Η ίδρυση του Ελληνικού Συναγερμού: πλευρές πολιτικής και ιδεολογικής συγκρότησης,

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Η ίδρυση του Ελληνικού Συναγερμού: πλευρές πολιτικής και ιδεολογικής συγκρότησης, Μουστάκας Βασίλειος ΑΕΜ 48 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Η ίδρυση του Ελληνικού Συναγερμού: πλευρές πολιτικής και ιδεολογικής συγκρότησης, Μουστάκας Βασίλειος ΑΕΜ 48 Τριμελής εξεταστική επιτροπή Ανδρέας Πανταζόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Επιβλέπων Δημοσθένης Δώδος, Επίκουρος Καθηγητής Σπύρος Μαρκέτος, Επίκουρος Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Επίκουρο Καθηγητή κ. Ανδρέα Πανταζόπουλο για την υπόδειξη του θέματος, την συνεχή καθοδήγησή του, τις συμβουλές, το ενδιαφέρον του, την εποικοδομητική κριτική του κειμένου, καθώς και για την κατανόηση και υπομονή που επέδειξε κατά την διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Επίκουρο Καθηγητή κ. Δημοσθένη Δώδο και τον Επίκουρο Καθηγητή κ. Σπύρο Μαρκέτο για την συμμετοχή τους στην εξεταστική επιτροπή και για την εποικοδομητική κριτική του κειμένου. 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 5 Κεφάλαιο 1 ο Η πολιτική ιδεολογία ως έννοια, η περίπτωση του συντηρητισμού Συντηρητισμός, μια χώρο-χρονική οριοθέτηση Οι αξίες του συντηρητισμού Η σύγχρονη εκδοχή 21 Κεφάλαιο 2 ο Η έννοια του λαϊκισμού και η συνάρθρωση του με τον εθνικισμό Θεωρητικές προσεγγίσεις Τα χαρακτηριστικά του λαϊκισμού Μια προσπάθεια ερμηνείας του εθνικισμού Ο πολιτικός εθνικισμός Η σχέση λαϊκισμού και εθνικισμού 41 Κεφάλαιο 3 ο Η φύση της Δεξιάς Μια προσπάθεια ταξινόμησης Η Δεξιά στην Ελλάδα 49 Κεφάλαιο 4 ο Το μεταπολεμικό πολιτικό σκηνικό και η πολιτική συγκρότηση του Ελληνικού Συναγερμού Η πολιτική σκηνή μετά τον εμφύλιο Η ανατροπή του πολιτικού σκηνικού Η κάθοδος του στρατάρχη στην πολιτική Η πορεία προς τις εκλογές του Κεφάλαιο 5 ο Η ιδεολογική πλατφόρμα του Ελληνικού Συναγερμού Η αντικομμουνιστική ρητορική του Ελληνικού Συναγερμού Το όραμα του Ελληνικού Συναγερμού, ένα ψευδεπίγραφο λαϊκό προφίλ Ο πολιτικός λόγος του Ελληνικού Συναγερμού μέσα σε πολωμένο εκλογικό κλίμα 99 Επίλογος 104 Βιβλιογραφία 108 Ξενόγλωσση 108 Ελληνόγλωσση 111 Πηγές 115 Εφημερίδες 115 3

5 Εισαγωγή Σκοπός της εργασίας αυτής αποτελεί η απόπειρα εννοιολόγησης της δεξιάς ιδεολογίας στη μεταπολεμική Ελλάδα, όπως αυτή εκφράστηκε από το κόμμα που ίδρυσε ο Αλέξανδρος Παπάγος τον Ελληνικό Συναγερμό. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στα δυο πρώτα χρόνια λειτουργίας του κόμματος ( ), στην προσπάθεια που γίνεται από τον αρχηγό του να ενοποιήσει την δεξιά παράταξη υπό ένα πολιτικό σχηματισμό με τελικό στόχο την άνοδο στην εξουσία. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, αρχικά θα γίνει ένα περίγραμμα του θεωρητικού πλαισίου που χρειάζεται για να κατανοηθεί η δεξιά παράταξη στην Ελλάδα και στη συνέχεια θα γίνει χρήση του προκειμένου να αναλυθεί το πραγματολογικό υλικό. Το πραγματολογικό υλικό αντλείται από τις ημερήσιες εφημερίδες που είναι προσκείμενες στο χώρο του Ελληνικού Συναγερμού. Οι εφημερίδες Καθημερινή και Ελληνικός Βορράς, καθώς και οι εφημερίδες του συγκροτήματος Λαμπράκη, Βήμα και Νέα (ιδιαίτερα μετά την στροφή που κάνουν με το να στηρίζουν τον Αλέξανδρο Παπάγο) εμφανίζονται ως τα πλέον κατάλληλα έντυπα για την μελέτη της συγκρότησης του Ελληνικού Συναγερμού μιας και ως εφημερίδες του δεξιού χώρου (τουλάχιστον για την διετία ) αποτυπώνουν πληρέστερα τις θέσεις και τις απόψεις του κόμματος 1. Το υλικό καλύπτει το χρονικό διάστημα από το Μάιο του 1951 έως τα τέλη του Αρχικά, παρατίθεται ο ορισμός της πολιτικής ιδεολογίας. Στη συνέχεια αναλύονται οι θεωρίες για τον πολιτικό συντηρητισμό (κεφάλαιο 1), το λαϊκισμό και τον εθνικισμό (κεφάλαιο 2). Έπειτα γίνεται μια οριοθέτηση του πλαισίου της δεξιάς παράταξης εν γένει δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στην περίπτωση της ελληνικής δεξιάς (κεφάλαιο 3). Στόχος του τέταρτου κεφαλαίου είναι να παρουσιαστεί η πολιτική συγκρότηση του Ελληνικού Συναγερμού (Ε.Σ), όπως αυτή γίνεται φανερή και μέσα από της εφημερίδες της εποχής. Στο επόμενο κεφάλαιο (κεφάλαιο 5) δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις προεκλογικές ομιλίες του Αλέξανδρου Παπάγου, καθώς εκεί αποτυπώνονται αυτούσιες οι θέσεις και οι πεποιθήσεις του - ενώ κάποια σχήματα λόγου και εκφράσεις κλειδιά που χρησιμοποιεί καταδεικνύουν όχι μόνο τις τακτικές και τις στρατηγικές του προθέσεις, αλλά και την ιδεολογική γραμμή του Ε.Σ. Επιμέρους στόχος του κεφαλαίου είναι να διαπιστώσει και να υπογραμμίσει την ύπαρξη συντηρητικών, 1 Οι εφημερίδες του συγκροτήματος Λαμπράκη ( Βήμα και Νέα ) καθώς και ο Ελληνικός Βορράς ήταν στηρίγματα της βενιζελικής παράταξης κατά τον Ηλία Νικολακόπουλο, αλλά την δεδομένη χρονική στιγμή υποστήριζαν την «λύση Παπάγου» 5

6 λαϊκιστικών και εθνικιστικών στοιχείων στους λόγους του αρχηγού του κόμματος. Τέλος, στον επίλογο παρατίθενται τα καταλυτικά συμπεράσματα της εργασίας για την φύση του μετεμφυλιακού πολιτικού συστήματος της χώρας. Ταξινομείται ο Ελληνικός Συναγερμός στη δεξιά εν γένει, συνοψίζονται τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του και αποτιμάται ο στρατηγικός σχεδιασμός του Παπάγου στην πορεία του προς την εξουσία. 6

7 Κεφάλαιο 1ο Η πολιτική ιδεολογία ως έννοια, η περίπτωση του συντηρητισμού Η ιδεολογία αποτελεί μια από τις πιο αμφιλεγόμενες έννοιες στις πολιτικές και γενικά τις κοινωνικές επιστήμες 2. Ως όρος η ιδεολογία εισάγεται από τον Antoine Destutt de Tracy, ένα Γάλλο φιλόσοφο που έζησε και έδρασε την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης. Με αυτόν το όρο ο De Tracy θέλησε να περιγράψει μια επιστήμη του μυαλού και των παραγώγων του (ιδέες) η οποία ήταν κατ' αναλογία με άλλες επιστήμες του ανθρώπου ή γενικά των έμβιων όντων (βιολογία, ζωολογία κλπ). Στο γενικό πνεύμα του Διαφωτισμού ο de Tracy προσδίδει σε αυτόν τον γνωστικό κλάδο ένα κανονιστικό περιεχόμενο, θεωρώντας την ιδεολογία ως ένα μοχλό για την πρόοδο της ανθρωπότητας 3. Αν όμως ο όρος ιδεολογία εισάγεται ως μια θετική έννοια, η μετέπειτα ιστορία του όρου θα πάρει την ακριβώς αντίθετη τροχιά. Την πρώτη ουσιαστική επίδραση της έννοιας στους πολιτικούς αγώνες τη συναντούμε κατά τη ναπολεόντεια περίοδο. Ο Napoleon κατηγορεί τους ιδεολόγους ότι επιδρούν διαλυτικά στα πλαίσια της κοινωνίας. Πίστευε πως οι αντιλήψεις των ιδεολόγων ήταν αντίθετες με τα κυρίαρχα συμφέροντα και γι αυτό τους είχε προσάψει την κατηγορία των χειραγωγών 4. Οι φιλελεύθερες και δημοκρατικές πολιτικές ιδέες τους ήταν για τον Napoleon η πηγή για «όλες τις συμφορές που έχουν πλήξει την αγαπημένη μας Γαλλία» 5. Ο όρος ιδεολογία αποκτά πραγματικά σημαίνουσα θέση στο πολιτικό λεξιλόγιο μέσα από τα γραπτά του Karl Marx. Πρέπει να τονιστεί ότι στο έργο του Marx δεν υπάρχει μια ενιαία και συστηματική επεξεργασία του όρου 6. Η χρήση που έμελλε να επηρεάσει πιο πολύ την μετέπειτα σκέψη είναι αυτή που συναντάται στο έργο, που συνέγραψε με τον Engels, Η Γερμανική Ιδεολογία. Εκεί, καταρχάς, δηλώνεται πως οι αναπαραστάσεις και ιδέες που αναφέρονται στην κοινωνική πραγματικότητα -δηλαδή η ιδεολογία- εκφράζουν δεδομένα ταξικά συμφέροντα και συνεπώς πως η αναπαράσταση του κόσμου που έχει επικρατήσει είναι η 2 Παντελής Λέκκας, εισαγωγή στη πολιτική κοινωνιολογία, σημειώσεις Θεσσαλονίκη 2002, σελ 59 3 Andrew Heywood, Πολιτικές ιδεολογίες, εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2007, σελ 40 4 Δέσποινα Παπαδημητρίου, Από τον λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων. Η συντηρητική σκέψη στην Ελλάδα , εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2006, σελ 34 5 Iain MacKenzie, The idea of ideology, Ιn: Political Ideologies: An introduction, Routledge, Third edition 2003, σελ. 4 6 Παντελής Λέκκας, Εισαγωγή στη πολιτική κοινωνιολογιά, σημειώσεις Θεσσαλονίκη 2002, σελ 61 7

8 αναπαράσταση της «άρχουσας τάξης», της κοινωνικής τάξης που κατέχει ή ελέγχει τα μέσα παραγωγής του υλικού κόσμου. Όπως οι Marx και Engels συνοψίζουν «Οι ιδέες της άρχουσας τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες, δηλαδή η τάξη που είναι η υλική δύναμη της κοινωνίας είναι συγχρόνως και η κυρίαρχη διανοητική δύναμη. Η τάξη που κατέχει τα μέσα υλικής παραγωγής ελέγχει την ίδια στιγμή τα μέσα πνευματικής παραγωγής, έτσι ώστε οι ιδέες αυτών που δεν έχουν τα μέσα πνευματικής παραγωγής να υπάγονται σε αυτήν» 7. Στο βαθμό που οι υποτελείς τάξεις συμμερίζονται και ασπάζονται αυτό το σύνολο αναπαραστάσεων και ιδεών που συγκροτούν την κυρίαρχη ιδεολογία, τότε ορίζουν την ζωή τους ενάντια στα συμφέροντα της δικιάς τους τάξης, ενάντια δηλαδή στα αληθινά τους συμφέροντα. Από εδώ πηγάζει και ο περίφημος ορισμός της ιδεολογίας ως ενός «σκοτεινού θαλάμου», του αντεστραμμένου δηλαδή ειδώλου που παράγεται από τον φωτογραφικό φακό ή το ανθρώπινο μάτι μια μορφή αναπαράστασης και κατανόησης του ταξικού συστήματος η οποία συσκοτίζει την πραγματικότητα. 8 Ενώ όμως για την άρχουσα τάξη αυτή η μορφή παραγνώρισης του πραγματικού εκφράζει και επικυρώνει την κυρίαρχη θέση της στον δεδομένο κοινωνικό σχηματισμό, για τις υποτελείς τάξεις σφραγίζει και διαιωνίζει την υποδούλωση τους. Γι' αυτόν τον λόγο τελικά η ιδεολογία αποτελεί όπως θα πει ο Engels μια «ψευδή συνείδηση». Η ίδια μαγεύει και παραπλανά τις υποτελείς τάξεις αποκρύπτοντάς τους τις αντιφάσεις πάνω στις οποίες θεμελιώνονται όλες οι ταξικές κοινωνίες 9. Η ιδεολογία της κυρίαρχης αστικής τάξης, η αστική ιδεολογία, καλλιεργεί τις αυταπάτες ή την «ψευδή συνείδηση» στους κόλπους του προλεταριάτου, το οποίο υφίσταται την εκμετάλλευση, εμποδίζοντάς το να αναγνωρίσει το γεγονός της ίδιας του της εκμετάλλευσης. Ωστόσο, ο Marx δεν πίστευε ότι όλες οι πολιτικές απόψεις έχουν ιδεολογικό χαρακτήρα. Ισχυριζόταν ότι το δικό του έργο, το οποίο αναλάμβανε την αποκάλυψη της διαδικασίας της ταξικής εκμετάλλευσης και καταπίεσης. Ήταν η εποχή της πίστης στη θετική επιστήμη και την αντικειμενική γνώση και ο Marx και ο Engels ήταν εντονότατα επηρεασμένοι αν όχι εμποτισμένοι απ' αυτήν. Παρόλο που κατά τα λεγόμενα του ο Marx ποτέ δεν είδε τη θεωρία του ως μαρξισμό, της απέδιδε πάντως επιστημονικό χαρακτήρα με τους όρους που η «επιστήμη» και το «επιστημονικό» γίνονταν κατανοητά στην εποχή του, με τους όρους δηλαδή του θετικισμού 10. Κατά την άποψή 7 Andrew Heywood, ο.π, σελ 41 8 Ο.π, σελ 42 9 Ο.π, σελ Νίκος Δεμερτζής, Ιδεολογία και κριτική, περιοδικό Λεβιάθαν, 1989, τεύχος 4, σελ

9 του, μπορούσε να χαραχθεί σαφής διαχωριστική γραμμή μεταξύ επιστήμης και ιδεολογίας, αλήθειας και ψεύδους. Αυτή η διαχωριστική γραμμή όμως άρχισε να συσκοτίζεται στα γραπτά μεταγενέστερων μαρξιστών, όπως ο Lenin. Αυτός έκανε λόγο όχι μόνο για «αστική ιδεολογία» αλλά και για «σοσιαλιστική ιδεολογία», όρους τους οποίους ο Marx θα θεωρούσε ανυπόστατους 11. Η πρωτοτυπία της προσέγγισης του Lenin έγκειται στη θέση ότι ανεξάρτητα, από το αν οι ιδεολογίες είναι αληθείς ή ψευδείς, είναι «χρήσιμες». Η προσθήκη αυτή στην κλασική μαρξιστική αντίληψη ανοίγει το δρόμο για μια κατανόηση της ιδεολογίας που απεικονίζει όλες τις μορφές δράσης, ως, υπό κάποια έννοια, ιδεολογικές 12. Εναλλακτικές χρήσεις του όρου αναπτύχθηκαν κι από μη μαρξιστές θεωρητικούς. Η εμφάνιση ολοκληρωτικών δικτατοριών την περίοδο του μεσοπολέμου ώθησε συγγραφείς όπως ο Karl Popper και η Hannah Arendt να θεωρήσουν την ιδεολογία ως όργανο κοινωνικού ελέγχου για την εξασφάλιση της συμμόρφωσης και της υποταγής. Αυτή η χρήση του όρου αντιμετώπιζε την ιδεολογία ως «κλειστό» σύστημα σκέψης, το οποίο αξιώνοντας τη μονοπώληση της αλήθειας, αρνείται ν' ανεχθεί αντίθετες ιδέες και αντίπαλες πεποιθήσεις 13. Μια χαρακτηριστικά συντηρητική χρήση του όρου «ιδεολογία» αναπτύχθηκε από στοχαστές όπως ο Michael Oakeshott. Η άποψή του αντανακλά έναν ιδιαίτερο συντηρητικό σκεπτικισμό σχετικά με την αξία του ορθολογισμού, ο οποίος έλκει την καταγωγή του από την πεποίθηση ότι ο κόσμος δεν μπορεί πραγματικά να συλληφθεί από το ανθρώπινο πνεύμα. Όπως το έθεσε ο Oakeshott, στην πολιτική δραστηριότητα «οι άνθρωποι ταξιδεύουν σε μια απέραντη και απύθμενη θάλασσα». Από αυτή τη σκοπιά, οι ιδεολογίες θεωρούνται αφηρημένα «συστήματα σκέψης», δηλαδή συστήματα ιδεών που διαστρέφουν την πολιτική πραγματικότητα, επειδή αξιώνουν να εξηγήσουν κάτι που είναι στην πραγματικότητα ακατανόητο. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο οι συντηρητικοί παραδοσιακά αρνούνται ότι ταυτίζονται με κάποια ιδεολογία, προτιμώντας αντίθετα, να περιγράφουν τον συντηρητισμό ως τάση ή «πνευματική στάση» κι εναποθέτοντας την πίστη τους στον πραγματισμό, την παράδοση και την ιστορία 14. Από μια εναλλακτική προσέγγιση γίνεται η υπόθεση ότι όλα τα είδη πολιτικής σκέψης, συμπεριλαμβανομένης και αυτής που υποστηρίζουμε,είναι ιδεολογικά. Η ιδεολογία δεν πρέπει να ταυτίζεται με την ψευδαίσθηση ή τον δογματισμό, ούτε θα πρέπει να αντιπαραβάλλεται με την «αλήθεια» ή την «επιστήμη». 11 Andrew Heywood, Πολιτικές Ιδεολογίες, εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2007, σελ Iain MacKenzie, The idea of ideology, Ιn: Political Ideologies: An introduction, Routledge, Third edition 2003, σελ 6 13 Andrew Heywood, Πολιτικές Ιδεολογίες, εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2007, σελ Ο.π, σελ

10 Ο Michael Freeden επιδιώκει να επανεντάξει, την έρευνα των πολιτικών ιδεολογιών στον πυρήνα της πολιτικής θεωρίας 15. Κάνοντας επιλεκτική χρήση των γνώσεών του από τους τομείς της μαρξιστικής ανάλυσης και των σύγχρονων κοινωνικών επιστήμων συνδέει τις ιδεολογίες «με κοινωνικές ομάδες και όχι απαραίτητα με τάξεις». Ο ίδιος υποστηρίζει ακόμα ότι «εκτελούν μια σειρά από υπηρεσίες, όπως η νομιμοποίηση, η ένταξη και κοινωνικοποίηση του ατόμου και ο προσανατολισμός δράσης, υπηρεσίες χωρίς τις οποίες η κοινωνία δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει ικανοποιητικά». Βλέπει τις ιδεολογίες ως «πανταχού παρούσες μορφές της πολιτικής σκέψης» που είναι «αναπόφευκτα συνδεδεμένες με την εξουσία, αν και όχι κατά κανόνα με την εκδοχή της εξουσίας ως απειλής ή εκμετάλλευσης». Υποστηρίζει επίσης ότι «οι ιδεολογίες είναι διακριτές μορφές σκέψης που χρειάζονται προσεκτική έρευνα» 16. Ο Freeden κάνει μια ακόμα επισήμανση-διάκριση σε σχέση με τις πολιτικές ιδεολογίες. Τις χωρίζει σε δύο κατηγορίες σε αυτές που ορίζει ως διακριτές ή πλήρεις ιδεολογίες και σε ιδεολογίες με λεπτό πυρήνα (thin-centered ideologies). Για να είναι μια ιδεολογία πλήρης θα πρέπει να παρέχει μια αρκετά ευρεία και περιεκτική σειρά απαντήσεων στα πολιτικά ερωτήματα που συνδέονται με ένα γενικό σχέδιο δημόσιας πολιτικής που μια συγκεκριμένη κοινωνία απαιτεί. Οι απαντήσεις δίνονται μέσω της προσφοράς προτεινόμενων διαδρομών ακολουθώντας τις εννοιολογικές συστάδες των ιδεολογιών. «Λεπτές» ιδεολογίες είναι αυτές που η μορφολογική δομή τους περιορίζεται σε ένα σύνολο βασικών εννοιών το οποίο από μόνο του δεν είναι σε θέση να παρέχει μια αρκετά ευρεία σειρά απαντήσεων στα πολιτικά ζητήματα που κοινωνίες παράγουν 17. Η παραπάνω επισήμανση θα μας βοηθήσει να εξετάσουμε τις ιδεολογίες του εθνικισμού και του λαϊκισμού σε συνδυασμό με την ιδεολογία του συντηρητισμού στην προσπάθεια οριοθέτησης του πλαισίου της δεξιάς παράταξης. Στη προσπάθεια του ο Malcolm Hamilton να ορίσει την ιδεολογία στο άρθρο του The Elements of the Concept of Ideology, έρχεται αντιμέτωπος με 27 διαφορετικά στοιχεία ή κριτήρια ορισμού, τα οποία έχουν συνδυαστεί σε διάφορες παραλλαγές 18. Μετά την ανάλυσή του καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν βάσιμοι λόγοι για τη διατήρηση οκτώ στοιχείων με απώτερο στόχο την δημιουργία ενός συνεκτικού και επαρκώς ευρέος ορισμού 19. Τα στοιχεία που 15 Michael Freeden, Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach, Oxford University Press Inc., New York 1996, σελ 7 16 Ο.π, σελ Michael Freeden, Is Nationalism a Distinct Ideology?, Political Studies 1998, vol. 46, issue 4, pp Malcolm Hamilton, The Elements of the Concept of Ideology, Political Studies 1987, vol. 35, issue 1, pp Ο.π, σελ

11 επιλέγει να συνδυάσει για την δημιουργία του ορισμού της ιδεολογίας είναι τα εξής: αποτελείται από τις πεποιθήσεις τις ιδέες, τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές λαμβάνει τη μορφή ενός συστήματος ή ενός σχεδίου που είναι λίγο πολύ συνεπές συνδέεται με μια συγκεκριμένη ομάδα, τάξη ή συλλογικότητα εντός της ευρύτερης κοινωνίας αφορά το σύνολο της κοινωνίας ή της κοινότητας περιέχει δηλώσεις ή γεγονότα που θεωρούνται πραγματικά περιέχει δηλώσεις κανονιστικού χαρακτήρα εκφράζοντας το ήθος και τις αξίες ενδιαφέρεται για την κοινωνία, το άτομο και τη θέση του στον κόσμο είναι πειστική και επιδιώκει να υποστηρίξει μία υπόθεση με σκοπό να πείσει Έχοντας κατά νου αυτά τα στοιχεία προτείνει τον παρακάτω ορισμό: «Μια ιδεολογία είναι ένα σύστημα συλλογικών και έμπρακτων ιδεών-πεποιθήσεων και στάσεων κανονιστικού χαρακτήρα, που παρέχουν ένα ιδιαίτερο σχέδιο κοινωνικών σχέσεων και συμφωνιών-ρυθμίσεων, με στόχο την αιτιολόγηση ενός συγκεκριμένου πρότυπου συμπεριφοράς, το οποίο οι υποστηρικτές του επιδιώκουν να προαγάγουν, να πραγματοποιήσουν, να ακολουθήσουν ή να συντηρήσουν» 20. O Heywood στο βιβλίο του Πολιτικές ιδεολογίες εμπλουτίζει τον προηγούμενο ορισμό της ιδεολογίας με τον εξής τρόπο: «Μια ιδεολογία αποτελεί ένα λίγο ή πολύ συνεκτικό σύνολο ιδεών που παρέχει τη βάση για την οργανωμένη πολιτική δράση, είτε έχει ως στόχο να τη διατήρηση, την αλλαγή ή την ανατροπή του υπάρχοντος συστήματος εξουσίας. Συνεπώς, όλες οι ιδεολογίες: α) προσφέρουν μια περιγραφή της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, συνήθως με τη μορφή μιας «κοσμοθεώρησης», β) αναπτύσσουν ένα πρότυπο του επιθυμητού μέλλοντος, ένα όραμα μιας «καλής κοινωνίας» και γ) εξηγούν τον τρόπο επίτευξης της συγκεκριμένης πολιτικής αλλαγής, της μετάβασης από α) έως β» 21 Συνοψίζοντας, παρατηρούμε ότι ο ρόλος των ιδεολογιών είναι αμφίπλευρος. Οι ιδεολογίες συντελούν αφενός στην ενσωμάτωση, την σταθεροποίηση και την νομιμοποίηση δεδομένων κοινωνικών μορφών και ως εκ τούτου σχέσεων εξουσίας. Αφετέρου οι πολιτικές ιδεολογίες συνεισφέρουν στην κριτική και χειραφέτηση από δεδομένες κοινωνικό-πολιτικές δομές και σχέσεις. Ενώ ορισμένες ιδεολογίες μπορεί να αποτελούν κατ εξοχήν δυνάμεις ενσωμάτωσης και νομιμοποίησης του υπάρχοντος (πχ. ο συντηρητισμός), ενώ κάποιες άλλες γίνονται κατ εξοχήν δυνάμεις ρήξης και ανατροπής (πχ. ο αναρχισμός). Συνεπώς, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι οι πολιτικές ιδεολογίες σε κάθε περίπτωση δύνανται να αποτελέσουν τόσο 20 Ο.π, σελ Heywood, ο.π, σελ 50 11

12 μοχλούς συντήρησης, όσο και οχήματα αλλαγής. 12

13 1.1 Συντηρητισμός, μια χώρο-χρονική οριοθέτηση Η έννοια «συντηρητισμός» (conservatism) γίνεται αντιληπτή στην καθομιλουμένη ως η προσκόλληση, η εμμονή και η πίστη σε χαρακτηριστικές αξίες του παρελθόντος. Σε επίπεδο πολιτικής ορολογίας, ο συντηρητισμός είναι η υπεράσπιση παραδοσιακών ιδανικών, η υποστήριξη διατήρησης της υπάρχουσας κατάστασης ή ακόμη η υποστήριξη ανασύστασης περασμένων συνθηκών. Δεν υπάρχει ενιαίος ορισμός του συντηρητισμού όπως άλλωστε και δεν υπάρχει και ένα ολοκληρωμένο θεωρητικό συντηρητικό πρότυπο 22. Ο όρος προσέλαβε ποικίλες σημασιολογικές αποχρώσεις σε διαφορετικές ιστορικές και γεωγραφικές συνθήκες 23. Η πολιτική σκέψη, από τις απαρχές της, περιείχε πολλές τάσεις που θα μπορούσαν εκ των υστέρων να ονομαστούν συντηρητικές. Ως πρώιμη αρχή του συντηρητισμού επομένως θεωρείται η ελληνική και ρωμαϊκή σκέψη. Οι συγγραφείς που συχνά μνημονεύονται είναι ο Πλάτωνας και οι Ρωμαίοι Στωικοί, αν και ο κωμωδιογράφος Αριστοφάνης είναι αντικείμενο αναφοράς επίσης στα γραπτά του Russell Kirk 24. Ο συντηρητισμός όμως, δεν άρχισε να αναπτύσσεται παρά μόνον στα τέλη του 18ου αιώνα, ως πολιτική στάση και κίνημα αντίδρασης προς την Γαλλική Επανάσταση τού Ο όρος συντηρητικός (Le Conserveteur) φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1817 από τον Francois-Rene de Chateaubriand, υπουργό εξωτερικών του κόμματος των βασιλοφρόνων και οπαδό της παλινόρθωσης των Βουρβόνων στον τίτλο του περιοδικού που εξέδιδε 26. Οι λέξεις συντηρητικός και συντηρητισμός που εφαρμόζονται στην πολιτική, δεν εμφανίζονται στο δυτικό κόσμο πριν το 1830, αλλά η ουσία προηγήθηκε των λέξεων. 27 Ευρύτερα πάντως αναγνωρίζεται ο Βρετανός βουλευτής και πολιτικός στοχαστής Edmund Burke ως ο πατέρας της σύγχρονης διατύπωσης του συντηρητισμού, μολονότι ο ίδιος δεν 22 Ronald Meinardus, Συντηρητισμός, φιλελευθερισμός, σοσιαλισμός: τα βασικά πολιτικά ρεύματα και οι απαντήσε ς ἰ τους στα φλεγόμενα προβλήματα της εποχής μας, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1992, σελ Bernand Kronick, Conservatism: a definition, Southwestern Social Science Quarterly, 1947, XXVIII, , σελ Andrew Vincent, Modern political ideologies, Blackwell Publishing Ltd 2010, σελ Lothar Dohn, Claus Fritzsche, Φιλελευθερισμός- Συντηρητισμός, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1992, σελ Θανάσης Διαμαντόπουλος, Κομματικές οικογένειες: συντηρητικά, φιλελεύθερα, χριστιανοδημοκρατικά, σοσιαλιστικά, κομμουνιστικά κόμματα, εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα 1991, σελ Robert Nisbet, Conservatism Dream and Reality, Transaction publishers 2005, σελ 21 13

14 χρησιμοποίησε ποτέ τον όρο. Στο δοκίμιό του, Στοχασµοί για την επανάσταση στην Γαλλία, (RefIections on the RevoIution in France, 1790), θλιβόταν έντονα για την επαναστατική πρόκληση απέναντι στο παλαιό καθεστώς (ancient regime) 28. Ο Burke, πίστευε ότι οι βίαιες αντιπαραδοσιακές, εκριζωτικές μέθοδοι της Επανάστασης υποσκέλιζαν και διέφθειραν τα απελευθερωτικά της ιδεώδη. Για τον Burke, η Γαλλική Επανάσταση ήταν κάτι δυναμικά νέο. Δεν ήταν της ίδιας φύσης με τις επαναστάσεις του 1688 και Οι κεντρικές ιδέες της Γαλλικής επανάστασης αναφέρονταν σε ανθρώπους που ήταν ίσοι και τελειοποιήσιμοι. Τέτοιες ιδέες, κατά τον Burke, είχαν σημαντικές επιπτώσεις για την πολιτική. Αυτές ήταν οι επιπτώσεις για όποιες ο Burke και οι μεταγενέστεροι συντηρητικοί αντιστάθηκαν. Η αντίσταση αυτή διαμόρφωσε την ιδεολογία του συντηρητισμού 29. Αυταρχικών φρονημάτων στοχαστές και αντίπαλοί της επανάστασης, όπως ο Joseph de Maistre, απέρριπταν και τα ίδια τα ιδεώδη της, ενώ αρνήθηκαν κάθε νόημα σε αφαιρέσεις, όπως η φύση, ο άνθρωπος, τα φυσικά δικαιώματα 30. O Joseph de Maistre έπλεκε το εγκώμιο της ελέω θεού μοναρχίας, μιας μονοπωλιακής πολιτικής εξουσίας με τυφλή αποδοχή της βασιλικής βούλησης από τα άτομα, με απόν το δικαίωμα να αντιστέκονται στην υπεύθυνη συμπεριφορά του κυρίαρχου 31. Η πορεία των γεγονότων στην Γαλλία προκάλεσε γενική αποστροφή και άρχισε να απασχολεί του Ευρωπαίους συντηρητικούς το θέμα τις άμυνας τους 32. Γενέτειρα του συντηρητισμού, θεωρείται η Μεγάλη Βρετανία, στην οποία εξακολουθεί να λειτουργεί το ισχυρότερο συντηρητικό πολιτικό κόµµα. Το Βρετανικό Συντηρητικό κόµµα εμφανίστηκε την δεκαετία τού 1830 ως άμεσος απόγονος τού κόμματος των Τόρυς, στην προσπάθεια του Sir Robert Peel να προσαρμόσει το κόμμα στη νέα πολιτική πραγματικότητα του Reform Act του 1832 όπου το δικαίωμα ψήφου εκτεινόταν πέραν των γαιοκτηµόνων και των κληρικών σε όλες τις κοινωνικές τάξεις 33. Ο Benjamin Disraeli έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην διαμόρφωση του σε συνεκτική πολιτική δύναµη. Οι ιδέες του άσκησαν ιδιαίτερη επίδραση στον 28 Andrew Heywood, ο.π, σελ Andrew Vincent, ό.π, σελ Richard Lebrun, Joseph de Μaistre, Considerations on France, Cambridge University Press 1994, σελ16 31 Rafael E. Tarrago, Two Catholic Conservatives: The Ideas of Joseph de Maistre and Juan Donoso Cortés, The Catholic Social Science Review, Volume IV, 1999, , σελ John Weiss, Συντηρητισμός και ριζοσπαστική δεξιά , εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2009, σελ Θανάσης Διαμαντόπουλος, Κομματικές οικογένειες: συντηρητικά, φιλελεύθερα, χριστιανοδημοκρατικά, σοσιαλιστικά, κομμουνιστικά κόμματα, εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα 1991, σελ 16 14

15 συντηρητισμό, χρησιμοποιώντας το ιδανικό του «ενός έθνους», για να απευθύνει έκκληση προς ένα διευρυνόμενο εκλογικό σώμα μετά το δεύτερο reform Act του Άλλα µεγάλα συντηρητικά κόµµατα τού 20ού αιώνα ήταν το Φιλελεύθερο Δημοκρατικό κόµµα της Ιαπωνίας και το Ρεπουμπλικανικό κόµµα των ΗΠΑ Robert Eccleshall, Conservatism In: Political Ideologies: An Introduction, Routledge 2003, σελ Andrew Heywood, ό.π, σελ

16 1.2Οι αξίες του συντηρητισμού Ο συντηρητικός προσδίδει μεγάλη σημασία σε θεσμούς και άξιες, που συνδέονται άρρηκτα με τη διάρκεια και τη συνέπεια. Τέτοιες αξίες είναι η παράδοση, η εξουσία, η μοναρχία, η θρησκεία, η οικογένεια, ο νόμος, η τάξη και η ιδιοκτησία 36. Όπως συμβαίνει με όλες τις ιδεολογίες, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των διαφορετικών θέσεων των διανοητών και των ρευμάτων της σκέψης, αλλά υπάρχουν και ορισμένα κοινά σημεία στο ρεύμα του συντηρητισμού. Γενικά, ο συντηρητισμός περιγράφεται ως μια αρνητική φιλοσοφία, η οποία κηρύσσει την αντίσταση ή τουλάχιστον την επιφυλακτικότητα απέναντι στην αλλαγή. Ο τρόπος με τον οποίο υπερασπίζονται οι συντηρητικοί τη θέση τους είναι θεμελιωμένος σε ένα σύνολο πολιτικών πεποιθήσεων σχετικά με την ανθρώπινη φύση-υπόσταση, τις κοινωνίες στις οποίες ζουν και τη σπουδαιότητα ενός συνόλου πολιτικών αξιών. Τα κύρια θέματά του ποικίλλουν σημασιολογικά σε διαφορετικές χρονικές περιόδους της ιστορίας, ενώ παράλληλα εμφανίζονται και μια σειρά από κοινές θέσεις. Παρακάτω, ακολουθεί μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης των κοινών αυτών χαρακτηριστικών με απώτερο στόχο να δημιουργηθεί ένα σώμα ιδεών που αποτελεί τον πυρήνα της συντηρητικής ιδεολογίας: ο ρόλος της ιστορίας και της παράδοσης η απαισιόδοξη άποψη για την ανθρώπινη φύση η οργανική άποψη της κοινωνίας η θέση της θρησκείας η δέσμευση για αυστηρούς εθνικούς θεσμούς η έμφαση στον τομέα του δικαίου και της εξουσίας- ιεραρχίας η ιδιοκτησία θέμα ζωτικής σημασίας για τον συντηρητισμό Αναλυτικότερα : Ιστορία και παράδοση Η κεντρική θεματική της συντηρητικής σκέψης είναι συνυφασμένη με τα θεωρούμενα πλεονεκτήματα της παράδοσης, το σεβασμό δηλαδή στα καθιερωμένα έθιμα και τους θεσμούς που έχουν αντέξει στο χρόνο. Κατά τη συντηρητική άποψη, η παράδοση αντανακλά τη συσσωρευμένη σοφία του παρελθόντος, τους θεσμούς και τις πρακτικές που «δοκιμάστηκαν στο 36 Ronald Meinardus,ό.π, σελ 17 16

17 χρόνο» και είναι αναγκαίο να διατηρηθούν προς όφελος των σημερινών και των μελλοντικών γενεών. Σύμφωνα με την ανάλυση του Robert Nibset στο βιβλίο του Conservatism: Dream and Reality (1986), οι συντηρητικοί παρατηρούν την κοινωνία να εξελίσσεται πέρα και πάνω από το χρόνο, πέρα από την ορθολογική κατανόηση οποιουδήποτε ατόμου ή το σύνολο των ατόμων. Ακόμη, πιστεύουν ότι οι πεποιθήσεις, τα ήθη και τα θεσμικά όργανα είναι αλληλένδετα. Στη συντηρητική σκέψη το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και αυτή η σύνδεση είναι πιο σταθερή, όταν το παρελθόν θεωρείται ως αποθήκη συγκεκριμένων εμπειριών, ως πρακτική σοφία και ως οδηγός για δράση και λήψη αποφάσεων. Η ιστορία λειτουργεί για τους συντηρητικούς, όπως επιδρά στη βιολογία η θεωρία της εξέλιξης 37. Η παράδοση έχει επίσης την ιδιότητα να προωθεί τη σταθερότητα και την ασφάλεια δίνοντας στα άτομα μια αίσθηση κοινωνικής και ιστορικής συνύπαρξης, αυτό που ο Andrew Heywood ονομάζει την αίσθηση «του ανήκειν» 38. Η ανθρώπινη ατέλεια Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι η δημιουργία μιας ουτοπίας μέσω της χρησιμοποίησης της ανθρώπινης αρετής, θα έκανε τα πράγματα χειρότερα σε επίπεδο πολιτικής δράσης. Η πίστη σε προσπάθειες για τη δημιουργία της ανθρώπινη τελειότητας είναι μια από τις μεγάλες αιτίες της ανθρώπινης δυστυχίας. Το καλύτερο που μπορεί μια κυβέρνηση να κάνει είναι να δώσει συνοχή στην κοινωνία. Πράγματι, πρέπει κανείς να δει σοβαρά το περιορισμένο πεδίο εφαρμογής της πολιτικής στην κοινωνία, στο μέτρο που αφορά τις «κοινωνικές βελτιώσεις» 39. Οποιαδήποτε κοινωνική βελτίωση μπορεί να έρθει μόνο μέσω των ηθών και της πίστης, όχι μέσω της κυβέρνησης ή κάποιων πρόσφατα επινοημένων κοινωνικών θεσμών. Οι ρίζες του εγκλήματος και της αταξίας βρίσκονται επομένως στο ίδιο άτομο κι όχι στην κοινωνία. Η διατήρηση της τάξης απαιτεί λοιπόν ισχυρό κράτος, την επιβολή σκληρών νόμων και αυστηρών κυρώσεων 40. Η οργανική κοινωνία Σύμφωνα με τη θεωρία του οργανικισμού (organicism), την οποία υιοθετούν οι συντηρητικοί, η κοινωνία εκλαμβάνεται ως ένας ζωντανός οργανισμός. Όπως, λοιπόν, κάθε οργανισμός έτσι και η κοινωνία διέπεται από «φυσικούς» παράγοντες. Κατά συνέπεια, συνιστά 37 Robert Nibset, Conservatism: Dream and Reality, originally published in 1986 by University of Minnesota Press, Transaction Publishers, third printing New Brunswick 2005, σελ Andrew Heywood, Πολιτικές Ιδεολογίες, εκδόσεις Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2007, σελ Kevin Harrison, Tony Boyd, ό.π, σελ Andrew Heywood, ο.π, σελ

18 μια φυσική αναγκαιότητα, η οποία δεν σχετίζεται και δεν απορρέει από την ανθρώπινη αντίληψη 41. Η οργανική κοινωνία διέπεται από δομές και θεσμούς οι οποίοι έχουν σχηματισθεί από δυνάμεις πέρα από τον ανθρώπινο νου και έλεγχο. Για το λόγο αυτό το εκλεκτό αυτό «δημιούργημα» θα πρέπει να διατηρείται και να αντιμετωπίζεται με σεβασμό από τα άτομα που ζουν μέσα σε αυτό 42. Επομένως, οποιοδήποτε εγχείρημα αλλαγής-μεταρρύθμισης των θεσμών αυτών ή, ακόμη χειρότερα, κατάργησής τους, εμπεριέχει μια σειρά από κινδύνους 43. Η κοινωνία υφίσταται ανέκαθεν, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορεί ούτε να δημιουργηθεί, ούτε να ξαναγίνει ανάλογα με τις ανάγκες των ατόμων. Η ίδια δεν αποτελείται καν από άτομα, αλλά από σώματα. Όλο το ζήτημα συμπυκνώνεται στο ερώτημα: πώς να εμποδίσουμε τους ανθρώπους να καταστρέψουν αυτόν τον καρπό της θείας βούλησης, όπως αυτή εκδηλώνεται στην ιστορία; Γι' αυτόν τον σκοπό, χρειάζεται «η συνδρομή της θρησκείας». O άνθρωπος, λέει,είναι από τη φύση θρησκευτικό ζώο και η θρησκεία είναι η βάση της πολιτικής κοινωνίας και η πηγή κάθε καλού και κάθε παρηγοριάς 44. Η θρησκεία Η θρησκεία θεωρείται παράγοντας σταθερότητας και συνέχειας, η δε Εκκλησία και το κράτος αποτελούν ιδέες αδιαχώριστες 45. Η ύπαρξη της κοινωνίας και η διασφάλιση της συνοχής μεταξύ των μελών της βασίζεται στο φόβο της τιμωρίας του Θεού η οποία οδηγεί στην υποχρέωση τήρησης της τάξης. Καμιά εξουσία δεν καταφέρνει να επιβάλλει πειθαρχία και σεβασμό χωρίς τη συνδρομή της θρησκείας 46. Η εξέγερση του ατομικού ορθού λόγου ενάντια στη γενική λογική, η απελευθέρωση του λαού από τον ζυγό της υπακοής δεν συνιστά απλά θρησκευτική αίρεση αλλά και πολιτική. Συνεπώς, εφόσον ο άνθρωπος αισθάνεται εκ φύσεως την ανάγκη να υπακούει σε μια ανώτερη εξουσία, επιβάλλεται η θρησκευτική πίστη να προηγείται της επιστήμης 47. Η δέσμευση για αυστηρούς εθνικούς θεσμούς Οι συντηρητικοί στηρίζουν ιδιαίτερα τους θεσμούς εκείνους που ενοποιούν το έθνος. 41 Andrew Heywood, ό.π σελ Kevin Harrison, Tony Boyd, όπ, p Andrew Heywood, ό.π., σελ Zeev Sternhell, Ο Αντι-διαφωτισμός, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2009, σελ Robert E. Goodin, Philip Pettit, A Companion to Contemporary Political Philosophy, Blackwell Publishing Ltd., Oxford UK 2007, σελ Zeev Sternhell, ό.π, Αθήνα 2009, σελ Ό.π. 18

19 Πράγματι, οι αρχαίοι θεσμοί διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην οργανική έννοια του έθνους. Η μοναρχία για παράδειγμα, εξασφαλίζει, όπως είπε ο Burke, τα σημεία επαφής μεταξύ των προηγούμενων γενεών, όσων ζουν σήμερα αλλά και των μελλοντικών γενεών 48. Όπως αναφέρει και ο Διαμαντόπουλος «όλα, σχεδόν, τα συντηρητικά κόμματα υπήρξαν φιλομοναρχικά (ή υποστήριζαν κάποια από τις αντιμαχόμενες βασιλικές οικογένειες [..] Ο βασιλιάς ήταν η επίστεψη και εγγύηση της διατήρησης της φυσικής κοινωνικής τάξης και ιεραρχίας» 49. Η επαναστατική ανατροπή των αρχαίων εθνικών θεσμών είναι καταστροφική για την ψυχολογική και για τη σωματική ευεξία του έθνους και του λαού 50. Η ιεραρχία και εξουσία Οι συντηρητικοί παραδοσιακά θεωρούν ότι η κοινωνία είναι φυσικά ιεραρχική, διεπόμενη από σταθερές ή καθιερωμένες κοινωνικές διαβαθμίσεις. Η κοινωνική ισότητα επομένως απορρίπτεται ως ανεπιθύμητη και ανέφικτη. Η εξουσία, η κοινωνική θέση και η ιδιοκτησία είναι πάντοτε άνισα κατανεμημένες. Παραδοσιακά οι συντηρητικοί υποστηρίζουν ότι η ανισότητα είναι βαθιά ριζωμένη. Η ανισότητα αποτελεί αναπόφευκτο χαρακτηριστικό γνώρισμα της οργανικής κοινωνίας, όχι μια συνέπεια των ατομικών διαφορών. Οι προ-δημοκρατικοι συντηρητικοί, όπως ο Burke, ήταν κατ' αυτόν τον τρόπο ικανοί να ασπαστούν την ιδέα της «φυσικής αριστοκρατίας» 51. Η ανάγκη για τη διατήρηση της καθεστηκυίας τάξης θεμελιώνεται για τους συντηρητικούς στο ότι δεν μπορεί να υπάρξει κανένα γραπτό σύνταγμα, γιατί «ο άνθρωπος δεν μπορεί να φτιάξει ένα σύνταγμα και κανένα νόμιμο σύνταγμα δεν θα μπορούσε να είναι γραπτό». Το γαλλικό σύνταγμα για τον άνθρωπο θεωρείται μια πλάνη, σύμφωνα με τον de Maistre 52. Είναι προφανές ότι η συντήρηση του status-quo για τους συντηρητικούς επιτυγχάνεται με την απομάκρυνση από τις αρχές του φιλελευθερισμού και της δημοκρατίας 53. Στόχο αποτελεί η διατήρηση της κοινωνικής ιεραρχίας και ο περιορισμός στο ελάχιστο της πολιτικής συμμετοχής και η παράλληλη εξόντωση κάθε πρόθεσης εκδημοκρατισμού 54. Η εξουσία πιστεύεται ότι είναι ριζωμένη στη φύση της κοινωνίας και όλων των κοινωνικών θεσμών. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι η εξουσία είναι αναγκαία και ωφέλιμη, γιατί ο καθένας χρειάζεται την καθοδήγηση, την 48 Kevin Harrison, Tony Boyd, όπ, σελ Θανάσης Διαμαντόπουλος, όπ, σελ Kevin Harrison, Tony Boyd, ό.π, σελ Andrew Heywood, ό.π σελ Zeev Sternhell, Ο Αντι-διαφωτισμός, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2009, σελ Ό.π, σελ Ό.π, σελ

20 υποστήριξη και την ασφάλεια, προκείμενου να γνωρίζει το «που στέκεται και τι τον περιμένει». Επομένως, η εξουσία αντιμετωπίζει την αστάθεια και την ανομία. Αυτό οδήγησε τους συντηρητικούς να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην ηγεσία και την πειθαρχία 55. Η ιδιοκτησία Η ιδιοκτησία για τους συντηρητικούς έχει ιδιαίτερη σημασία. Η κυριότητα της ιδιοκτησίας δίνει ανεξαρτησία και αξιοπρέπεια στο άτομο, απαλλάσσοντάς το από την ολοκληρωτική εξάρτηση του από το κράτος 56. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι η ιδιοκτησία παρέχει μια σειρά ψυχολογικών και κοινωνικών πλεονεκτημάτων. Για παράδειγμα, η τελευταία παρέχει ασφάλεια. Σ' ένα αβέβαιο και απρόβλεπτο κόσμο, η ιδιοκτησία δίνει στους ανθρώπους μια αίσθηση ασφάλειας. Η ιδιοκτησία προωθεί επίσης μια σειρά από σημαντικές κοινωνικές αξίες. Εκείνοι οι οποίοι διαθέτουν και απολαμβάνουν την ιδιοκτησία τους είναι πιο πιθανό να σέβονται την περιουσία των άλλων. Επίσης,είναι πιο προσεκτικοί ως προς το γεγονός ότι η περιουσία τους πρέπει να διαφυλαχθεί από την αναταραχή και την ανομία. Υπό αυτή την έννοια, η ιδιοκτησία συμβάλλει στην προώθηση των θεωρούμενων ως «συντηρητικών αξιών», του σεβασμού για τον νόμο, την εξουσία και την κοινωνική τάξη Andrew Heywood, ό.π σελ Kevin Harrison, Tony Boyd, ό.π, σελ Andrew Heywood, ό.π σελ

21 1.3Η σύγχρονη εκδοχή Μετά από αυτή την σύντομη αναφορά που προηγήθηκε τόσο για τις καταβολές, όσο για τις αξίες και τα πιστεύω του συντηρητισμού ανακύπτουν μερικά ερωτήματα. είναι ο συντηρητισμός μια ιδεολογία που παρέχει μια περιεκτική σειρά απαντήσεων στα πολιτικά ζητήματα που κοινωνίες της νεωτερικότητας παράγουν; Ή μήπως είναι μια παρωχημένη πολιτική θεωρία; Ο συντηρητισμός ως πολιτική ιδεολογία στην κλασική του μορφή θεωρείται ξεπερασμένος-«νεκρός», όπως υποστηρίζει ο Anthony Giddens στο βιβλίο του Πέραν της αριστεράς και της δεξιάς, Το μέλλον της ριζοσπαστικής πολιτικής 58. Ο Διαμαντόπουλος από την άλλη, υποστηρίζει ότι τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου συντηρητισμού εντοπίζονται στην φιλελεύθερη παράδοση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι παλιές ιδεολογικές μήτρες δεν επηρεάζουν την σύγχρονη έννοια του συντηρητισμού 59. Ποια είναι όμως τα στοιχεία που συντελούν στην μετεξέλιξη του; Αυτό το σημείο διαφωτίζει η θεωρία του Freeden που παρουσιάζει τον συντηρητισμό ως μοντέρνα πολιτική ιδεολογία. Ο συντηρητισμός δεν είναι μια ιδεολογία που υπερασπίζεται το status-quo. Επιπλέον, δεν αποτελεί απλώς μια προσπάθεια να προληφθεί η αλλαγή και να σταματήσει η ιστορική διαδικασία της προόδου. Αντίθετα, πρόκειται για μια ιδεολογία που κατά κύριο λόγο ασχολείται με το πρόβλημα της αλλαγής. Δεν προτείνει αναγκαστικά να εξαλειφθεί, αλλά να είναι ασφαλής. Η διαφορά αυτή είναι σημαντική, καθώς τα περισσότερα είδη του σύγχρονου συντηρητισμού ενθαρρύνουν ένα είδος της αλλαγής, μόνο για να αποφύγουν τις υπόλοιπες που θεωρούν επικίνδυνες 60. Οι συντηρητικοί υποστηρίζουν μόνο την αλλαγή που είναι «σίγουρη και με σεβασμό στο παρελθόν» 61. H οργανική ανάπτυξη καθιστά αποδεκτή την αλλαγή, διότι διεξάγεται εντός αποδεδειγμένων πλαισίων, επειδή ο ρυθμός της δεν υπερβαίνει την ικανότητα των ατόμων να προσαρμοστούν σε αυτήν και τέλος επειδή δεν είναι καταστροφική προς το παρελθόν ή τους υφιστάμενους θεσμούς. Επίσης, η οργανική αυτή ανάπτυξη δεν φαίνεται να ασκείται κατόπιν 58 Anthony Giddens, Πέραν της αριστεράς και της δεξιάς. Το μέλλον της ριζοσπαστικής πολιτικής, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 1999, σελ Θανάσης Διαμαντόπουλος, ό.π, σελ Michael Freeden, Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach, Published in the United States by Oxford University Press Inc., New York 1996, σελ Ό.π, σελ

22 ανθρώπινου σχεδιασμού 62. Οι συντηρητικοί, όπως ο Freeden υποστηρίζει, είναι πνευματικά αδρανείς όταν θεωρούν ότι η αλλαγή συντελείται φυσικά. Μόνο όταν έρχονται αντιμέτωποι με μια προοδευτική ιδεολογία που απειλεί την απρόσκοπτη ροή της οργανικής αλλαγής, ενεργοποιούν τις αρχές και τις θεωρητικές τοποθετήσεις τους για να αντικατοπτρίσουν τα αντίπαλα επιχειρήματα. «Επειδή οι προοδευτικές ιδεολογίες έχουν σαφείς ιδεολογικούς πυρήνες και δεδομένου ότι ο συντηρητισμός είναι ένας καθρέφτης αυτών των ιδεολογιών, αποκτά ένα σύνολο εννοιών σχεδόν εξ ορισμού» 63. Το παραπάνω εξηγεί τη μεγάλη ποικιλία των συντηρητικών αντιλήψεων. Αυτό όμως το σύνολο των εννοιών δεν επηρεάζει τις κεντρικές έννοιες του πυρήνα του συντηρητισμού, διότι αφορά απλώς δευτερεύουσες πεποιθήσεις που χρησιμοποιούνται για να στηρίξουν την κύρια δέσμευση για οργανική κοινωνική αλλαγή. Ως απάντηση στις εκκλήσεις των οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη βικτωριανή Αγγλία, οι συντηρητικοί αξιοποιούν τις ιδέες του πατερναλισμού και της φυσικής ιεραρχίας. Σε απάντηση στα σοσιαλιστικά δόγματα του δέκατου ένατου αιώνα, οι συντηρητικοί αντιπαρατάσσουν την έννοια των δικαιωμάτων της πνευματικής ιδιοκτησίας ως άγκυρα στην κοινωνία των πολιτών. Αντιπαρατίθενται με τον κομμουνισμό προτάσσοντας την ιδέα των βασικών πολιτικών ελευθεριών, της οικογένειας και τις παραδοσιακά ηθικές πεποιθήσεις. Σε κάθε περίπτωση, οι συντηρητικές αντιδράσεις χρησιμοποιούν έννοιες και ιδέες από άλλες ιδεολογίες, αλλά όχι και την ιδεολογία που θεωρούν την συγκεκριμένη χρονική στιγμή ως πιο απειλητική για τις βασικές συντηρητικές αρχές-αξίες 64. Η χρήση αυτή γίνεται επιλεκτικά, ελαχιστοποιώντας ταυτόχρονα την ερμηνευτική αυτή ευελιξία σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό και χρονικό πλαίσιο 65. Ο συντηρητισμός έχει μια ιδιαίτερη προσαρμοστική ισχύ, καθώς μπορεί να αφομοιώσει έννοιες και μετέπειτα να τις χρησιμοποιήσει προωθώντας του δικούς του ιδεολογικούς σκοπούς. Με την πάροδο του οι εχθροί διαφοροποιούνται και σύμφωνα με τα λόγια του Mannheim, η ιδεολογική διαμόρφωση του συντηρητισμού βασίζεται «ακριβώς στο γεγονός ότι ο πιο πρόσφατος αντίπαλος υπαγορεύει το ρυθμό και τη μορφή της μάχης» 66. Αυτό που χαρακτηρίζεται από τους πολιτικούς αντίπαλους του συντηρητισμού ως 62 ό.π. σημ Michael Freeden, ό.π, σελ Michael Freeden, Ideology a very sort introduction, Published in the United States by Oxford University Press Inc., New York 2003, σελ Michael Freeden, Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach, Published in the United States by Oxford University Press Inc., New York 1996, σελ Ό.π σελ

23 ευκαιριακή ιδεολογία ή ως καιροσκοπισμός είναι το στοιχείο που σύμφωνα με τον Freeden έχει μετατρέψει τον συντηρητισμό από μια στατική έννοια σε μια ιδεολογία που διαρκώς μεταλλάσσεται ανάλογα με την εκάστοτε πολιτική συγκυρία. Όπως προαναφέρθηκε, το φάσμα του σύγχρονου συντηρητισμού είναι αρκετά ευρύ. Ο Διαμαντόπουλος κάνει λόγο για τρεις κύριες παραλλαγές 67 : τον φιλελεύθερο συντηρητισμό τη χριστιανοδημοκρατία τον αυταρχικό συντηρητισμό Ας επικεντρωθούμε όμως στον αυταρχικό συντηρητισμό, καθώς ο Ελληνικός Συναγερμός ανταποκρίνεται σε αυτή την εκδοχή. Τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του οποίου είναι τα παρακάτω: ο εθνικισμός, η αδιαμεσολάβητη σχέση λαού-ηγέτη (στοιχείο λαϊκιστικού φαινομένου), ο πολιτικός έλεγχος του κόμματος πάνω στον κρατικό μηχανισμό, η σχετική δυσπιστία προς την «αναρχική»- ελεύθερη αγορά, η κοινωνική συνοχή «επιβαλλόμενη» εκ των άνω, το κράτος ως αποδεκτό εργαλείο της καπιταλιστικής ολοκλήρωσης και ανάπτυξης 68, Ο εθνικισμός και ο λαϊκισμός (έννοιες που θα αναλυθούν στα επόμενα κεφάλαια) επηρεάζουν σημαντικά τον αυταρχικό συντηρητισμό Θανάσης Διαμαντόπουλος, ό.π, σελ 29 68Θανάσης Διαμαντόπουλος, Η ελληνική συντηρητική παράταξη. Ιστορική προσέγγιση και πολιτικά χαρακτηριστικά: Από το κόμμα των Εθνικοφρόνων του Γούναρη στην Ν.Δ. του Έβερτ, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1994, σελ Θανάσης Διαμαντόπουλος, Κομματικές οικογένειες: συντηρητικά, φιλελεύθερα, χριστιανοδημοκρατικά, σοσιαλιστικά, κομμουνιστικά κόμματα, εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα 1991, σελ 30 23

24 Κεφάλαιο 2ο Η έννοια του λαϊκισμού και η συνάρθρωση του με τον εθνικισμό Ο λαϊκισμός ως έννοια, όπως προδίδει και το όνομα του, είναι ένα φαινόμενο που οι λειτουργίες του σχετίζονται άμεσα με την επίκληση στον λαό. Παρόλ' αυτά ο προσδιορισμός και η οριοθέτηση του λαϊκισμού σε ένα γενικά αποδεκτό ορισμό του φαινομένου είναι εξαιρετικά δύσκολη. Οι λόγοι που κάνουν το φαινόμενο τόσο ασαφές και συγκεχυμένο σχετίζονται κυρίως με την ποικιλία των πολιτικών μορφωμάτων που χαρακτηρίζονται ως λαϊκιστικά. Ο λαϊκισμός δεν είναι μια πλήρης ιδεολογία, όπως είναι λόγου χάρη ο συντηρητισμός ή ο φιλελευθερισμός. Μπορεί αφενός μεν να αναλυθεί συνδυαστικά ως πολιτικός λόγος, ως κώδικας ή ως σύνδρομο, ως μια διάσταση της πολιτικής κουλτούρας, αφετέρου δε να συναναλυθεί από κοινού με άλλα συναφή πολιτικά φαινόμενα όπως είναι, πρωτίστως, ο εθνικισμός, ο φασισμός, ο ρατσισμός, η επανάσταση, οι εξεγέρσεις, η κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη 70. Για αυτό και ορισμένοι μελετητές τον εντάσσουν στο πλαίσιο των (thin-centered ideologies) 71. Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε το νόημά του μια για πάντα και είναι ένα πολιτικό φαινόμενο που μπορούμε να το συναντήσουμε τόσο στη δεξιά όσο και στην αριστερά 72. Οι περισσότεροι αναλυτές του λαϊκισμού συμφωνούν ότι ο λαϊκισμός είναι μια από τις απείθαρχες έννοιες της πολιτικής ανάλυσης. Επιπροσθέτως έχουν κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί αρκετά, κυρίως αλληλένδετα κριτήρια, προκειμένου να κατασκευαστούν τυπολογίες του λαϊκισμού, ιδιαίτερα μάλιστα όταν αυτός μελετάται συγκριτικά. Τα τυπολογικά κριτήρια είναι συνήθως πολιτικά (δεξιός, αριστερός, επαναστατικός, ρομαντικός λαϊκισμός), κοινωνιο-χωρικά (αστεακός, αγροτικός λαϊκισμός) και γεωπολιτικά (λατινοαμερικάνικος, βορειοαμερικανικός, τριτοκοσμικός, βαλκανικός κ.λ.π) Νίκος Δεμερτζής, Λαϊκισμός και μνησικακία, περιοδικό Επιστήμη και κοινωνία, 2004, τεύχος 12, 71 Όπως ορίστηκε παραπάνω στην σελίδα 8 της παρούσας εργασίας. 72 Ανδρέας Πανταζόπουλος, Για το λαό και το έθνος: Η στιγμή Ανδρέα Παπανδρέου , εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2001, σελ Νίκος Δεμερτζής, Λαϊκισμός και μνησικακία, περιοδικό Επιστήμη και κοινωνία, τεύχος 12, άνοιξη

25 2.1Θεωρητικές προσεγγίσεις Μια πρώτη προσέγγιση άκρως πεσιμιστική διατυπώθηκε από τους Ionescu και Gellner σύμφωνα με την οποία ο όρος λαϊκισμός είναι αδύνατον να οριοθετηθεί εξαιτίας της μεγάλης ποικιλίας μορφών που εμφανίζει το φαινόμενο 74. Συνεπώς, ο όρος λαϊκισμός δεν μπορεί να έχει επιστημονική χρήση, ούτε καν να αποτελεί μέρος της ορολογίας των κοινωνικών επιστημών 75. Παρατηρώντας ότι ο λαϊκισμός μπορεί έως κάποιο σημείο να οριστεί εντοπίζοντας κάποια κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ όλων των τύπων λαϊκισμού. Η Margaret Canovan προχώρησε στην κατασκευή μιας ενδεικτικής τυπολογίας των λαϊκιστικών φαινόμενων. Η Canovan διέκρινε επτά τύπους λαϊκισμού, ενώ θεώρησε πολύ σημαντικό να διαχωρίσει τον αγροτικό λαϊκισμό από τον πολιτικό λαϊκισμό. Δημιούργησε έτσι, την ακόλουθη τυπολογία: Αγροτικοί Λαϊκισμοί αγροτικός ριζοσπαστισμός (το αμερικανικό Κόμμα του Λαού) τα κινήματα των χωρικών (Green Rising-Ανατολική Ευρώπη) αγροτικός σοσιαλισμός των διανοουμένων (ναρόντνικοι) Πολιτικοί Λαϊκισμοί λαϊκιστική δικτατορία (Peron) λαϊκιστική δημοκρατία (κάλεσμα για δημοψηφίσματα και «συμμετοχή») αντιδραστικοί λαϊκισμοί (George Wallace και οι υποστηρικτές του) ο λαϊκισμός των πολιτικών (ευρεία, μη ιδεολογική κατασκευή, που πλησιάζει την ενοποιητική επίδραση του «λαού») 76. Η Canovan υποστηρίζει ότι ο λαϊκισμός πρέπει να γίνεται αντιληπτός ως «έκκληση στο λαό ενάντια τόσο στην καθεστηκυία δομή εξουσίας όσο και στις κυρίαρχες ιδέες και αξίες» 77. Ο λαϊκισμός δεν είναι απλώς μια αντίδραση εναντίον των δομών εξουσίας, αλλά και μια έγκληση σε μια αναγνωρισμένη εξουσία. Οι λαϊκιστές διεκδικούν την νομιμοποίηση στο γεγονός ότι μιλάνε για το «λαό» 78. Ο όρος «λαϊκισμός», προσθέτει η Canovan, χρησιμοποιείται όχι μόνο για 74 Catherine Fieschi, Introduction, Journal of Political Ideologies, 2004, vol. 9, issue 3, p Νίκος Μουζέλης, Ο λαϊκισμός. Νέος τρόπος ένταξης των μαζών στις πολιτικές Διαδικασίες,στο Λαϊκισμός και πολιτική, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1989, σελ Ernesto Laclau, On populist reason, London, Verso, 2007, σελ Margaret Canovan, Two strategies for the studies of populism, Political Studies, 1982, vol. 30, issue 4, pp Margaret Canovan, Trust the people! Populism and the two faces of Democracy, Political Studies, 1999, vol. 47, issue 1, pp

26 την πολιτική που κινητοποιεί συνηθισμένους ανθρώπους ενάντια στο κατεστημένο, αλλά και για μια κλασική τακτική για τους ήδη μυημένους στην πολιτική. Αποτελεί δηλαδή ένα είδος πολυσυλλεκτικής και προσωποπαγούς πολιτικής που έχει απήχηση στο λαό, στο σύνολό του 79. Σύμφωνα με την Canovan, ο λαϊκισμός ευδοκιμεί ιδιαίτερα υπό συνθήκες διαφθοράς, οικονομικής κρίσης, εκεί όπου η συλλογική πολιτική θέληση για συλλογική δράση και ένωση απουσιάζει και κυριαρχεί ο απομονωτισμός και ο ατομικισμός, καθώς και εκεί όπου ο λαός αποξενώνεται από την εξουσία 80. Ο Ernesto Laclau υποστηρίζει ότι ο λαϊκισμός συνίσταται στην ανασύνθεση των λαϊκόδημοκρατικών εγκλήσεων αποτελώντας πλέγμα αντιθετικό προς την κυρίαρχη ιδεολογία 81 (αντιελιτισμός). Ο λαϊκισμός αρχίζει στο σημείο οπού τα λαϊκόδημοκρατικά στοιχεία παρουσιάζονται ως μια ανταγωνιστική επιλογή εναντίον της ιδεολογίας του άρχοντος συγκροτήματος 82. Ο λαϊκισμός, προσθέτει ο Laclau, εντοπίζεται στο επίπεδο του λόγου. Ενός διττού πολιτικού λόγου ο οποίος προκύπτει από τον συνδυασμό-συνάρθρωση λαϊκών και ταξικών εγκλήσεων και την παράλληλα ανταγωνιστική του αντιπαράθεση προς την κυρίαρχη ιδεολογία. Στην περίπτωση που η ανταγωνιστική αυτή άρθρωση των λαϊκών ιδεολογικών στοιχείων πραγματώνεται από τις εκμεταλλευόμενες τάξεις, τότε ο λαϊκισμός είναι αριστερού, «προοδευτικού τύπου», ενώ στην περίπτωση που πραγματώνεται από περιθωριακές μερίδες των κυρίαρχων τάξεων, στην προσπάθειά τους να ανασυγκροτήσουν το μπλοκ της εξουσίας προς όφελος τους, τότε ο λαϊκισμός είναι αντιδραστικός, «συντηρητικού τύπου» 83. Σε αυτό το σημείο σκόπιμη είναι η παράθεση της προσέγγισης του Νίκου Λυριντζή, ο οποίος αποδέχεται την θέση του Laclau υποστηρίζοντας ότι η επιλογή του λόγου ως ερμηνευτικού μοντέλου ανάλυσης, δεν υποτιμά όμως στοιχεία του λαϊκισμού όπως ο χαρισματικός ηγέτης, η αδυναμία στο οργανωτικό επίπεδο, η αντίφαση μεταξύ της πολιτικής λογικής και πολιτικής πρακτικής, το ασαφές πρόγραμμα. Όλα τα παραπάνω αποτελούν εκφάνσεις και όχι συστατικά χαρακτηριστικά του λαϊκιστικού φαινομένου. Έτσι, ο Λυριντζής καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο λαϊκισμός αποτελεί μια ειδική μορφή πολιτικού λόγου-πολιτικής πρακτικής που προκύπτει σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, μέσα από την προσπάθεια συγκεκριμένων 79 Margaret Canovan, Populism for political theorists?, Journal of Political Ideologies, 2004, vol. 9, issue 3, pp Margaret Canovan, Trust the People!... ό. π., σελ Ernesto Laclau, Πολιτική και Ιδεολογία στη Μαρξιστική Θεωρία. Καπιταλισμός, Φασισμός, Λαϊκισμός, Θεσσαλονίκη, εκδόσεις Σύγχρονα Θέματα, 1983, σελ Ό.π, σελ Νίκος Μουζέλης, «Ο λαϊκισμός. Νέος τρόπος ένταξης των μαζών στις πολιτικές διαδικασίες;», στο Λαϊκισμός και Πολιτική, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1989, σελ 23 26

27 κάθε φορά κοινωνικών δυνάμεων να συναρθρώσουν έναν ηγεμονικό πολιτικό λόγο και να αντιπαρατεθούν στο συγκρότημα εξουσίας 84. Σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό τα υποκείμενα εγκαλούνται τόσο ως μέλη μιας τάξης όσο και ως μέλη του λαού. Η σύνθεση λαϊκών και ταξικών εγκλήσεων που γίνεται στον λόγο εξηγεί το ειδικό περιεχόμενο του λαϊκισμού (εάν δηλαδή πρόκειται για αριστερό ή δεξιό λαϊκισμό) 85. Μια εναλλακτική προσέγγιση επιχειρήθηκε από τον Νίκο Μουζέλη στο βιβλίο Λαϊκισμός και Πολιτική. Ο ίδιος αντιλαμβάνεται τον λαϊκισμό ως τρόπο πολιτικής συμμετοχής. Προσπαθεί να εξηγήσει τον λαϊκισμό βάσει της πολιτικής κινητοποίησης αναγνωρίζοντας τον αντιελιτισμό και την έκκληση στο λαό ως δομικά συστατικά του λαϊκισμού. Επιπροσθέτως, θεωρεί ότι και η οργάνωση παίζει ανάλογο ρόλο. Ορίζει τον λαϊκισμό ως ιδιαίτερο τρόπο ένταξης των μαζών στην πολιτική, ως τρόπο πολιτικής ενεργοποίησης ή ένταξης των λαϊκών στρωμάτων στην πολιτική αρένα 86. Τα λαϊκιστικά κινήματα, κατά τον Μουζέλη, κινητοποιώντας ή εντάσσοντας καινούργιες ομάδες στην πολιτική αρένα, αλλάζουν σημαντικά την πολιτική, όχι όμως και την οικονομική σφαίρα. Έτσι, με αυτό το χαρακτηριστικό μπορούμε να ξεχωρίσουμε τα καθαρώς επαναστατικά κινήματα (π.χ. το ρωσικό και το κινεζικό) από τα καθαρώς λαϊκιστικά κινήματα. 87 Στην προσέγγιση του Μουζέλη τα στοιχεία της οργάνωσης και της ηγεσίας παίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο με την ιδεολογία. Θεωρεί, με λίγα λόγια, την οργάνωση ως συστατικό στοιχείο του λαϊκισμού. Μια αναλυτική θεωρητική προσέγγιση για τον λαϊκισμό είναι αυτή του ερευνητή Pierre -Andre Taguieff, ο οποίος διαπιστώνει ότι ο λαϊκισμός δεν περιορίζεται ούτε από πολιτικά καθεστώτα, ούτε από σκιαγραφημένες ιδεολογίες και αντιμετωπίζει το φαινόμενο ως ένα πολιτικό ύφος, το οποίο είναι «ικανό να μορφοποιεί διαφορετικά συμβολικά υλικά και να προσκολλάται σε διάφορους ιδεολογικούς τόπους παίρνοντας την πολιτική απόχρωση του τόπου υποδοχής» 88. Ο Taguieff ορίζει έξι πεδία νοήματος, από τα οποία μπορεί κανείς να αντλήσει τα απαραίτητα και αναγκαία κριτήρια για να εννοιοδοτήσει το λαϊκισμό. Αυτά τα πεδία είναι τα ακόλουθα: 84 Χρήστος Λυριντζής, Λαϊκισμός: H έννοια και οι πρακτικές, στο Λυριντζής Χρ., Νικολακόπουλος Η. (επιμ.), Εκλογές και Κόμματα στη δεκαετία του 80, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1990, σελ Ό.π, σελ Νίκος Μουζέλης, «Ο λαϊκισμός ό.π, σελ Ό.π, σελ Πιέρ-Αντρέ Ταγκυέφ, Ο λαϊκισμός και η πολιτική επιστήμη. Από την εννοιολογική πλάνη στα πραγματικά προβλήματα, Περιοδικό Νέα Εστία,Τεύχος 1816, Αθήνα, Νοέμβριος 2008, σελ