Η επίδραση της Ιταλικής στη μορφολογία των Επτανησιακών ιδιωμάτων Μακρή Βασιλική

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ: Σύγχρονες Προσεγγίσεις στη Γλώσσα και τα Kείμενα Τ Ο Μ Ε Α Σ Γ Λ Ω Σ Σ Ο Λ Ο Γ Ι Α Σ ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Η επίδραση της Ιταλικής γλώσσας στη μορφολογία των Επτανησιακών διαλέκτων Μακρή Βασιλική Α.Μ.: 94 Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Δρ. Αγγελική Ράλλη Ημερομηνία παράδοσης: Φεβρουάριος

2 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ/ΙΔΙΩΜΑ Διαλεκτολογία Σημαντικότητα μελέτης νεοελληνικών διαλέκτων Επτανησιακά ιδιώματα Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία κατανομής των ιδιωμάτων Γλωσσική περιγραφή των ιδιωμάτων Σύγχρονη κοινωνιογλωσσική κατάσταση Βενετοκρατία ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Γλωσσική επαφή Γλωσσική αλλαγή Δανεισμός Χρήση άλλων όρων για την περιγραφή της διαδικασίας και του αποτελέσματος του δανεισμού Γραμματικοποίηση Δυσκολία διάκρισης επερχόμενης από επαφή αλλαγής λόγω συνάφειας των γλωσσών Αλλαγή υποκινούμενη από επαφή γλωσσών Εξειδικευμένη ανάλυση φαινομένων γλωσσικής αλλαγής που αφορμάται από επαφή γλωσσών Εξέταση δανεισμού υπό ένα πιο εξειδικευμένο πρίσμα Η υπαιτιότητα στο δανεισμό Το ζήτημα του δομικού δανεισμού Δομική συνάφεια γλωσσών ως υποκινητής της αλλαγής; Διεπίδραση ανάμεσα σε φαινόμενα προκληθέντα από επαφή και ενδογλωσσικά υποκινούμενα φαινόμενα Το κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο Κοινωνική διάσταση γλωσσικής αλλαγής Γλωσσική αλλαγή που αφορμάται από γλωσσική επαφή, επικοινωνιακοί στόχοι και γλωσσικές καινοτομίες Η αλλαγή είναι απρόβλεπτη;

3 2.10 Κατηγοριοποίηση μεταβίβασης Πολύγλωσσα περιβάλλοντα ως προαγωγοί της γλωσσικής αλλαγής ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΣΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Ερευνητικά ερωτήματα Κοινότητες και ομιλητές ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Λεξικό (Lexicon) Λεξική μεταβίβαση Δανεισμός ονομάτων Δανεισμός αυτούσιου λεξήματος Φωνολογική τροποποίηση του ιταλικού λεξήματος Προθηματοποίηση Κλίση Δανεισμός αυτούσιου λεξήματος με διατήρηση του κλιτικού επιθήματος i του πληθυντικού, λόγω της φωνολογικής του ταύτισης με το οι στην ΚΝΕ Προσάρτηση κλιτικού επιθήματος σε ιταλική λέξη Δανεισμός λεξήματος που το κλιτικό του επίθημα δεν ταυτίζεται με το γένος στο οποίο το κλιτικό επίθημα αντιστοιχεί στη ΓΣ Κλιτικές τάξεις στα Επτανησιακά ιδιώματα Παραγωγή Προσάρτηση παραγωγικού επιθήματος στο δάνειο Γένος Απόδοση γένους κατ αναλογία με το γένος της αντίστοιχης ελληνικής λέξης Aλλαγή γένους Απόδοση γένους σύμφωνα με το επίθημα το οποίο ταυτίζεται φωνολογικά με το τελευταίο φώνημα του λεξήματος Δανεισμός λεξήματος που ανήκει μορφολογικά στο θηλυκό γένος αλλά έχει σημασία αρσενικού Μεταφορά ιταλικού άρθρου μαζί με τη λέξη στη διάλεκτο Mεταφορά λεξήματος που έχει δύο γένη στη ΓΣ Μονολεκτικά vs πολυλεκτικά λεξήματα Τροπή ιταλικού πολυλεκτικού λεξήματος σε μονολεκτικό λέξημα στο ιδίωμα Τροπή ιταλικού πολυλεκτικού λεξήματος σε μονολεκτικό λέξημα στο ιδίωμα με επιθηματοποίηση Τροπή μονολεκτικού λεξήματος σε πολυλεκτικό στο ιδίωμα Εισαγωγή ιταλικών λέξεων σε παγιωμένες φράσεις στο ιδίωμα Παρατηρήσεις επάνω στις γραμματικές κατηγορίες Mεταφορά λεξήματος που ανήκει σε δύο διαφορετικές γραμματικές κατηγορίες στη ΓΣ

4 4.7.2 Αλλαγή γραμματικής κατηγορίας Σημασιολογικές παρατηρήσεις Mεταφορά λεξήματος που έχει άλλη σημασία στον ενικό και άλλη στον πληθυντικό αριθμό Σημασιολογική τροποποίηση Σημασιολογική επέκταση στη διάλεκτο Ένα λανθάνον είδος αντιδάνειων Υποκορισμός Σύνθεση Διαγλωσσικό θεωρητικό πλαίσιο σύνθεσης Η σύνθεση στην Ελληνική Λεξικοποίηση Eισαγωγή λέξης με το ιταλικό παραγωγικό επιθήμα issimo που σχηματίζει υπερθετικό με τις συγκεκριμένες λέξεις ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

5 Περίληψη H εργασία πραγματεύεται την γλωσσική αλλαγή, η οποία τροφοδοτείται από την επαφή γλωσσικών συστημάτων στη μορφολογία των ονομάτων των Επτανησιακών διαλέκτων, οι οποίες έχουν επηρεαστεί από δύο Ρωμανικές διαλέκτους, την Ιταλική και τα Βενετσιάνικα. Θα δούμε ότι τα δομικά χαρακτηριστικά της γλώσσας αποδέκτη που είναι η Ελληνική, διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο για το τελικό αποτέλεσμα της διαδικασίας του δανεισμού. Επίσης, θα γίνει σαφές ότι η επίγνωση από την πλευρά των ομιλητών της δομής της γλώσσας πηγής (Ρωμανική) είναι εξέχουσας σημασίας για την επιλογή της εκάστοτε στρατηγικής δανεισμού. Το πεδίο της ονοματικής κλίσης είναι ιδιαιτέρως προσοδοφόρο, όπως θα αποδειχθεί, για την εξέταση και τον έλεγχο των μορφολογικών θεωριών που έχουν διαμορφωθεί μέχρι ώρας, καθώς θα διευκολύνουν το έλεγχο και το βαθμό εφαρμογής συγκεκριμένων προσεγγίσεων που έχουν διατυπωθεί μέσα στο θεωρητικό πλαίσιο της γλωσσικής επαφής. Λέξεις Κλειδιά: γλωσσική αλλαγή, επαφή γλωσσών, μορφολογία, ονοματική κλίση, Επτανησιακές διάλεκτοι, Ιταλική 5

6 Εισαγωγή Το επίπεδο ανάλυσης της μορφολογίας διαχωρίζεται σε τρείς βασικούς τομείς, την κλίση, την παραγωγή και την σύνθεση. Ωστόσο, στη δημιουργία λέξεων εξέχοντα ρόλο διαδραματίζει και ο δανεισμός που οφείλεται κυρίως στην επαφή των γλωσσών μεταξύ τους. Το φαινόμενο της γλωσσικής επαφής και του τρόπου με τον οποίο επηρεάζει τη δομή των γλωσσών κέντρισε το ενδιαφέρον πολλών γλωσσολόγων. Στην παρούσα εργασία θα εστιάσω αποκλειστικά στον δανεισμό μέσα από τον οποίο θα εξετάσω τα υπόλοιπα επίπεδα ανάλυσης. Ως πεδίο έρευνας της συγκεκριμένης διπλωματικής εργασίας έχει οριστεί η γλωσσική αλλαγή που πυροδοτείται από γλωσσική επαφή στον τομέα της μορφολογίας των ονομάτων. Η εργασία είναι μία προσπάθεια εξέτασης του τρόπου με τον οποίο οι μορφολογικές και γραμματικές μορφές και δομές εξελίσσονται, όταν οι ομιλητές δύο γλωσσών έρχονται σε επαφή. Επίσης, κύριο μέλημα είναι να δούμε τους μηχανισμούς που υποκινούν τους ομιλητές να μεταφέρουν γραμματικές και μορφολογικές δομές από τη μία γλώσσα στην άλλη. Θα προσπαθήσω να δείξω ότι η γλωσσική επαφή και η γραμματική αλλαγή ακολουθεί καθολικά σχήματα της διαδικασίας του δανεισμού. Ο δανεισμός προμηθεύει μία γλώσσα με δομές που ανήκουν σε άλλες γλώσσες, μη αναλύσιμες στη γλώσσα αποδέκτη σύμφωνα με τους κανόνες της και συνεπώς οι δομές αυτές εμφανίζονται ως λεξικοποιημένα στοιχεία του λεξικού (Ράλλη, 2005: 86). Πιο συγκεκριμένα, θα ερευνήσω τον τρόπο με τον οποίο ο δανεισμός λεξικών στοιχείων από την Ιταλική έχει επηρεάσει μορφολογικά τα επτανησιακά ιδιώματα της νέας ελληνικής. Θα καταδείξω ότι δανεισμός από την Ιταλική έχει τροφοδοτήσει το λεξικό των επτανησιακών με λεξικοποιημένες δομές. Οι διαδικασίες του δανεισμού είναι θεμελιώδεις για την πληρέστερη κατανόηση και προσέγγιση του βασικού ζητήματος που πραγματεύεται αυτή η εργασία. Τα ερευνητικά ερωτήματα που θέτω είναι τα ακόλουθα: (1) Πώς τα Επτανησιακά ιδιώματα εισάγουν στο γλωσσικό τους σύστημα ονόματα ρωμανικής καταγωγής. (2) Ποιες είναι οι στρατηγικές που υιοθετούν οι διαλεκτόφωνοι για την ένταξη δάνειων ονομάτων στο μορφολογία της διαλέκτου τους. (3) Με ποιόν τρόπο τα ονοματικά δάνεια επηρεάζουν τον τομέα λεξικού σχηματισμού του εγχώριου γλωσσικού συστήματος. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη και κατά το δυνατόν εξαντλητική ανάλυση των ονοματικών δανείων των επτανησιακών διαλέκτων, καθώς και η ανάδειξη των διαφοροποιήσεων σε λεξικό επίπεδο από τις 6

7 αντίστοιχες δομές της Κοινής Νέας Ελληνικής (ΚΝΕ). Γι αυτό το λόγο, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη συλλογή και ανάλυση ενός εκτενούς σώματος δεδομένων, αποδελτιωμένων από πληθώρα διαλεκτικών λεξικών του Εργαστηρίου Νεοελληνικών Διαλέκτων του Πανεπιστημίου Πατρών, αλλά και των Συλλόγων Επτανησιακών Διαλέκτων της Πάτρας. Το υλικό αυτό παρατίθεται στα δύο παραρτήματα που έχω προσαρτήσει στο πίσω μέρος της εργασίας. Το πρώτο κεφάλαιο, αφιερώνεται στην έννοια της διαλέκτου και στην αναγκαιότητα μελέτης των ιδιωμάτων πριν προχωρήσω στην παρουσίαση των Επτανησιακών Διαλέκτων και την Ενετοκρατία στα νησιά. Στο δεύτερο κεφάλαιο, κάνω μια επισκόπηση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας σχετικά με το διαγλωσσικό πλαίσιο ανάλυσης της διαδικασίας του δανεισμού και φαινομένων γλωσσικής αλλαγής, τα οποία πυροδοτούνται από την επαφή γλωσσών. Αναφέρω τις ισχύουσες θέσεις και τάσεις πάνω στο ζήτημα της γλωσσικής αλλαγής από επαφή γλωσσών και διάφορα ζητήματα που ανακύπτουν προς συζήτηση. Οι παρατηρήσεις των γλωσσολόγων που παρουσιάζω υπήρξαν καταλυτικές στην εξέλιξη της διερεύνησης του εν λόγω θέματος και για τα επτανησιακά ιδιώματα, αλλά και για την βελτιστοποίηση της προσέγγισής μου στα διαλεκτικά δεδομένα. Στο τρίτο κεφάλαιο, έχοντας παρουσιάσει το θεωρητικό πλαίσιο και τις προσεγγίσεις, προβαίνω σε μια εφαρμογή του στα δεδομένα. Στο αμέσως επόμενο, τέταρτο, κεφάλαιο, εκθέτω την ανάλυση των διαλεκτικών δεδομένων, εστιάζοντας στη λεξική μεταβίβαση στα ονόματα. Τα κύρια πεδία μελέτης είναι η κλίση, η παραγωγή και η σύνθεση, ενώ πέραν αυτών αναλύονται και άλλα επίπεδα, όπως το γένος, οι γραμματικές κατηγορίες, η προθηματοποίηση μεταξύ άλλων. Στη συνέχεια, στο πέμπτο κεφάλαιο, εξετάζω τα συμπεράσματα, ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο κάνω γενικές παρατηρήσεις, οι οποίες προκύπτουν από την έρευνά μου. Όσον αφορά το παράρτημα στο τέλος της εργασίας, στο πρώτο παραθέτω τα διαλεκτικά δεδομένα που άντλησα από τα λεξικά. Οφείλω θερμές ευχαριστίες στην καθηγήτριά μου, Αγγελική Ράλλη για τις εύστοχες παρατηρήσεις, υποδείξεις και διορθώσεις της. Η συνεχής προθυμία και θετική της διάθεση συνέτεινε στην καλύτερη κατανόηση του θέματος και στη βελτίωση της εργασίας μου. Χρωστώ ευγνωμοσύνη, επίσης, στα μέλη της επιτροπής μου Ξυδόπουλο Γεώργιο και Παπαζαχαρίου Δημήτριο, για τις πολύτιμες συμβουλές τους και τη βοήθεια που μου παρείχαν στην ορθή προσέγγιση του θέματος. Ακόμα, ευχαριστώ τους συλλόγους Επτανησίων Πάτρας, και ιδιαιτέρως το σύλλογο Κεφαλλήνων για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, δανείζοντάς μου πολύτιμα βιβλία 7

8 για τα Επτανησιακά ιδιώματα και διευκόλυνε την πρόσβασή μου σε διαλεκτικό υλικό. Τέλος, ένα θερμότατο ευχαριστώ ανήκει στους γονείς μου, Λαμπαδία Δαλδάκη και Θεοφάνη Μακρή για την αμέριστη συμπαράσταση και κατανόησή τους. 8

9 1. Διάλεκτος/ιδίωμα O Koντοσόπουλος (1994: 15) αναφέρει ότι ένας παλιός γαλλικός ορισμός αναφέρεται στην έννοια διάλεκτο ως «μία γλώσσα που απέτυχε», δηλαδή ως μία μορφή γλώσσας που δεν κατάφερε να εξελιχθεί σε επίσημη γλώσσα μιας χώρας. Η μελέτη των τοπικών διαλέκτων για πολύ καιρό ήταν παραγκωνισμένη, καθώς η ομιλούμενη γλώσσα θεωρούνταν «χυδαίο ιδίωμα», δεδομένης της παρέκκλισης της από την επίσημη καθιερωμένη γλώσσα, που απαντώνταν σε γραπτά κείμενα. Η γλωσσική ποικιλία/ διάλεκτος (geographical variety/ dialect) είναι συνδεδεμένη με συγκεκριμένο τόπο και διαφοροποιείται από την κοινή, με βάση γεωγραφικές παραλλαγές, που αφορούν όλα τα γλωσσικά επίπεδα (δηλαδή, φωνητική, μορφολογία, λεξιλόγιο, σύνταξη). Οι ζώνες των τοπικών διαλέκτων προσδιορίζονται με κριτήρια φωνητικά, μορφολογικά, λεξιλογικά και συντακτικά, και με τη βοήθεια των ισογλώσσων. Τα ισόγλωσσα 1 (isoglosses) καταγράφουν χαρακτηριστικά, που οριοθετούν γεωγραφικά τις διαλέκτους ή διαλεκτικές ενότητες και χαρτογραφούνται σε γλωσσικούς άτλαντες. Συχνά, εντοπίζεται διαφοροποίηση ανάμεσα στους όρους ιδίωμα 2 (idiom - regional / local variety / speech) και διάλεκτο. Ωστόσο, δεχόμαστε ότι οι όροι έχουν ίδια αναφορά. 1.1 Διαλεκτολογία Οι πρώτες προσπάθειες ενασχόλησης με τις ομιλούμενες κατά τόπους διαλέκτους εντοπίζονται στα τέλη του 18 ου αι. με τον ρομαντισμό. Η διαλεκτολογία ως η έρευνα των γλωσσικών ποικιλιών που ομιλούνται σε ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο και αποτελούν ξεχωριστά συστήματα (διαλέκτους), γεννήθηκε στη 1 Ισόγλωσσα είναι τα γεωγραφικά όρια μέσα στα οποία εμφανίζεται ένα γλωσσικό φαινόμενο (π.χ. ο τσιτακισμός, η ουράνωση, η φωνηεντική ύψωση). Τα όρια αυτά αναπαρίστανται ως γραμμές σε γλωσσικούς άτλαντες (αναπαράσταση, δηλαδή, των κατά τόπους διαφορών μίας γλώσσας πάνω σε γεωγραφικούς χάρτες της περιοχής όπου ομιλείται). Η συγκέντρωση των ισογλώσσων δηλώνει τα όρια μιας διαλέκτου. 2 Πολλοί με τον όρο ιδίωμα αναφέρονται εσφαλμένα στη γλωσσική ποικιλία που είναι χαρακτηριστική ενός τόπου, αλλά δεν παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από την κοινή, ώστε να μπορεί να θεωρείται διάλεκτός της. Ιδιώματα της ελληνικής μπορούν να θεωρηθούν τοπικές παραλλαγές, όπως μεταξύ άλλων της Χίου, των Δωδεκανήσων, του βορειοελλαδικού χώρου, των Κυκλάδων και των Επτανήσων που θα μας απασχολήσουν στην παρούσα εργασία. Ωστόσο, για να είμαστε ακριβείς στην συγκεκριμένη εργασία οι όροι διάλεκτος και ιδίωμα χρησιμοποιούνται με την ίδια σημασία. 9

10 Γαλλία, μετά το κίνημα του Ζαν Ζακ Ρουσσώ για επιστροφή στη φύση και τις παλιές συνήθειες, όπου το ενδιαφέρον των λογίων άρχισε να στρέφεται προς την προφορική γλωσσική έκφραση. Στη συνέχεια, άνθισε η αντιρομαντική αντιμετώπιση των διαλέκτων από τους Γάλλους γλωσσολόγους, αποκύημα της οποίας ήταν ο κλάδος της Γλωσσολογίας με πρακτική εφαρμογή του τους Γλωσσικούς Άτλαντες Σημαντικότητα μελέτης νεοελληνικών διαλέκτων Η μελέτη των νεοελληνικών διαλέκτων άρχισε να ενδιαφέρει όσους ασχολήθηκαν σοβαρά με την ελληνική γλώσσα τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αι. Τη σημερινή εποχή και ιδιαιτέρως μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, οι τοπικές διαφοροποιήσεις της νεοελληνικής γλώσσας τείνουν να φθίνουν. Ιδιαίτερα οι νεοελληνικές διάλεκτοι αποτελούν σήμερα στοιχείο πολιτισμικής παράδοσης και σε δεύτερο επίπεδο ζωντανή γλώσσα. Επίσης, τα νεοελληνικά ιδιώματα, κάτω από την πίεση κοινωνικοοικονομικών παραγόντων (αλλαγή στις δομές των παραδοσιακών κοινωνιών που συντηρούσαν τις τοπικές γλωσσικές μορφές) και λόγω της ευρείας χρήσης της κοινής μορφής της Νέας Ελληνικής (εξάπλωσή της μέσω της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και των ΜΜΕ), όχι μόνο χρησιμοποιούνται από όλο και λιγότερους ομιλητές (κυρίως ηλικιωμένους), αλλά και συνεχώς αλλοιώνονται σε όλα τους τα επίπεδα (φωνητική, μορφολογία, λεξιλόγιο) τείνοντας να αφομοιωθούν από την κοινή Νέα Ελληνική. Όλα αυτά καθιστούν την επιβίωση των Νεοελληνικών διαλέκτων ιδιαίτερα δύσκολη. Ωστόσο, λόγω της έκδηλης γλωσσικής, λαογραφικής, κοινωνιολογικής και ιστορικής σημασίας των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων και του γλωσσικού τους πλούτου, η μελέτη τους και η εις βάθος έρευνά τους είναι αδήριτη, καθώς μπορεί να φέρει στην επιφάνεια ενδιαφέρουσες γλωσσικές τάσεις. Η στάση των Γλωσσολόγων απέναντι στις διαλέκτους της Ελληνικής γλώσσας ποικίλλει. Κατά το 19 ο αι., η ελληνική διαλεκτολογία επικεντρώνεται στη γλωσσολογική μελέτη των διαλέκτων, η οποία κατά κύριο λόγο ήταν ιστορικής φύσης και στόχευε στην ανάδειξη της καταγωγής της Ελληνικής γλώσσας, κατά την εξέλιξή της από την Ελληνιστική Κοινή στην Κ.Ν.Ε. Επίσης, μελετούσαν πιθανούς αρχαϊσμούς των ποικίλων διαλεκτικών τύπων αποσκοπώντας στην άμεση σύνδεση και στο συσχετισμό της με την Αρχαία Ελληνική. Με την εξέλιξη της σύγχρονης Γλωσσολογίας στην Ελλάδα, η μελέτη των ελληνικών διαλέκτων περιορίζεται στο 10

11 επίπεδο του λεξιλογίου. Σήμερα, το ενδιαφέρον για την έρευνα των διαλεκτικών ποικιλιών της Ελληνικής έχει επανέλθει στο προσκήνιο αποκτώντας έναν πιο αξιόπιστο και θεωρητικό προσανατολισμό, ο οποίος προσεγγίζει με αντικειμενικό τρόπο τη μελέτη του δομικού συστήματος μιας διαλέκτου, την επίδραση που ασκούν σε αυτή άλλες γλώσσες αλλά και τον συσχετισμό της με εξωγλωσσικούς παράγοντες. 1.2 Επτανησιακά ιδιώματα Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία κατανομής των ιδιωμάτων Επτανησιακά ονομάζονται τα ιδιώματα τα οποία ομιλούνται στην Κέρκυρα, την Κεφαλονιά, την Ιθάκη, τη Ζάκυνθο, όπως επίσης και τους Παξούς και τα γύρω τους νησιά (Οθωνοί, Ερεικούσα, Μαθράκι, Αντίπαξοι). Ο Κοντοσόπουλος (2000, 67) εξαιρεί το ιδίωμα της Λευκάδας από αυτά, επισημαίνοντας ότι έχει βόρειο φωνηεντισμό (άρα μοιάζει με αυτά της Στερεάς Ελλάδας), σε αντίθεση με τον νότιο φωνηεντισμό των υπόλοιπων Επτανήσων. Tα Επτάνησα ήταν η μοναδική περιοχή της Ελλάδας την οποία δεν κατέλαβαν οι Τούρκοι. Διετέλεσαν για πολλά χρόνια υπό ενετική κατοχή και σε αυτό οφείλονται οι ιδιαιτερότητες των ιδιωμάτων. Ωστόσο, αυτό δεν παρεμπόδισε την επικοινωνία και επαφή τους με την ηπειρωτική Ελλάδα, κυρίως με τις γειτονικές περιοχές της Ηπείρου και της Πελοποννήσου Γλωσσική περιγραφή των ιδιωμάτων Κύριο και ιδιαίτερα αναγνωρίσιμο χαρακτηριστικό των επτανησιακών ιδιωμάτων είναι ο ξεχωριστός επιτονισμός τους, ιδιαίτερα εκείνος της Κέρκυρας και εκείνος της Ζακύνθου (Κοντοσόπουλος 2000, 68, 69). Το λεξιλόγιο των επτανησιακών διαλέκτων είναι αρκετά εμπλουτισμένο. Τα επτανησιακά ιδιώματα 3 Έτσι, τα ιδιώματα αυτά έχουν δεχθεί επιδράσεις από τις αντίστοιχες διαλέκτους (βλ. Παπαγεωργίου 1994 Κοντοσόπουλος 2000, 68, 72). Δεν είναι μάλιστα τυχαίο το γεγονός ότι ο Trudgill (2003, 58-59) εντάσσει τα επτανησιακά ιδιώματα στα κεντρικά μαζί με την πελοποννησιακή διάλεκτο και τα ιδιώματα της δυτικής Ηπείρου. Αν και αναγνωρίζει τις μεταξύ τους διαφοροποιήσεις, τονίζει ότι οι ομοιότητές τους είναι σημαντικότερες. 11

12 διαθέτουν πλήθος ιδιωματικών λέξεων. Ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων αυτών είναι ο μεγάλος αριθμός δανείων από την Ιταλική και τη διάλεκτο της Βενετίας, λόγω της μακρόχρονης ενετικής κατοχής: π.χ. ντακάπο 'από την αρχή', πάγα 'μισθός, πληρωμή', σκάτουλα 'κουτί', μόντε 'ενεχυροδανειστήριο', ρολάρω 'καταγράφω', ντέμπολος 'αδύνατος, ισχνός', νταριτσέβερη 'αίθουσα υποδοχής' κοκ. (Τσάκωνα, 2007) Σύγχρονη κοινωνιογλωσσική κατάσταση Η μελέτη των επτανησιακών ιδιωμάτων δεν είναι επαρκής και συστηματική, καθώς υιοθετήθηκε από νωρίς η άποψη ότι αποτέλεσαν -μαζί με την πελοποννησιακή διάλεκτο- τη βάση της νεοελληνικής κοινής και συνεπώς δεν έχουν να επιδείξουν αξιοσημείωτες αποκλίσεις από αυτή (βλ. μεταξύ άλλων, Mackridge , Browning 1991, 137 Κοντοσόπουλος 2000, 67-68). Κατά συνέπεια, η απουσία και σε αυτή την περίπτωση (όπως συμβαίνει με την πλειονότητα των νεοελληνικών διαλέκτων) σύγχρονων γλωσσολογικών μελετών για την τρέχουσα μορφή και χρήση των ιδιωμάτων αυτών είναι εμφανής. Η ύπαρξη, βέβαια, ορισμένων επιμέρους ερευνών και συλλογών υλικού, οι οποίες εστιάζουν στην καταγραφή της «ιδιαίτερης» προφοράς και, κυρίως, του «αποκλίνοντος» λεξιλογίου των ιδιωμάτων αυτών είναι σποραδική. Εστιάζουν εξολοκλήρου στη σύγκριση των διαλέκτων με την κοινή νεοελληνική, στην ανάδειξη των διαφορών τους από αυτήν, στην ανίχνευση των ομοιοτήτων με την αρχαία ελληνική και καταλήγουν τελικά σε διαπιστώσεις σχετικά με την υποχώρηση των ιδιωμάτων αυτών και την αντικατάστασή τους από τη νεοελληνική κοινή (βλ. μεταξύ άλλων Σαλβάνος 1969 Χυτήρης 1982, 1987 Αλεξάκης 2005). (Τσάκωνα, 2007) Βενετοκρατία Κέρκυρα Ο Αγγελόπουλος (2008: 45) σκιαγραφεί αρκετά εύγλωττα της κατάσταση της Κέρκυρας υπό τον ενετικό ζυγό και παραθέτει πληθώρα κοινωνικοπολιτιστικών πληροφοριών για το νησί. Η οριστική κατάκτηση της Κέρκυρας ή της Κορφώ έγινε 12

13 από τους Βενετσιάνους στα τέλη του 1300 και συγκεκριμένα το 1386 και έμεινε υπό Βενετική κατοχή μέχρι το 1796, όταν ο Βοναπάρτης διέλυσε την Ενετική πολιτεία και τα Ιόνια νησιά πέρασαν μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Καμποφόρμιο σε γαλλική κατοχή. Στο σύνολο η Κέρκυρα έζησε τετρακόσια και πλέον χρόνια βενετοκρατίας, διάστημα αναμφισβήτητα μεγάλο και καθοριστικό. Το νησί των αρχαίων Φαιάκων μετρά τέσσερις αιώνες «απόλυτου αποικιακού, στρατιωτικού, πολιτικού και κοινωνικού εκβενετισμού ή προσβενετισμού». Φυσικό παρεπόμενο ήταν, λοιπόν, η σταθερή επιβολή της βενετσιάνικης γλώσσας, η οποία μιλήθηκε από τους Κερκυραίους και ιδιαιτέρως από τους κατοίκους της πρωτεύουσας, της περιτειχισμένης πόλης του λιμανιού. Αυτό επιτεύχθηκε μέσα σε ένα κλίμα συνεργασίας και συναναστροφής σε επίπεδο διοικητικό, κοινωνικό, μορφωτικό, εμπορικό, ακόμα και κοσμικό, λόγω της παντελούς έλλειψης υποδούλωσης του πληθυσμού, όπως αντίστοιχα παρατηρήθηκε από τους Τούρκους στη «στεριά» και την υπόλοιπη νησιωτική Ελλάδα. Αντίθετα, ιδιαιτέρως τα δύο νησιά από τα Επτάνησα, η Κέρκυρα και το Τζάντε γνώρισαν πολιτιστική, εμπορική, μορφωτική και οικιστική ανάπτυξη υπό την κυριαρχία των Βενετών. Αυτή η άνθιση δικαιολογείται λόγω του ότι οι Βενετοί ήταν έμποροι και βασικό τους μέλημα ήταν η ανάπτυξη, η προκοπή και η συναλλαγή. Συνεχίζει, λέγοντας ότι τα λατινοβενετσιάνικα ομιλήθηκαν από τους νησιώτες και με ελάχιστες λεκτικές αλλοιώσεις από εξελληνισμούς σε καταλήξεις μιλήθηκαν σαν ιταλοκορφιάτικος γλωσσικός ιδιωματισμός, ως τα πρόσφατα μεσαιοπολεμικά χρόνια. Η αναθύμηση αυτής της γλώσσας γίνεται ακόμη και σήμερα από ορισμένους επιζώντες των προπολεμικών χρόνων, της οποίας το γλωσσάρι της προσφέρει, σύμφωνα με τον λεξικογράφο, «όχι ανάσταση ζωής, αλλά ιστορία και μνήμη». Ωστόσο, ακόμα και αν θεωρείται «γλωσσικά νεκρή», ο τονισμός της, ο ιδιαίτερος τραγουδιστικός που προσιδιάζει στο βενετικό τρόπο εκφοράς της, η ιδιόρρυθμη μελωδική προφορά της δεν έχουν υποστεί ακόμα φθορά. Όλα αυτά κληροδοτούνται από γενιά σε γενιά αναλλοίωτα. Παραθέτω αυτούσιο ένα απόσπασμα από το λεξικό του, το οποίο μετουσιώνει με ποιητική χροιά τη στάση των διαλεκτόφωνων απέναντι στη βενετσιάνικη επίδραση στην διάλεκτο. Το παρακάτω απόσπασμα του Αγγελόπουλου, ως ομιλητής της διαλέκτου, σκιαγραφεί τη στάση των Κερκυραίων απέναντι στην ιταλική επιρροή στην Κερκυραϊκή. «Κάτι που σε μπερδεύει αν λάχει και βρεθείς στην πιάτσα ντι Σαν-Μάρκο, μη μπορώντας να ξεχωρίσεις αν οι βενετσιάνοι μιλούν κορφιάτικα ή τάχα οι Κερκυραίοι 13

14 εξακολουθούν να χρωματίζουν την κουβέντα τους με τόνους και ημιτόνια γλωσσικής παλέτας της εποχής του Τιντορέτο Όμως αυτό αποδείχνει, σαν αδιάψευστη ιστορική μαρτυρία, την προαιώνια προεοκικη σύνδεση του Βορειοακριτικού νησιού της Ελλάδας με τη νότια Ευρώπη. Μίας ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ Κέρκυρας, που φωτοδότησε πνευματικά το σβησμένο, από τ άγριο τουρκικό φυσομάνι, λυχνάρι του πολιτισμού της Ελλάδας, μετά την απολευτέρωσή της» (46) Κεφαλονιά Η κατάληψη της Κεφαλονιάς από τους Βενετούς διήρκησε από το 1500 μέχρι το Οι Βενετοί καταλαμβάνουν τη Κεφαλονιά και της προσδίδουν πολλά από τα στοιχεία του χαρακτήρα της σε όλα τα επίπεδα, σε αυτά τα σχεδόν 300 χρόνια κατοχής. Το νησί οχυρώνεται από τους Βενετούς με κάστρα και αμυντικά έργα και δημιουργούνται υποτυπώδεις υποδομές για τη λειτουργία του εμπορίου. Έτσι πολύ γρήγορα η Κεφαλονιά γίνεται μια προσοδοφόρα κατάκτηση. Επικρατεί, μάλιστα, η άποψη ότι το 1548, την περίοδο, δηλαδή, που η Κεφαλονιά καταλήφθηκε από τους Ενετούς, ήταν ένα νησί έρημο με μόλις κατοίκους. Οι Ενετοί στήριξαν της εξουσία τους αποκλειστικά στους ευγενείς, των οποίων οι οικογένειες καταγράφονταν στη ''Χρυσή Βίβλο'' (Libro d' Oro). Αργότερα στη διάρκεια της Βενετικής κυριαρχίας, στο κάστρο του Αγίου Γεωργίου εγκαθίσταται η Γενική Διοίκηση, ενώ αυτό ορίζεται ως πρωτεύουσα του νησιού από τους Βενετούς αξιωματικούς. Όμως, λίγο αργότερα, το 1757 λόγω της γεωγραφικής θέσης του Αργοστολίου (αλλά και της σπουδαιότητας του λιμανιού), μεταφέρεται εκεί η πρωτεύουσα. ( 136&Itemid=40) Ιθάκη Η Ιθάκη, η Κεφαλονιά και η Ζάκυνθος περιέρχονται στους Ενετούς, ενώ η Λευκάδα στους Τούρκους με τη συνθήκη του Το δέλεαρ που πρόσφεραν οι Ενετοί ήταν γη και φοροαπαλλαγή για πέντε χρόνια στους κατοίκους, με σκοπό να παραμείνουν στο νησί, μα και για να προσελκύσουν και κατοίκους απ τις γύρω περιοχές. Εδραιώνεται η κυριαρχία των Ενετών και πρωτεύουσα του νησιού γίνεται 14

15 το Βαθύ. Το 1563 τοποθετείται Κεφαλονίτης διοικητής, μετά από αίτηση των Κεφαλονιτών, που θεωρούσαν την Ιθάκη αποικία τους. Ο κυβερνητικός αυταρχισμός οδηγεί τους κατοίκους σε συνεχείς διαμαρτυρίες και ενστάσεις, ώσπου το 1697 οι Ενετοί παραχωρούν την διοίκηση της Ιθάκης σε δύο Ιθακήσιους δημογέροντες. Ο πληθυσμός της Ιθάκης αυξάνεται σταθερά και τον 17ο αιώνα ξεπερνά τους κατοίκους. Η οικονομία της Ιθάκης γνωρίζει άνθιση μέσω της συστηματικής καλλιέργειας της γης, με κύριο εξαγώγιμο προϊόν την σταφίδα. Παράλληλα. αντιμετωπίζεται δυναμικά η πειρατεία με την ναυπήγηση πλοίων, που από το 1670 ανήκουν σε Θιακούς, οι οποίοι θέτουν τις βάσεις για την καταξίωση του νησιού, ως σημαντική ναυτική δύναμη. Στα τέλη του 18ου αιώνα ο εμπορικός στόλος της Ιθάκης απαριθμεί 50 μεγάλα πλοία κι οι Θιακοί αποκτούν την φήμη άριστων ναυτικών. Η Ιθάκη κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας θεωρείται ημιανεξάρτητο νησί. Επίσης ήταν το μοναδικό νησί στο οποίο απουσίαζαν οι αριστοκράτες και συνεπώς οι ταξικές διαφορές. ( mid=40) Ζάκυνθος Η Ενετοκρατία ( ) προσέφερε πολλά θετικά στο νησί της Ζακύνθου, εκ των οποίων τα βασικότερα ήταν ο πλούτος του ζακυνθινού πολιτισμού, καθώς επίσης και η οργάνωση του νησιού σε πολιτεία. Υπό την αρωγή και την προστασία των Ενετών, η νέα πόλη δεν περιορίστηκε στα όρια του Κάστρου, αλλά έφτασε μέχρι και τη θάλασσα, με ωραία ρυμοτομία και επιβλητικά κτίρια. Οι Ενετοί κατέλαβαν το νησί το 1485, λόγω της στρατηγικής για την εποχή θέσης της Ζακύνθου, αφού προέβησαν σε σκληρές διαπραγματεύσεις με τους Τούρκους. Η ενετική κατοχή παρείχε στη Ζάκυνθο πολλές ευκαιρίες ανάπτυξης και άνθισης σε όλα τα επίπεδα. Τον αποδεκατισμένο, μετά την Τουρκική κατοχή, πληθυσμό έρχονται να ενισχύσουν ενετοί υπήκοοι, αλλά και Έλληνες, οι οποίοι έρχονται στο νησί σε κύματα, μετά την κατάληψη των περιοχών τους από τους Τούρκους. Έτσι, η Ζάκυνθος αποκτά συγκεντρώνει όλους τους καταδιωκόμενους Έλληνες και τρέπεται σε κέντρο του Ελληνισμού. Το έδαφος, λοιπόν, είναι αρκετά προσοδοφόρο και πυροδοτεί έναν δημιουργικό «διάλογο» ανάμεσα στην Ελληνική συνείδηση και παραδόσεις και τις εξίσου έντονες Δυτικές καταβολές, που θα οδηγήσει στη 15

16 δημιουργία ενός ανανεωμένου πνεύματος που βρει πραγμάτωση και μετουσίωση σε όλες τις μορφές της τέχνης. Η ισχύς της Βενετίας βοηθά στην εδραίωση της ειρήνης στο νησί, ενθαρρύνοντας και διασφαλίζοντας για πρώτη φορά μετά από αιώνες την οικονομική και πνευματική ευμάρεια του νησιού. Ο διαχωρισμός των κατοίκων του νησιού γίνεται σε τρεις τάξεις: στους ευγενείς (nobili), στους αστούς (civili), και το λαό (popolari). Πρόσβαση και δυνατότητα άσκησης πολιτικών δικαιωμάτων είχε αποκλειστικά η τάξη των ευγενών, των οποίων δηλαδή το όνομα ήταν γραμμένο στη Χρυσή Βίβλο των ευγενών (libro d' oro). Οι ευγενείς, εκμεταλλευόμενοι την εξουσία και τη δύναμη που είχαν, οδηγήθηκαν σε άμετρη εκμετάλλευση και στυγνή χειραγώγηση του λαού. Φυσικό επακόλουθο αυτού, ήταν η εξέγερση των ποπολάρων, που έχει καταγραφεί ως η πρώτη κοινωνική επανάστασή στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδας ( ) ήταν αιματηρή και οδήγησε σε πολυάριθμες απώλειες. Το τέλος της βενετσιάνικης κυριαρχίας ήρθε μετά από τρεις αιώνες, τα τελευταία χρόνια του 18ου αιώνα, με την πτώση της Γαληνότατης Δημοκρατίας και την κατάλυσή της από τα στρατεύματα των Γάλλων Δημοκρατών. ( 16

17 2. Θεωρητικό Πλαίσιο 2.1 Γλωσσική επαφή Σύμφωνα με την Thomason (2003: 688), η επαφή μεταξύ γλωσσών ή διαλέκτων συνιστά πηγή γλωσσικής αλλαγής και περιλαμβάνει τόσο τη μεταφορά γλωσσικών χαρακτηριστικών από τη μία γλώσσα στην άλλη, όσο και γλωσσικές καινοτομίες που έχουν τη ρίζα τους σε μία συγκεκριμένη κατάσταση επαφής. Η επαφή αποτελεί «την αιτία κάθε γλωσσικής αλλαγής που θα ήταν λιγότερο πιθανό να συμβεί εκτός μίας κατάστασης επαφής» (Thomason, 2001: 62). Όπως σημειώνει η Thomason (2006: 340), στον εν λόγω ορισμό υπάγονται όλων των ειδών οι αλλαγές, κατά τις οποίες παρατηρείται μεταφορά ξένου υλικού από μία γλώσσα σε μία άλλη. Με άλλα λόγια, ο ορισμός εμπεριέχει όλες τις περιπτώσεις γλωσσικής παρεμβολής, καθώς επίσης και κάποια λιγότερο εμφανή είδη αλλαγής. Πιο συγκεκριμένα, εσωκλείει αλλαγές που λαμβάνουν χώρα ως έμμεσο αποτέλεσμα παρεμβολής, κατά κανόνα όταν ένα δανειζόμενο μόρφημα έχει επιπτώσεις μορφολογικές στη δομή της γλώσσας αποδέκτη. Επιπρόσθετα, συνεχίζει λέγοντας ότι στον συγκεκριμένο ορισμό εμπίπτει και η συνεισφορά ενδογενών πιέσεων σε μία αλλαγή. Διευκρινίζει ότι πολλαπλές αιτίες μπορούν να συντελέσουν στην πραγμάτωση μιας αλλαγής και να δράσουν συνεργατικά, στην περίπτωση που είναι ενδογενείς και εξωγενείς. Αυτό το επιχείρημα θα δούμε παρακάτω διεξοδικά Γλωσσική αλλαγή Ο Τrudgill (1983: 102) διατείνεται ότι οι γλωσσικές αλλαγές είναι δύο διαφορετικών ειδών. Κάποιες μορφές γλωσσικής αλλαγής είναι σχετικά φυσικές (natural), υπό την έννοια ότι είναι πιθανό να συμβούν ανεπηρέαστες από εξωγενείς παράγοντες, λόγω των εγγενών φυσικών χαρακτηριστικών αυτών καθ αυτών των γλωσσικών συστημάτων. Από την άλλη πλευρά, άλλα είδη γλωσσικής αλλαγής είναι σχετικά μη φυσικά (non-natural), υπό την έννοια ότι πραγματώνονται ως αποτέλεσμα γλωσσικής επαφής. Ο Clyne (2003: 93) για αυτήν τη διάκριση αναφέρει τους όρους ενδογενής (internal) και εξωγενής (external) αλλαγή αντίστοιχα. Oι 17

18 Ellison και Miceli (2012: 1) διαχωρίζουν τις αλλαγές που επηρεάζουν τη γλώσσα σε ανεξάρτητες ή σε υποκινούμενες από επαφή. Σύμφωνα με αυτούς, οι ανεξάρτητες αλλαγές προκύπτουν ενδογενώς, ενώ στην περίπτωση που αναδύονται λόγω εξωγενών παραγόντων, τότε δεν είναι γλωσσικοί. Οι παρακινούμενες από επαφή αλλαγές, επισημαίνουν, πραγματοποιούνται όταν οι γλώσσες μοιράζονται ομιλητές ή όταν οι ομιλητές τους έχουν έρθει σε επαφή. Κατά γενική ομολογία, κατά τη μείωση του μεταξύ δύο γλωσσών ή των ομιλητών τους- χώρου σε τέτοιο βαθμό ώστε να οδηγεί σε επαφή, μία σωρεία διαφορετικών αποτελεσμάτων αναδύονται, εκ των οποίων το πιο εξέχον είναι η αλλαγή. Η υπόθεση είναι ότι η αλλαγή συνιστά αναπόφευκτο αποτέλεσμα γλωσσικής επαφής (π.χ. Appel & Muysken 1987: 154, Bynon 1977: 240, Harris & Campbell 1995: 149, μεταξύ άλλων. Δες Thomason 2007b για τη συζήτηση επάνω στην σκόπιμη αντίσταση στην προκαλούμενη από επαφή αλλαγή). Eίναι ευρέως διαδεδομένο ότι ο τυπολογικός χαρακτήρας μορφολογικών, φωνολογικών, λεξικών και σημασιολογικών συστημάτων έχει επηρεαστεί από τις αλλαγές που δημιουργούνται από την επαφή σε πληθώρα γλωσσικών συστημάτων (Thomason, 2001b: 1640). Οι περισσότερες καταστάσεις γλωσσικής επαφής οδηγούν σε μονόδρομα και όχι τόσο σε αμφίπλευρα γλωσσικά αποτελέσματα, εξαρτώμενα από τις κοινωνικές περιστάσεις. Επίσης, η γλωσσική δομή επηρεάζει και καθορίζει σημαντικά τα γλωσσικά αποτελέσματα. Η μορφολογία και η σύνταξη αποτελούν τους λιγότερο επιρρεπείς τομείς γλωσσικής δομής στην επίδραση της επαφής. Ελάχιστες περιπτώσεις έρχονται να αντικρούσουν αυτήν τη στατιστική γενίκευση, χωρίς, ωστόσο, να την καταρρίπτουν. Από την άλλη πλευρά, το λεξικό χαρακτηρίζεται αδιαμφισβήτητα από υψηλή δανεισιμότητα. Ο Muysken (1985, 1999) μεταξύ άλλων, τονίζει ότι ο δανεισμός του λεξικού μπορεί να οδηγήσει σε δομικές αλλαγές σε κάθε επίπεδο της γλωσσικής δομής. Η φωνολογία είναι επιδεκτική στην αλλαγή και έχει βρεθεί ότι ο λεξικός δανεισμός μπορεί να επηρεάσει τη δομή της γλώσσας-αποδέκτη, αλλά και τη φωνολογία της γενικά. Τα μέρη της γλώσσας που θεωρούνται πιο ευαίσθητα και επιρρεπή στην αλλαγή, είναι η φωνολογία και το λεξικό. Η γραμματική για μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρούνταν ότι δεν μπορεί να υποβληθεί σε βασικές αναδιαρθρώσεις από την επιρροή άλλων γλωσσών. Ωστόσο, πληθώρα πρόσφατων ερευνών έρχονται να διαψεύσουν αυτήν την άποψη, υποδεικνύοντας μάλιστα πως κάθε μέρος της γλωσσικής δομής μπορεί να μεταφερθεί από τη μία 18

19 γλώσσα στην άλλη (Thomason & Kaufman 1988: 14, Harris & Campbell 1995: , Aikhenvald 2002: 11-13), μελέτες οι οποίες συμβαδίζουν με την anything-goes υπόθεση του Matras (1988: 282). Eπιπρόσθετα, η Thomason (2001: 71) οδηγήθηκε στην απόρριψη της ύπαρξης περιορισμών επάνω στην προκαλούμενη από επαφή αλλαγή. Αντίθετα, πρότεινε ότι κάτω από τις σωστές κοινωνικές και γλωσσικές συνθήκες «τα πάντα μπορούν να συμβούν (anything goes), συμπεριλαμβανομένου και του δομικού δανεισμού που οδηγεί σε τυπολογικές αλλαγές στη γλώσσα που δανείζεται το γλωσσικό υλικό» Δανεισμός Το εύκολα παρατηρούμενο αποτέλεσμα της γλωσσικής επαφής είναι μία αλλαγή στο λεξικό της γλώσσας, μέσω της εισαγωγής μίας δομής ή μίας μορφής από το ένα γλωσσικό σύστημα στο άλλο. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται «δανεισμός» (borrowing) (Haugen 1950). Η μεταφορά δομής, ωστόσο, αποτελεί δύσκολο σημείο δανεισμού. Tα τεμάχια που επηρεάζονται από το δανεισμό ονομάζονται δάνεια (borrowings, loans) ή μεταφορές (transfers) και οι γλώσσες που εμπλέκονται χαρακτηρίζονται ανάλογα με το ρόλο τους ως δότρια (donor) και αποδέκτης (recipient) (Weinreich 1953). Όχι μόνο γλωσσικά σημεία (κατά τον ορισμό του Saussure, δηλαδή λέξεις και προσφύματα) αλλά και δομικές σχέσεις ανάμεσα σε αυτά υπόκεινται σε διαγλωσσική μεταφορά, όπως είναι οι κανόνες για τη σειρά των όρων (Weinreich 1953, Heath 1978, Thomason & Kaufman 1988, Ross 1999, μεταξύ άλλων), αν και ως διαδικασία είναι πιο δύσκολη από το λεξικό δανεισμό. Στην πρώτη περίπτωση, γλωσσικό «οικοδόμημα» (fabric, Grant 2002) ή «υλικό» (matter, Matras & Sakel 2007) γίνεται αντικείμενο μεταφοράς από τη μία γλώσσα στην άλλη, ενώ η πρώτη περίπτωση περιλαμβάνει την αναπαραγωγή σχημάτων (patterns), χωρίς, όμως, την αντιγραφή γλωσσικής ουσίας. Τέτοιου είδους «αντιγραφές σχημάτων» (pattern replication, Matras & Sakel 2007) έγιναν γνωστές μέσα από τη μελέτη του λεξικού δανεισμού (π.χ. Haugen 1950). Για παράδειγμα, δάνειες μεταφράσεις (loan translations ή calques < Γαλλ. calque «αντίγραφο»), όπως είναι η γαλλική λέξη presqu île «χερσόνησος» (Λατινική paen[e]-insula «σχεδόννησί») μπορεί να ιδωθεί ως μεταφορά λεξικομορφολογικού κανόνα. Βλέπουμε ότι 19

20 κανένα συστατικό του συνθέτου δεν έχει αντιγραφεί, αλλά η Γαλλική που αποτελεί τη γλώσσα στόχο έχει «εισαγάγει ένα συγκεκριμένο δομικό σχήμα, με το συνδυασμό δύο συνθετικών που συναποτελούν μία σύνθετη λέξη με μία νέα σημασία, η οποία, όμως, δεν σχηματίζεται με την απλή προσθήκη των δύο μερών» (Haugen 1950: 214) Χρήση άλλων όρων για την περιγραφή της διαδικασίας και του αποτελέσματος του δανεισμού O Jοhanson (2002: 8) ισχυρίζεται πως ο όρος δανεισμός είναι παραπλανητικός, καθώς υπονοεί κλοπή από τη γλώσσα δότρια ενός στοιχείου που ανήκει σε αυτήν. Εύκολα, λοιπόν, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι ο δανεισμός δίνει έμφαση στην έννοια της κτήσης και στη περιχαράκωση ορίων ανάμεσα στα γλωσσικά συστήματα που εμπλέκονται και αυτό αποσπά την προσοχή μακριά από τη δυναμική διαδικασία δύο γλωσσικά συστήματα να μοιράζονται, να υιοθετούν, να εφαρμόζουν και να χρησιμοποιούν μία δομή ή μορφή λέξης. Συνεπώς, ο Johanson (2002) είναι υπέρ της χρήσης του όρου αντιγραφή (copying), που εντείνει τη δημιουργική χρήση ενός τεμαχίου μέσα στη γλώσσα αποδέκτη. Για πιο εύκολη ανάλυση, μπορούμε να υιοθετήσουμε τους όρους που πρότεινε ο Weinreich ( [1953] 1964: 30-31), εισάγοντας τη διάκριση ανάμεσα γλώσσεςπρότυπα (model languages), οι οποίες προσφέρουν το υπόδειγμα/ μοντέλο προς μεταφορά και σε γλώσσες πανομοιότυπα (replica languages), οι οποίες κάνουν χρήση αυτού του μοντέλου. Κατά τους Heine & Kuteva (2005: 2), αυτή η διαδικασία περιλαμβάνει γραμματική αντιγραφή (grammatical replication 4 ), ενώ το σχήμα προς μεταφορά από τη γλώσσα υπόδειγμα στη γλώσσα πανομοιότυπο ονομάζεται αντιγραφή (replication: 2). Τον ίδιο όρο αντιγραφή (replication ) χρησιμοποιεί και ο Μatras (2009) για να τονίσει ότι δεν έχουμε να κάνουμε με θέματα κτήσης ή ακόμα και άμεση μίμηση ή αναπαραγωγή σε πανομοιότυπο (duplication), αλλά με μία δραστηριότητα αξιοποίησης ενός τεμαχίου, σε συγκεκριμένο περικείμενο, με σκοπό την ικανοποίηση ενός συγκεκριμένου επικοινωνιακού στόχου. Χρησιμοποιεί τον όρο 4 Aντί αυτού του όρου, έχουν χρησιμοποιηθεί στη βιβλιογραφία οι εξής: grammatical calquing, loanshift (Haugen 1950), indirect (morphosyntactic) diffusion (Heath 1978, Aikhenvald 2002:4), interference (Thomason & Kaufman 1988), congruence (Corne 1999, Mufwene 2001), code-switching, convergence, or attrition (Myers-Scotton 2002), structural borrowing (Winford 2003: 12). 20

21 για να δηλώσει την αντιγραφή μία γλωσσικής δομής κάθε είδους σε ένα καινούργιο εκτεταμένο σύνολο περικειμένων, το οποίο επιστρατεύεται σε μία διαφορετική γλώσσα. Με τον όρο μεταφορά (transfer 5 ) ή επιφανειακή διάχυση (areal diffusion) γλωσσικού υλικού από μία γλώσσα στην άλλη, οι Heine & Kuteva (2005: 4) αναφέρονται στα αποτελέσματα της αλλαγής, η οποία είναι απόρροια επαφής. Ένα είδος διαγλωσσικής ταυτοποίησης αποτελεί εφαλτήριο για τη μεταφορά (Weinreich [1953] 1964: 7-8, 32). Πιο συγκεκριμένα, παρατηρείται ένα είδος εξίσωσης μίας γραμματικής έννοιας ή δομής της γλώσσας υπόδειγμα με μία γραμματική έννοια ή δομή της γλώσσας πανομοιότυπο. Ο όρος μεταφορά από τη μία γλώσσα στην άλλη (transfer), αντιστοιχεί στον όρο δανεισμό (borrowing) του Haugen και στον όρο interference του Weinreich ([1953] 1964). Η Αikhenvald (2002: 1) υπογραμμίζει ότι μέσω της σύγκλισης (convergence), που χρησιμοποιείται για να δηλώσει την αντιγραφή (replication), οι γλώσσες που βρίσκονται σε επαφή σταδιακά προσιδιάζουν η μία με την άλλη. Η Μyers Scotton 2002: 101) επισημαίνει πως ο όρος δηλώνει μία κατάσταση κατά την οποία «η επιρροή της μίας γλώσσας πάνω στην άλλη αντικατοπτρίζει μη συμμετρικές κοινωνιοπολιτικές σχέσεις ανάμεσα στους φυσικούς ομιλητές των γλωσσών που εμπλέκονται. Συνεπώς, ο όρος χρησιμοποιείται για να δηλώσει ότι οι γλώσσες προσομοιάζουν σε καταστάσεις επαφής. Μάλιστα, σε περιπτώσεις έντονης γλωσσικής επαφής, οι ομιλητές τείνουν να αναπτύσσουν κάποιο μηχανισμό εξίσωσης παρόμοιων εννοιών και κατηγοριών από γλώσσα σε γλώσσα, και για τον οποίο κάνει λόγο ο Keesing (1991), αναφερόμενος σε «φόρμουλες ισοδυναμίας» (formulas of equivalence), δηλαδή σε σχέσεις ισοδυναμίας ή ισομορφισμού. Με αυτόν τον όρο οι Heine & Kuteva (2005: 4) εννοούν «αντίστοιχες δομές διαφορετικών γλωσσών ή διαλέκτων, τις οποίες αντιλαμβανόμαστε ή περιγράφουμε ως ίδιες». 5 Η Carmen Silva-Corvalán προβαίνει στο διαχωρισμό ανάμεσα σε άμεση (direct) και έμμεση (indirect) μεταφορά. Η άμεση μεταφορά περιλαμβάνει την εισαγωγή ολοσχερώς νέων δομών στη γλωσσική ποικιλία κατά την επαφή, ενώ η έμμεση μεταφορά εσωκλείει αλλαγές σε ένα χαρακτηριστικό που είναι ήδη παρόν στην γλωσσική ποικιλία πριν την επαφή με άλλο γλωσσικό σύστημα (1994:4). Σύμφωνα με την Silva-Corvalán, η άμεση μεταφορά είναι σπάνια σε καταστάσεις επαφής και για να συμβεί πρέπει να παρεισφρήσει στο «αφηρημένο» επίπεδο της σύνταξης που δεν διεπιδρά με τη σημασιολογία και την πραγματολογία, όπου οι λειτουργίες συνιστούν κενές υποδοχές που απλά τις συμπληρώνουν οι λέξεις (Silva-Corvalán 2000:12). Αυτό το επίπεδο της γραμματικής το θεωρεί αδιαπέραστο από ξένη επιρροή (1994:166). 21

22 2.3 Γραμματικοποίηση Oι Heine & Kuteva (2005a: 1) ισχυρίζονται ότι η διαγλωσσική μεταφορά γραμματικών σημασιών και δομών συνιστά σύνηθες φαινόμενο, το οποίο διαμορφώνουν καθολικές διαδικασίες γραμματικής αλλαγής. Σύμφωνα με αυτούς, αυτού του είδους η μεταφορά διέπεται από τις αρχές της γραμματικοποίησης 6. H γραμματικοποίηση είναι μία διαδικασία που οδηγεί από λεξικές σε γραμματικές και από γραμματικές σε πιο γραμματικές δομές και βρίσκει εφαρμογή και σε σχηματισμούς και μεγαλύτερες μονάδες λόγου επίσης (Newmeyer 1998, Campbell 2001, Campbell & Janda 2001). Η γραμματικοποίηση υποκινείται από την ανάγκη δημιουργίας λειτουργικής και διαμορφωτικής συμβατότητας (functional and configurational compatibility) μεταξύ γλωσσών σε επαφή (Μatras 1998b: 91). Μία πιο τελευταία προσέγγιση στη γλωσσική επαφή, εισάγουν οι Heine & Kuteva (2003, 2005), ισχυριζόμενοι ότι η γλωσσική επαφή μπορεί να μην οδηγήσει απαραίτητα σε μεταφορά ή αντιγραφή του γλωσσικού υλικού ή των σχημάτων, αλλά να αποτελέσει έναυσμα για ενδογενείς αλλαγές στη γλώσσα που υφίσταται την επίδραση της επαφής. Εισάγουν τον όρο «γραμματικοποίηση υποκινούμενη από επαφή» (contactinduced grammaticalization) που αντικατοπτρίζει αυτήν τη διαδικασία. Η υποκινούμενη από επαφή γραμματικοποίηση είναι στενά συνδεδεμένη με την αντιγραφή σχήματος (pattern replication), γεγονός που καθιστά δύσκολη και τη μεταξύ τους διάκριση. Οι ακριβείς μηχανισμοί που βρίσκονται κάτω από αυτές τις διαδικασίες δεν είναι εύκολα προσβάσιμοι. 2.4 Δυσκολία διάκρισης επερχόμενης από επαφή αλλαγής λόγω συνάφειας των γλωσσών H Thomason (2006: 339) παρατηρεί την καθυστέρηση των ιστορικών γλωσσολόγων να αποκτήσουν επίγνωση του γεγονότος ότι η γλωσσική επαφή είναι σε θέση να οδηγήσει άμεσα στη δομική γλωσσική αλλαγή. Πολλοί γλωσσολόγοι εξέφρασαν ενδοιασμούς, εμμένοντας σε περιορισμούς επάνω στη δομική παρεμβολή. 6 Αυτές οι αρχές είναι ίδιες, ασχέτως της πιθανής εμπλοκής γλωσσικής επαφής και ασχέτως της «μονόπλευρης» ή «πολύπλευρης» μεταφοράς (unilateral or multilateral transfer). 22

23 Η δομική συμβατότητα των γραμματικών που έρχονται σε επαφή θεωρείται πως διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο, καθώς σε αυτήν επαφίεται το αν θα επιτευχθεί η αντιγραφή. Σύνηθες είναι το φαινόμενο η τυπολογική εγγύτητα ανάμεσα στα γλωσσικά συστήματα που έρχονται σε επαφή να ευνοεί τη διάχυση ενός στοιχείου από τη μία γλώσσα στην άλλη και η τυπολογική απόσταση των συστημάτων να τη δυσχεραίνει. Επί παραδείγματι, ο Meillet πίστευε στη δυνατότητα εμφάνισης γραμματικών δανείων μόνο κατά την ομοιότητα των συστημάτων της γλώσσας πηγής και της γλώσσας αποδέκτη (1921:87). Στο ίδιο πνεύμα, ο Jakobson δήλωσε ότι απαραίτητη προϋπόθεση ώστε μία γλώσσα να δεχτεί ξένα γλωσσικά στοιχεία είναι να «αντιστοιχούν αυτά στις γλωσσικές τάσεις της γλώσσας στόχου» (1962: 241). Ωστόσο, σε περίπτωση έντονης επαφής κάθε στοιχείο μπορεί να μεταφερθεί από τη μία γλώσσα στην άλλη, παρά την τυπολογική τους διαφορετικότητα (Thomason, 2006: 353). Πολλοί συγγραφείς πρότειναν κλίμακα δανεισμού, διαμορφωμένη από την υπόθεση κατά την οποία η ένταση της επαφής καθορίζει και το είδος των στοιχείων τα οποία μία γλώσσα μπορεί να δανειστεί (π.χ. Moravcsik 1978, Thomason & Kaufman 1988:73). Γενικά, η τάση των ιστορικών γλωσσολόγων ήταν να εισάγουν μία εξήγηση βασιζόμενη στην επαφή, μόνο στην περίπτωση αποτυχημένης θεμελίωσης μίας εξήγησης που να βασίζεται σε ενδογλωσσικούς παράγοντες. Ωστόσο, παρά την ύπαρξη δεδομένων που επαληθεύει την ύπαρξη γενετικής συνάφειας μεταξύ των γλωσσών ως κριτήριο για την αντιγραφή, πληθώρα δεδομένων έρχονται να αντικρούσουν αυτήν την άποψη (Heine & Kuteva, 2005: 263). Η έρευνα που διεξήχθη τον τελευταίο μισό αιώνα, ξεκινώντας με το βιβλίο του Weinreich του 1953 Languages in Contact, συνεισέφερε σημαντικά στη σημασία της γλωσσικής επαφής για την εξήγηση πολλών γλωσσικών αλλαγών. Φυσικό επακόλουθο ήταν η συγγραφή πολλών συγγραμμάτων επάνω στη γλωσσική επαφή (π.χ.winford 2003a και Clyne 2003). 2.5 Αλλαγή υποκινούμενη από επαφή γλωσσών Οι μηχανισμοί γλωσσικής αλλαγής συνήθως κατηγοριοποιούνται με βάση είτε τις δομικές είτε τις κοινωνικές τους ιδιότητες. Σε δομικό επίπεδο, μία καλά εδραιωμένη διάκριση είναι αυτή ανάμεσα σε δάνεια (loans) ή μεταφορές (transfers) 23

24 διακριτού φωνολογικού σχήματος ή γλωσσικής ύλης και αναδομημένη αντιγραφή δομών, κατασκευών ή σχημάτων (Weinreich 1953, Haugen 1965, Heath 1984, Matras & Sakel 2007). Aναφερόμενες σε παλιότερες μελέτες (Haase 1991, Nau 1995, Matras 1998b), oι Heine & Kuteva (2005) υπογραμμίζουν ότι τα αντιγραφόμενα σχήματα μπορούν να αναλυθούν ως περιπτώσεις ενδογλωσσικά υποκινούμενης γραμματικοποίησης την οποία πυροδοτεί ή ενθαρρύνει μία υποδειγματική κατασκευή στη γλώσσα, με την οποία έρχονται σε επαφή. Κατά τον Matras (2012: 17), αυτό υποδηλώνει μία διαδικασία διττή: η πρώτη διάσταση περιλαμβάνει το δημιουργικό σχηματισμό νέων δομών (ενδογλωσσική διάσταση), ενώ στη δεύτερη εντάσσεται η παρακίνηση να τεθούν αυτές οι δημιουργικές δομές σε λειτουργία και αναπαραγωγή (εξωγλωσσική διάσταση) Εξειδικευμένη ανάλυση φαινομένων γλωσσικής αλλαγής που αφορμάται από επαφή γλωσσών Παραδοσιακά, η ταξινόμηση των προερχόμενων από επαφή γλωσσών αλλαγών γίνεται σε δύο ευρείες κατηγορίες: αυτών που εμφανίζονται λόγω δανεισμού και αυτών που οφείλονται σε παρεμβολή (interference) 7 από τη Γ1 πάνω στη Γ2 κατά την πορεία κατάκτησης μίας δεύτερης γλώσσας. Ο Winford (2003:373) αναφέρει άλλους όρους που χρησιμοποιήθηκαν στη διεθνή βιβλιογραφία αντί της παρεμβολής, όπως η επιρροή υποστρώματος 8 (substratum influence) και η μεταφορά 9 (transfer). Όπως διασαφηνίζει η χρήση αυτών των όρων αδιακρίτως, τόσο για την αναφορά σε αποτελέσματα της γλωσσικής επαφής, αλλά και σε διαδικασίες και μηχανισμούς που οδηγούν σε αυτά, έχουν καταστήσει τα μεταξύ τους όρια δυσδιάκριτα, καθώς δυσχεραίνουν την κατανόηση του τι ακριβώς λαμβάνει χώρα σε αυτά τα δύο είδη διαγλωσσικής επίδρασης. O Andersen (1983:7) αναφέρεται σε αυτή τη σύγχυση που παρατηρείται ανάμεσα στους παραπάνω όρους, η οποία στέκεται τροχοπέδη στην ταξινόμηση και ανάλυση των αποτελεσμάτων της γλωσσικής αλλαγής που προκαλείται από επαφή. Επιπλέον, η διάκριση ανάμεσα στο δανεισμό (borrowing) και τη μεταφορά (transfer) 7 Ο συγκεκριμένος όρος χρησιμοποιείται κυρίως κατά την γλωσσική μετατόπιση (language shift). 8 Ιδιαιτέρως, στο πλαίσιο δημιουργίας κρεολικής γλώσσας (creole). 9 Στο πλαίσιο κατάκτησης δεύτερης γλώσσας (second language acquisition, SLA). 24

25 δεν φανερώνει την κατεύθυνση της επίδρασης και συνεπώς αποτυγχάνει να αποκαλύψει τον υποκινητή της (Van Coetsem 1988:2). Για την αποφυγή τέτοιου είδους σύγχυσης, ο Winford (2003b: ) αποσαφηνίζει ότι ο όρος δανεισμός αναφέρεται στην διαγλωσσική επίδραση και όχι στις διαδικασίες και μηχανισμούς που εμπλέκονται σε αυτήν. Παρακάτω, ωστόσο, ο Winford (2003b: 376) κάνει λόγο για τη δυσκολία διαχωρισμού ανάμεσα σε μηχανισμό και διαδικασία στη μελέτη της προκαλούμενης από επαφή γλωσσικής αλλαγής 10. Ο Haugen (1950: 213) αναφέρει ότι συνήθως η πλειοψηφία των όρων που επιστρατεύονται για οποιαδήποτε συζήτηση επάνω στον δανεισμό περιγράφουν τα αποτελέσματά του και όχι αυτή καθ αυτήν τη διαδικασία. Παρατηρεί ότι η κατηγοριοποιήσεις σε δάνειες λέξεις (loanwords), δάνειες μεταφράσεις (loan translations) και άλλα συνιστούν απλά ταμπέλες που οι διάφοροι συγγραφείς χρησιμοποιούν για να περιγράψουν τα αποτελέσματα του δανεισμού που παρατηρούν. Ο Hammarberg (1997: 162) υπεισέρχεται σε μία πιο εξειδικευμένη προσέγγιση των διαφορετικών τρόπων χρήσης και ερμηνείας του όρου μεταφορά (transfer) Το θεωρητικό πλαίσιο του Van Coetsem Μία προσπάθεια αρκετά επεξηγηματική για την αποσαφήνιση των φαινομένων επαφής επιχειρείται από τον Van Coetsem (1988, 2000) 11. Προβαίνει σε μία ευρεία διάκριση ανάμεσα σε δύο είδη μεταφοράς (transfer), το δανεισμό (borrowing) και την επιβολή (imposition), όπως την αποκαλεί. Η επιβολή αντιστοιχεί στον όρο μεταφορά που χρησιμοποιείται στο πεδίο μελέτης κατάκτησης δεύτερης γλώσσας (ΚΔΓ). Στο θεωρητικό πλαίσιο του Van Coetsem, ο όρος χρησιμοποιείται για να δηλώσει οποιαδήποτε διαγλωσσική επίδραση και όχι μόνο επίδραση από τη Γ1 στην ΚΔΓ. Σε όλες τις περιπτώσεις διαγλωσσικής επιρροής, υπάρχει μία γλώσσα πηγή (source language) (ΓΠ) ή γλώσσα δότρια (ΓΔ) (donor language) και μία γλώσσα αποδέκτης (ΓΑ) (recipient language) ή γλώσσα στόχος 10 Ο Van Coetsem χρησιμοποιεί τον όρο μηχανισμοί, ενώ ο Haugen παρατηρεί ότι οι ψυχογλωσσολογικές διαδικασίες που βρίσκονται κάτω από αυτές τις γλωσσικές συμπεριφορές είναι ασαφείς. 11 Οι Guy (1990) και Smits (1998) εστίασαν στο μοντέλο του Van Coetsem. Ο Smits περιγράφει το μοντέλο ως βασιζόμενο σε μία ψυχογλωσσολογική οπτική, σε αντίθεση με αυτό των Thomason & Kaufman, το οποίο στηρίζεται σε κοινωνιοπολιτιστική προσέγγιση. 25

26 (ΓΣ). Η κατεύθυνση της μεταφοράς του γλωσσικού υλικού είναι πάντα από τη ΓΠ στη ΓΑ, και ο συντελεστής της μεταφοράς είναι, είτε ομιλητής της ΓΣ και έχουμε υπαιτιότητα της ΓΑ (RL agentivity), είτε ο ομιλητής της ΓΠ, όπου παρατηρείται η λεγόμενη υπαιτιότητα της ΓΠ (SL agentivity). Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε δανεισμό, ενώ στη δεύτερη έχουμε επιβολή. Ο Van Coetsem (1988:3) προσδιορίζει το δανεισμό ως εξής: Στην περίπτωση που ο ομιλητής της γλώσσας αποδέκτη είναι ο υπαίτιος της αλλαγής, όπως όταν έχουμε έναν ομιλητή της Αγγλικής να χρησιμοποιεί λέξεις προερχόμενες από τη Γαλλική, ενώ μιλά την Αγγλική, η μεταφορά του γλωσσικού υλικού από τη γλώσσα πηγή στη γλώσσα αποδέκτη ονομάζεται δανεισμός (υπαιτιότητα της γλώσσας αποδέκτη). Στην περίπτωση όπου παρατηρείται επιβολή, ο ομιλητής της ΓΠ είναι ο συντελεστής της αλλαγής, όπως «όταν ένας Γάλλος ομιλητής χρησιμοποιεί της συνήθειες άρθρωσης της Γαλλικής, ενώ μιλάει Αγγλικά» (1988: 3). Η διάκριση ανάμεσα στο δανεισμό και την επιβολή βασίζεται κυρίως στην ψυχογλωσσολογική έννοια της γλωσσικής κυριαρχίας (language dominance). Κατά το δανεισμό, παρατηρείται η εισαγωγή γλωσσικού υλικού από μία μη κυρίαρχη γλώσσα πηγή στη ΓΑ (υπαιτιότητα της ΓΑ). Αυτού του είδους η μεταφορά περιλαμβάνει λεξιλόγιο και μέχρι ένα βαθμό ο δανεισμός δομών είναι εφικτός επίσης. Κατά την επιβολή, η γλώσσα πηγή είναι η κυρίαρχη γλώσσα του ομιλητή, από την οποία το γλωσσικό υλικό μεταφέρεται στη γλώσσα αποδέκτη, στην οποίο ο ομιλητής δεν έχει εξίσου καλή γλωσσική ικανότητα ( υπαιτιότητα της ΓΠ). Σε τέτοιου είδους μεταφορά συνήθως εσωκλείονται χαρακτηριστικά φωνολογίας και γραμματικής, ενώ επίσης είναι παρατηρούμενη και η επιβολή λεξιλογίου. Στο σημείο αυτό κρίνεται αδήριτος ο διαχωρισμός ανάμεσα στη γλωσσική κυριαρχία και την κοινωνική κυριαρχία. Η γλωσσική κυριαρχία συνδέεται με το γεγονός ότι ο ομιλητής έχει μεγαλύτερη γλωσσική ικανότητα-επίδοση σε μία από τις δυο εμπλεκόμενες στην επαφής γλώσσες, η οποία τυπικά είναι η πρώτη του γλώσσα. Η κοινωνική κυριαρχία σχετίζεται με την κοινωνική και πολιτική υπόσταση μίας γλώσσας (Van Coetsem 1988:13). Συχνό είναι το φαινόμενο, κατά το οποίο η κοινωνικά κυρίαρχη γλώσσα αποτελεί και την γλωσσικά κυρίαρχη γλώσσα του ομιλητή. 12 Καθίσταται σαφές ότι η γλωσσική κυριαρχία είναι περισσότερο σχετιζόμενη με τη φύση της υπαιτιότητας σε προκαλούμενη από επαφή γλωσσική αλλαγή. 12 Είναι δυνατό τόσο οι κοινωνικές, όσο και οι γλωσσικές σχέσεις κυριαρχίας να αλλάξουν με την πάροδο του χρόνου. 26

27 Ο Van Coetsem (1988: 25) κάνει μία σημαντική παρατήρηση επάνω στη διαθεσιμότητα που έχουν ορισμένα συστατικά της γλώσσας να υφίστανται αλλαγή ή όχι. Εισάγει τον όρο κλίση σταθερότητας (stability gradient) της γλώσσας για να διευκρινίσει ότι ορισμένοι τομείς ή συστατικά της γλωσσικής δομής είναι πιο επιρρεπή στην αλλαγή, ενώ άλλα φαίνονται πιο σταθερά και ανθεκτικά σε αυτή. Επί παραδείγματι, από σταθερότητα χαρακτηρίζονται η φωνολογία και η γραμματική και μέχρι ένα βαθμό και η σημασιολογία, εν αντιθέσει με το λεξιλόγιο. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο, τόσο στο δανεισμό όσο και στην επιβολή, οι ομιλητές έχουν την τάση να διασφαλίζουν εκείνα τα συστατικά της γλώσσας που είναι πιο σταθερά και στα οποία έχουν καλύτερη γλωσσική επίδοση. Πιο συγκεκριμένα, είθισται ο δανεισμός να περιορίζεται στο λεξιλόγιο και να μην επηρεάζει τη γραμματική της ΓΑ, συγκριτικά με την επιβολή, η οποία μπορεί να προκαλέσει και απότομη ανομοιογενή αλλαγή στη ΓΑ, δημιουργώντας ακόμα και μία καταστροφική τροποποίηση (catastrophic modification, Van Coetsem 1988: 20) στην ΓΑ. Αυτή η άποψη, συγκλίνει με αυτή της Myers-Scotton (2002, 2003), κατά την οποία η υπαιτιότητα της ΓΑ περιλαμβάνει κυρίως λεξικό, ενώ μέχρι κάποιο βαθμό μορφολογικό δανεισμό, ενώ είναι πιο ανθεκτική στη εισαγωγή μορφημάτων που αποτελούν μέρος πιο περίπλοκων γραμματικών διεργασιών, όπως είναι η εκχώρηση ή συμφωνία πτώσης. Η ύπαρξη βαθμίδων σταθερότητας ακόμα και μέσα στη μορφολογία και τη σύνταξη είναι εμφανής. Επί παραδείγματι, η μεταφορά σχημάτων σειράς των όρων είναι πιο επιτεύξιμη, εν συγκρίσει με στρατηγικές εγκιβωτισμού. Ο Winford (2003b: 377) αναφέρει ότι ο δανεισμός είναι σποραδικός, εν αντιθέσει με την επιβολή, η οποία είναι συστηματική. Ο Van Coetsem (1988: 25) αναφέρει ότι «οι επιπτώσεις σε δομικό επίπεδο της υπαιτιότητας (επιβολή) της ΓΠ είναι εμφανώς περισσότερες από τις αντίστοιχες της υπαιτιότητας της ΓΑ (δανεισμός) Εξέταση δανεισμού υπό ένα πιο εξειδικευμένο πρίσμα Δανεισμός VS Αλλαγή κώδικα 27