράγοντες είναι μια αντίδραση προσαρμογής στις νέες συνθήκες, όταν διαταράσσεται η ομοιόσταση μας, η ισορροπία δηλαδή μεταξύ του εσωτερικού και εξωτερικού μας περιβάλλοντος. Σκοπός της αντίδρασης αυτής είναι η επαναφορά του οργανισμού σε μια βασική φυσιολογική κατάσταση συμπεριφοράς και αφορά μεταβολές, κυρίως στη λειτουργία του αυτόνομου νευρικού συστήματος, του ενδοκρινικού συστήματος και στη συμπεριφορά του οργανισμού. Η αντίδραση αυτή μπορεί να ποικίλει ανάλογα με τα κληρονομικά χαρακτηριστικά και την ψυχολογική κατάσταση του οργανισμού, την ηλικία και το φύλο (Σμοκοβιτης, 1992). Το στρες εμφανίζεται όταν πριν η κατά την αθλητική δράση γεννιέται μια ασυμμετρία στην αντίληψη των απαιτήσεων του περιβάλλοντος και στην αξιολόγηση των ικανοτήτων και των μέσων που διαθέτει ο αθλητής και όταν στο αποτέλεσμα της ενέργειας αποδίδεται μεγάλη υποκειμενική σημασία. Δεν είναι το περιβάλλον που προκαλεί το στρες, αλλά η υποκειμενική αντίληψη και οι αρνητικές σκέψεις που συνδέονται με αυτήν (Τσορμπατζούδης, 1995). Αυτό δεν σημαίνει ότι ο περίγυρος δεν αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι που μπορεί να συνεισφέρει στη δημιουργία της εμπειρίας του στρες, δεν αμφισβητείται όμως το γεγονός ότι ένα συμβάν οδηγεί τότε μόνο σε στρες, όταν αξιολογείται αρνητικά. Ανάλογα με τις επιδράσεις του στον οργανισμό μπορεί να χωριστεί σε τρεις κατηγορίες: 1) Ουδέτερο στρες (neutral stress): Επιδρά στον οργανισμό με ουδέτερο- θα λέγαμε- τρόπο και αφορά αντιδράσεις του τελευταίου οι οποίες δεν βελτιώνουν ή υποβαθμίζουν την ποιότητα ζωής του οργανισμού. 2) Ευεργετικό στρες (eustress): Ως ευεργετικό στρες αναφέρονται μεταβολές που προκαλούν αντιδράσεις με πιθανότητα ευεργετικής επίδρασης στον οργανισμό. 3) Βλαπτικό ή δυσμενές στρες (distress): ο όρος αναφέρεται σε μια αδυναμία του οργανισμού να προσαρμοστεί σε μια νέα δημιουργηθείσα από τις εξωτερικές ή εσωτερικές μεταβολές κατάσταση. Αυτή η νέα κατάσταση εξαρτώμενη από τη χρονική της διάρκεια μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στον οργανισμό. Έτσι η μεγάλης διάρκειας ή έντασης κατάσταση μπορεί να επιδράσει αρνητικά σε συστήματα του οργανισμού όπως το αναπαραγωγικό, το ανοσοποιητικό και το πεπτικό, στη δημιουργία υπέρτασης και να προκαλέσει αρνητικές συνέπειες στη συμπεριφορά του ατόμου (επιθετικότητα, εριστικότητα) (Σμοκοβήτης, 1992). Η διαδικασία με την όποια εμφανίζεται το στρες συμφώνα με τον McGrath (1970) είναι η εξής:

6 1.Ερεθισμα από το περιβάλλον που θέτει απαιτήσεις. 2.Αντίληψη του ατόμου για το ερέθισμα και τις δικές του δυνατότητες. 3.Ενέργεια-Απάντηση-Αντίδραση του ατόμου στο ερέθισμα. 4. Συνέπειες της ενέργειας για το άτομο. Μια από τις συνηθέστερες εκδηλώσεις του στρες είναι η εμφάνιση του άγχους (Speilberger, 1966, 1972, 1989), το οποίο πιθανώς να εμφανίζεται ως απάντηση στο αρχικό στρεσογόνο ερέθισμα και του οποίου ο προσδιορισμός ακολουθεί στην συνεχεία. Συμφώνα με τον Spielberger (1966) το άγχος ορίζεται ως μια αύξηση της διέγερσης του αυτονόμου συστήματος, η όποια συνήθως συνδυάζεται με ενεργοποίηση του συμπαθητικού κλάδου του Κ.Ν.Σ και συνοδεύεται από δυσάρεστες και αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα. Κατά τους Weidenman (1981) και Grubitzsch & Rexilius (1987) το άγχος είναι ένα αίσθημα δυσθυμίας που προέρχεται από την υποκειμενική βίωση μιας απειλής που εμφανίζεται σε καταστάσεις με αβέβαιη έκβαση ή που ενέχουν κίνδυνο και στις οποίες το άτομο εκτίθεται αβοήθητο. Ο όρος άγχος αναφέρεται γενικά ως αρνητική συναισθηματική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από δυσθυμία, υπερβολική ένταση, υπερεπιβάρυνση, ισχυρή διέγερση η απειλή. Αυτή η συναισθηματική κατάσταση βιώνεται ως δυσάρεστη επιδρά κατά κανόνα αρνητικά στην αθλητική απόδοση και πιέζει τον άνθρωπο να αποφύγει να τη φέρει σε πέρας ή να την παρακάμψει.σε όλες του τις εκφάνσεις είναι κεντρικό στοιχείο όλων των αρνητικών καταστάσεων διέγερσης στον αθλητισμό ή το λιγότερο επιδρά ενισχυτικά σε ψυχικές επιβαρύνσεις (Τσορμπατζούδης, 1995). Το άγχος διαχωρίζεται μεθοδολογικά σε άγχος προδιάθεσης ή χαρακτηριστικό άγχος (trait anxiety) και σε περιστασιακό άγχος (state anxiety). Ο διαχωρισμός αυτός άρχισε να χρησιμοποιείται το 1950 ενώ εντάθηκε σε θεωρητικό πλαίσιο το 1966 από τον Spielberger. Όπως ο ίδιος αναφέρει το περιστασιακό άγχος αναφέρεται σε μια υπάρχουσα ή άμεση συναισθηματική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από φόβο και ένταση. Εκφράζει συμφώνα με τον Martens (1990) μια υπάρχουσα ή τρέχουσα συναισθηματική κατάσταση που εμφανίζεται πριν τον αγώνα και συνοδεύεται από την διέγερση του οργανισμού. Αντίθετα το χαρακτηριστικό άγχος αναφέρεται στην προδιάθεση ενός ατόμου να εκλαμβάνει ορισμένες αντικειμενικά ακίνδυνες καταστάσεις ως απειλητικές και να αντιδρά σε αυτές με διάφορα επίπεδα περιστασιακού άγχους (Spielberger,1966; Μπαρκουκης,1997).

7 Η θεωρία του πολυδιάστατου άγχους Στην παρούσα εργασία το ενδιαφέρον στρέφεται στη μέτρηση του γνωστικού και σωματικού άγχους,για αυτό παρακάτω γίνεται αναφορά στη θεωρία του πολυδιάστατου άγχους για την καλύτερη κατανόηση των ερευνητικών δεδομένων. Η ανάγκη για μεγαλύτερη ακρίβεια στη μέτρηση του άγχους, οδήγησε τους Liebert και Morris (1967) στη διάκριση της ανησυχίας και της συναισθηματικότητας ως παραμέτρους του άγχους. Αργότερα, με βάση αυτή τη διάκριση οι Davidson και Schwartz (1976) προσδιόρισαν τις παραμέτρους ως γνωστικό και σωματικό άγχος. Αυτές οι δυο διαστάσεις ερμηνεύουν τις νοητικές και σωματικές αλλαγές αντίστοιχα που βιώνουν οι αθλητές κατά την εκδήλωση των συμπτωμάτων του άγχους. Το γνωστικό άγχος χαρακτηρίζεται από αρνητικές σκέψεις του αθλητή για την επιτυχία και από την βίωση αρνητικών συναισθημάτων (Morris,Davvis & Hutchings,1981) οδηγώντας σε αρνητικά αποτελέσματα σε σχέση με την απόδοση (Jerome & Williams 2000,Tremayne & Barry,1990). Το σωματικό άγχος εκφράζει τις φυσιολογικές αλλαγές και τη βίωση συναισθημάτων, που προέρχονται από την ενεργοποίηση του αυτόνομου νευρικού συστήματος (Morris,Davvis,Hutchings, 1981). Οι φυσιολογικές αλλαγές που προκύπτουν στον οργανισμό είναι η ταχυκαρδία, η γρήγορη αναπνοή, η εφίδρωση των χεριών καθώς και οι στομαχικές διαταραχές (Martens, Vealey & Burton,1990,Morris, et al. 1981). Σύμφωνα με τον Martens (1990), ίσως να εμφανίζεται αρνητική συσχέτιση μεταξύ γνωστικού άγχους και αθλητικής απόδοσης, ενώ το σωματικό άγχος εμφανίζει σχέση ανεστραμμένου U (σχήμα σχέσης μεταξύ απόδοσης και διέγερσης). ΠΡΟΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΑΓΧΟΣ ΚΑΙ ΣΤΡΕΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΟΛΥΜΒΗΣΗΣ Κολυμβητές Το πρωαγωνιστικό άγχος αποτελεί μεταβλητή που επηρεάζει καθοριστικά την απόδοση των αθλητών στους αγώνες. Μια σειρά ερευνών έχει τεκμηριώσει ότι το ίδιο το προαγωνιστικό άγχος είναι δυνατόν να επηρεάζεται από μια σειρά παραγόντων. Συμφώνα με τους Mellalieu και συν. (2004), οι πιο έμπειροι αθλητές εμφανίζουν μικρότερα επίπεδα γνωστικού και σωματικού άγχους σε αγωνιστικές καταστάσεις, όπως διαφορές στα επίπεδα άγχους υπάρχουν μεταξύ των δυο φύλων, οι αθλητές εμφανίζουν μικρότερα επίπεδα άγχους κατάστασης από ότι οι αθλήτριες (Krane & Williams 1994). Ακόμα υπάρχουν διακυμάνσεις στην εμφάνιση άγχους σε διαφορετικές αγωνιστικές συνθήκες, όπως οι εντός έδρας αγώνες (Russel et al. 1988; Carre et al., 2006) και σε διαφορετικά αθλήματα (Hanton

8 et al., 2000). Αρκετές ψυχολογικές επιδράσεις έχει βρεθεί να επηρεάζουν ή/και να επηρεάζονται από τη βίωση του άγχους, συνοδευόμενες από επίδραση στη συμπεριφορά (Lane et al., 1995). Πιο πρόσφατα δεδομένα στην έρευνα για το άγχος υποδεικνύουν ότι μεταβλητές όπως η πρόθεση προσπάθειας μπορούν να επηρεάσουν την επίπτωση του γνωστικού άγχους, στην αθλητική απόδοση (Hardy, 1999; Hardy et al., 2007). Η πρόθεση προσπάθειας των αθλητών σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη σημαντικότητα του αγώνα (Marchant et al., 1998). Οι Loupos και συν. (2008) μελέτησαν τη δυνατότητα των διαφορετικών εκτιμήσεων του άγχους να προβλέπουν τη κολυμβητική απόδοση με ψυχολογικές μεταβλητές, όπως η αντιληπτή από τους αθλητές σημαντικότητα των αγώνων και η πρόθεση προσπάθειας. Επίσης εξέτασαν τη σχέση μεταξύ ψυχολογικών και φυσιολογικών δεικτών άγχους κατάστασης. Στην έρευνα πήραν μέρος 45 έφηβοι αθλητές υψηλού επίπεδου (19 αγόρια και 26 κορίτσια) με τουλάχιστον 4 χρόνια συστηματικής προπόνησης στη κολύμβηση. Για τη μέτρηση του γνωστικού και σωματικού άγχους χρησιμοποιήθηκε η ελληνική έκδοση του ερωτηματολογίου CSAI-2, στο οποίο ήταν καταχωρημένες και ερωτήσεις για τη σημαντικότητα του αγώνα και για τη πρόθεση των κολυμβητών να καταβάλλουν προσπάθεια. Από την άλλη, για τις φυσιολογικές παραμέτρους χρησιμοποιήθηκε η μέτρηση της αρτηριακής πίεσης, της καρδιακής συχνότητας, της κορτιζόλης του σάλιου και του πλάσματος τον ενεργοποιό του πλασμινογόνου ιστικού τύπου (t-pa). Οι αθλητές συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο 7 ημέρες πριν τους αγώνες. Την ημέρα του αγώνα οι αθλητές κλήθηκαν να συμπληρώσουν ξανά το ίδιο ερωτηματολόγιο 1 ώρα πριν το αγώνισμά τους, ενώ η κορτιζόλη σιέλου που αποτελεί σημαντικό δείκτη πρόβλεψης της αθλητικής απόδοσης μετρήθηκε 2-3 λεπτά πριν την έναρξη του αγωνίσματος. Συμφώνα με τα αποτελέσματα της παραπάνω έρευνας οι αθλητές εμφάνισαν αρκετά χαμηλά επίπεδα γνωστικού και σωματικού άγχους παρ όλο ότι απέδιδαν μεγάλη σημαντικότητα στους αγώνες, έχοντας τη πρόθεση να καταβάλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για τη νίκη. Υπήρξε σημαντική αύξηση στους δείκτες άγχους μεταξύ της πρώτης μέτρησης και της μέτρησης τη μέρα του αγώνα. Πιο συγκεκριμένα το σωματικό άγχος αυξάνεται ενώ το γνωστικό παραμένει σε σχετικά σταθερά επίπεδα την εβδομάδα πριν τον αγώνα, ενώ και το γνωστικό και το σωματικό άγχος αυξάνονταν λίγο πριν την έναρξη του αγώνα. Επίσης βρέθηκε αύξηση στη συστολική και διαστολική αρτηριακή πίεση καθώς και στη καρδιακή συχνότητα πριν την έναρξη του αγώνα. Όσον αφορά τους βιοχημικούς δείκτες υπήρξε αύξηση της κορτιζόλης του σάλιου και του t-pa από την αρχική τιμή μέχρι πριν την έναρξη του αγώνα. Ακόμα τα αποτελέσματα κατέδειξαν ότι η πρόθεση προσπάθειας προβλέπεται από τις

9 διαφορές των τιμών της κορτιζόλης του σάλιου των οποίων η συσχέτιση είναι πιθανό να οφείλεται στο ότι η πρόθεση προσπάθειας καθορίζει το βαθμό φυσικής διέγερσης του οργανισμού και κατά συνέπεια καθορίζει και τη διαμόρφωση των τιμών της κορτιζόλης του σάλιου (Loupos, 2002). Ως προς τη σημαντικότητα του αγώνα τα αποτελέσματα έδειξαν ότι προβλέπεται από τις τιμές του σωματικού άγχους. Συμφώνα με τους ερευνητές δεν υπήρξε σημαντική συσχέτιση μεταξύ των ψυχολογικών και φυσιολογικών μέτρων του άγχους. Χρησιμοποιώντας τη κορτιζόλη σιέλου σαν δείκτη προσπάθησαν να εξετάσουν τη σχέση ψυχολογικών παραμέτρων με την απόδοση καταλήγοντας στο ότι η σημαντικότητα του αγώνα και η πρόθεση να καταβάλλουν προσπάθεια δεν σχετίζονται με την απόδοση. Προπονητές Για την έρευνα ύπαρξης προαγωνιστικού άγχους προπονητών κολύμβησης οι Loupos και συν. (2005) μελέτησαν τις αλλαγές του ινωδογόνου και ινωδολυτικού του πλάσματος ως αντίδραση του στρες αγώνα. Σκοπός της μελέτης τους ήταν να διερευνήσει τις επιπτώσεις του στρες αγώνα στις συγκεντρώσεις του ινωδογόνου του πλάσματος και του αντιγόνου του ενεργοποιού του πλασμινογόνου ιστικού τύπου (t-pa) σε προπονητές κολύμβησης. Για την ανάγκη της έρευνας πήραν μέρος 14 προπονητές από τους οποίους συλλέχθηκαν τρεία δείγματα αίματος, το πρώτο 30 λεπτά πριν την έναρξη του πρώτου αγωνίσματος της πρωινής συνεδρίας, το δεύτερο 10 λεπτά πριν την έναρξη του πιο σημαντικού αγωνίσματος και το τρίτο κατά τη διάρκεια του αγωνίσματος. Το στρες του αγώνα προκάλεσε σημαντικές αλλαγές στις συγκεντρώσεις του ινωδογόνου και του αντιγόνου t-pa, οι τιμές αυξήθηκαν κατά τη διάρκεια του αγώνα σε σχέση με την αρχική μέτρηση και τη μέτρηση 10 λεπτά πριν τον σημαντικότερο αγώνα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι προπονητές βρίσκονταν σε ψυχοφυσιολογική διέγερση κατά τη διάρκεια του σημαντικού αγώνα, όπως σε διέγερση βρίσκονταν και προπονητές ποδόσφαιρου κατά τη διάρκεια ενός σημαντικού αγώνα (Kugler et al. 1996), με τη διαφορά ότι στους τελευταίους η διέγερση αρχίζει να αυξάνεται δυο ώρες πριν την έναρξη και κορυφώνεται στο ημίχρονο, γεγονός που στηρίζεται στη διαφορετικότητα των αθλημάτων (ατομικό-ομαδικό). Η αναμονή για μικρότερης σημασίας αγωνίσματα δεν φαίνεται να επηρεάζει τη ψυχοφυσιολογική κατάσταση των προπονητών κολύμβησης όπως προκύπτει από τις συγκεντρώσεις των δυο παραμέτρων. Η έρευνα των Kugler και συν. (1996) που προαναφέρθηκε προσανατολίζεται στο αγωνιστικό στρες προπονητών ποδοσφαίρου. Σκοπός των ερευνητών ήταν να εξετάσουν τις επιπτώσεις μιας στρεσογόνου κατάστασης στις συγκεντρώσεις της ανοσοσφαιρίνης και της

10 κορτιζόλης του σάλιου και να αναλύσουν τη χρονική εξέλιξη της πορείας του στρες που προκαλεί αλλαγές στις παραπάνω συγκεντρώσεις. Στην έρευνα πήραν μέρος 17 επαγγελματίες άνδρες προπονητές και 8 ακόμα που αποτελούσαν την ομάδα ελέγχου. Τα δείγματα για την ανοσοσφαιρίνη και τη κορτιζόλη του σάλιου πάρθηκαν σε 5 χρονικά σημεία, το πρώτο 2 ώρες πριν την έναρξη του αγώνα, το δεύτερο στην αρχή του αγώνα, το τρίτο κατά το ημίχρονο, το τέταρτο στο τέλος του αγώνα και το πέμπτο 1 ώρα μετά τη λήξη του αγώνα, ενώ στα ιδία χρονικά σημεία κλήθηκαν να απαντήσουν σε μια γραφική κλίμακα διαβάθμισης που αφορούσε την αντιληπτή από τους ίδιους ψυχολογική διέγερση. Για την ομάδα ελέγχου ακολουθήθηκε παρόμοια διαδικασία υπό συνθήκες ξεκούρασης. Οι προπονητές έδειξαν υψηλότερο βαθμό έντασης και έξαψης από την ομάδα ελέγχου σε όλα τα χρονικά σημεία. Υπήρξε παράλληλη συσχέτιση στην αύξηση των συγκεντρώσεων της ανοσοσφαιρίνης και της κορτιζόλης του σάλιου που ξεκίνησε στην αρχή του παιχνιδιού, έφτασε σε υψηλότερες τιμές για τη πρώτη παράμετρο στη διάρκεια του ημιχρόνου και στο τέλος του αγώνα ενώ για τη δεύτερη μόνο στη διάρκεια του ημιχρόνου και επανήλθαν σε κανονικές τιμές μια ώρα μετά τον αγώνα, έχοντας σημαντική διάφορα με την ομάδα ελέγχου. Οι αυξημένες συγκεντρώσεις των δυο παραμέτρων υποδεικνύουν διαφορετικές ενδοκρινικές αντιδράσεις του ανοσοποιητικού συστήματος που ενεργούν σε έντονο ψυχολογικό στρες. ΆΓΧΟΣ ΓΟΝΕΩΝ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΕΝΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΤΟΥΣ Στο περιβάλλον του αθλητισμού δεν έχει μελετηθεί η ύπαρξη πρωαγωνιστικού άγχους στους γονείς αθλητών πριν από ένα σημαντικό αγώνα. Οι περισσότερες μελέτες που αφορούν την εμφάνιση άγχους στους γονείς πριν από ένα σημαντικό γεγονός των παιδιών τους είναι στραμμένες σε σημαντικές προεγχειρητικές καταστάσεις.μια σοβαρή χειρουργική επέμβαση αποτελεί ένα σημαντικό γεγονός για τους γονείς το οποίο μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση συμπτωμάτων άγχους και να συσχετιστεί κατά κάποιο τρόπο με τα συναισθήματα και τις σκέψεις των γονέων πριν από ένα σημαντικό αγώνα των παιδιών τους. Για την αναζήτηση της ύπαρξης προεγχειρητικού γονικού άγχους οι Ronald και συν. (1996) μελέτησαν τις συνθήκες συμφώνα, με την ηλικία των παιδιών, με το αν είχαν κάνει ξανά στο παρελθόν χειρουργική επέμβαση, με το αν κάποιο άλλο παιδί της οικογένειας είχε κάνει στο παρελθόν επέμβαση, με το φύλο των γονέων, το επίπεδο γνώσεων αυτών για τις προεγχειρητικές καταστάσεις (συγκεκριμένα για το κομμάτι της αναισθησίας) και με το αν υπήρξε συζήτηση μεταξύ του γιατρού και των γονέων πριν την επέμβαση. Στην έρευνα πήρε μέρος μεγάλο πλήθος γονέων (388 μητέρες και 212 πατέρες) από αυτούς 242 ήταν μόνοι

11 τους την ώρα της επέμβασης (209 μητέρες και 33 πατέρες), συμπληρώνοντας ερωτηματολόγιο (STAI-Appendix) 5-30 λεπτά πριν την επέμβαση. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι γονείς είχαν περισσότερο άγχος όταν τα παιδιά τους είχαν ηλικία μικρότερη του ενός χρόνου και υπήρχε σημαντική διάφορα σε σχέση με το φύλο, οι μητέρες εμφάνισαν περισσότερο άγχος από ότι οι πατέρες. Αν το παιδί είχε ξανά περάσει την εμπειρία του χειρουργείου στο παρελθόν οι γονείς είχαν λιγότερο άγχος, όμως και εδώ η παράμετρος ήταν σημαντικότερη για τις μητέρες από ότι για τους πατέρες. Όσον αφορά το επίπεδο γνώσης των γονέων για την προχειρουργική κατάσταση δεν υπήρξε συσχέτιση με τα επίπεδα άγχους κατάστασης και χαρακτηριστικού. Στους γονείς που ήταν μόνοι τους βρέθηκε ομοιότητα στα επίπεδα άγχους που εμφάνισαν, με αυτούς που συνοδεύονταν από το δεύτερο σύζηγο. Τελικά, προκύπτει ότι οι μητέρες εμφανίζουν μεγαλύτερα επίπεδα άγχους από ότι οι πατέρες όταν τα παιδιά τους είναι μικρότερα του ενός χρόνου και ανεξάρτητα από την ηλικία αγχώνονται λιγότερο όταν τα παιδιά τους έχουν περάσει ξανά στο παρελθόν την εμπειρία της επέμβασης. Το υψηλό προεγχειρητικό άγχος γονέων σχετίζεται με υψηλό περιεγχειρητικό άγχος σε παιδιά (Kain et al., 1996; 1999), όμως μειώσεις στο περιεγχειρητικό άγχος γονέων μπορούν να οδηγήσουν σε μειώσεις του περιεγχειρητικού άγχους των παιδιών (Wang et al., 2004), για αυτό είναι σημαντική η αξιολόγηση για το αν οι γονείς βιώνουν την εμπειρία του άγχους πριν από μια χειρουργική επέμβαση των παιδιών τους και σε τι βαθμό. Οι Maclaren και Kain (2008) προσέγγισαν το προεγχειρητικό άγχος γονέων σε σύγκριση με τις σκέψεις και τα συναισθήματα τους πριν από χειρουργική επέμβαση στην οποία πρόκειται να συμμετάσχουν οι ίδιοι. Πιο συγκεκριμένα αξιολόγησαν το προεγχειρητικό άγχος σε μητέρες και σε ενήλικες γυναίκες που υποβάλλονταν σε χειρουργική επέμβαση και εξέτασαν προγνωστικούς παράγοντες για το άγχος γονέων. Τα δεδομένα συλλέγησαν από 353 μητέρες που τα παιδιά τους υποβλήθηκαν σε μικρής σημαντικότητας επέμβαση και από 277 ενήλικες γυναίκες που υποβλήθηκαν είτε σε μικρής σημαντικότητας είτε σε σημαντική χειρουργική επέμβαση. Οι μητέρες συμπληρώσαν το ερωτηματολόγιο EASI που αφορά την ιδιοσυγκρασία του παιδιού, ενώ όλες συμπλήρωσαν το STAI για τη μέτρηση του άγχους κατάστασης και προδιάθεσης καθώς και τη κλίμακα στιλ συμπεριφοράς Miller (MBSS). Συμφώνα με τα αποτελέσματα οι μητέρες που τα παιδιά τους υποβλήθηκαν σε μικρής σημαντικότητας χειρουργική επέμβαση εμφάνισαν μεγαλύτερα επίπεδα άγχους από τις ενήλικες γυναίκες που υποβλήθηκαν και αυτές σε μικρής σημαντικότητας επέμβαση, αλλά τα επίπεδα άγχους ήταν ιδία με ενήλικες γυναίκες που υποβλήθηκαν σε σημαντική χειρουργική επέμβαση. Οι μητέρες ήταν πιο ανήσυχες για τα παιδιά τους από ότι οι

12 ενήλικες γυναίκες για τον ίδιο τους τον εαυτό, αυτό φαίνεται και από ότι οι μητέρες επιθυμούν περισσότερη ενημέρωση για τη διεξαγωγή της επέμβασης σε σχέση με ενήλικους ασθενείς (Kain et al., 1997). Τέλος οι μητέρες που τα παιδιά τους ήταν μικρότερα σε ηλικία εμφάνιζαν περισσότερο άγχος, ενώ η ηλικία τους δεν φάνηκε να αποτελεί προγνωστικό παράγοντα, από την άλλη ενώ στην παραπάνω μελέτη για το προεγχειρητικό άγχος η εμπειρία των γονέων από προηγούμενη εγχείρηση φάνηκε να οδηγεί σε μικρότερα επίπεδα άγχους (Ronald et al., 1996), στην παρούσα μελέτη δεν μπόρεσε να αξιολογηθεί. Οι Thompson και συν. (1996) στράφηκαν στη μελέτη για την εκτίμηση των επιπέδων άγχους με συνδυασμό συγκεκριμένων μεταβλητών, σε γονείς που τα παιδιά τους είχαν υποβληθεί σε σημαντική χειρουργική επέμβαση, προσδιορίζοντας παράγοντες που χαρακτηρίζουν τη κατάσταση των γονέων ως << υψηλού κινδύνου >> και θεσπίζοντας χρήσιμα μέτρα βελτίωσης της κατάστασης. Για τη μελέτη επιλέγησαν 100 γονείς που τα παιδιά τους ήταν 13 χρονών ή λιγότερο, τα όποια θα υποβάλλονταν σε ορθοπεδική ή οδοντιατρική επέμβαση που πήραν μέρος συμπληρώνοντας τη κλίμακα Leeds για την αυτοαξιολόγηση του άγχους και δίνοντας συνέντευξη στους ερευνητές πριν την ιατρική ενημέρωση. Από αυτούς το 47% χαρακτηριστικέ ως << υψηλού κίνδυνου >> και λαμβάνοντας υπόψη μεταβλητές όπως η παρουσία ή μη από αδέλφια, το επάγγελμα των γονέων, προηγούμενη εμπειρία από επέμβαση, το οικογενειακό εισόδημα, το μορφωτικό επίπεδο των γονέων, το φύλο του γονέα και του παιδιού καθώς και η έκταση της επέμβασης, η τελευταία φάνηκε να αποτελεί τη πιο σημαντική μεταξύ των γονέων που εμφανίζουν και αυτών που δεν εμφανίζουν άγχος. Δεν βρέθηκε κάποιος παράγοντας που να προβλέπει ποιοι γονείς πρόκειται να εμφανίσουν άγχος κατάστασης. Το άγχος των γονέων μπορεί να συσχετιστεί με αύξηση στο στρες και με προβλήματα στη συμπεριφορά για παιδιά που νοσηλεύονται, κατάσταση που μπορεί να συνεχιστεί σε κάποιο βαθμό και μετά τη νοσηλεία (Skipper & Leonard,1968; Bevan et al., 1990). Συμφώνα με τα δεδομένα που πρόεκυψαν από τη συνέντευξη, φαίνεται ότι οι γονείς επιθυμούν περισσότερη πληροφόρηση από το ιατρικό προσωπικό για τη διαδικασία, ανεξάρτητα από τα επίπεδα άγχους που εμφανίζουν, όπως αναφέρουν οι ερευνητές ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης και πληροφόρησης μπορεί να οδηγήσει τους γονείς στο να μειώσουν το άγχος και στο να αναπτύξουν την ικανότητα να αντιμετωπίζουν όμοιες καταστάσεις. ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η αναζήτηση για την ύπαρξη προαγωνιστικού άγχους στους γονείς κολυμβητών λαμβάνοντας υπόψιν την αποδιδόμενη σημαντικότητα

13 αγώνα. Ακόμα εξετάζονται διαφορές που μπορεί να προκύπτουν στα επίπεδα γνωστικού και σωματικού άγχους μεταξύ των δύο φύλων. ΜΕΘΟΔΟΣ Δείγμα Στην παρούσα έρευνα πήραν μέρος 91 γονείς, με μέσο όρο ηλικίας 45,92 χρόνια, που τα παιδιά τους ήταν κολυμβητές εθνικού επίπεδου. Από αυτούς 47 ήταν άνδρες και 44 γυναίκες. Οι αγώνες στους οποίους αναφέρονταν οι γονείς ήταν εθνικού επίπεδου συγκεκριμένα, πανελλήνιοι αγώνες κολύμβησης, ημερίδες ορίων και χειμερινό πρωτάθλημα κολύμβησης. Όργανα Για τον υπολογισμό του γνωστικού και σωματικού άγχους, χρησιμοποιήθηκε το τροποποιημένο ερωτηματολόγιο CSAI-2 στην ελληνική του έκδοση (Kakkos & Zervas, 1993; Tsormpatzoudis & Barkoukis, 1995; Τσορμπατζούδης & Μπαρκούκης, 1997) στο οποίο προστέθηκε υποερώτημα για τη σημαντικότητα του αγώνα. Το ερωτηματολόγιο αποτελούταν από 19 ερωτήσεις και οι απαντήσεις ήταν σε τετραβάθμια κλίμακα τύπου Likert (από καθόλου έως πάρα πολύ). Ακόμα υπήρχε ερώτημα για το πότε πραγματοποιήθηκε ο αγώνας στον οποίο αναφέρονταν. Η απόσταση μεταξύ των αγώνων ήταν από 1 έως 6 μήνες. Διαδικασία Οι γονείς κλήθηκαν να περιγράψουν αναδρομικά τις σκέψεις και τα συναισθήματα τους για ένα αγώνα των παιδιών τους που πραγματοποιήθηκε μέσα στη χρονιά και που αυτοί θεωρούσαν σημαντικότερο, συμπληρώνοντας το ερωτηματολόγιο. Σε αυτό υπήρχαν σαφείς οδηγίες για τη συμπλήρωση του ενώ μαζί συμπεριλαμβάνονταν ένα ενημερωτικό φυλλάδιο για την έρευνα. Στατιστική Ανάλυση Για την στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα SPSS 21 (IBM Statistics) και εφαρμόστηκε περιγραφική στατιστική για την εύρεση της μέσης τιμής και της τυπικής απόκλισης.

14 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Συμφώνα με τα αποτελέσματα για το σύνολο των γονέων, η τιμή του μέσου όρου για το γνωστικό άγχος ήταν 18,73, ενώ για το σωματικό άγχος 15,96 (πίνακας 1). Πραγματοποιήθηκε ανάλυση T-TEST για ανεξάρτητα δείγματα με σκοπό τη σύγκριση τιμών γνωστικού, σωματικού άγχους και σημαντικότητας αγώνα, μεταξύ μητέρων και πατέρων με την όποια δεν βρέθηκαν διαφορές και για τις τρεις μεταβλητές (p>.05). Οι γονείς απέδιδαν μεγάλη σημαντικότητα στους αγώνες στους οποίους αναφέρονταν (πίνακας 2). Πίνακας 1: Επίπεδα γνωστικού, σωματικού άγχους και σημαντικότητα αγώνα. Γνωστικό άγχος Σωματικό N Ελάχιστο Μέγιστο Μέσος όρος Τυπική απόκλιση ,7 ±4, ±5,6 άγχος Ηλικία ,9 ±4,2 Σημαντικότητα αγώνα ,3 ±0,5

15 Πίνακας 2: Ανάλυση T-TEST για σύγκριση μέσων όρων των τιμών μεταξύ των δύο φύλων. Φύλο Μέσος όρος Τυπική απόκλιση Γνωστικό Πατέρες 18,9 ±5,05 p >.05 άγχος Μητέρες 18,5 ±4,7 Σωματικό άγχος Πατέρες 16,4 ±6,2 Μητέρες 15,5 ±4,7 p >.05 Ηλικία Πατέρες Μητέρες 45,4 ±4 46,5 ±4,3 p >.05 Σημαντικότητ Πατέρες 3,3 ±0,53 α αγώνα Μητέρες 3,3 ±0,56 p >.05 ΣΥΖΗΤΗΣΗ Στην εργασία εξετάστηκε η ύπαρξη προαγωνιστικού άγχους σε γονείς κολυμβητών καθώς και διαφορές που μπορεί να υπάρχουν μεταξύ των δυο φύλων. Οι γονείς διαπιστώθηκε ότι παρουσιάζουν παρόμοιες τιμές με αγωνιζόμενους για το σωματικό άγχος αφού βιώνουν ʺέμμεσαʺ τη στρεσογόνο κατάσταση του αγώνα αλλά προσβάλλονται περισσότερο από γνωστικό άγχος για την σημαντική επιδίωξη των παιδιών τους. Οι γονείς βρίσκονται σε ανησυχία πριν την έναρξη του αγώνα όπως και οι κολυμβητές, γεγονός που αντικατοπτρίζεται από τις αντιδράσεις τους όπως, το να παρακολουθούν τον αγώνα όρθιοι ή στα κάγκελα του αγωνιστικού χώρου, το να πηγαινοέρχονται στις κερκίδες μέχρι την εκκίνηση του αγώνα, ακόμα και το να φωνάζουν για να εμψυχώσουν το παιδί τους. Σε σύγκριση των αποτελεσμάτων της παρούσας έρευνας με αυτά των Loupos και συν. (2008), διαπιστώθηκε παραπλήσιος μέσος όρος τιμών σωματικού άγχους μεταξύ γονέων και κολυμβητών. Η τιμή μέσου όρου που βρέθηκε για το γνωστικό άγχος στην παρούσα έρευνα δείχνει ότι οι γονείς εμφανίζουν υψηλά επίπεδα. Το γεγονός αυτό ίσως να οφείλεται στο

16 ότι οι γονείς είναι λιγότερο προετοιμασμένοι ψυχολογικά για τον αγώνα που θα πάρουν μέρος τα παιδιά τους, σε σχέση με τα ιδία που δείχνουν στη συγκεκριμένη έρευνα μεγάλη πρόθεση προσπάθειας και αυτοπεποίθηση, αποβάλλοντας ίσως σε μεγαλύτερο βαθμό τις αρνητικές σκέψεις και αποφεύγοντας την βίωση αρνητικών συναισθημάτων πριν από ένα σημαντικό αγώνα τους. Επίσης είναι δυνατόν οι γονείς βιώνοντας αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα πριν από τον αγώνα των παιδιών τους, δείχνουν έντονη ανησυχία για εκείνα, περισσότερη από ότι θα έδειχναν αν έπαιρναν μέρος οι ίδιοι στον αγώνα. Τα αποτελέσματα της έρευνας των Mclaren και Kain (2008) δείχνουν ότι οι γονείς εμφάνιζαν μεγαλύτερα επίπεδα άγχους κατάστασης όταν τα παιδιά τους υποβάλλονταν σε ένα γεγονός μικρής σημαντικότητας σε σχέση με τους ίδιους. Όταν οι ενήλικες υποβάλλονταν σε σημαντικό γεγονός εμφάνιζαν ιδία επίπεδα άγχους κατάστασης με γονείς των οποίων όμως τα παιδια υποβαλλονταν σε γεγονος μικροτερης σημαντικοτητας. Διαπιστώνεται ότι οι γονείς ανησυχούν για τα παιδιά τους περισσότερο από ότι για τους ιδιους. Όσον αφορά τη συγκριση μεταξύ των φυλων δεν βρέθηκαν διαφορές στη παρούσα εργασία. Οι διαφορές που εντοπίζονται μεταξύ των φύλων μπορεί να οφείλονται στις επιρροές του κοινωνικού περιβάλλοντος παρά σε έμφυτες βιολογικές διαφορές. Η απουσία των συγκεκριμένων επιρροών, η μεγαλύτερη ηλικία των γονέων καθώς και η φύση της στρεσογόνου κατάστασης του αγώνα, φαίνεται να είναι οι λόγοι για την απουσία διαφορών στα επίπεδα άγχους μεταξύ πατέρων και μητέρων. Αντίθετα για ένα γεγονός που ενέχει μεγαλύτερο κίνδυνο όπως η προεγχειρητική κατάσταση οι μητέρες αγχώνονται περισσότερο από τους πατέρες, αυτό επιβεβαιώνεται από την έρευνα των Ronald και συν. (1996). Μελλοντικές έρευνες μπορούν να αξιολογήσουν τη σχέση που μπορεί να προκύπτει μεταξύ του προαγωνιστικού άγχους γονέων και αθλητών όπως και το αν επηρεάζονται οι αθλητές όταν οι γονείς τους αγχώνονται για αυτούς.

17 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Bevan, J., Johnston, C., Haig, M, Tousignant, G., Lucy, S., Kirnon, V., Assimes, I., Carranza, R. (1990): Preoperative parental anxiety predicts behavioural and emotional responses to induction of anaesthesia in children. Cαnadian Journal of Anaesthesia 1990; 37: Davidson, R., and Schwartz, G. (1976): The psychobiology of relaxation and related states: A multi-process theory. Behaviour control and modification of physiological activity. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, Inc, pp Gould, D. & Krane, V. (1992): The arousal-athletic performance relationship: Current status and future directions. In: T. Horn (Ed.), Advances in sport psychology (pp ). Champaign, IL: Human Kinetics. 4. Grubitzsch, S. & Rexilius, G. (1987): Psychologische Grundbegriffe: Mensch und Gesellschaft in der Psychologie Ein Handduch. Rowohlt Taschenbuch. 5. Hanton S, Jones G, Mullen R.(2000): Intensity and direction of competitive state anxiety as interpreted by rugby players and rifle shooters. Percept Mot Skills ; 90: Hardy L, Beattie S, Woodman T. (2007): Anxiety-induced performance catastrophes: investigating effort required as an asymmetry factor. Br J Psychol, 98: Hardy, L. (1999): Stress, anxiety and performance. J Sci Med Sport, 2: Hardy, L., Jones, G., & Gould, D. (1996): Understanding psychological preparation for sport: Theory and practice of elite performers. Chichester: John Wiley & sons. 9. Jerome, G.J., Williams, J.M. (2000): Intensity and interpretation of competitive state anxiety: Relationship to performance and repressive coping. Journal of Applied Sport Psychology (JASP), 2(2), Kain, ZN., Kosarussavadi, B., Hernandez-Conte, A., Hofstadter, MB., Mayes, LC. (1997): Desire for perioperative information in adult patients: a cross-sectional study. J Clin Anesth, 9: Kain, ZN., Mayes, LC., O Connor, TZ., Cicchetti, DV. (1996): Preoperative anxiety in children. predictors and outcomes. Arch Pediatr Adol Med, 150: Kain, ZN., Wang, SM., Mayes, LC., Caramico, LA., Hofstadter, MB.(1999): Distress during the induction of anesthesia and postoperative behavioral outcomes. Anesth Analg, 88:1042 7

18 13. Kakkos, V., & Zervas, Y. (1993): Competitive worries and self confidence as predictors of the precompetitive cognitive-emotional state. In: Sepra, S., Alves, J., Ferreira, V., & Paula-Brito, A. (Eds.) Proceedings of the VIII World Congress of Sport Psychology (pp ). June Libson. Portugal. 14. Krane, V., Williams, J. (1994): Cognitive anxiety, somatic anxiety, and confidence in track and field athletes: The impact of gender, competitive level and task characteristics. Int J Sport Psychol ; Kugler, J., Reintjes, F., Tewes, V., Schedlowski, M. (1996): Competition stress in soccer coaches increases salivary. Immunoglobin A and salivary cortisol concentrations. J Sports med phys fitness, 36: Lane, A., Terry, P., Karageorghis, C.(1995): Antecedents of multidimensional competitive state anxiety and self-confidence in duathletes. Percept Mot Skills ; 80: Liebert, R., and Morris, L. (1967): Cognitive and emotional components of test anxiety: A distinction and some initial data. Psychological Reports 20,pp Loupos, D., Moschopoulou, F., Barkoukis, V., Tsormpatzoudis, H., Grouios, G., Taitzoglou, l. (2008): Psychological and Physiological Changes of Anxiety Prior a Swimming Competition. The open sports medicine journal, 2, Loupos, D., Tsalis, G., Alexiou, S., Gounaris, I. (2005): Changes of plasma fibrinogen and fibrinolysis in response to competition stress in swimming coaches. J Sports med phys fitness, 45: Maclaren, J., Kain, Z. (2008): A Comparison of Preoperative Anxiety in Female Patients with Mothers of Children Undergoing Surgery. Anesth Analg, 106: Marchant D, Morris T, Anderson M. (1998): Perceived importance of outcome as a contributing factor in competitive state anxiety. J Sport Behav, 21: Martens, R. (1990): Competitive anxiety in sport. Champaign Human Kinetics Publishers. 23. Martens, R., Vealey, R. S., (1990): Competitve anxiety in sport. Human Kinetics Publishers Champaign. 24. McGrath, JE. (1970): Social and psychological factors in stress. Illivois university at Urbana Department of psychology. 25. Mellalieu, S., Hanton, S., O Brien, M.(2004):Intensity and direction of competitive anxiety as a function of sport type and experience. Scand J Med Sci Sports ; 14:

19 26. Morris, L., Davvis, M., & Hutchings, C. (1981): Cognitive and emotional components of anxiety: Literature review and a revised worry-emotionality scale. Journal of educational psychology, 73 (4), Morrris, L., Davvis, M., and Hutchings, C. (1981): Cognitive and emotional components of anxiety: Literature review and a revised worry-emotionality scale. Journal of educational psychology, 73(4), Orlick, T. & Partington, J. (1988): Mental links to excellence. The Sport Psychologist, 2, Ronald, S., litman, D., Andrea, A., Berger, B., Ashwani, C. (1996): An evaluation of preoperative anxiety in a population of parents of infants and children undergoing ambulatory surgery. Paediatric anaesthesia, 6: Russell W, Robb M, Cox R. (1988): Sex, sport, situation, and competitive state anxiety. Percept Mot Skills ; 86: Carré J, Muir C, Belanger J, Putnam S.(2006): Pre-competition hormonal and psychological levels of elite hockey players: Relationship to the home advantage. Physiol Behav ; 89: Skipper, J.K. Leonard, R.C. (1968): Children. stress, and hospitalisation: a field experiment. Journal of Hecclrh cine1 Social Behoiiour, Speilberger, C. (1966): Theory and research on anxiety. In : Speilberger, ch. (Ed). Anxiety and behavior (pp. 5-22). Academic Press, New York and London. 33. Speilberger, C. (1972). Anxiety: Current trends in theory and research (Vol II). New York: Academic Press. 34. Speilberger, C. (1980): Άγχος στρες και πώς να το καταπολεμήσετε. Μετάφραση από Ιωάννη Κωστόπουλο. Αθήνα Speilberger, C. (1989). Stress and anxiety in sports. In: D. Hackfort & C. Speilberger (Eds.), Anxiety in Sports : an international perspective (pp.3-7). New York: Hemisphere. 36. Thompson, N., Irwin, M., Gunawardene, W., Chan, L. (1996): Pre-operative parental anxiety. The Association of Anaesthetists of Gt Britain and Ireland Tsorbatzoudis, H., & Barkoukis, V. (1995): Reliability and validity of the greek version of CSAI-2. In: Vanfraechem-Raway, R., & Vanden Auweele, Y. (Eds.). Proceedings of the IXth European Congress on Sport Psychology (pp ). Brussels July Wang, SM., Maranets, I., Weinberg, ME., Caldwell-Andrews, AA., Kain, ZN. (2004): Parental auricular acupuncture as an adjunct for parental presence during induction of anesthesia. Anesthesiology, 100:

20 39. Weindenman, B. (1981): Schuldezogene Angste von Lehren. In. Nitsch, J(Hrsg), stress Bern-Stuttgart-Wien: Huben. 40. Θεοδωράκης, Γ., Γούδας, Μ., & Παπαιωάννου, Α. (1998): Η ψυχολογία της υπεροχής στον αθλητισμό. Θεσσαλονίκη: Χριστοδουλίδη. 41. Λούπος, Δ. (2002): Διδακτορική Διατριβή. Θεσσαλονίκη. 42. Μπαρκούκης, Β. (1997): Μεταπτυχιακή Διατριβή. Κομοτηνή 43. Σμοκοβήτης, Α. (1992): Θέματα φυσιοπαθολογίας. 44. Τσορμπατζούδης, Χ. και Μπάουμαν, Σ. (1995): Ψυχολογία στον αθλητισμό.