Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου Α.Ε.Μ: 287 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΥΓΙΟΥΚΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΑΡΜΠΑΣ ΜΑΙΡΗ ΤΖΟΥΡΙΑΔΟΥ

Transcript

1 AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΔΙΑΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ: ΕΝΑ ΣΧΟΛΕΙΟ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ Κατεύθυνση: Ψυχοπαιδαγωγικές συνιστώσες των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «Ο αυτοπροσδιορισμός των μαθητών σε επικινδυνότητα για μαθησιακές δυσκολίες και ήπια νοητική ανεπάρκεια» Self-determination of students at risk for learning disabilities and mild intellectual disabilities Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου Α.Ε.Μ: 287 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΟΥΓΙΟΥΚΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΑΡΜΠΑΣ ΜΑΙΡΗ ΤΖΟΥΡΙΑΔΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ σελ.3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ.6 Α.ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ σελ.8 1.ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ σελ Η έννοια του αυτοπροσδιορισμού σελ Αυτοπροσδιορισμός και Κίνητρα σελ Μοντέλα του αυτοπροσδιορισμού σελ Ουσιώδη χαρακτηριστικά αυτοπροσδιορισμού -Συστατικά στοιχεία αυτοπροσδιοριζόμενης συμπεριφοράς σελ.21 2.ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ σελ Μαθησιακές δυσκολίες-ορισμοί σελ Χαρακτηριστικά μαθησιακών δυσκολιών και εκπαίδευση με στρατηγικές μάθησης σελ Μαθησιακές δυσκολίες και αυτοπροσδιορισμός σελ.35 3.ΝΟΗΤΙΚΗΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ σελ Νοητική ανεπάρκεια- Ορισμοί σελ Χαρακτηριστικά ατόμων με νοητική ανεπάρκεια σελ Νοητική ανεπάρκεια και αυτοπροσδιορισμός σελ.48 Β. 1.ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ σελ Σκοπός της έρευνας σελ Ερευνητικά ερωτήματα σελ Δείγμα σελ Εργαλεία συλλογής δεδομένων σελ Διαδιακασία χορήγησης των κλιμάκων σελ Περιορισμοί της έρευνας σελ Αναλύσεις σελ.70 2.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ σελ.70 3.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ σελ.101 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ.116 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ σελ

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι μαθητές σε επικινδυνότητα για μαθησιακές δυσκολίες και οι μαθητές με ήπια νοητική ανεπάρκεια έχουν ελλείμματα γνωστικά και μεταγνωστικά, γεγονός που σχετίζεται με το χαμηλό επίπεδο κινήτρων και αυτοπροσδιορισμού. Τα ουσιαστικά συστατικά του αυτοπροσδιορισμού, δηλαδή η αυτονομία, η αυτορρύθμιση, η ψυχολογική ενδυνάμωση, η συνειδητοποίηση του εαυτού, αλλά και οι ικανότητες που ενισχύονται μέσω των ευκαιριών που προσφέρει το σχολικό περιβάλλον, αποτελούν τα στοιχεία που καθορίζουν το επίπεδο αυτοπροσδιορισμού των μαθητών. Σκοπός της έρευνας αποτελεί η διακρίβωση του επιπέδου του αυτοπροσδιορισμού των μαθητών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης σε επικινδυνότητα για μαθησιακές δυσκολίες και των μαθητών με ήπια νοητική ανεπάρκεια σε σχέση με τους μαθητές τυπικής ανάπτυξης, σύμφωνα με τους ίδιους και τους εκπαιδευτικούς τους και η συσχέτιση των δύο κλιμάκων αυτοπροσδιορισμού που χρησιμοποιήθηκαν. Το δείγμα της έρευνας αποτελούσαν 60 μαθητές Δ, Ε και Στ τάξης δημοτικού και οι εκπαιδευτικοί τους. Είκοσι μαθητές ήταν τυπικής ανάπτυξης, είκοσι ήταν μαθητές σε επικινδυνότητα για μαθησιακές δυσκολίες και είκοσι ήταν μαθητές με ήπια νοητική ανεπάρκεια, σύμφωνα με την ελληνική στάθμιση του κριτηρίου μαθησιακής επάρκειας Detroit, DTLA-4. Για τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν οι κλίμακες αυτοπροσδιορισμού AIR Self Determination Scale και η ARC s Self- Determination Scale. Οι μαθητές σε επικινδυνότητα για μαθησιακές δυσκολίες θεώρησαν ότι είναι λιγότερο αυτοπροσδιορισμένοι από τους μαθητές τυπικής ανάπτυξης και με τις δύο κλίμακες. Οι μαθητές με ήπια νοητική ανεπάρκεια θεώρησαν ότι έχουν χαμηλότερο επίπεδο αυτοπροσδιορισμού από τους συμμαθητές τους της τυπικής ανάπτυξης με βάση την ARC s Self- Determination Scale, ενώ με την AIR Self Determination Scale θεώρησαν ότι έχουν ελάχιστα μικρότερο επίπεδο αυτοπροσδιορισμού. Όλοι οι εκπαιδευτικοί εκτίμησαν πως οι μαθητές τυπικής ανάπτυξης έχουν υψηλότερο επίπεδο αυτοπροσδιορισμού από τις άλλες δύο ομάδες, ενώ πιστεύουν ότι οι μαθητές έχουν περισσότερες ευκαιρίες για αυτοπροσδιορισμό στο σχολείο σε αντίθεση με τους μαθητές όλων των ομάδων που θεωρούν ότι έχουν περισσότερες ευκαιρίες στα πλαίσια της οικογένειας. Σημειώθηκε αδύναμη συσχέτιση μεταξύ της AIR Self Determination Scale και της ARC s Self- Determination Scale

4 Εξαιτίας του μικρού μεγέθους του δείγματος τα αποτελέσματα δεν είναι σίγουρο ότι μπορούν να γενικευτούν. Η έννοια του αυτοπροσδιορισμού είναι απαραίτητο να ενσωματωθεί στο γενικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα για όλους τους μαθητές, με την ανάπτυξη στρατηγικών αυτορρύθμισης και οι εκπαιδευτικοί χρειάζεται να εκπαιδευτούν για να χρησιμοποιήσουν στρατηγικές που στοχεύουν στον αυτοπροσδιορισμό. Οι ερευνητές χρειάζεται να επιλέξουν ποια κλίμακα αυτοπροσδιορισμού θα χρησιμοποιήσουν για να κατασκευάσουν προγράμματα παρέμβασης αυτοπροσδιορισμού, ανάλογα με το θεωρητικό πλαίσιο που πρεσβεύουν. ABSTRACT Students at risk for learning disabilities and students with intellectual disabilities have deficits cognitive and metacognitive, which is related to the low level of motivation and self-determination. The essential elements of self-determination, autonomy, self-regulation, psychological empowerment, self- realization, but also the capabilities supported by the opportunities offered by the school environment, are the elements that determine the level of students' self-determination. The purpose of the study is the calibration of the level of self-determination of primary school students at risk for learning difficulties and students with mild mental retardation in relation to their typically developed classmates, as portrayed by the students themselves and their teachers and the correlation of the two selfdetermination scales used. The study sample consisted of 60 primary school students, fourth, filth and sixth grade and their teachers. Twenty students were typically developed, twenty were students in risk for learning disabilities and twenty were students with mild intellectual disabilities, according to the Greek standardized version of DTLA-4. For data collection the scales used were AIR Self - Determination Scale and the ARC's Self- Determination Scale. Students at risk for learning disabilities believed to be less self-determined than students typically developed. Students with mild intellectual disabiities considered having a lower level of self- determination than their peers typically developed based on ARC's Self- Determination Scale, while based on the AIR Self - Determination Scale they considered to have slightly less self-determination level. All teachers believed that the typically developed students have a higher level of self

5 determination than the other two groups, while they believed that students have more opportunities for self-determination in school as opposed to students of all groups who believed that they have more opportunities within the family. There was a weak correlation between the AIR Self - Determination Scale and ARC's Self- Determination Scale. Because of the small sample size it is not certain that the results can be generalized to the wider population. The concept of self-determination is necessary to incorporate into the general educational program for all students by developing selfregulatory strategies. Teachers need to be trained to use strategies aimed at selfdetermination. Researchers need to choose which self- determination scale will choose to create self-determination programs, according to their theoretical framework

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έννοια του αυτοπροσδιορισμού, όσο πολυσύνθετη κι αν είναι αναφέρεται σε ένα σύνολο από δεξιότητες, γνώσεις και πεποιθήσεις που αλληλεπιδρούν και καθιστούν τους ανθρώπους ικανούς να εκδηλώνουν συμπεριφορές αυτορρυθμιζόμενες και αυτόνομες χωρίς εξωτερικές επιρροές. Η αυτοπεποίθηση και η αυτογνωσία για τις δυνατότητες και τις αδυναμίες είναι στοιχεία που έχουν καίρια θέση στον αυτοπροσδιορισμό. Όταν οι άνθρωποι λειτουργούν με βάση αυτών των ικανοτήτων και των χαρακτηριστικών, δημιουργούν ευκαιρίες ώστε να χρησιμοποιούν αυτές τις δεξιότητες, μπορούν να ελέγχουν τη ζωή τους και να βιώσουν την ποιότητα ζωής. Η καλλιέργεια του αυτοπροσδιορισμού σχετίζεται με την αύξηση της ποιότητας ζωής τους Έτσι, τα άτομα με αυτοπροσδιορισμό ενεργούν με βάση τις προτιμήσεις τους και τις δυνατότητές τους, θέτουν στόχους και κάνουν σχέδια. Απαραίτητα στοιχεία αποτελούν η αυτογνωσία, η επιμονή, η διορατικότητα, η συναισθηματική σταθερότητα, ο καθορισμός στόχων και η εκμετάλλευση του περιβάλλοντος και των ευκαιριών που προσφέρει αυτό. Τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί μια ώθηση στον αυτοπροσδιορισμό σε ό,τι αφορά τα παιδιά με δυσκολίες. Ο αυτοπροσδιορισμός αναδύεται ως μια υποσχόμενη πρακτική που έρχεται να συναντήσει την ανάγκη για βελτίωση, καθώς υπάρχει στενή σχέση μεταξύ του αυτοπροσδιορισμού και των εκπαιδευτικών αποτελεσμάτων. Αναγκαία καθίσταται μια υψηλότερη κατασκευή του επιπέδου του αυτοπροσδιορισμού στον τομέα της αυτονομίας, της αυτορρύθμισης, της ψυχολογικής ενδυνάμωσης και της συνειδητοποίησης του εαυτού και η δημιουργία ικανοτήτων που αφορούν τον αυτοπροσδιορισμό και ευκαιριών για την αξιοποίηση αυτών. Η παροχή ποιοτικής εκπαίδευσης για τους μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες και νοητικές ανεπάρκειες θα εξασφαλίσει ισότιμη πρόσβαση, βελτιώνοντας την ποιότητα εκπαίδευσης για όλους τους μαθητές. Εξάλλου, υπάρχουν αποδείξεις συσχέτισης ανάμεσα στα υψηλά επίπεδα αυτοπροσδιορισμού και στα θετικά αποτελέσματα στην ενήλικη ζωή. Θα πραγματοποιηθεί στην παρούσα έρευνα μια προσπάθεια να καταγραφεί το επίπεδο αυτοπροσδιορισμού σε μαθητές τυπικής ανάπτυξης, σε μαθητές σε επικινδυνότητα για μαθησιακές δυσκολίες και σε μαθητές με ήπια νοητική ανεπάρκεια της Δ, Ε και ΣΤ τάξη του δημοτικού, όπως προκύπτει από τους ίδιους - 6 -

7 τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς τους και να γίνει σύγκριση αυτών. Επίσης, θα γίνει διερεύνηση για το πώς συσχετίζονται οι δύο κλίμακες αυτοπροσδιορισμού της Arc s Self-Determination Scale και της AIR Self Determination Scale, με βάση τα ερευνητικά ερωτήματα

8 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1.ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ 1.1.Η έννοια του αυτοπροσδιορισμού Η σύνθεση της έννοιας του αυτοπροσδιορισμού έχει μια πολυδιάστατη και πολύπλοκη ιστορία που έχει σχέση με τα πολλαπλά νοήματά της. Αυτός ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της έχει οδηγήσει αρκετές φορές σε παρερμηνείες του όρου και σε σύγχυση σχετικά με την εφαρμογή του. Η έννοια του αυτοπροσδιορισμού έχει πολλαπλές σημασίες, οι οποίες ειδικότερα στο κομμάτι της ειδικής αγωγής, δηλαδή σε ότι αφορά τα άτομα με νοητική ανεπάρκεια και μαθησιακές δυσκολίες έχει παρερμηνευτεί, καθώς υπονοεί διαφορετικά πράγματα σε κάθε άτομο. Έτσι, η σαφήνεια του όρου είναι αναγκαίο να ξεκαθαριστεί, ώστε να έχουν νόημα οι προσπάθειες για παρεμβάσεις αυτοπροσδιορισμού στην εκπαίδευση των μαθητών και μαθητριών με νοητική ανεπάρκεια και μαθησιακές δυσκολίες, αλλά και σε όλα τα υπόλοιπα παιδιά. Διαφορετικά η έλλειψη σαφήνειας έχει αρνητικές συνέπειες και στη χρήση των συστατικών της, καθώς δεν επιτυγχάνεται ο αυτοπροσδιορισμός και τα άτομα στιγματίζονται και βλάπτονται. Απαραίτητη είναι η διευκρίνηση της έννοιας και για να μπορέσουν τα άτομα με ανεπάρκειες να έχουν διασφαλίσει μια καλύτερη ποιότητα ζωής, να υπάρξει εξέλιξη στη θεωρία και εφαρμογή περισσότερων πρακτικών που θα οδηγήσουν τα άτομα να ζουν με περισσότερες συμπεριφορές αυτοπροσδιορισμού (Wehmeyer, 2004). Χρειάζεται να αναρωτηθούμε ποιες ευκαιρίες δίνονται στα άτομα για να μπορέσουν να ασκήσουν έλεγχο πάνω στη ζωή τους, τι ικανότητες και δυνατότητες χρειάζεται να έχουν κατακτήσει τα άτομα για να εκμεταλλευτούν αυτές τις ευκαιρίες και τι είδους βοήθεια έχουν ανάγκη τα άτομα ώστε να μπορέσουν να γίνουν οι αιτιατοί παράγοντες της ζωής τους και κατά συνέπεια με μεγαλύτερο αυτοπροσδιορισμό (Wehmeyer, 2004). Το Oxford English Dictionary(Simpson & Weiner,1989: 919), όπως αναφέρεται στους Wehmeyer & Mithaug (2006), αναφέρεται στον όρο του αυτοπροσδιορισμού ως «τον προσδιορισμό του μυαλού ή της θέλησης ενός ατόμου - 8 -

9 απέναντι σε ένα αντικείμενο» και ότι είναι «η ενέργεια ενός ατόμου να αποφασίσει τη μορφή της διακυβέρνησής του». Η έννοια βασίζεται στο ότι η ατομική ενέργεια είναι μια λειτουργία του μυαλού, της θέλησης και της βούλησης. Η έννοια του αυτοπροσδιορισμού, σύμφωνα με το The American Heritage Dictionary of the English Language (1992), όπως αναφέρεται στους Wehmeyer & Mithaug (2006), αναφέρεται ως ο καθορισμός της μοίρας κάποιου ή μια σειρά ενεργειών χωρίς εξαναγκασμό. Έτσι, ο αυτοπροσδιορισμός αναφέρεται στην ηθελημένη δράση κάποιου βασιζόμενος στη δικιά του σκέψη και θέληση, χωρίς εξωτερικούς εξαναγκασμούς. Η κατασκευή της έννοιας του αυτοπροσδιορισμού αναδύθηκε στη επιστήμη της ψυχολογίας από τη διαμάχη της ελεύθερης θέλησης και του ντετερμινισμού. Ο ντετερμινισμός είναι το φιλοσοφικό δόγμα που υποστηρίζει ότι τα γεγονότα- στο πλαίσιο ανθρώπινης συμπεριφοράς και δράσης είναι αποτέλεσμα προηγούμενων αιτιών. Ο John Locke (1690), όπως αναφέρεται στον Wehmeyer (2004), προσπαθώντας να ερμηνεύσει το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης αναφέρει ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να δράσει, αλλά η δράση δεν είναι απελευθερωμένη από κάποια αιτιότητα. Οι προτάσεις του Locke σχετικά με τις συμπεριφορές του ατόμου και τις ενέργειές του ότι προκαλούνται ηθελημένα αποτελούν τη βάση για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τον όρο του αυτοπροσδιορισμού, καθώς είναι το ίδιο το άτομο που είναι ελεύθερο να ενεργήσει και όχι η ενέργεια αυτή από μόνη της, εξαιτίας κάποιας αντίληψης ή αίσθησης. Το πρόβλημα της ελεύθερης θέλησης αποτελεί τη βάση φιλοσοφικών συζητήσεων για πολλούς αιώνες. Πλέον ο αυτοπροσδιορισμός έχει μικρότερη ερμηνεία στο θεολογικό ντετερμινισμό και περισσότερη στο βιολογικό, στον περιβαλλοντικό και τα νοήματα του αντλούνται από τις φιλοσοφικές διαμάχες του ντετερμινισμού (Wehmeyer & Mithaug, 2006). Στο μέσο του τέλους του δέκατου ένατου αιώνα η εμφάνιση της επιστήμης της ψυχολογίας ασχολείται και αυτή με το θέμα του αυτοπροσδιορισμού και κάνει μια αλλαγή στο ερώτημα αν η ελεύθερη βούληση ή η προκαθορισμένη συμπεριφορά είναι η αιτία των ενεργειών του ατόμου και αναφέρεται σε εσωτερικές δυνάμεις κόντρα σε εξωτερικές δυνάμεις. Ζητήματα που αφορούν στα αίτια της ανθρώπινης συμπεριφοράς ήρθαν στο επίκεντρο της ψυχολογίας της προσωπικότητας. Ο Angyal (1941), όπως αναφέρεται στους Wehmeyer και Mithaug (2006) υποστήριξε πως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του ατόμου είναι η αυτονομία του. Αυτόνομος σημαίνει αυτό-κυβερνώμενος μέσα από τον ίδιο του τον εαυτό. Σύμφωνα με τον - 9 -

10 Angyal κάθε οργανισμός ζει σε έναν κόσμο όπου όσα συμβαίνουν διέπονται από νόμους ετερόνομους ως προς το τον ίδιο τον οργανισμό. Ο Angyal υποστήριξε πως οι οργανισμοί υπόκεινται στους νόμους του φυσικού κόσμου, αλλά μπορούν να αντιπαρατάξουν τον αυτοπροσδιορισμό στον έξωθεν καθορισμό. Ως πρωταρχικής σημασίας και ως θεμέλιο για μια επιστήμη της προσωπικότητας θεώρησε πως είναι η τάση του οργανισμού να αυτονομηθεί.. Επιπλέον, επισήμανε ότι η συμπεριφορά δεν καθορίζεται ούτε αποκλειστικά εσωτερικά ούτε εξωτερικά. Ο Edward Deci και οι συνεργάτες του πρότειναν μια θεωρία εσωτερικών κινήτρων που σχετίζεται άμεσα με τον αυτοπροσδιορισμό. Η Θεωρία της Γνωστικής Αξιολόγησης (Deci, 1975), όπως αναφέρεται στους Wehmeyer & Mithaug (2006), περιείχε τρεις βασικές προτάσεις. Αρχικά, ότι οι άνθρωποι έχουν μια εσωτερική ανάγκη για αυτοπροσδιορισμό, δεύτερο ότι είναι ικανοί να διαχειριστούν σημαντικές προκλήσεις και ότι τα γεγονότα που σχετίζονται με την εκκίνηση και τη ρύθμιση της συμπεριφοράς έχουν τρεις διαστάσεις (την πληροφοριακή, την ελεγκτική και την κινητοποιητική) που έχουν διαφορετική απήχηση σε κάθε άνθρωπο. Οι Deci & Ryan(1985:38), όπως αναφέρουν οι Wehmeyer και Mithaug, (2006: 37) όρισαν τον αυτοπροσδιορισμό ως «την ικανότητα να επιλέγουμε και να έχουμε επιλογές, παρά την ενίσχυση των κινδύνων ή οποιοδήποτε άλλων δυνάμεων ή πιέσεων, να καθορίζουμε μόνοι μας τις πράξεις μας. Αλλά ο αυτοπροσδιορισμός είναι κάτι περισσότερο από μια ικανότητα είναι ανάγκη. Εμείς έχουμε μια βασική, έμφυτη τάση να αυτο-καθοριζόμαστε γεγονός που μας οδηγεί στο να προβαίνουμε σε ενδιαφέρουσες συμπεριφορές». Ο Deci (1992)συνοψίζοντας με βάση τη Θεωρία του Αυτοπροσδιορισμού διαχωρίζει τις κινητήριες δυνάμεις που ενυπάρχουν σε ενέργειες που οι άνθρωποι κάνουν ελεύθερα και σε αυτές που νιώθουν υποχρεωμένοι ή εξαναγκασμένοι να κάνουν. Έτσι, αυτοπροσδιορισμός σημαίνει εμπλοκή σε μια δραστηριότητα με πλήρη συναίσθηση της θέλησης και της επιλογής (Wehmeyer και Mithaug, 2006) Ο Nirje (1972), όπως αναφέρουν οι Wehmeyer και Mithaug (2006), ήταν μεταξύ των πρώτων που χρησιμοποίησε τον όρο στη βιβλιογραφία της αναπηρίας, σε κείμενο για την ομαλοποίηση. Υποστήριξε πως οι αρχές της ομαλοποίησης προσπαθούν να δημιουργήσουν εκείνες τις συνθήκες κατά τις οποίες οι άνθρωποι με αναπηρίες βιώνουν το σεβασμό που δικαιούνται και οι επιθυμίες τους και οι επιλογές τους πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, παρόλο που ο δρόμος για τον αυτοπροσδιορισμό είναι δύσκολος αλλά σημαντικός. Ο Nirje θεωρεί πως η ομαλοποίηση είναι η

11 δημιουργία ικανών προτύπων για τους νοητικά καθυστερημένους και η δημιουργία όρων στην καθημερινή ζωή, οι οποίοι να είναι όσο πιο κοντά γίνεται στους κανόνες και τα πρότυπα της κοινωνίας Μέσω των εκπαιδευτικών προγραμμάτων θα πρέπει να γίνουν ανεξάρτητοι και να αναπτύξουν κοινωνικές δεξιότητες, οι οποίες θα τους βοηθήσουν στην κοινωνική ενσωμάτωση(nirje,1994). Η χρήση του όρου από το Nirje προϋποθέτει τον αυτοπροσδιορισμό ως προσωπική αρχή, όπου οι δραστηριότητες δίνουν τη δυνατότητα στο άτομο να διαχειρίζεται τη ζωή και το πεπρωμένο του, περιλαμβανομένων και επιλογών για προσωπικές ενέργειες, έλεγχο της εκπαίδευσης του, ανεξαρτησία, συμμετοχή στις αποφάσεις, πληροφόρηση γα την οποία θα στηριχτεί για να λάβει αποφάσεις και να επιλύσει προβλήματα.. Με αυτόν τον τρόπο ο Nirje εξισώνει τον αυτοπροσδιορισμό με το σεβασμό και την αξιοπρέπεια για όλους τους ανθρώπους, όχι μόνο αυτούς που έχουν νοητική ανεπάρκεια και άλλες σοβαρές ανεπάρκειες, οι οποίοι ζητάνε να αποκτήσουν έλεγχο πάνω στη ζωή τους. Έτσι, ως χαρακτηριστικά του αυτοπροσδιορισμού, σύμφωνα με τον Nirje είναι να μπορεί να κάνει το άτομο επιλογές, να υποστηρίζει τον εαυτό του, να έχει αυτοδιαχείριση, αυτογνωσία, αποτελεσματικότητα, αυτορρύθμιση, αυτονομία, να μπορεί να παίρνει αποφάσεις και να είναι ανεξάρτητο. Η επιθυμία κάποιου για έλεγχο πάνω στη ζωή του και στη λήψη αποφάσεων και επιλογών επηρεάζουν την ποιότητα ζωής του και αναδεικνύουν τη σημαντικότητα του αυτοπροσδιορισμού. Δίνεται έμφαση στην οικουμενικότητα της επιθυμίας για έλεγχο στη ζωή. (Wehmeyer & Mithaug, 2006). Ο αυτοπροσδιορισμός θα έπρεπε να είναι μια έννοια που θα έπρεπε να είναι σε κεντρικό σημείο στα προγράμματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης για τους μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες. Η επιτυχία καθορίζεται από συγκεκριμένους περιβαλλοντικούς παράγοντες και την προσωπικότητα των ατόμων, όπως η ύπαρξη μοντέλων αυτοπροσδιορισμού, ευκαιρίες για επιλογές, θετικά πρότυπα επικοινωνίας και σχέσεων και διαθεσιμότητα υποστήριξης. Ο αυτοπροσδιορισμός έχει μια κεντρική έννοια στην παροχή υπηρεσιών για τα άτομα με ειδικές ανάγκες σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Το κίνημα της ομαλοποίησης και της αυτό-υπεράσπισης των δικαιωμάτων των ανθρώπων με αναπηρία αποτελεί λογική προέκταση για την ανεξάρτητη διαβίωση τις τελευταίες δεκαετίες.( Field, Sarver, & Shaw,2003). Σύμφωνα με τους Wood, Karvonel, Test, Browder & Algozzine (2004), έπειτα, λοιπόν, από την ύπαρξη της αναγκαιότητας του αυτοπροσδιορισμού μέσα από τις αρχές της ομαλοποίησης και τα κινήματα υπεράσπισης για τα δικαιώματα των

12 αναπήρων η πρώτη φορά που αναφέρεται η έννοια του αυτοπροσδιορισμού μέσα σε νομοθετικό πλαίσιο είναι στο Public Housing Act το Ύστερα από τις νομοθετικές πράξεις του 1992 και του 1998 και τις ενέργειες των ατόμων με αναπηρίες (Individuals With Disabilities Education Acts, IDEA) το 1990 και 1997 ο αυτοπροσδιορισμός αποτέλεσε συστατικό των νομοθετικών μεταρρυθμίσεων ( Cobb, Lehmann, Newman-Gonchar, & Alwell, 2009) Η έννοια του αυτοπροσδιορισμού ως προσωπικό χαρακτηριστικό διαποτίστηκε με τις αρχές της χειραφέτησης και της αυτοδιάθεσης των δικαιωμάτων που σχετίζονται με την έννοια αυτή σε εθνικό και πολιτικό επίπεδο. Η ενδυνάμωση χρησιμοποιείται για να γίνει αναφορά σε πράξεις που προάγουν τη δυνατότητα των ανθρώπων να ασκούν έλεγχο στη ζωή τους (Rapparort, 1981) (στο.wehmeyer και Mithaug, 2006). Τα άτομα με αναπηρίες αντιλαμβάνονται τον αυτοπροσδιορισμό με την έννοια ότι το άτομο ασκεί έλεγχο πάνω στη ζωή και στο πεπρωμένο του, παρά ότι κάποιοι άλλοι διαμορφώνουν τις επιλογές και τη μοίρα του. Όπως δηλώνει ο Williams (1989), όπως αναφέρεται στον Wehmeyer (2004), ο αυτοπροσδιορισμός αποτελεί μία έννοια που δεν χρειάζεται να αναλυθεί τι σημαίνει στα άτομα με αναπηρίες, αν δεν έχουν το δικαίωμα και τις ευκαιρίες να κάνουν επιλογές για τις ζωές τους, γιατί έτσι θα παραμένει απλά μια λέξη που θα παραπέμπει στην αξιοπρέπεια, στις ευκαιρίες, στην υπευθυνότητα. Για πολλούς ανθρώπους στην κοινότητα της αναπηρίας η χρήση του όρου αποτελεί μια έκκληση για το δικαίωμα στην προσωπική αυτοδιαχείριση. Ο Mithaug(1992), όπως αναφέρεται στους Wehmeyer & Mithaug (2006), αναφέρει ότι ο αυτοπροσδιορισμός είναι μια ειδική μορφή αυτορρύθμισης. κι αυτό διότι επιδρά με τρόπο αποτελεσματικά ασυνήθιστο και δεν επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες, όπου τα άτομα ρυθμίζουν τις επιλογές τους και τις πράξεις τους με επιτυχία όταν το επίπεδο του αυτοπροσδιορισμού είναι υψηλό. Είναι κάτι περισσότερο από την λύση ενός προβλήματος προκειμένου να αποκτήσει κάποιος ό,τι χρειάζεται και θέλει στη ζωή. Συνεπώς, απαιτεί τη ρύθμιση πολλών δραστηριοτήτων επίλυσης προβλημάτων για να συνδεθούν οι ανάγκες και οι επιθυμίες με τις ενέργειες και τα αποτελέσματα. Ο Mithaug (1993), όπως αναφέρεται στους Wehmeyer και Mithaug (2006), ισχυρίζεται ότι τα άτομα βρίσκονται μεταξύ πραγματικών, υπαρκτών καταστάσεων ή επιθυμητών καταστάσεων και όταν υπάρχει απόκλιση μεταξύ αυτού που κάποιος έχει και αυτού που θέλει, τότε έχει ένα κίνητρο για αυτορρύθμιση και η επακόλουθη δράση μπορεί να ενεργοποιηθεί. Ο αυτοπροσδιορισμός εμφανίζεται

13 πάντα μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο και αποτελεί μια διαδικασία επίλυσης μιας ακολουθίας προβλημάτων με σκοπό να οικοδομηθεί μια αιτιακή ακολουθία, η οποία μετακινεί το άτομο από το σημείο που βρίσκεται στο σημείο που θα ήθελε να βρίσκεται, όπου ικανοποιούνται οι ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του (Wehmeyer & Mithaug, 2006). Η θεωρία των Ίσων Ευκαιριών που προτείνει ο Mithaug (1996) αντιλαμβάνεται τη διαφορά μεταξύ του δικαιώματος και της εμπειρίας του αυτοπροσδιορισμού σε ανάπηρους και εντοπίζει την αιτία των ανεπαρκειών στην έλλειψη ικανοτήτων και ευκαιριών, όπου οι προσωπικές, κοινωνικές και οικονομικές καταστάσεις δεν είναι στον έλεγχό τους. Έτσι, λοιπόν, ισχυρίζεται ότι όλα τα άτομα έχουν δικαίωμα στον αυτοπροσδιορισμό, ότι οι ψυχολογικές και κοινωνικές συνθήκες της ελευθερίας προκαλούν εμπειρία αδικίας στους λιγότερο τυχερούς, ότι η μείωση του αυτοπροσδιορισμού προκύπτει από κοινωνικές δυνάμεις και ότι είναι συλλογική η υποχρέωση για να προάγουμε τον αυτοπροσδιορισμό στις κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες. Είναι σημαντικό να εστιάσουμε στην αλληλεπίδραση μεταξύ της ατομικής ικανότητας να διαλέγει και να πράττει κανείς και του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο δίνει ευκαιρίες για τέτοιες επιλογές και πράξεις. Η αλληλεπίδραση ικανότητας και ευκαιρίας ενδυναμώνεται ή αναστέλλεται από την επίδραση της εμπειρίας (Wehmeyer & Mithaug, 2006). Ο Wehmeyer(1996), όπως αναφέρεται στους Wehmeyer & Mithaug(2006), αναφέρει ότι ο αυτοπροσδιορισμός δεν μπορεί να οριστεί ως ένα σύνολο συμπεριφορών, αλλά αυτοπροσδιορισμός είναι το να ενεργεί κανείς ως πρωταρχικός αιτιώδης παράγοντας στη ζωή του και το να λαμβάνει επιλογές και αποφάσεις σχετικά με την ποιότητα ζωής του απαλλαγμένος από αδικαιολόγητες εξωτερικές επιρροές ή παρεμβάσεις. Τέσσερα είναι τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά της αυτοπροσδιοριζόμενης συμπεριφοράς: (1) το άτομο να ενεργεί αυτόνομα, (2) η συμπεριφορά του να είναι αυτορρυθμιζόμενη, (3) το άτομο να προκαλεί τις καταστάσεις και να ανταποκρίνεται με έναν ψυχολογικά ενδυναμωμένο τρόπο, και (4) το άτομο να ενεργεί με έναν τρόπο αυτοπραγμάτωσης ή συνειδητοποίησης του εαυτού του. Πρέπει να υπάρχει συμφωνία μεταξύ τους. Το καθένα είναι αναγκαίο αλλά όχι επαρκές για να χαρακτηριστεί μια συμπεριφορά ως αυτοπροσδιοριζόμενη. Τα άτομα μπορούν να χαρακτηριστούν αυτοπροσδιοριζόμενα με βάση τα λειτουργικά χαρακτηριστικά των πράξεων τους ή των συμπεριφορών τους. Αυτή η θεωρητική προσέγγιση του αυτοπροσδιορισμού έχει τον αιτιώδη παράγοντα σε κεντρική θέση,

14 όπου το άτομο δρα και προκαλεί τα πράγματα να συμβούν στην ζωή του. Έτσι, ο αυτοπροσδιορισμός και ο αιτιακός παράγοντας βρίσκονται μέσα στην ποιότητα ζωή του ατόμου. Ο Wehmeyer πλαισίωσε την έννοια του αιτιώδη παράγοντα, και του αυτοπροσδιορισμού μέσα στην έννοια της ποιότητας ζωής. Η θεωρία του αιτιακού παράγοντα αναδύεται μέσα από την έννοια της ποιότητας ζωής και έχει μια πολυπλοκότητα που έχει κερδίσει το ενδιαφέρον για τη σημαντικότητά της στις ανθρώπινες υπηρεσίες. Ο Schalock (2004) τονίζει ότι η ποιότητα ζωής είναι μία έννοια που οδηγεί σε πρακτικές για τη βελτίωση της ζωής όλων των ανθρώπων και περικλείει κάποιες αρχές και διαστάσεις της. Οι παράγοντες που είναι σημαντικοί για όλα τα άτομα γίνονται αντιληπτοί μέσα από τη βελτίωση των βασικών αναγκών με τη συμμετοχή των ατόμων στις αποφάσεις που επηρεάζουν τις ζωές τους. Οι σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ποιότητα ζωής είναι οι διαπροσωπικές σχέσεις, η κοινωνική ένταξη, η προσωπική εξέλιξη, η σωματική ποιότητα ζωής, ο αυτοπροσδιορισμός, η υλική ποιότητα ζωής, η συναισθηματική ποιότητα ζωής και τα δικαιώματα. Ο αυτοπροσδιορισμός δεν σημαίνει απουσία επιρροής, αλλά οι αποφάσεις που λαμβάνονται είναι χωρίς υπερβολική επιρροή, οι άνθρωποι δεν είναι απόλυτα αυτόνομοι. Τα άτομα αλληλοεξαρτώνται μέσα στις ζωές τους, οι αποφάσεις ενός ατόμου εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και από πολλά άτομα. Ο αυτοπροσδιορισμός αναδύεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου που μαθαίνει δεξιότητες και αναπτύσσει συμπεριφορές που του επιτρέπουν να γίνει ο αιτιώδης παράγοντας στη ζωή του. Η ηλικία, οι ευκαιρίες, τα αγαθά και οι περιστάσεις επηρεάζουν το βαθμό που τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του αυτοπροσδιορισμού ενυπάρχουν στο άτομο (Wehmeyer & Mithaug, 2006). Η έννοια του αυτοπροσδιορισμού είναι σημαντική, καθώς σε αυτήν οφείλεται η αλλαγή στο πως βλέπουμε την ανεπάρκεια, τη νομοθεσία και τα ερευνητικά ευρήματα, καθώς και τα επιτεύγματα της τεχνολογίας. Είναι σημαντικό για όλους τους μαθητές, με ή χωρίς δυσκολίες, ακόμα και για αυτούς με πολλές ανεπάρκειες, καθώς μπορεί να καθορίσει την ανάπτυξη του στόχου εργασίας και τη διαδικασία μετάβασης σε αυτή. Οδηγίες για τον αυτοπροσδιορισμό μπορούν να δοθούν μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, ενώ η συμμετοχή της οικογένειας είναι εξίσου σημαντική για την ανάπτυξη του αυτοπροσδιορισμού. Το Council for Exceptional Children συνηγορεί για καλύτερες υπηρεσίες για παιδιά και νέους. Έτσι, η έννοια του αυτοπροσδιορισμού παύει να έχει ένα χαρακτήρα φιλανθρωπίας, αλλά αποτελεί

15 δικαίωμα, προωθώντας τη διδασκαλία του στα νέα άτομα, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να εξερευνήσουν και να επιλέξουν τα δικά τους μονοπάτια. Τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες έχουν το δικαίωμα να ελέγξουν τις ζωές και το μέλλον τους. Οι έρευνες και η πρακτική στο πεδίο του αυτοπροσδιορισμού έχουν δείξει ότι βελτιώνει τα αποτελέσματα στα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες, όπως και στους συνομήλικους τους χωρίς( Field, Martin, Miller, Word, & Wehmeyer, 1998). Οι ορισμοί που έχουν δοθεί για τον αυτοπροσδιορισμό παρόλο που έχουν άλλη θεωρητική βάση και άλλη προοπτική έχουν παράσχει τον εξής ορισμό για τον αυτοπροσδιορισμό από τους Field, Martin, Miller, Word, & Wehmeyer, (1998:115): «Ο αυτοπροσδιορισμός είναι ένας συνδυασμός από δεξιότητες, γνώσεις και στάσεις που κάνουν ικανό ένα άτομο να εκδηλώνει προσανατολισμένες προς το στόχο αυτορρυθμιζόμενες και αυτόνομες συμπεριφορές. Η αναγνώριση των προσωπικών δυνατοτήτων και των περιορισμών ταυτόχρονα, μαζί με μία πίστη στον εαυτό ως ικανό και αποτελεσματικό είναι ουσιαστικά στον αυτοπροσδιορισμό. Όταν ενεργούν τα άτομα στη βάση αυτών των ικανοτήτων και των χαρακτηριστικών, έχουν μεγαλύτερη ικανότητα στο να πάρουν τη ζωή τους στα χέρια τους και να αναλάβουν το ρόλο ενός επιτυχημένου ενήλικα». 1.2.Αυτοπροσδιορισμός και Κίνητρα Σύμφωνα με τη Θεωρία της Γνωστικής Αξιολόγησης (Deci, 1975), όπως αναφέρεται στο Wehmeyer & Mithaug (2006), οι άνθρωποι έχουν μια εσωτερική ανάγκη για αυτοπροσδιορισμό, είναι ικανοί να διαχειριστούν σημαντικές προκλήσεις και τα γεγονότα που σχετίζονται με την εκκίνηση και τη ρύθμιση της συμπεριφοράς έχουν διαφορετική απήχηση σε κάθε άνθρωπο. Οι Deci & Ryan(1985:38), όπως αναφέρουν οι Wehmeyer & Mithaug (2006: 37), όρισαν τον αυτοπροσδιορισμό ως «την ικανότητα να επιλέγουμε και να έχουμε επιλογές, παρά την ενίσχυση των κινδύνων ή οποιοδήποτε άλλων δυνάμεων ή πιέσεων, να καθορίζουμε μόνοι μας τις πράξεις μας. Αλλά ο αυτοπροσδιορισμός είναι κάτι περισσότερο από μια ικανότητα, είναι ανάγκη. Εμείς έχουμε μια βασική, έμφυτη τάση να αυτο-καθοριζόμαστε γεγονός που μας οδηγεί στο να προβαίνουμε σε ενδιαφέρουσες συμπεριφορές». Έχει σημασία, επομένως η κινητοποίηση του ενδιαφέροντος του μαθητή για τη μάθηση και τη χρήση στρατηγικών που αποσκοπεί στην ενίσχυση αυτών των κινήτρων

16 Υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στα κίνητρα και στον αυτοπροσδιορισμό, όπως υπάρχει τέτοιου είδους σχέση μεταξύ των χαμηλών κινήτρων και των μαθησιακών δυσκολιών. Είναι πολύ σημαντική η συμπεριφορά των εκπαιδευτικών και η χρήση των στρατηγικών που εφαρμόζουν για την προώθηση των σημαντικών συστατικών του αυτοπροσδιορισμού, καθώς αυτός έχει άμεση σχέση και με την ακαδημαϊκή επίδοση. Σύμφωνα με την Παντελιάδου (2000) είναι βέβαιο πως τα μαθησιακά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μαθητές και οι μαθήτριες έχουν άμεση συνάρτηση με το περιβάλλον του σχολείου και πιο συγκεκριμένα από τη διδακτική προσέγγιση που επιλέγει ο εκπαιδευτικός για τη διδασκαλία των στρατηγικών μάθησης. Έμφαση σύμφωνα με τη θεωρία των κινήτρων χρειάζεται να δοθεί στα εσωτερικά κίνητρα για τη μάθηση και όχι σε συμπεριφοριστικούς και μηχανιστικούς τρόπους. Η βάση της μάθησης βασίζεται στον εποικοδομητισμό, στην ενεργητική μάθηση δηλαδή, στα ενδιαφέροντα και στους στόχους του παιδιού, ώστε το ίδιο να είναι ικανό να μάθει, πιστεύοντας στις ικανότητές του. Στην αυτοαποτελεσματικότητα καθοριστικό ρόλο παίζει ο εκπαιδευτικός και το πώς ο ίδιος κινητοποιεί τα παιδιά να μάθουν, βασιζόμενος στις θεωρίες μάθησης και κινήτρων (Brooks, 2001) Όπου αν και υπάρχουν όρια και δυσκολίες, μπορούν να βρεθούν οι τρόποι για τον αυτοπροσδιορισμό, τη δημιουργία ευκαιριών, τη δημιουργία στόχων και κατά επέκταση την επίγνωση των στόχων. Η έμφυτη τάση για εξερεύνηση του περιβάλλοντος αποτελεί μια εσωτερική ανάγκη. Γονείς και εκπαιδευτικοί μπορούν να βοηθήσουν προς μια τέτοια κατεύθυνση. Πιο συγκεκριμένα, ο εκπαιδευτικός οφείλει μέσα από τη διδασκαλία του, να προάγει τον αυτοπροσδιορισμό, ώστε το άτομο να ενεργεί ως ο πρωταρχικός αιτιώδης παράγοντας στη ζωή του, παίρνοντας αποφάσεις ανεξάρτητες από εξωτερικούς παράγοντες και επιρροές. Τα τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά συμπεριφοράς που πρέπει να ενθαρρύνονται μέσα από τη διδασκαλία για τον αυτοπροσδιορισμό είναι η αυτονομία στη δράση, η αυτορρύθμιση στη συμπεριφορά, η ενδυνάμωση στα γεγονότα και η αυτογνωσία (Wehmeyer & Mithaug, 2006). Για να μπορέσει ο εκπαιδευτικός να είναι αποτελεσματικός πρέπει αρχικά να μπορεί να διώξει τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που έχει απέναντι στα παιδιά με μαθησιακά προβλήματα. Για να αποφευχθούν τα αρνητικά συναισθήματα της αποτυχίας από τα παιδιά που αντιμετωπίζουν προβλήματα χρειάζεται να υπάρξει

17 έμφαση στο συναισθηματικό κομμάτι, το οποίο συνδέεται άμεσα με τη μάθηση και τα κίνητρα και να μη μένει ο εκπαιδευτικός μόνο στο διδακτικό κομμάτι. Η ενσυναίσθηση αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία, το οποίο αν λείπει αποτελεί σημαντικό παράγοντα αποτυχίας. Η αντίληψη ότι κάθε μαθητής είναι διαφορετικός είναι απαραίτητη. Επιπλέον, η διαρκής επίδραση των εκπαιδευτικών ενισχύει την ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας των μαθητών, που βοηθάει στην αντιμετώπιση προβλημάτων με ψυχοκοινωνικούς παραμέτρους. Σύμφωνα με τη θεωρία των κινήτρων ο αποτελεσματικός εκπαιδευτικός παίζει σημαντικό ρόλο στην κινητοποίηση της μάθησης, δίνοντας ελπίδα, αγγίζοντας την καρδιά και το μυαλό των μαθητών του, που έχουν την αίσθηση ότι ανήκουν στην ομάδα και νιώθουν αυτονομία και αυτοπροσδιορισμό ( Brooks, 2001). Οι μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες και ήπια νοητική ανεπάρκεια έχουν ελλείμματα που εστιάζονται και στην παρώθηση. Τα περιορισμένα κίνητρα σχετίζονται με το χαμηλό επίπεδο αυτοπροσδιορισμού. Η ανάπτυξη των κινήτρων είναι αναγκαία για την καλλιέργεια του αυτοπροσδιορισμού, ενώ ο αυτοπροσδιορισμός είναι μια ανάγκη που κινητοποιεί τα άτομα. Έτσι, η σχέση του αυτοπροσδιορισμού και των κινήτρων είναι αμφίδρομη. Όλες οι προσπάθειες που αφορούν την έννοια του αυτοπροσδιορισμού και η θεωρία που κάθε φορά τις πλαισιώνει επικεντρώνονται στο άτομο, το οποίο προσπαθεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, να πάρει αποφάσεις, να πραγματοποιήσει επιλογές, ανεξάρτητο από επιρροές, εκδηλώνοντας αυτόνομες συμπεριφορές. 1.3.Μοντέλα του αυτοπροσδιορισμού Τα θεωρητικά πλαίσια μέσα στα οποία έχει προσδιοριστεί η έννοια του αυτοπροσδιορισμού και εφαρμοστεί στις ζωές των ανθρώπων με νοητική ανεπάρκεια αναφέρονται στον Wehmeyer (2001). Τα τέσσερα αυτά μοντέλα, δηλαδή το οικοσυστημικό του Abery, το μοντέλο αυτορύθμισης του Mithaug, το μοντέλο κινήτρων του Powers και το λειτουργικό μοντέλο του Wehmeyer δεν αποτελούν τα μοναδικά μοντέλα, παρόλα αυτά επιλέχθηκαν για τη πιθανή χρησιμότητά τους στην κατανόηση του αυτοπροσδιορισμού. Α. Το οικοσυστημικό μοντέλο του αυτοπροσδιορισμού

18 Κατά τον Abery (1994:2), στον Wehmeyer (2001:24) ο αυτοπροσδιορισμός είναι μια διαδικασία, «που καθοδηγείται από το εσωτερικό κίνητρο: κάθε ένας από μας είναι ο καθοριστικός παράγοντας των σκέψεων, των συναισθημάτων, και της συμπεριφοράς του» (Abery & Stancliffe, 1996). Σύμφωνα με τη σύλληψη του αυτοπροσδιορισμού ως έμφυτη ή εσωτερική πορεία, ο Abery (1994) εστιάζει πρώτιστα στο ρόλο του περιβάλλοντος. Έτσι, οι Abery & Stancliffe, (1996: 114), όπως αναφέρεται στον Wehmeyer (2001:24), θεωρούν ότι «ο αυτοπροσδιορισμός μπορεί να γίνει αντιληπτός ως προϊόν μιας συνεχόμενης αλληλεπίδρασης μεταξύ των ατόμων και των ποικίλλων περιβαλλόντων μέσα στα οποία (τα άτομα) λειτουργούν». Αυτή η προοπτική δεν μετριάζει ή καταργεί τη σημασία των προσωπικών χαρακτηριστικών, αλλά βλέπει τον αυτοπροσδιορισμό μέσα σε ένα περιβαλλοντικό πλαίσιο, ένα οικοσύστημα. Ο Abery προσδιορίζει τρία επίπεδα ατομικών παραγόντων που επηρεάζουν τον αυτοπροσδιορισμό: τις κοινωνικές δεξιότητες, τη δηλωτική γνώση και την αυτό-αποτελεσματικότητα. Οι κοινωνικές δεξιότητες περιλαμβάνουν δεξιότητες προσωπικών επιλογών και λήψης αποφάσεων, δεξιότητες αυτοδιαχείρισης και αυτορρύθμισης, δεξιότητες προσωπικής υπεράσπισης, και δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων. Η δηλωτική γνώση είναι η πραγματική γνώση που κατέχει κάποιος σχετικά με το περιβάλλον του, είναι διαδικαστική γνώση σχετικά με το πώς να συμμετάσχει στο περιβάλλον και είναι και αυτογνωσία, δηλαδή η γνώση ενός ατόμου και η ικανότητα να αξιολογεί με ακρίβεια τις δυνατότητες και τις δεξιότητές του. Ο τρίτος ατομικός παράγοντας του αυτοπροσδιορισμού, ο οποίος αποτελεί και τη βάση των κίνητρων είναι η αυτό-αποτελεσματικότητα, η οποία περιλαμβάνει τον αυτοέλεγχο και δεξιότητες επιτυχίας και αποτυχίας. Β. Αυτοπροσδιορισμός ως κυρίαρχο κίνητρο και προσδοκίες αποτελεσματικότητας. Σε αυτό το μοντέλο ο αυτοπροσδιορισμός, είναι μια λειτουργία κυρίαρχων κινήτρων, που περιλαμβάνει το συναγωνισμό, την αυτό-αποτελεσματικότητα, τη διατήρηση του εσωτερικού έλεγχου και την αλληλεπίδραση στόχων και αμοιβών, και τις προσδοκίες αυτό-αποτελεσματικότητας. Αντιμετωπίζεται ως αντίθετη έννοια στη μαθημένη ανικανότητα και ως ένα αποτέλεσμα της προώθησης των κυρίαρχων κινήτρων και ως προσδοκία αυτό-αποτελεσματικότητας. Οι Powers και οι συνεργάτες του (1996a,1996b), όπως αναφέρεται στον Wehmeyer (2001), ανέπτυξαν το μοντέλο «Take charge», το οποίο σχεδιάστηκε για να προωθήσει την ανάπτυξη του

19 αυτοπροσδιορισμού των εφήβων μέσω τεσσάρων πρωταρχικών συστατικών: τις δεξιότητες διευκόλυνσης, τις σχέσεις καθοδήγησης, την υποστήριξη συνομήλικων, και τη γονική υποστήριξη. Γ. Αυτοπροσδιορισμός ως επίλυση προβλημάτων αυτορρύθμισης Ο Mithaug,Wolman & Campeau(1992), όπως αναφέρεται στον Wehmeyer (2001: 28) πρότεινε ότι ο «αυτοπροσδιορισμός είναι μια ειδική μορφή αυτορρύθμισης-η οποία είναι ασυνήθιστα αποτελεσματική και είναι ελεύθερη από εξωτερικές επιρροές». Είναι κάτι περισσότερο από την λύση ενός προβλήματος προκειμένου να αποκτήσει κάποιος ό,τι χρειάζεται και θέλει στη ζωή. Συνεπώς, απαιτεί τη ρύθμιση πολλών δραστηριοτήτων επίλυσης προβλημάτων για να συνδεθούν οι ανάγκες και οι επιθυμίες με τις ενέργειες και τα αποτελέσματα. Ο Mithaug (1993), στον Wehmeyer (2001), πρότεινε ότι τα άτομα βρίσκονται μεταξύ πραγματικών, υπαρκτών καταστάσεων ή επιθυμητών καταστάσεων και όταν υπάρχει απόκλιση μεταξύ αυτού που κάποιος έχει και αυτού που θέλει, τότε έχει ένα κίνητρο για αυτορρύθμιση και η επακόλουθη δράση μπορεί να ενεργοποιηθεί. Τα άτομα με αναπηρίες μπορούν να κάνουν ελάχιστα για να αλλάξουν τις καταστάσεις. Μπορούν να θέτουν προσδοκίες που είναι πάρα πολύ χαμηλές ή, σε μερικές περιπτώσεις, πάρα πολύ υψηλές. Για να προωθήσουν την επιτυχία τα άτομα πρέπει να ενισχύσουν τις προσδοκίες τους, ενώ η ικανότητα για να καθοριστούν οι κατάλληλες προσδοκίες βασίζεται στο να είναι σε θέση τα άτομα να συνταιριάζουν τις ικανότητές τους με τις ευκαιρίες που τους παρέχονται. Η ικανότητα ενός ατόμου είναι η αποτίμηση από τα υπάρχοντα εφόδια, όπως οι δεξιότητες, τα ενδιαφέροντα, τα κίνητρα και οι ευκαιρίες αναφέρονται στις όψεις των καταστάσεων που θα καταστήσουν ικανό το άτομο να επιτύχει τους στόχους του. Ο αυτοπροσδιορισμός είναι «μια παραλλαγή της συμπεριφοράς αυτορρύθμισης», σύμφωνα με τον Mithaug (1993: 61), «που αφορά την επίλυση προβλημάτων αυτορρύθμισης ώστε να λάβεις αυτό που χρειάζεσαι και θέλεις στη ζωή», σύμφωνα με τον Mithaug, Agran, Martin & Palmer (1998), όπως αναφέρεται στον Wehmeyer (2001) Ο αυτοπροσδιορισμός εμφανίζεται πάντα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, σύμφωνα με τον Mithaug (1998), καθώς το κοινωνικό περιβάλλον είναι αυτό που δίνει τις ευκαιρίες για τις επιλογές και τις ενέργειες των ατόμων, ενώ η ικανότητα με την ευκαιρία αλληλεπιδρούν ενισχύουν ή αναστέλλουν την ενδυνάμωση (Wehmeyer,2001)

20 Δ.Το λειτουργικό μοντέλο του αυτοπροσδιορισμού Ο Wehmeyer (1996, 1998), όπως αναφέρεται στον ίδιο(2001:30) όρισε τον αυτοπροσδιορισμό ως «το να ενεργεί κανείς ως πρωταρχικός αιτιώδης παράγοντας στη ζωή του και το να λαμβάνει επιλογές και αποφάσεις σχετικά με την ποιότητα ζωής του απαλλαγμένος από αδικαιολόγητες εξωτερικές επιρροές ή παρεμβάσεις». Τέσσερα είναι τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά της αυτοπροσδιοριζόμενης συμπεριφοράς: πρώτο ότι το άτομο ενεργεί αυτόνομα, δεύτερο ότι η συμπεριφορά (- ες) πρέπει να είναι αυτορρυθμιζόμενη, τρίτο χαρακτηριστικό είναι ότι το άτομο προκαλεί τις καταστάσεις και ανταποκρίνεται με έναν ψυχολογικά ενδυναμωμένο τρόπο, και τέταρτο ότι το άτομο ενεργεί με έναν τρόπο αυτοπραγμάτωσης. Για να καθοριστεί το αν η λειτουργία της συμπεριφοράς κάνει κάποιο άτομο αυτοπροσδιορισμένο ή όχι χρειάζονται αυτά τα τέσσερα ουσιώδη χαρακτηριστικά του αυτοπροσδιορισμού. Η έννοια του αιτιακού παράγοντα είναι κεντρική σε αυτήν την θεωρητική προοπτική και αναφέρεται στο άτομο που προκαλεί σκόπιμα τα γεγονότα να συμβούν στη ζωή του και διαμορφώνει τη ζωή και το μέλλον του. Ο Wehmeyer πλαισίωσε την έννοια του αιτιώδη παράγοντα και του αυτοπροσδιορισμού με την έννοια της ποιότητας ζωής. Ο αυτοπροσδιορισμός αναδύεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου, καθώς το άτομο αποκτά δεξιότητες και γίνεται ο αιτιακός παράγοντας στη ζωή του. Αυτές οι συμπεριφορές και ικανότητες είναι τα συστατικά στοιχεία του αυτοπροσδιορισμού (Wehmeyer,2001). Τα συγκεκριμένα μοντέλα περιγράφηκαν για την πιθανή χρησιμότητά τους στην κατανόηση της έννοιας του αυτοπροσδιορισμού, καθώς όλα αυτά τα μοντέλα έχουν χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη παρεμβάσεων σε άτομα με νοητική ανεπάρκεια για την ενίσχυση του επιπέδου του αυτοπροσδιορισμού τους και στηρίζονται πάνω σε ένα συγκεκριμένο θεωρητικό πλαίσιο. Όλα τα μοντέλα αντιμετωπίζουν τον αυτοπροσδιορισμό μέσα από το άτομο και το περιβάλλον. Το οικοσυστημικό μοντέλο του Abery βλέπει τον αυτοπροσδιορισμό ως αλληλεπίδραση μεταξύ των ατόμων και του περιβάλλοντος, το μοντέλο του Powers αντιμετωπίζει τον αυτοπροσδιορισμό ως το αντίθετο της μαθημένης ανικανότητας, ως ένα αποτέλεσμα των προσδοκιών αυτόαποτελεσματικότητας, που επηρεάζονται από περιβαλλοντικούς παράγοντες, το μοντέλο του Mithaug θεωρεί ότι ο αυτοπροσδιορισμός είναι μια μορφή αυτορρύθμισης που προκύπτει σε κοινωνικά πλαίσια, ενώ το λειτουργικό μοντέλο

21 του Wehmeyer πιστεύει ότι ο αυτοπροσδιορισμός δε σημαίνει απουσία επιρροών, αλλά επιλογές απαλλαγμένες από υπερβολικές παρεμβάσεις. 1.4.Ουσιώδη χαρακτηριστικά αυτοπροσδιορισμού -Συστατικά στοιχεία αυτοπροσδιοριζόμενης συμπεριφοράς Οι έρευνες με βάση τη θεωρία του λειτουργικού μοντέλου σε μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες, νοητική ανεπάρκεια και προβλήματα συμπεριφοράς είναι αναπτυγμένες πολύ περισσότερο σε σχέση με άλλες έρευνες που στηρίζονται στις υπόλοιπες θεωρίες των μοντέλων του αυτοπροσδιορισμού. Πολλές έρευνες έχουν καταδείξει τη σημασία που έχουν τα ουσιώδη συστατικά της αυτοπροσδιοριζόμενης συμπεριφοράς με βάση το λειτουργικό μοντέλο αυτοπροσδιορισμού, καθώς τα βασικά συστατικά της αυτοπροσδιοριζόμενης συμπεριφοράς επηρεάζουν θετικά το επίπεδο αυτοπροσδιορισμού των μαθητών με μαθησιακές δυσκολίες και ήπια νοητική ανεπάρκεια. Σύμφωνα με το λειτουργικό μοντέλο του αυτοπροσδιορισμού τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς του αυτοπροσδιορισμού είναι η αυτονομία συμπεριφοράς, η αυτορρυθμιζόμενη συμπεριφορά, ψυχολογική ενδυνάμωση και η συνειδητοποίηση του εαυτού. Χρειάζεται συμφωνία μεταξύ τους. Το καθένα συστατικό είναι αναγκαίο αλλά δεν μπορεί να είναι μόνο του ώστε να χαρακτηριστεί μια συμπεριφορά ως αυτοπροσδιοριζόμενη (Wehmeyer & Mithaug, 2006) Τα άτομα που είναι αυτοπροσδιοριζόμενα δρουν αυτόνομα, έχουν αυτονομία στη συμπεριφορά, ως αποτέλεσμα της διαδικασίας της ατομίκευσης και η οποία καλύπτει πλήρως τις πράξεις στις οποίες οι άνθρωποι ενεργούν είτε σύμφωνα με τις προτιμήσεις τους, τα ενδιαφέροντα ή/και τις δυνατότητές τους είτε ανεξάρτητα, απαλλαγμένοι από την αδικαιολόγητη εξωτερική επιρροή ή παρέμβαση (Wehmeyer & Mithaug, 2006) Επιπλέον, τα άτομα που αυτοπροσδιορίζονται αυτορρυθμίζουν τη συμπεριφορά τους, όπου η αυτορυθμιζόμενη συμπεριφορά περιλαμβάνει τη χρήση στρατηγικών αυτοδιαχείρισης συμπεριλαμβανομένου του αυτοελέγχου, της αυτοδιδασκαλίας, της αυτοαξιολόγησης και της αυτοενίσχυσης, τη συμπεριφορά ρύθμισης και επίτευξης στόχου, τη συμπεριφορά επίλυσης προβλήματος και λήψης αποφάσεων, αλλά και στρατηγικές μάθησης μέσω της παρατήρησης, όπως αναφέρει ο Agran (1997) στους Wehmeyer & Mithaug(2006). Ο Whitman (1990:373), όπως αναφέρεται στον Wehmeyer (2001:15) ορίζει την αυτορρύθμιση ως «ένα σύνθετο σύστημα απάντησης

22 που επιτρέπει στα άτομα να εξετάζουν τα περιβάλλοντά τους και το εύρος της ανταπόκρισής τους για να αντιμετωπίσουν αυτά τα περιβάλλοντα, για τη λήψη αποφάσεων σχετικά με το πώς να ενεργήσουν, να δράσουν, για να αξιολογήσουν κατά πόσο επιθυμούν τα πιθανά αποτελέσματα της δράσης, και να αναθεωρήσουν τα σχέδιά τους ανάλογα με τις ανάγκες. Ο Schunk (1994:75), προσδιόρισε την αυτορρύθμιση ως «διαδικασία με την οποία οι μαθητές ενεργοποιούν και στηρίζουν γνωστικά σχήματα» και ο Mithaug (1993) σημείωσε ότι «όλοι οι οργανισμοί αυτορυθμίζονται και ότι όσο πιο σύνθετο είναι το κεντρικό νευρικό σύστημα του οργανισμού, τόσο πιο προσαρμοστική είναι η αυτορρυθμιστική ικανότητά του (Wehmeyer,2001:15). Ακόμα, ένα αυτοπροσδιοριζόμενο άτομο είναι ψυχολογικά ενδυναμωμένο, καθώς η ψυχολογική ενδυνάμωση, σύμφωνα με τον Zimmerman (1990), στους Wehmeyer & Mithaug, (2006), μέσω της διαδικασίας της μάθησης και της χρήσης δεξιοτήτων επίλυσης προβλήματος και της επίτευξης αντιληπτού ή πραγματικού ελέγχου στη ζωή κάποιου το άτομο αναπτύσσει μια αντίληψη ψυχολογικής ενδυνάμωσης η οποία στη συνέχεια το καθιστά ικανό να επιτύχει τα επιθυμητά αποτελέσματα όπως είναι η κοινωνική ένταξη και συμμετοχή στην κοινωνία. Η θετική αντίληψη για έλεγχο είναι αποτέλεσμα μαθημένης αισιοδοξίας, μιας διαδικασίας μάθησης και χρησιμοποίησης στρατηγικών λύσης προβλημάτων και επιτυχίας αντιληπτικού ελέγχου. Τα άτομα είναι αυτοπροσδιοριζόμενα όταν αυτοπραγματώνονται ή έχουν συνειδητοποίηση του εαυτού τους, όπου στην αυτοπραγμάτωση τα αυτοπροσδιοριζόμενα άτομα ξέρουν τι κάνουν καλά και ενεργούν αναλόγως. Υπάρχει ένας εσωτερικός σκοπός που διαμορφώνει μια πορεία ζωής με νόημα (Wehmeyer & Mithaug, 2006). Σύμφωνα με την Field (1996) η συνειδητοποίηση του εαυτού είναι ένα απαραίτητο συστατικό για την ανάπτυξη του αυτοπροσδιορισμού για τα άτομα με μαθησιακές δυσκολίες. Καθώς το μοντέλο της Field για τον αυτοπροσδιορισμό εστιάζεται σε ενήλικες με μαθησιακές δυσκολίες, μπορεί να επεκταθεί και στα παιδιά, τα οποία μπορούν να ζητήσουν την κατάλληλη βοήθεια με βάση τις δυνατότητες και τους περιορισμούς τους και να εντοπίσουν με αυτόν τον τρόπο δραστηριότητες στις οποίες μπορούν να τα καταφέρουν μόνοι τους με επιτυχία (Cosden, Elliot, Noble, & Keleman, 1999). Οι άνθρωποι που είναι αυτοπροσδιορισμένοι έχουν μάθει να εκφράζουν τις ανάγκες τους, τα ενδιαφέροντά τους και τις ικανότητες τους. Θέτουν κατάλληλους

23 στόχους και προσδοκίες για τους εαυτούς τους. Κάνουν επιλογές και σχέδια για να κυνηγήσουν αυτούς τους στόχους. Επιπλέον, ακολουθούν τους στόχους τους με πράξεις, αν χρειάζεται αλλάζουν τα μαθήματά τους ή προσαρμόζονται για να επιτύχουν τους στόχους τους αποτελεσματικά. Οι αυτοπροσδιοριζόμενοι άνθρωποι λειτουργούν περισσότερο ανεξάρτητα και είναι περισσότερο ελεύθεροι στη διεκδίκηση των στόχων τους από άλλους ανθρώπους. Ακόμα, επηρεάζονται λιγότερο από άλλους ανθρώπους και από το περιβάλλον τους στο να επιλέγουν τι στόχους να διεκδικήσουν και το πώς θα τους επιτύχουν (Wolman, Compeau, Dupois, Mithaug & Stolarski, 1994). Σύμφωνα με τον Wehmeyer και τους συνεργάτες του (1998) τα συστατικά στοιχεία της αυτοπροσδιοριζόμενης συμπεριφοράς τα οποία είναι απαραίτητα και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους βρίσκονται μέσα στα ουσιώδη χαρακτηριστικά της αυτοπροσδιοριζόμενης συμπεριφοράς είναι τα παρακάτω: δεξιότητες δημιουργίας επιλογών, δεξιότητες λήψης αποφάσεων, δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, δεξιότητες ρύθμισης και επίτευξης στόχων, ανεξαρτησία, ανάληψη ρίσκου και δεξιότητες ασφάλειας, αυτοπαρατήρηση, αξιολόγηση, και δεξιότητες ενίσχυσης, δεξιότητες αυτό-εκπαίδευσης δεξιότητες υπεράσπισης εαυτού και ηγετικές ικανότητες, εσωτερικός έλεγχο, θετικές στάσεις αποτελεσματικότητας και προσδοκίες αποτελεσμάτων, αυτοεπίγνωση και αυτογνωσία. Υπάρχουν πολλές στρατηγικές, μέθοδοι και υλικά που είναι σε θέση να ενισχύσουν αυτά τα χαρακτηριστικά στους μαθητές. Η προώθηση του αυτοπροσδιορισμού στην εκπαίδευση έχει την ανάγκη ενός προγράμματος που σκοπεύει στη εκμάθηση τέτοιου είδους στρατηγικών και σε μαθησιακές εμπειρίες σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου, ενώ είναι αναγκαία η ενίσχυση αυτών των ικανοτήτων, αλλά και του περιβάλλοντος και της βοήθειας που στοχεύουν στις επιλογές και στην αυτονομία (Wehmeyer & Mithaug, 2006). Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρεται στον Wehmeyer (1995) οι δεξιότητες δημιουργίας επιλογών δεν είναι ένα συστατικό που τα άτομα με ανεπάρκειες έχουν την ευκαιρία να το βιώνουν ως μέρος του αυτοπροσδιορισμού. Παρόλα αυτά είναι ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία, καθώς είναι απαραίτητο για την ποιότητα ζωής. Οι δεξιότητες λήψης αποφάσεων διαφοροποιούνται από τη δημιουργία αποφάσεων επειδή αφορούν μια ομάδα δεξιοτήτων που ενσωματώνονται με τη δημιουργία επιλογών και ακολουθούν μια σειρά βημάτων: δημιουργία λίστας με εναλλακτικές πράξεις, αναγνώριση πιθανών συνεπειών αυτών των πράξεων, αξιολόγηση της

24 πιθανότητας της κάθε συνέπειας να πραγματοποιηθεί, καθορισμός της σχετικής σημασίας, αξία ή χρησιμότητα, της κάθε συνέπειας και ενσωμάτωση αυτών των αξιών και των πιθανοτήτων για την αναγνώριση της πιο καλής πορείας δράσης. Η δεξιότητα επίλυσης προβλήματος είναι μία διαδικασία εκτίμησης της καταλληλότητας διαφόρων λύσεων, που επικεντρώνεται στη λύση κυρίως διαπροσωπικών και κοινωνικών προβλημάτων, καθώς αυτά είναι πιο πολύπλοκα, με αρκετές διεργασίες και αποφάσεις και περιλαμβάνουν πολλές πιθανές λύσεις. Επίσης, οι δεξιότητες ρύθμισης και επίτευξης στόχων είναι σημαντικές γιατί για να μπορέσει να γίνει ο αιτιακός παράγοντας στη ζωή του κάποιος χρειάζεται δεξιότητες για να σχεδιάσει, να καθορίσει και να κυνηγήσει τους στόχους του. Ακόμα, οι δεξιότητες αυτοπαρατήρησης, αυτό-αξιολόγησης και αυτό-ενίσχυσης αποτελούν πράξεις αυτορρύθμισης, όπου το άτομο εξετάζει το περιβάλλον, αξιολογεί τις στρατηγικές του, τις τροποποιεί, θέτει και αξιολογεί το σχέδιο των ενεργειών του και αναθεωρεί αν χρειαστεί. Επιπλέον, όταν ένα άτομο έχει εσωτερικό κέντρο ελέγχου βλέπει την αυτό-ενίσχυση ως συνέπεια των ενεργειών του. Οι θετικές στάσεις της αποτελεσματικότητας και των προσδοκιών της είναι απαραίτητες για την επιτυχία ενός στόχου, καθώς το άτομο πρέπει να νιώθει ικανό να ενεργήσει με μια συγκεκριμένη συμπεριφορά και το πως αν ενεργήσει με αυτόν τον τρόπο θα επιτύχει.. Αν δεν πιστεύει ότι μπορεί να πραγματοποιήσει μια συμπεριφορά, τότε δε θα πραγματοποιήσει την ενέργεια. Τέλος, η αυτεπίγνωση και η αυτογνωσία είναι σημαντικά ώστε το άτομο να έχει συνειδητοποίηση του εαυτού του, δηλαδή να μπορεί να κατανοεί τις δυνάμεις του, τις αδυναμίες του, τις ικανότητες και τους περιορισμούς του και να μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτές τις αποδόσεις για να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής του. Η μελέτη του Raskind και των συνεργατών του(1999) με σκοπό να καθορίσει τους παράγοντες επιτυχίας σε άτομα με μαθησιακές δυσκολίες κατέδειξαν ότι τα χαρακτηριστικά που διέκριναν τους επιτυχημένους από τους επιτυχημένους ενήλικες ήταν η αυτογνωσία, η επιμονή, η διορατικότητα, η συναισθηματική σταθερότητα, ο καθορισμός στόχων και η εκμετάλλευση της χρήσης υποστηρικτικών δομών (Konrad, Flower. Walker, Test, & Wood, 2007). Για να χαρακτηριστεί κάποιος αυτοπροσδιοριζόμενος τα παρακάτω στοιχεία πρέπει να εφαρμοστούν στην εκπαιδευτική φιλοσοφία και το προσωπικό όραμα του καθενός, καθώς και οι μεταβλητές του περιβάλλοντος πρέπει να ληφθούν υπόψη. Αυτά τα συστατικά είναι τα εξής: η δημιουργία μιας εκπαιδευτικής φιλοσοφίας και