ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Κ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ. ΜΕΤΑΞΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΑΕΜ: 577 ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 Α ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1 Η ΖΩΗ Κ Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 16 Β ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΩΣ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ 1.1 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ Η ΕΚ ΦΥΣΕΩΣ ΑΝΙΣΟΤΙΜΗ ΣΧΕΣΗ ΑΝΔΡΑ-ΓΥΝΑΙΚΑΣ 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ 2.1 ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΗΘΟΣ 2.2 Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ Ο ΕΓΓΑΜΟΣ ΒΙΟΣ

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ 3.1 ΓΥΝΑΙΚΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΤΟ ΑΚΥΡΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ LEVY HOLTON ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 33 Γ ΜΕΡΟΣ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 1.1 Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΓΟΤΡΥΝΑΣ 46 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 48 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 50

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ενώ στον εκκλησιαστικό κύκλο συνηθίζεται να λέγεται ότι η φύση της γυναίκας και η Παράδοση της υποδηλώνουν ξεκάθαρα τη θέση της, μια θέση που της προσδίδει μια αίσθηση άνεσης και απελευθέρωσης από κάθε καταπίεση και στέρηση, στην Αθήνα του 5 ο και 6 ο αιώνα π.χ, η ανδρική κυριαρχία και η αδύναμη θέση της γυναίκας στην κοινωνία ήταν δεδομένη. Σε όλο σχεδόν το Αριστοτελικό έργο η γυναίκα παρουσιάζεται να κατέχει μια υποδεέστερη θέση σε σχέση με τον άντρα. Άνδρες και γυναίκες συνυπάρχουν προκειμένου να κάνουν παιδιά και να διαιωνίζεται το είδος, να μοιράζονται τις ευθύνες μέσα στην οικία αλλά και λόγω αλληλοσεβασμού και συμπάθειας. Οι γυναίκες περιγράφονται με βάση τις διαφορές τους από τους άνδρες, ενώ οι άνδρες δεν περιγράφονται καθόλου. Η εργασία αυτή δεν έχει ως σκοπό να κρίνει τις θέσεις και τις απόψεις του Αριστοτέλη, αλλά να διευκρινίσει ποιες είναι αυτές οι θέσεις ακολουθώντας την ανάλογη κατεύθυνση προς το σκοπό αυτό.

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία πραγματεύεται την αριστοτελική θεώρηση του κοινωνικού και πολιτικού ρόλου της γυναίκας. Όσον αφορά την σχέση του Αριστοτέλη με τις γυναίκες υπάρχουν λίγες ιστορικές πληροφορίες. Ωστόσο, δε μπορεί να γίνει λόγος για απουσία του θηλυκού από την ζωή του ή για κάποια τραυματική εμπειρία που τον στιγμάτισε, όπως στην περίπτωση του Πλάτωνα. Το γεγονός βέβαια ότι ο Αριστοτέλης όντας ένας απ τους ποιο φημισμένους μαθητές του Πλάτωνα δεν έμεινε τελείως ανεπηρέαστος στο θέμα αυτό. Δηλαδή και ο ίδιος δεν εκτιμά ιδιαίτερα την γυναίκα. Ενώ ισχυρίζεται το ότι οι γυναίκες αποτελούσαν το μισό πληθυσμό της πόλης, όταν περιγράφει ένα σχέδιο ιδανικής πόλης, οι γυναίκες εξαφανίζονται τελείως. Ο ρόλος της γυναίκας, όπως τον παρουσιάζει ο Αριστοτέλης μέσα από τα Πολιτικά του είναι κατώτερος και αποκλειστικά οικιακός. Το ακριβές χαρακτηριστικό της ψυχής της γυναίκας που την καθιστά άξια για ένα ρόλο κατώτερο μένει αδιευκρίνιστο. Ο Αριστοτέλης μας εξηγεί για ποιο λόγο ο άνδρας έχει δικαίωμα να εξουσιάζει ενώ ο λόγος του κοινωνικού και πολιτικού αποκλεισμού της γυναίκας, δε δίνεται. Πάντως σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται η δραστηριότητα της γυναίκας στην πόλη. Οι άνδρες είναι φτιαγμένοι για να διατάζουν παρά οι γυναίκες, ενώ ο ρόλος των γυναικών δεν είναι τόσο η σωματική εργασία αλλά η διατήρηση των αγαθών που οι άνδρες εξασφαλίζουν ( η αποστολή του άνδρα να αποκτά ενώ της γυναίκας να αποταμιεύει ).Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει πως το αρσενικό έχει καθοριστεί απ τη φύση να είναι ανώτερο απ' το θηλυκό, γι αυτό το πρώτο εξουσιάζει ενώ το δεύτερο εξουσιάζεται. Οι ηθικές αρετές της γυναίκας διαφοροποιούνται από εκείνες του άνδρα. Κατά την άποψή του οι γυναίκες έχουν ικανότητα βουλεύεσθαι αλλά ανίσχυρη αφού οι λογικές σκέψεις τους δεν επικρατούν των συναισθημάτων τους. Ακόμα, στα έργα του Αριστοτέλη «Ηθικά Νικομάχεια», «Ηθικά Ευδήμεια», «Ηθικά Μεγάλα» εξετάζεται η σχέση του άνδρα και της γυναίκας. Τη σχέση αυτή ο Αριστοτέλης τη θεωρεί εκ φύσεως άνιση και χρησιμοποιεί φράσεις που εκφράζουν παλιές προκαταλήψεις, όπως τον ισχυρισμό ότι ο άνδρας είναι ανώτερος από την γυναίκα. Στην περίπτωση της γυναίκας, η σημαντική και η ψυχολογική της συγκρότηση αποδίδει και την ερμηνεία για το ρόλο της μέσα στο νοικοκυριό και το είδος της αρετής της. Συγκριτικά με τον άνδρα η

6 σωματική της κατάσταση χαρακτηρίζεται από αδυναμία και αυτό την οδηγεί σε ρόλο αποκλειστικά οικιακό. Το βουλευτικό της είναι άκυρο, κάτι που σημαίνει ότι στερείται εξουσίας και εύκολα υπερβαίνεται. η βούλησή της δεν διαθέτει εξουσία γιατί συχνά υποσκελίζεται απ τα συναισθήματά της. Χαρακτηριστική ιστορία που αποδεικνύει την πονηρία και τον δόλο των γυναικών είναι αυτή με πρωταγωνιστές τον Αριστοτέλη και την σύζυγο του Μ. Αλεξάνδρου που πρωτοακούστηκε το 13 ο αιώνα. Ο Αριστοτέλης κάποτε επέπληξε τον Μ. Αλέξανδρο γιατί λάτρευε τόσο την γυναίκα του ώστε άφηνε σε δεύτερη μοίρα τις δημόσιες υποθέσεις. Τότε η σύζυγος του Αλέξανδρου θέλοντας να εκδικηθεί τον σταγείτη φιλόσοφο αναζήτησε την αγάπη του και δεν άργησε να πετύχει τον στόχο της. Κάποια στιγμή του ζήτησε να «ιππεύσει» πάνω στην πλάτη του προτού του αποδείξει τον έρωτα της. Είχε ενημερώσει τον Αλέξανδρο να βρίσκεται εκεί για να γίνει μάρτυρας του εξευτελισμού του Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης απάντησε στον Μ. Αλέξανδρο όταν αναστατωμένος τους είδε και ζήτησε εξηγήσεις : «αν μια γυναίκα μπορεί να κάνει τόσο ανόητο έναν άνδρα της ηλικίας μου και της σοφίας μου,πόσο περισσότερο επικίνδυνη μπορεί να είναι και για τους νεότερους. εγώ πήρα το ηθικό μου δίδαγμα. Είναι ευκαιρία να επωφεληθείς κι εσύ από αυτό».

7 Α ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ «εν φιλοσοφία δε υπερβέβηκε τα ανθρώπινα μέτρα μηδέν ελλιπές περί αυτης πραγματευσάμενος, αλλά και αυτη προσθείς εκ της εαυτου αγχινοίας την όλην κατώρθωσε φιλοσοφίαν.» De Vita Aristotelis V. Rose σ Η ζωή και η προσωπικότητα του Αριστοτέλη Πόσο κοντά μας αισθανόμαστε τον Αριστοτέλη; πόσο ανθρώπινα τον βλέπουμε; Είναι η μεγαλύτερη ιδιοφυία. «Έχει μια θέση απαράβλητης σημασίας στην ιστορία της φιλοσοφιας. Είναι αδιαφιλονίκητα ανώτερος από τον Descartes, τον Πλάτωνα γράφει ο Barnes, στην εισαγωγή στο «Cambridge companion to Aristotle» που εκδίδεται στην Οξφόρδη το Στην φιλοσοφία ξεπέρασε τα ανθρώπινα, γράφουν οι αρχαίοι βιογράφοι. Η αναγνώριση του Αριστοτέλη παραμένει ακλόνητη, πάνω από είκοσι τρείς αιώνες. Ως μαθητή, ως ερευνητή,ως δάσκαλο πρέπει να τον δούμε. Αυτή την πλευρά της ζωής του γνωρίζουμε. Μαθήτευσε, ερεύνησε,δίδαξε έγραψε. Και άφησε πίσω του το έργο του. Μας κληροδότησε μια φιλοσοφική σκέψη πάνω στην οποία ζούμε, κινούμεθα, προκόβουμε, δεν το γνωρίζουμε όμως. Τόσο πολύ έχουμε αφομοιωθεί με τις έννοιες που εισήγαγε, τόσο πολύ με την ηθική του, με τα περίφημα Ηθικά Νικομάχεια το ωραιότερο ίσως φιλοσοφικό κείμενο της αρχαιότητας. Κάποια στοιχεία που συμπληρώνουν την εικόνα της προσωπικότητας του Αριστοτέλη : η οικογένεια του ήταν σχετικά εύπορη. Η μητέρα του Φαιστίς είχε κτήματα στην Χαλκίδα. Ο πατέρας του ήταν γιατρός αλλά και φίλος του Αμύναντου Γ. Γεννήθηκε το 384 π.χ στα Στάγειρα που ήταν αποικία των Άνδιων. Ήταν ιωνικής καταγωγής.

8 Ο Αριστοτέλης είχε δύο αδέρφια τον Αρμίνηστο και την Αρμινήστη. Όταν πέθανε ο πατέρας του, ανέλαβε την αγωγή του ο Πρόξενος ο Αταρνευς. Αργότερα από ευγνωμοσύνη για τον κηδεμόνα του, ο Αριστοτέλης θα φροντίσει για την ανατροφή και την μόρφωση του γιού του Πρόξενου, του Νικάνορα. Στην διαθήκη του μάλιστα άφησε εντολή να παντρευτεί ο Νικάνορας την κόρη που ο Αριστοτέλης είχε απ το γάμο του με την Πυθιάδα, που λεγόταν και εκείνη Πυθίας. Υποθέτουμε ότι μικρός διάβαζε τα βιβλία του πατέρα του, βιβλία ιατρικής. Ήταν δεκαεφτά χρονών σαν έφτασε στην Αθήνα και διάλεξε να φοιτήσει στην Ακαδημία. Ο Πλάτων τότε έλειπε στην Σικελία, ήταν το δεύτερο ταξίδι του στην κάτω Ιταλία. Στην Ακαδημία γνωρίζεται με τον Εύδοξο απ την Κνίδο. Ο Αριστοτέλης είχε, από την φύση του επιστημονικό μυαλό. Σήμερα θα λέγαμε ότι ήταν θετικιστής. Δεν είχε ποιητική παρόλο που έγραψε ποιήματα- ούτε «ρομαντική φύση». Τη φύση όμως και τα; Πλάσματα της φύσης τα μελέτησε. Στη φύση στράφηκε γι' αυτήν θα γράψει μερικά από τα σημαντικότερα του έργα. Τη σεβάστηκε: όπως σεβάστηκε και την θρησκευτική παράδοση στην καθημερινή του ζωή. Το μαρτυρεί και η διαθήκη του. Σαν επέστρεψε ο Πλάτων,κατάλαβε γρήγορα τι μαθητή είχε απέναντι του. Οι βιογράφοι μας λένε πως τον αποκαλούσε «Νου». ο Ingemar During ένας μεγάλος αριστοτελιστής των ημερών μας, πιστεύει πως ο Πλάτωνας,όταν έδινε αυτό το παρανόμι στον Αριστοτέλη, είχε στο νου του τον αγαπημένο του ποιητή Επίχραμο, που δίδασκε ότι ο νους ορη και ο νους ακούει τ' αλλα κωφά και τυφλά («ο νους είναι που βλέπει, ο νους που ακούει όλα τα άλλα είναι τυφλά»). Είναι άραγε γιατί ήταν τακτικός και συστηματικός; Ήταν γιατί ο Πλάτων συνέδεσε την τάξη του Αριστοτέλη με τον «Νου» του Αναξαγόρα; Τον έλεγε ακόμα «αναγνώστη». Γιατί ; Εργαζόταν συνέχεια, ήταν φιλόπονος. Διάβαζε, αντέγραφε τα μαθήματα κρατούσε σημειώσεις. Εγκαινιάζεται τώρα κάτι καινούργιο. Με τον Αριστοτέλη περνούμε απ' την προφορική διδασκαλία στο διάβασμα, στη μελέτη, στην κυριολεξία. Με την ολοκλήρωση της μόρφωσης του αρχίζει να διδάσκει την ρητορική στην Ακαδημία. Εκείνα τα χρόνια περίπου το 362 π.χ αρχίζει και η πολεμική του Αριστοτέλη κατά του Ισοκράτη και της σχολής του. Ο Ισοκράτης δεν συμπαθεί τον Αριστοτέλη. Ήταν αγαπητός στους γύρω του; Η απάντηση είναι όχι. Είχε λίγους φίλους μα πολλούς εχθρούς. Αυτό γιατί έκανε κριτική στις θέσεις των άλλων, πολεμούσε τις απόψεις τους γιατί πίστευε στη σκέψη του και ήταν ειρωνικός. Μετά το θάνατο του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης δεν μένει στην Αθήνα. Ο προφανής λόγος που έφυγε ήταν εξαιτίας του πολιτικού κλίματος στην Αθήνα. Ήταν Μακεδών, οι Αθηναίοι ήταν αντιμακεδονικοί. Άρα ήταν ύποπτος στα μάτια τους. Γνώριζαν τις οικογενειακές σχέσεις τους με την

9 μακεδονική αυλή. Πηγαίνει στην Άσσο στη Μ. Ασία, απέναντι απ τη Λέσβο, εκεί ήταν ο φίλος του Ερμίας, ο τύραννος που τον είχε προσκαλέσει. Στην Άσσο και στη Μυτιλήνη ο Αριστοτέλης γίνεται ο μεγάλος ερευνητής της φύσης. Μελετά τον κόσμο των ζώων και των φυτών. Στην Άσσο παντρεύτηκε, μετά το μαρτυρικό θάνατο του Ερμία, την ανιψιά του τελευταίου, την Πυθιάδα. Στη μνήμη του φίλου του Ερμία, θα γράψει ο Αριστοτέλης ένα επίγραμμα που θα στηθεί στους Δελφούς και έναν παιάνα, ύμνο στην Αρετή. Ο Ερμίας είχε υποκύψει χωρίς να προδώσει κανέναν. Γνωρίζει στην Μυτιλήνη τον Θεόφραστο με τον οποίο η συνεργασία τους σταμάτησε μόνο με τον θάνατο του Αριστοτέλη. Ο Ερμίας είχε σχέσεις με την αυλή των Μακεδόνων Βασιλέων. Είχε στηρίζει την πολίτική του Φίλιππου. Τότε καλεί ο Φίλιππος τον Αριστοτέλη στην Πέλλα, για να αναλάβει την αγωγή του Αλέξανδρου. Ποιοι λόγοι κίνησαν τον Φίλιππο να προσκαλέσει ως διδάσκαλο του γιου του τον Αριστοτέλη; Ίσως οφείλεται στην γνωριμία του πατέρα του Φίλιππου, του Αμύναντα του Γ, με τον πατέρα του Αριστοτέλη. Ίσως οφείλεται στην οξυδέρκεια του Φίλιππου που διαισθάνθηκε ότι ο γιος του Αλέξανδρος, δεν είχε ανάγκη από σκληρή αγωγή αλλά από διδασκαλία που να εξύψωνε το πνεύμα του και να τον κάνει ανοιχτό στο λόγο, στο νου και στην πειθώ μέσα από τον λόγο. Ποιος ήταν καλύτερος από τον Αριστοτέλη; Είχε ξεχωρίσει ανάμεσα από πολλούς επιστήμονες όπως ήταν ο Εύδοξος και ο Σπεύσιππος. Μήπως η επιλογή του Φίλιππου οφείλεται στο ότι ο Αριστοτέλης φοίτησε και δίδαξε στην Ακαδημία, στο πιο λαμπρό πνευματικό κέντρο της αρχαιότητας; Του τον συνέστησε ο Ερμίας; Η απάντηση δεν είναι ξεκάθαρη. Ίσως όλοι οι λόγοι αυτοί υπαγόρευσαν την απόφαση του. Μακριά από την Πέλλα, στη Μίεζα δέχεται ο Αλέξανδρος την αγωγή του φιλοσόφου. Εκεί άκουγε τα μαθήματα του Αριστοτέλη όχι μόνος του. Είχε δίπλα του συμμαθητές,παιδιά γνωστών μακεδονικών οικογενειών, που σε λίγα χρόνια θ αποτελέσουν τους συντρόφους του που θα τον ακολουθήσουν στην εκστρατεία. Τι δίδασκε ο Αριστοτέλης; Είχε ήδη γράψει τον Προτρεπτικό, τα πιο πολλά βιβλία της Φυσικής Ακροάσεως,τα Ηθικά Ευδήμια, τα Αναλυτικά, καθώς και το χαμένο πια έργο Περί Φιλοσοφίας. Εκεί αναπτύσσει τις έννοιες της σοφίας, της αρετής, της φρόνησης, της σωφροσύνης, που αργότερα θα θεμελιώσουν τα Ηθικά Νικομάχεια. Δίδαξε τον Όμηρο και τους τραγικούς. Δίδαξε πολιτική φιλοσοφία, μετέφερε τις σκέψεις του που έγιναν κτήμα των μαθητών του. Γι αυτό ο Αλέξανδρος αργότερα θα παραπονεθεί όταν μάθει στα βάθη της Ασίας, ότι ο Αριστοτέλης είχε δημοσιεύσει τους ακροαματικούς λόγους. Πίστευε ότι έπρεπε να είναι γνωστοί σε μικρό κύκλο. Διαμαρτυρήθηκε ο Αλέξανδρος στον Αριστοτέλη και του γράφει:

10 Aλέξανδρος προς τον Αριστοτέλη, ευ πράττειν. «Δεν είναι καθόλου σωστό αυτό που έκανες να εκδώσεις τους ακροαματικούς σου λόγους. Αλήθεια, σε τι θα διαφέρουμε πια εμείς από όλους τους άλλους, αφού τα έργα ακριβώς στα οποία βασίστηκε η δική μας παίδευση θα γίνουν τώρα κοινό κτήμα όλων; Στο κάτω-κάτω, αν θα ήθελα να ξεχωρίσω απ τους άλλους, αυτό είναι η γνώση των αρίστων, όχι η δύναμη». Απαντά ο Αριστοτέλης: Αριστοτέλης στον βασιλέα Αλέξανδρο, ευ πράττειν. «Μου έγραψες για τους ακροαματικούς λόγους. Φανταζόσουν πως πρέπει να τους φυλάγουμε κρυφούς; Ξέρε λοιπόν πως είναι το ίδιο ας έχουν εκδοθεί είναι σαν να μην έχουν εκδοθεί,γιατί άλλος κανείς δεν τις καταλαβαίνει παρά μόνο όποιοι έχουν ακούσει εμάς τους ίδιους». Γνώριζε ο Αριστοτέλης,τον χαρακτήρα του μαθητή του θύμωνε εύκολα και εξοργιζόταν. Γιαυτο και τον συμβούλευε στα γράμματα του να κυριαρχεί τον θυμό του, γιατί δεν θυμώνει κανείς με όσους είναι πιο κάτω αλλά με τους καλύτερους και κανείς δεν είναι ίσος με τον Αλέξανδρο, το μαρτυρεί ο Αιλιανός στην Ποικίλη Ιστορία. Δύο χρόνια διήρκεσε η εκπαίδευση του Αλέξανδρου ( /40 π.χ) και διακόπηκε όταν έγινε αντιβασιλέας. Τότε ο Αριστοτέλης αποσύρθηκε στα Στάγειρα. Υπήρξαν γεγονότα που απομάκρυναν τον Αριστοτέλη γνωστό για τα εχθρικά του αισθήματα απέναντι στους Πέρσες- όπως η πολιτική του Αλέξανδρου, η τελετή προσκυνήσεως που αυτός επέβαλε. Η ρήξη με τον Αλέξανδρο θα γίνει με αφορμή την δολοφονία του ανιψιού του Καλλισθένη. Ο Αριστοτέλης κατηγορήθηκε άδικα ότι μετείχε σε συνωμοσία απέναντι στον Αλέξανδρο. Με την επιστροφή του ο Αριστοτέλης στην Αθήνα, συνοδευόμενος απ τον Θεόφραστο, αρχίζει να διδάσκει σε ένα δημόσιο γυμναστήριο που λεγόταν Λύκειο γιατί ήταν κοντά στο ναό του Λυκείου Απόλλωνα, στο Β.Α της πόλης. Δεν είχε δικαίωμα να αγοράσει την γη,γιατί δεν ήταν Αθηναίος πολίτης. Εικάζουμε ότι οι μαθητές του διέθεταν χρήματα για να κτισθεί αργότερα το κτίριο της σχολής που ίδρυσαν οι μαθητές του και που είχε βιβλιοθήκη και αίθουσες διδασκαλίας. Ο χώρος διδασκαλίας του Αριστοτέλη έγινε εξαιρετικό κέντρο έρευνας. Το έργο το που επιτελέσθηκε εκεί είναι τεράστιο. Δώδεκα χρόνια διδάσκει συνεχώς. Είναι τα χρόνια που έγραψε τα μεγάλα του έργα, τα Πολιτικά, μεγάλο μέρος απ το Μετά τα Φυσικά. Τα Ηθικά Νικομάχεια. Η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα δεν ήταν κακή για έναν Μακεδόνα. Σαν έφτασε η είδηση του θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου, Το κλίμα άλλαξε. Οι Αθηναίοι ξεσηκώνονται. Τον βλέπουν φιλύποπτα. Αισθάνεται ότι εύκολα μπορεί να κατηγορηθεί. Αφορμή θα μπορούσε να είναι ένας παιάνας που είχε γράψει προς τιμήν του φίλου του Ερμία όταν έμαθε ότι βρήκε τραγικό θάνατο απ τους Πέρσες εναντίον των οποίων

11 συνωμοτούσε. Στο ποίημα εξυμνεί την αρετή του που για χάρη της αξίζει κανείς να χάσει και την ζωή του. Οι παιάνες όμως δεν ταίριαζαν σε κοινό θνητό. Οι Αθηναίοι θα το έβλεπαν αυτό ως αιτιολογία λόγω «ασέβειας»- για καταδίκη σε θάνατο, ιδίως που ο Ερμίας όσο ζούσε ήταν φιλομακεδόνας. Στον φίλο του τον Αντίπατρο, ο Αριστοτέλης γράφει ότι κινδυνεύει η ζωή του. Φεύγει κρυφά ο Αριστοτέλης για να μην επιτρέψει, όπως λέγεται ότι είπε στους Αθηναίους, να διαπράξουν στην φιλοσοφία και δεύτερο έγκλημα. Το πρώτο ήταν η καταδίκη του Σωκράτη («το περί Σωκράτην πάθος αινιττόμενο και το καθ εαυτόν κίνδυνον» ) συμπληρώνει η αρχαία μας πηγή (= κάνοντας αναφορά στο πάθημα του Σωκράτη και στον δικό του κίνδυνο). Η φιλία του Αριστοτέλη με τον Αντίπατρο,ισχυρό άνδρα της Μακεδονίας, συνεχίστηκε έως τον θάνατό του φιλοσόφου. Στον Αριστοτέλη ο Αντίπατρος εμπιστεύτηκε κα την παίδευση του γιού του Κασσάνδρου. Στον Αντίπατρο γράφει για να παραπονεθεί για τις συκοφαντίες που λέγονται εις βάρος του επειδή παντρεύτηκε την Πυθιάδα, ανιψιά του Ερμία. Στον Αντίπατρο γράφει ακόμη για να του πει ότι οι Αθηναίοι του απέσυραν τις συκοφαντίες που του είχαν κάνει και εξηγεί: ο Αριστοτέλης κατά την 2 η διαμονή του στην Αθήνα, με τον Καλλισθένη τον ανιψιό του είχαν κάνει μια έρευνα και συνέταξαν τον κατάλογο όλων των Πυθιονικών και έγραψαν την ιστορία των αγώνων απ τη θέσπισή τους (335 π.χ) Το συμβούλιο στους Δελφούς αποφάσισε να αποδοθούν οι δημόσιες τιμές στον Αριστοτέλη και τον ανιψιό του για την προσφορά τους. Να στηθεί στήλη προς τιμήν του, στους Δελφούς. Η εργασία του Αριστοτέλη αναγράφηκε σε μα στήλη μέσα στο ιερό. Όταν όμως έγιναν στην Αθήνα τα γεγονότα κατά των Μακεδόνων και μόλις μαθεύτηκε η είδηση του θανάτου του Αλεξάνδρου, το 323 π.χ, οι Αθηναίοι απέσυραν τις τιμές. Ένα απ τα τελευταία γράμματα του Αριστοτέλη είναι που εξηγεί την ιστορία αυτή στον Αντίπατρο. Αυτά ήταν τα μεγάλα γεγονότα της ζωής του. Οι φίλοι και οι μαθητές του γνώριζαν την μεγάλη του επιστημονικότητα, την σημασία της φιλοσοφίας του. Μπορούσαν να προβλέψουν την απαράμιλλη τύχη της; Να τι διαβάζουμε στην Vita Vulgara (Rose, και αλλως σ.437 κ επ.) «στην φιλοσοφία ξεπέρασε τα ανθρώπινα μέτρα, δεν άφησε κανένα θέμα που να μην πραγματευθεί και πολλά όμως πρόσθεσε και δημιούργησε την όλη φιλοσοφία την δική του οξύνοια του πνεύματος» (εν φιλοσοφία δε υπερβέβηκε τα ανθρώπινα μέτρα ). Δεν έλειψαν όμως οι εχθροί. Στην Χαλκίδα έζησε τη μοίρα των μεγάλων, την μοναξιά. Από κει έγραψε στον Αντίπατρο «όσο πιο πολύ είμαι μόνος, με τον εαυτό μου, τόσο πιο πολύ μου αρέσει να κουβεντιάζω με τους άλλους». Πέθανε στα 63 του, το 322 π.χ

12 Ένα ερώτημα γεννιέται εδώ σ όλους μας; Πώς έκρινε τον Πλάτωνα ο Αριστοτέλης; Απ τις δύο βιογραφίες την Via Marcioma και την Via Vulgata αλλά και από τον ολυμπιοσφόρο, στα σχόλιά του στον Πλατωνικό διάλογο «Γοργίας» μαθαίνουμε τα εξής: Σύμφωνα με τον τελευταίο ο Αριστοτέλης είχε αφιερώσει εγκωμιαστικούς στίχους στον Πλάτωνα, στις Ελεγείες προς τον Εύδημο. Εκεί γράφηκε ότι στήθηκε βωμός στον Πλάτωνα, ο οποίος μόνος και πρώτος απ όλους τους θνητούς κατέδειξε με την ζωή του και με τα λογικά επιχειρήματα πως μπορεί να είναι κανείς και αγαθός και ευδαίμων. Και από τότε κανείς δεν έφτασε σε αυτό το ύψος. Στο πρόσωπο του Πλάτωνος ο Αριστοτέλης βλέπει να συνυπάρχουν δύο αρετές που κανείς ποτέ δεν συνδύασε: η αρετή του αγαθού του ανδρός και η αρετή του ευδαίμονος ανδρός. Αλλά και στην Vita Marciana βλέπουμε ότι ο Αριστοτέλης αν βασιστούμε στις επιστολές του, θαύμαζε τον Πλάτωνα. Ακόμα και όταν αντέκρουε τον Πλάτωνα και τότε ακόμη παρέμενε πλατωνιστής. Ηδη δε ουδέ εν οις αντιλέγει Πλάτωνι πλατωνίζειν αυτόν φήσομεν και ίσως δε ουδέ προς τά δοκούντα Πλάτωνι μάχεται αλλά προς τους κακως αυτά εκλαβοντας Rose, σ. 432 Στην Vita Vulgata διαβάζουμε σχεδόν τα ίδια. Ο Αριστοτέλης δεν αντέκρουε τον Πλάτωνα αλλά αυτούς που δεν καταλάβαιναν τις θεωρίες του. Και αν όμως ανέτρεψε τα όσα είπε ο Πλάτων, δεν το έκανε για να στραφεί εναντίον του δασκάλου του, αλλά για την ίδια την αλήθεια, την οποία έβαζε πάνω από όλα, όπως φαίνεται και απ το πολύ γνωστό: Φίλος μεν Σωκράτης, αλλά μάλλον φιλτάτη η αλήθεια. Πότε δεν εγκατέλειψαν τον Αριστοτέλη ο σεβασμός και η αγάπη του γα τον Πλάτωνα, ακόμη και όταν διαφώνησε με την θεωρία των ιδεών. Στα Ηθικά Νκομάχεια έχουμε την προσωπική του μαρτυρία. Τον στεναχωρεί να έρχεται σε αντίθεση με τους «φίλους» του. Στην φιλοσοφία όμως πρέπει να αναζητούμε την αλήθεια και να προτιμούμε την αλήθεια απ τους φίλους. Αυτά γράφει στα Ηθικά Νικομάχεια αρχίζοντας την κριτική του στον Πλάτωνα για την ιδέα του Αγαθού. Πρέπει να ξεκινήσουμε τη διερεύνηση του Αγαθού γενικά και να συζητήσουμε στη συνέχεια τι εννοούμε με την έννοια αυτή, παρόλο που μια τέτοια διερεύνηση είναι δύσκολη. Ο λόγος είναι γιατί αυτοί που εισήγαγαν την θεωρία των «ειδων» είναι φίλοι μας. Ας δεχθούμε όμως

13 ότι είναι προτιμότερο να θυσιάσουμε προσωπικά συναισθήματα ιδιως όταν είναι κανείς φιλόσοφος, αν θέλουμε να σώσουμε την αλήθεια: η αλήθεια και η φιλία μας είναι αγαπητές είναι όμως καθήκον να προτιμούμε την αλήθεια. Το τι ακριβώς ήταν ο Αριστοτέλης το καταλαβαίνουμε από τα όσα λένε οι δοξογράφοι καθώς και από τις επιστολές του, τα αποφθέγματά του, τη διαθήκη του. Οι σχέσεις του με την Ολυμπιάδα δεν ήταν καλές και δεν θα μπορούσαν να είναι, αφού η μητέρα του Αλέξανδρου κυνήγησε τον Αντίπατρο και την οικογένειά του. Το 324 π.χ επιτυγχάνει να εκπέσει ο Αντίπατρος του αξιώματος του Αντιβασιλέως που είχε από τον Αλέξανδρο. Όλα αυτά δεν την κάνουν συμπαθή στον Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης ήταν πιστός στην πατρίδα του. Αγαπούσε την Μακεδονία. Πολλές φορές έγραψε στο Φίλιππο και στον Αλέξανδρο συνηγορώντας υπέρ αυτής. Έπεισε ο Αριστοτέλης τον Αλέξανδρο να ξαναχτίσουν τα Στάγειρα που ο Φίλιππος είχε καταστρέψει. Δεν νοιάστηκε μόνο για τη δική του πατρίδα αλλά και για την γενέτειρα του μαθητή του, Θεόφραστου, την Έφεσσο, που ο Φίλιππος σκόπευε να πολιορκήσει. Τον έπεισε να την αφήσει. Οι Σταγειρίτες δεν ξέχασαν την ευεργεσία του Αριστοτέλη. Ονόμασαν έναν μήνα Σταγειρίτη και θέσπισαν γιορτές, τα Αριστοτέλεια. Στην Vita Marciana διαβάζουμε ότι όταν πέθανε ο Αριστοτέλης στη Χαλκίδα έστειλαν και μετέφεραν το νεκρό σώμα στα Στάγειρα, έκτισαν βωμό και το έθαψαν σ ένα μέρος που ονόμασαν Αριστοτέλειο. Εκεί τιμώντας τη μνήμη του, συγκεντρώνονταν και συσκέπτονταν και αποφάσιζαν για τα κοινά. Λένε πως και όλους τους ανθρώπους τους ευεργέτησε, όταν έγραψε το βιβλίο Περί Βασιλείας, όπου δίδασκε στον Αλέξανδρο πώς να βασιλεύει. Και λέγεται ότι το βιβλίο επηρέασε τόσο πού την ψυχή του Αλέξανδρου ώστε αν περνούσε μια μέρα χωρίς να κάνει κάνει κάτι καλό σε κάποιον έλεγε: Σήμερον ουκ εβασίλευσα, ουδένα γαρ ευ εποίησα. Rose, Vita Marciana, σ Πόση πίστη μπορούμε να δώσουμε στα αποφθέγματά του, που μαρτυρεί ο Διογένης; Κα πόσο σωστά μας επιτρέπουν να κρίνουμε τον χαρακτήρα του; Επιχειρούμε να τον φανταστούμε μέσα απ τα λόγια του για ότι είπε για την παιδεία: - οι πεπαιδευμένοι διαφέρουν απ τους απαίδευτους όπως οι ζώντες απ τους νεκρούς-. οι διδάσκαλοι που μορφώνουν τα παιδιά αξίζει να τιμώνται πιο πολύ απ τους γονείς που τα φέρνουν στον κόσμο, οι γονείς δίδουν το ζην, οι δάσκαλοι το καλώς ζην-. Στην ευτυχία η παιδεία είναι το κόσμημα, στην δυστυχία είναι το καταφύγιο. Η παιδεία είναι το καλύτερο εφόδιο στα γηρατειά- Σαν τον ρώτησαν πως μπορούν να προοδεύσουν οι μαθητές, απάντησε : σπρώχνοντας αυτούς που είναι

14 μπροστά και μην περιμένοντας αυτούς που είναι πίσω. Για την απόκτηση της παιδείας τρία πράγματα απαιτούνται :η φύση, η μάθηση, η άσκηση. Είναι πικρές οι ρίζες της παιδείας, γλυκός ο καρπός της. Είχε βαθιά παρατηρήσει την ανθρώπινη φύση. Όταν τον ρώτησαν τι είναι αυτό που γρήγορα γηράζει, απάντησε μονολεκτικά : η ευγνωμοσύνη («η χάρις») Σταματάμε εδώ. Πολλά μπορεί να μην έχουν φτάσει ως εμάς, όπως ειπώθηκαν. Πολλά μπορεί και να μην ειπώθηκαν καθόλου. Ο Αριστοτέλης είχε μεγάλη καρδία. Ακόμα και στην διαθήκη του η σκέψη και η έγνοια του πηγαίνει στους δικούς του, στους φίλους του, ανταμείψει, ήταν γενναιόδωρος. Αισθάνεται ευθύνη για τα παιδία του, για την ερπυλλίδα. Νοιάζεται να ελευθερωθούν οι δούλοι μετά τον γάμο της κόρης του. Τίμα την μνήμη της μητέρας του. Φαίνεται όμως επίσης πόσο πολύ αγαπούσε την πατρίδα του, τα Στάγειρα. Όσο ζούσε κατόρθωσε, όπως είπαμε, να ξαναχτιστούν μετά από την καταστροφή τους. Αφού πέθανε, άφησε παραγγελία να στηθούν μεγάλα αγάλματα στον Δία αλλά και στην Αθηνά. Αυτός ήταν ο άνθρωπός. Ήταν όμως και φιλόσοφος. Κάποτε τον ρώτησαν, διηγείται ο Διογένης τι κέρδισε από την φιλοσοφία. Και απάντησε : «το ότι κάνω χωρίς να με διατάξουν, αυτό που οι άλλοι κάνουν από τον φόβο των νόμων». Ο Αριστοτέλης μας δίνει το μεγαλύτερο μάθημα: η φιλοσοφία διδάσκει στον άνθρωπο να ενεργεί ελεύθερα, με την δική του ελεύθερη συνείδηση, εκεί όπου ο άλλοι ενεργούν μέσα από τον καταναγκασμό των νόμων. Ανεπιτάκτως ποιείν, σημαίνει πάνω από όλα εσωτερική ελευθερία. Να το τι προσφέρει η φιλοσοφία. Να τι κερδίζουμε αν μπορούμε, εμείς να το κερδίσουμε από την φιλοσοφία. 1.2 Τα έργα του Αριστοτέλη Όλα τα έργα του Αριστοτέλη τα είχαμε σε μια μορφή για την οποία υπεύθυνος είναι ο Ανδρόνικος. Το υλικό στο οποίο βασίστηκε η έκδοση του ήταν με τη μορφή που είχαν τον καιρό που πέθανε ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης από την μεριά του, δεν άφηνε τα διδακτικά του έργα σε μια σταθερή μορφή. Σ όλα τα έργα του βρίσκουμε μικρότερες ή μεγαλύτερες προσθήκες, που την ακριβή τους έκταση δε θα μπορέσουμε να την προσδιορίσουμε ποτέ. Τρείς είναι οι μεγάλες περίοδοι της ζωής του φιλοσόφου: - Τα χρόνια της πρώτης διαμονής στην Αθήνα: π.χ

15 - Τα χρόνια της παραμονής του στην Άσσο, την Μυτιλήνη, την Μακεδονία: π.χ - Τα χρόνια της δεύτερης διαμονής του στην Αθήνα : π.χ. Θάνατος στη Χαλκίδα το 322 π.χ Ενδεικτικά, στην Α περίοδο ανήκουν τα έργα : Κατηγορίαι, Περί Ερμηνείας, Τοπικά, Αναλυτικά, Ύστερα και Πρότερα, Μετά τα Φυσικά (ένα μέρος) βιβλίο Λ, Ποιητική, Ηθικά Μεγάλα, Ρητορική, Φυσικής Ακροάσεως (εκτός από 8 ο βιβλίο), Περί Ουρανού, Ηθικά Ευδήμια. Στην Β περίοδο ανήκουν τα έργα Περί ζώων ιστορίας, Περί ζώων μορίων, Περί ζώων πορείας, Περί ψυχής, Πολιτικά (ένα μέρος) Στην Γ περίοδο ανήκουν τα έργα: Πολιτικά, Των μετά τα φυσικά (Γ,Ε,Ζ-Η-Θ ) φυσικά (8 ο βιβλίο), Περί ζώων γενέσεως, Ηθικά Νικομάχεια. Το γεγονός, ότι τα έργα του σώζονται σήμερα οφείλεται σε κάποιες ευτυχείς συμπτώσεις που αγγίζουν τα όρια του φανταστικού. Ο Αριστοτέλης είχε δύο μόνο πραγματικούς μαθητές, τον Εύδημο από την Ρόδο και τον Θεόφραστο από τη Μυτιλήνη. Οι δύο αυτοί μαθητές φρόντισαν να διαφυλάξουν τα χειρόγραφα του. Ύστερα από το θάνατο του Αριστοτέλη κληρονόμησε τα βιβλία ο Θεόφραστος. Αυτός πάλι άφησε στη διαθήκη του όλη τη βιβλιοθήκη του στον Νηλέα, έναν απ τους τελευταίους προσωπικούς φίλους του Αριστοτέλη. Ο Νηλέας το κύριο μέρος της βιβλιοθήκης που κληρονόμησε το πούλησε ή το χάρισε στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Τα προσωπικά χειρόγραφα των παλαιών του φίλων από σεβασμό τα πήρε μαζί του στην Σκήψη της Μυτιλήνης. Έτσι έμειναν εκεί τα πρωτότυπα έργα του Αριστοτέλη για διακόσια περίπου χρόνια. Στις αρχές του πρώτου αιώνα π.χ ο Απελλικών, άνθρωπος πλούσιος και με πνευματικά ενδιαφέροντα, περισσότερο βιβλιόφιλος παρά φιλόσοφος, προσπαθούσε να συλλέξει όσο γίνονταν πιο παλιά χειρόγραφα. Με κάποιο τρόπο έφτασε στα αυτιά του ότι οι κληρονόμοι του Νηλέα στη Σκήψη είχαν ακόμη στη κατοχή τους τα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του Θεόφραστου και ότι οι ηγεμόνες της Πέργαμου, στους οποίους ήταν υποτελής η Σκήψη,είχαν προσπαθήσει να αποκτήσουν την

16 πολύτιμη συλλογή. Αγόρασε, λοιπόν αυτός τα βιβλία πληρώνοντας ένα μεγάλο ποσό και τα έφερε στην Αθήνα. Το 86 π.χ στην πλούσια σε έργα τέχνης λεία που ο Σύλλας μετέφερε στην Ρώμη ήταν και η βιβλιοθήκη του Απελλικώνα. Ακολούθησε η έκδοση των αριστοτελικών έργων από τον Ανδρόνικο. Αυτή η έκδοση άνοιξε για τους κατοπινούς το δρόμο προς τον Αριστοτέλη. Ο Πορφύριος για τον Ανδρόνικο λέει: «συνένωσε σε ένα έργο κείμενα που πραγματεύονταν το ίδιο θέμα και έτσι διαίρεσε τα έργα του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου σε βιβλία (πραγματείαι)». Επομένως η κατά θέματα κατάταξη των έργων στο αριστοτελικό corpus ανάγεται στον Ανδρόνικο. Η διδακτική παραγωγή του Αριστοτέλη αποτελείται από μαθήματα μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης ή από memoranda. Για τον Αριστοτέλη, η λέξη πραγματεία σημαίνει έναν τομέα επιστημονικής γνώσης καθώς κα την πνευματική ενασχόληση. Για τον Στράβωνα και τον Ανδρόνικο, σημαίνει βιβλίο. Ο Ανδρόνικος συνένωσε τα επιμέρους μαθήματα του Αριστοτέλη σε πραγματείες και ήταν αυτός που θεμελίωσε την αντίληψη, ότι ο Αριστοτέλης θέλησε να δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα. Η έκδοση του Ανδρόνικου σηματοδοτεί την αρχή των αριστοτελικών σπουδών. Για πρώτη φορά, κάπου τριακόσια χρόνια από το θάνατο του Αριστοτέλη, τα έργα του έγιναν προσιτά σε μια μορφή που επέτρεπε μια συνολική θεώρηση της φιλοσοφίας του.

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Η περίπτωση των γυναικών είναι ένα που αφήνει πολλά αναπάντητα ερωτήματα μιας και οι απόψεις του μεγάλου σταργείτη φιλοσόφου, Αριστοτέλη, δεν ξεκαθαρίζονται. Μάλιστα ο ίδιος συχνά πέφτει σε αντιφάσεις, όπως διαπιστώνουμε μέσα από τα έργα του κατόπιν ερευνών. Όταν ο Αριστοτέλης μιλάει για τις γυναίκες δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το κατώτερο και οικιακό τους ρόλο, όπως φαίνεται στα Πολιτικά (125 α 26-31). Ωστόσο, ο άνδρας και η γυναίκα δεν μπορούν να ζήσουν ο ένας δίχως τον άλλο. Η θέση της γυναίκας είναι κατουσίαν συνδεδεμένη με τον οίκο. Η γυναίκα μέσα στο νοικοκυριό δεν ασχολείται με την σωματική εργασία, που είναι χαρακτηριστική του δούλου, αλλά με την διατήρηση των αγαθών που προμηθεύουν οι άνδρες («η αποστολή του άνδρα είναι να αποκτά, ενώ της γυναίκας να αποταμιεύει»). Το ζήτημα της θέσης της γυναίκας μας οδηγεί στο ερώτημα για το ποια είναι η θέση του νοικοκυριού αφ εαυτού αλλά και σε σχέση με την πόλη. Οι γυναίκες έχουν την ευθύνη για την ικανοποίηση των αναγκών των συζύγων τους καθώς και για την τεκνοποίηση. Δεν έχουν καμία αρμοδιότητα ενασχόλησης με τα πολίτικά ενώ το πολιτικό τους «βουλεύεσθαι» είναι άκυρο. Οι γυναίκες εκπαιδεύονται όχι γιατί κάποια στιγμή θα βγουν από τον κατώτερο οικιακό τους ρόλο, αλλά για να σιγουρευτεί ότι ασκούν το ρόλο τους αποτελεσματικά σύμφωνα με τους γενικούς σκοπούς της πόλης.

18 Β ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΩΣ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 1.1 Ο ρόλος της γυναίκας Με μία πρώτη ματιά στο θέμα του ρόλου των γυναικών διαπιστώνουμε ότι οι ρόλοι του άνδρα και της γυναίκας στα πλαίσια του νοικοκυριού είναι διακριτά. Κάποια στοιχεία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε πληρέστερα το θέμα, προέρχονται απ τη δομή της οικογένειας. «Η φυσική προέλευση της οικογένειας βασίζεται στις διαφορετικές ικανότητες των μελών της, ανδρών και γυναικών, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση αφέντη δούλου». Η γυναίκα συνδέεται πιο πολύ με την ανατροφή των παιδιών και την ζωή μέσα στο σπίτι, ενώ ο άνδρας με την απόκτηση πλούτου του σπιτιού που η γυναίκα έχει καθήκον να διατηρήσει, όπως προείπαμε. Στην περίπτωση των αγροτών, ο άνδρας είναι αυτός που δουλεύει στο χωράφι, ενώ η γυναίκα φροντίζει μέσα στο σπίτι. Εφόσον ο Αριστοτέλης συσχετίζει την αρετή με το λειτουργικό ρόλο, απαιτεί απ τις γυναίκες ένα είδος αρετής που αντανακλά τον οικιακό τους ρόλο. Οι γυναίκες στον Αριστοτέλη δεν χρειάζεται να έχουν την ίδια μορφή θάρρους με τους άνδρες. Το θάρρος των ανδρών σχετίζεται με την διαταγή των ενώ των γυναικών με την υπομονή υποταγής. Οι γυναίκες πρέπει να είναι μετριοπαθείς αλλά όχι με τον τρόπο των ανδρών (1260 α 21), διότι αν ήταν σεμνές όπως είναι οι καλοί άνδρες, θα ήταν φλύαρες (1277 b 23). Η υπεροχή του άνδρα αποδεικνύεται απ ότι εκείνος οφείλει να άρχει και η σύζυγος να τον υπακούει, όχι μόνο γιατί το επιτάσσει η φύση αλλά και γιατί μόνο τότε θα είναι και οι δύο ενάρετοι (σώφρονες, δίκαιο, καλοί). Αυτό παρατηρεί και στο ζωικό βασίλειο «εξαιτίας του ηπιότερου χαρακτήρα κάθε θηλυκού πλάσματος». Ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι στους άνδρες ταιριάζει καλύτερα να διατάζουν, παρά στις γυναίκες, το αρσενικό, υποστηρίζει είναι ανώτερο απ το θηλυκό, το πρώτο εξουσιάζει, ενώ το δεύτερο εξουσιάζεται.

19 Γι αυτό ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τη συζυγική σχέση μ ένα τρόπο που παραπέμπει στη σχέση άρχοντος-αρχόμενου. «Ο άνδρας είναι περισσότερο κατάλληλος για αρχηγία», άνδρες και γυναίκες είναι πολιτικά ίσοι, πλην του ότι δεν υπάρχει διαφοροποίηση εξουσίας, οι άνδρες εξουσιάζουν συνεχώς. Απ την μία δηλαδή η σύζυγος αντιμετωπίζεται σαν ισότιμη με τον σύζυγο, αφού η εξουσία που της ασκεί ο τελευταίος είναι πολιτική, κάτι που σημαίνει σχέση ισότητας ανάμεσα σε εξουσιαστή και εξουσιαζόμενου. Απ την άλλη, αντιμετωπίζεται όχι σαν ισότιμη γιατί ενώ η πολιτική εξουσία σημαίνει εναλλαγή άρχειν και άρχεσθαι, στην περίπτωση του συζύγου και της συζύγου δεν έχουμε αυτή την αλληλοδιαδοχή. Για τον πολιτικό η σχέση υπεροχής είναι προσωρινή για όσο κυβερνά, ενώ για το σύζυγο μόνιμη. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει πως ένας άνδρας έχει το πρώτο λόγο στις αποφάσεις που σχετίζονται με το νοικοκυριό και με τα οικιακά ζητήματα. Υπάρχουν φορές που πρέπει να εξουσιοδοτηθεί ο άνδρας απ τη γυναίκα του για τα ζητήματα που δεν ταιριάζει σε αυτόν να ασχοληθεί. Στην περίπτωση των γυναικών ο Αριστοτέλης μέσα από μια σύνθεση του ψυχολογικού προφίλ τους, της συμπεριφοράς και της σωματικής τους κατάστασης «εξηγεί το ρόλο τους μέσα στο νοικοκυριό και τελικά το ιδιότυπο είδος της αρετής τους». Η σωματική διάπλαση των γυναικών υστερεί σε σύγκριση με την ανδρική. Αυτό την οδηγεί σε ένα ρόλο οικιακό. Γεγονός όμως είναι ότι παρόλο που η σύζυγος υπόκειται στην εξουσία του συζύγου της, αυτό δεν σημαίνει πως τα συμφέροντά της υπόκεινται σ αυτά του άνδρα της, με τον τρόπο που συμβαίνει στη σχέση αφέντη- δούλου. 1.2 Η «εκ φύσεως» ανισότιμη σχέση άνδρα γυναίκας Ο Αριστοτέλης τη σχέση άνδρα-γυναίκας τη θεωρεί «εκ φύσεως» ανισότιμη και γι αυτό χρησιμοποιεί φράσεις που εκφράζουν παλιές προκαταλήψεις, όπως τον ισχυρισμό ότι ο άνδρας είναι ανώτερος από την γυναίκα. Η έκφραση του Αριστοτέλη όπως παρατηρεί ο Kullmann είναι προσεκτική, η γλώσσα έχει δύο δυνατότητες για να αποδώσει την έννοια «ανώτερος» : κρείττων και βελτίων, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τη λέξη «κρείττων» στο συγκεκριμένο χωρίο που όση αξιολογική χροιά κι αν δώσουμε δηλώνει το ισχυρότερος. Η κύρια σημασία της λέξης αφορά στη μεγαλύτερη φυσική ρώμη του άνδρα. Στην παραπάνω φράση ενυπάρχουν και λαϊκές αντιλήψεις για την κατωτερότητα του γυναικείου γένους. O Kullmann μας θυμίζει τον πυθαγόρειο πίνακα των εναντίων τον οποίο μνημονεύει ο Αριστοτέλης

20 στα Μετά τα Φυσικά. Ο πίνακας έχει μια θετική και μια αρνητική στήλη ποιοτήτων. Τα θηλυκό καταχωρίζεται στη στήλη που περιλαμβάνονται το αριστερό, το καμπύλο, το σκοτεινό, το κακό. Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε με την εμβρυολογία και την κληρονομικότητα και αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι απόψεις του για την θέση της γυναίκας όσο εσφαλμένες κι αν είναι δεν οφείλονται σε αστόχαστη υιοθέτηση προκαταλήψεων. Παρατηρούμε μια σειρά φράσεων που είναι προκλητικές. Στο Περί Ζώων γενέσεως γράφει το θηλυκό αποτελεί απόκλιση («παρέκβασις») απ το αρσενικό και ότι δεν είναι μόνο πιο αδύναμο αλλά και ψυχρότερο «εκ φύσεως». Επίσης χαρακτηρίζει το θηλυκό σαν να είναι ανάπηρο αρσενικό. Ο Αριστοτέλης βασίζεται στην παρατήρηση του ότι στους ευνούχους αναπτύσσονται δευτερογενή θηλυκά χαρακτηριστικά. Αυτό συμβαίνει γράφει ρητά στο σύγγραμμα του «Αι περί τα ζώα ιστορίαι» λόγω αναπηρίας ενός μέρους και περιγράφει ανάλογες παρατηρήσεις σε ζώα καθώς και πειράματα από ζώα. Γεγονός είναι ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως αφετηριακό σημείο των συλλογισμών του γενικές παραδεκτές απόψεις. Σύμφωνα με την επιστημολογία του, όπως διαπιστώνεται στα Αναλυτικά Ύστερα επιβάλλεται κανείς να εκκινεί από γνώσεις που προϋπάρχουν εάν θέλει να φτάσει σε καινούργιες. Επομένως σημασία έχει πως προχωρεί ο Αριστοτέλης.

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 2.1 Το γυναικείο ήθος Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι τα φυσικά χαρακτηριστικά καθορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις. Όλοι διαθέτουν ηθικές αρετές, άρχοντες, αρχόμενοι,όμως όχι με τον ίδιο τρόπο. Στο καθένα εμφανίζονται με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με τον προορισμό του. Οι γυναίκες είναι προορισμένες από την φύση τους να ζουν υπό την εποπτεία του συζύγου τους, άρα η φύση τις έχει προετοιμάσει σωματικά και ψυχολογικά για το ρόλο αυτό. Οι γυναίκες περισσότερο υπακούουν παρά άρχουν. Στα Ηθικά Νικομάχεια, ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην διανοητική αρετή της «πρακτικής σοφίας» που είναι απαραίτητη για «άσκηση πλήρους ηθικής». Στα Πολιτικά στο βιβλίο Γ ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι μόνο οι άρχοντες έχουν πρακτική σοφία, ενώ οι αρχόμενοι απλά «αληθινή γνώμη». Συνεπώς οι γυναίκες είναι κατώτερες από τους άνδρες αφού δεν διαθέτουν «πρακτική σοφία». Ο Levy Holton κάνει μια παράτολμη ίσως ερμηνευτική προσπάθεια, και ισχυρίζεται ότι «οι γυναίκες είναι ανώτερες σε κάθε διανοητικό χαρακτηριστικό». Ο Levy Holton δεν βρίσκει στο κείμενο κάποια ιδιαίτερη διανοητική μειονεξία στις γυναίκες που να δικαιολογεί την ολοκληρωτική και μόνιμη ανδρική κυριαρχία. Η παραπάνω πρόταση σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες ως προς τις διανοητικές και ηθικές τους δυνάμεις είναι ίσες με τους άνδρες, και κατά συνέπεια έχουν ικανότητες διακυβέρνησης, έρχονται σε αντιπαράθεση με την πεποίθηση του Αριστοτέλη, «ότι αρμόζει στους άνδρες περισσότερο να δίνουν εντολές». Η αρετή των γυναικών διαφέρει απ των ανδρών διότι είναι διαφορετικοί οι ρόλοι που επιτελούν. Η κατάλληλη αρετή για όσους κυβερνώνται βασίζεται στην αληθινή γνώμη ενώ η αρετή του άρχοντα απαιτεί πλήρη πρακτική σοφία. Στο έργο του Αριστοτέλη Αι περί τα ζώα ιστορίαι, υπάρχει ένα χωρίο σχετικό με το διαφορετικό ήθος του αρσενικού και του θηλυκού. Εκεί ο

22 Αριστοτέλης περιγράφει τις διαφορές του αρσενικού και του θηλυκού ως προς το χαρακτήρα. Ο χαρακτήρας του θηλυκού είναι πιο ήπιος, υποτάσσεται πιο εύκολα, είναι ευμαθέστερος, λιγότερο ορμητικός, πιο πονηρός, πιο ευαίσθητος, νοιάζεται περισσότερο για την τροφή των παιδιών τους, σε αντίθεση με τ αρσενικά που είναι πιο ορμητικά, πιο άγρια, απλούστερα και λιγότερο ύπουλα. Οι γυναίκες είναι πιο παθιάρες και πιο επιρρεπής στα δάκρυα και έχουν καλύτερη μνήμη απ τους άνδρες. Ακόμα οι γυναίκες είναι πιο ζηλιάρες, πιο παραπονιάρες και τσακώνονται ευκολότερα απ τους άνδρες. Οι γυναίκες-μητέρες αγαπούν τα παιδία τους περισσότερο απ τους πατέρες διότι τα θεωρούν περισσότερο δικό τους έργο καθώς πονούν στην γέννησή τους και οι άνθρωποι ορίζουν μια εργασία από την δυσκολία της. Επιπλέον, το θηλυκό είναι πιο δύσθυμο, απελπίζεται ευκολότερα απ τα αρσενικό, είναι πιο αδιάντροπο, λέει συχνά ψέματα, εξαπατά πρόθυμα, είναι πιο οκνηρό και χρειάζεται λιγότερο τροφή μιας και κινείται λιγότερο. Τα αρσενικά είναι πιο γενναία και πρόθυμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι αρσενικές σουπιές που σπεύδουν σε βοήθεια των θηλυκών, όταν αυτές καρφωθούν σε τρίαινα, σε αντίθεση ε τα θηλυκά που όταν αντιληφθούν τον κίνδυνο προσπαθούν να διαφύγουν παρά να βοηθήσουν τ αρσενικά. Στα Φυσιογνωμικά, ο Αριστοτέλης επιχειρεί να συσχετίσει κάθε εξωτερικό χαρακτηριστικό των όντων με κάποιο συγκεκριμένο ηθικό χαρακτηριστικό. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει τα μάτια, το μέτωπο, το κεφάλι και το πρόσωπο είναι τα σημαντικότερα σημεία όπου πρέπει να εστιάσει κάποιος για να αντλήσει πληροφορίες σχετικά με την ηθική συγκρότηση του όντος. Πιο πολλά στοιχεία αντλεί κανείς παρατηρώντας την περιοχή του στήθους, των ποδιών και των ώμων. Ο φιλόσοφος γενικά τονίζει την σημαντικότητα της διάκρισης των όντων σε άρρενα και θήλεα. 22. Η γυναίκα και ο έγγαμος βίος Ο Αριστοτέλης προσδιορίζει τη σχέση του άνδρα και της γυναίκας εντός δύο διαφορετικών πλαισίων. Στα Ηθικά το πλαίσιο είναι εκείνο που ορίζεται μέσα από τους προσωπικούς δεσμούς και την πατρότητα. Στα Πολιτικά, το πλαίσιο είναι οικονομικό. Στη δεύτερη περίπτωση προτεραιότητα έχει η συσχέτιση του οίκου με την πόλη. Ο οίκος είναι ο πρότερος θεσμός και αναγκαιότερος από την πόλη που παρουσιάζεται σαν προϊόν πολιτικής δραστηριότητας. Την σημασία του οίκου ενισχύει το γεγονός ότι βασικές πολιτικές σχέσεις γεννιούνται και βασίζονται στον οίκο. Ο οίκος συνίσταται από τις εξής

23 τρεις σχέσεις : 1) η συζυγική σχέση μεταξύ άνδρα και γυναίκας, η 2)σχέση δούλου και κυρίου, και η 3) και η γονική σχέση πατρός και παιδιού. Στην έγγαμη συμβίωση ισχύει κατά τον Αριστοτέλη, το άρχειν και το άρχεσθαι, δηλαδή, ο άνδρας άρχει η γυναίκα άρχεται. Με δεδομένο ότι σε μια πολιτεία το άρχειν και το άρχεσθαι εναλλάσσονται, εντούτοις δεν συμβαίνει το ίδιο στο γάμο. Συνεπώς, η άποψη του Αριστοτέλη ότι η εξουσία ενός άνδρα είναι πολιτική εξουσία, φαίνεται λάθος. Γι αυτό ο σταγειρίτης φιλόσοφος σπεύδει στα Ηθικά Νικομάχεια να χρησιμοποιήσει τον όρο αριστοκρατικό πολίτευμα, που δεν προυποθέτει την εναλλαγή του άρχειν και άρχεσθαι μεταξύ όλων των πολιτών. Βέβαια η κυριαρχία ενός άνδρα είναι περιορισμένη, άνδρας πρέπει ν αφήνει στην γυναίκα του ό, τι ανήκει στα καθήκοντα της γύρω από το νοικοκυριό και τα οικιακά. Επίσης ο Αριστοτέλης αναφέρεται και στο πότε πρέπει να παντρεύονται ο άνδρας με την γυναίκα και για πόσο χρονικό διάστημα πρέπει να γίνεται η τεκνοποίηση. Έτσι ο μεγάλος φιλόσοφος ρυθμίζει τα πάντα μέχρι την τελική λεπτομέρεια. Η ηλικία που κρίνεται κατάλληλη για γάμο για τις γυναίκες γύρω στα δεκαοχτώ ενώ για τους άνδρες προσδιορίζεται στα τριάντα πέντε, δηλαδή η διαφορά τους να είναι περίπου είκοσι χρόνια. Αυτό συμβαίνει ώστε η ένωση των σωμάτων να γίνεται στην ακμή τους και να φτάνουν μαζί στη λήξη της αναπαραγωγής τον κατάλληλο καιρό. Η συνουσία πολύ νεαρών ατόμων η πολύ ηλικιωμένων βλάπτουν την τεκνοποιία. Για το θέμα της άμβλωσης, ο Αριστοτέλης τη διακρίνει μεταξύ παράνομης και νόμιμης, με βάση την ύπαρξη της συναίσθησης της ζωής στο έμβρυο. Η αντίληψη αυτή κρίνεται απάνθρωπη από πλευράς του και δεν μπορεί να αποδειχτεί επιστημονικά. Προκειμένου αυτός, όπως και ο Πλάτων, να διατηρήσει ένα ορισμένο αριθμό παιδιών, δε διστάζει να πάρει απ τη μητέρα το αγέννητο παιδί της. Για τις εγκυμονούσες γυναίκες επειδή θέλει να εξασφαλίσει καλούς και γερούς απογόνους για την πολιτεία δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πρέπει να κινούνται, να τρώνε θρεπτικά, το μυαλό τους όμως πρέπει να μένει ήρεμο. Η μορφή στα παιδία μεταβιβάζεται απ τον πατέρα, σημειώνει στο «Περί ζώων γενέσεως» ο Αριστοτέλης. Τη φύση δηλαδή του απογόνου την καθορίζει αποκλειστικά ο άνδρας, ενώ η γυναίκα απλά τρέφει στην κοιλία της το σπέρμα και αποτελεί κατά μια έννοια, μόνο την υποδοχή για το σπέρμα χωρίς να συμβάλλει καθόλου στην μορφή. Θέλοντας όμως ο Αριστοτέλης να ξεφύγει απ την απολυτότητα που φανερώνει αυτή η θέση με τρόπο αξιοπρόσεκτο στο «Περί ζώων γενέσεως» τονίζει ότι μόνο ο άνδρας μεταβιβάζει τη μορφή στους απογόνους, έτσι ώστε η γυναίκα και άνδρας να συμβάλλουν εξίσου στις γενετικές καταβολές των απογόνων τους.

24 Στα Ηθικά Νικομάχεια, ο Αριστοτέλης αποδεικνύει την φυσική αναγκαιότητα του ζευγαρώματος άρρενος και θήλεος. Ο άνθρωπος από την φύση του αναζητά να ζευγαρώσει πρώτα και μετά να κάνει οικογένεια. Η οικογένεια προηγείται της πολιτικής κοινότητας ενώ η τεκνοποίηση είναι κοινό γνώρισμα των ζώων. Όμως στον άνθρωπο, στη σχέση άντρα γυναίκας η τεκνοποίηση δεν είναι ο μόνος λόγος ζευγαρώματος. Ο Αριστοτέλης συνεχίζει λέγοντας ότι η σχέση αυτή περιλαμβάνει την αμοιβαία υποστήριξη, τον καταμερισμό εργασίας για την αντιμετώπιση των απαιτήσεων της ζωής. Άλλες εργασίες διεκπεραιώνει η γυναίκα και άλλες ο άνδρας. Αλληλοϋποστηρίζονται βοηθούν ο ένας τον άλλο και προσπαθούν για το κοινό συμφέρον που διοχετεύεται στο σπίτι τους και στην οικογένειά τους. Η σχέση τους βέβαια μπορεί να στηρίζεται και στην ανωτερότητα του χαρακτήρα, στην αρετή, εφόσον και οι δύο σύντροφοι είναι καλοί άνθρωποι. Τότε θα έχουν και οι δύο τη δική τους αρετή και θα χαίρονται γι αυτή. Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης αναφέρει πως η έγγαμη συμβίωση είναι ανάλογη με την πολιτική κοινωνία. Εκτός από την έμφυτη ορμή που νιώθουν ο άντρας και η γυναίκα, ζευγαρώνουν και βάσει του κριτηρίου της αρετής. Ο άνθρωπος, λέει ο Αριστοτέλης, είναι κοινωνικό όν, που δεν συνδέεται με έναν τυχαίο, αρσενικό ή θηλυκό ανάλογα, όπως τα άλλα ζώα, αλλά με εκείνους που εκ φύσεως έχει συγγένεια και μάλιστα τέτοια που να διαρκεί όλο το χρόνο. Στα Ηθικά Μεγάλα, γίνεται λόγος για το δίκαιο που πρέπει να διέπει τη συζυγική σχέση και το δίκαιο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι πλησιάζει το πολιτικό δίκαιο, «γιατί η σύζυγος αν και κατώτερη από το σύζυγο, είναι όμως πιο στενά δεμένη μαζί του, και η σχέση τους μοιάζει με ισότητα, επειδή η ζωή τους προσεγγίζει την πολιτική κοινωνία, ώστε το δίκαιο ανάμεσα στο σύζυγο και τη σύζυγο μοιάζει περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο με το δίκαιο ανάμεσα στους πολίτες». Στο ίδιο έργο αναφέρεται πως η συμβίωση μεταξύ άνδρα και γυναίκας, εκτός από φυσική,είναι και άνιση, όταν ο Αριστοτέλης λέει πως τους συνδέει αναλογικά άνιση φιλία, πως υπάρχει διαβάθμιση χειρότερου και καλύτερου στη σχέση τους. Γιατί, υποστηρίζει, όταν πρόκειται να αποδώσει κανείς το αγαθό, θα δώσει περισσότερα σ όποιον υπερέχει. Αυτή είναι η αναλογική ισότητα. Στον οικονομικό ο άνδρας και η γυναίκα διακρίνονται μεταξύ τους από την κατοχή δυνατοτήτων που δεν εξυπηρετούν σε κάθε περίπτωση τα ίδια έργα, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις τα αντίθετα παρόλο που συνεισφέρουν στον ίδιο σκοπό. Η φύση έχει κάνει το ένα φύλο δυνατότερο και το άλλο ασθενέστερο, έτσι ώστε ο άνδρας με την ανδρεία του να μπορεί να αποκρούει τους εχθρούς και η γυναίκα εξαιτίας του φόβου της να είναι πιο προσεκτική. Ο άντρας εξασφαλίζει τις

25 προμήθειες έξω από το σπίτι και η γυναίκα τις διαφυλάττει μέσα στο σπίτι. Στο θέμα των παιδιών και οι δύο συμμετέχουν στην τεκνοποίηση ο καθένας όμως έχει διαφορετική αποστολή. Όσον αφορά το μεγάλωμα των παιδιών η γυναίκα φροντίζει για να τα θρέψει, ενώ ο άνδρας να τα εκπαιδεύσει. Έπειτα ορίζονται κανόνες συμπεριφοράς απέναντι στην γυναίκα. Ο άνδρας απαγορεύεται να την αδικήσει πηγαίνοντας με άλλες γυναίκες, γιατί έτσι και ο ίδιος δεν κινδυνεύει να αδικηθεί απ αυτήν. Οι γυναίκες ακόμα, δεν πρέπει να είναι φορτικές στους άνδρες, να μην μπορούν να βρουν ησυχία, όταν αυτοί λείπουν, αλλά να συνηθίζουν οι άνδρες τις γυναίκες, ώστε να είναι ικανοποιημένες και όταν αυτοί βρίσκονται σπίτι και όταν απουσιάζου. Τέλος αποδοκιμάζει τον καλλωπισμό. Τελικά ο Αριστοτέλης λέει ή δε λέει ότι οι γυναίκες είναι κατώτερες απ τους άνδρες; Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει την κατωτερότητα των γυναικών ωστόσο οι απόψεις αυτές δεν είναι τόσο απόλυτες, όσο συνήθως υποστηρίζεται. Αυτό που προκύπτει είναι ότι ο άνδρας και η γυναίκα δεν διαφέρουν είδει. Η διαφορά προκύπτει από το γεγονός ότι οι αρετές της γυναίκας ασκούνται σε ρόλους κατώτερους. Αυτή η προβολή της κατωτερότητάς του ρόλου πάνω στον ηθικό εξοπλισμό της γυναίκας δεν φωτίζει, αλλά αντίθετα υποβιβάζει την αξία των αρετών της.

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 3.1 Η γυναίκα ως πολίτης στον Αριστοτέλη Το ζήτημα σχετικά με την θέση της γυναίκας είναι ιδιαίτερα λεπτό, και θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι γυναίκες ούτε με τους δούλους ταυτίζονται ούτε γεννιούνται όπως τα παιδιά των δούλων, αλλά είναι κάτι μεταξύ δούλου και ελεύθερου. Η γυναίκα δεν είναι υποταγμένη στον άνδρα όπως είναι η σχέση δούλου- κυρίου. Δεν ανήκει στην τάξη των δούλων. Ο καθένας «εκ φύσεως» επιτελεί διαφορετικό σκοπό. Αντίθετα στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης είναι ξεκάθαρος όταν λέει ότι στους βάρβαρους η γυναίκα και ο δούλος ανήκουν στην ίδια τάξη, ότι εξισώνονται. Αυτό συμβαίνει εκεί διότι δεν υπάρχουν φυσικοί άρχοντες και η κοινωνία τους προκύπτει απ την ένωση δούλου και δούλης. Στην περίπτωση αυτή ο Αριστοτέλης καταλογίζει σφάλμα σ αυτές τις κοινωνίες (τις μη ελληνικές) που δεν προβαίνουν σε διάκριση ανάμεσα σε γυναίκες και δούλους. Η διαφορά εντοπίζεται στον τρόπο άσκησης της εξουσίας, στην περίπτωση των δούλων πρόκειται για δεσποτεία σε αντίθεση με τις γυναίκες που εξουσιάζονται σαν ελεύθερα άτομα. Σύμφωνα με τους αριστοτελικούς όρους, για να αποκαλείται ένας άνθρωπος ελεύθερος θα πρέπει να υπάρχει για το δικό του καλό, και όχι ενός άλλου, δηλαδή να του συμπεριφέρονται σαν να έχει ανεξάρτητη αξία. Συνεπώς, η θεμελιώδης διαφορά μεταξύ δούλων και γυναικών είναι πως οι πρώτοι χρησιμοποιούνται ως εργαλεία απ τον αφέντη τους για την εξυπηρέτηση δικών του αναγκών, ενώ κάθε γυναίκα έχει τα δικά της ανεξάρτητα συμφέροντα. Για τον Αριστοτέλη οι γυναίκες και τα παιδία πρέπει να εξουσιάζονται σαν ελεύθεροι πολίτες για το δικό τους καλό, ενώ οι δούλοι είναι για να εξουσιάζονται με δεσποτικό τρόπο ώστε να εξυπηρετείται το συμφέρον του κυρίου τους. Ωστόσο, ο περιορισμός της γυναίκας στα του οίκου την αποκλείει απ την πολιτική ζωή. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο τρόπος εξουσίας των ανδρών πάνω στις γυναίκες σχετίζεται με την άσκηση πολιτικής εξουσίας, μια μορφή εξουσίας που ταιριάζει μεταξύ ίσων.

27 Η πολιτική εξουσία, μας λέει ο φιλόσοφος, έχει να κάνει με την εναλλαγή του άρχειν και του άρχεσθαι, διότι ανάμεσα σε ίσους πολίτες κανένα άτομο δεν στερείται από ένα μερίδιο άσκησης εξουσίας. Όμως στην περίπτωση γυναικών ο Αριστοτέλης είναι κάθετος και αρνείται την οποιαδήποτε εναλλαγή στη διακυβέρνηση. Η σύζυγος παρομοιάζεται με τον νεαρό πολίτη, κανείς τους δεν μετέχει στα πολιτικά αξιώματα. Η διαφορά όμως μεταξύ τους είναι ότι ο νέος γνωρίζει πως όταν ωριμάσει θα έρθει η σειρά του να πάρει μέρος στην εξουσία, ενώ για την γυναίκα δεν υπάρχει τέτοια περίπτωση. Στο ιδεώδες κράτος του Αριστοτέλη το σώμα των πολιτών χωρίζεται στους νέους, οι οποίοι φέρνουν εις πέρας τα στρατιωτικά τους καθήκοντα, ενώ οι μεγαλύτεροι κρατούν τα πολιτικά αξιώματα. Κατά τον Αριστοτέλη η ίδια η φύση κάνει διάκριση, όταν δημιούργησε τη διαφορά ανάμεσα στον ηλικιωμένο και στο νέο μέσα στα ίδια είδη, τα οποία ταίριαξε έτσι ώστε το ένα να κυβερνά και το άλλο να κυβερνιέται. Οι νέοι δεν έχουν την σοφία για να κυβερνήσουν αλλά μαθαίνουν μέσω της εμπειρίας τους ως εξουσιαζόμενοι, πώς να κυβερνούν με πολιτικό τρόπο οι ίδιοι. Εάν η έννοια του πολίτη σχετίζεται άμεσα με τη συμμετοχή σε πολιτικά αξιώματα, πως συμβαίνει οι νεότεροι πολίτες να μην συμμετέχουν στην διακυβέρνηση αλλά και να διατηρούν ταυτόχρονα την ιδιότητα του πολίτη; Για τον Αριστοτέλη δεν τίθεται τέτοιο ζήτημα διότι δεδομένης της προφανούς σχέσης ηλικίας και εμπειρίας είναι λογικό για τους μεγαλύτερους πολίτες να κυβερνούν και οι νεότεροι πολίτες να συγκεντρώνονται σε στρατιωτικά καθήκοντα, ενώ οι δύο αυτές ομάδες λαμβάνονται ως πολιτικά ίσες. Η ομαλή λειτουργία του κράτους δεν διαταράσσεται αφού οι νέοι πολίτες γνωρίζουν πως προϊούσης της ηλικίας θα έρθει και η δική τους σειρά. Συνεπώς, τα παραπάνω στην περίπτωση των ανδρών και των γυναικών εφαρμόζονται ως εξής: η σύζυγος έχει την ίδια μεταχείριση με τον νέο πολίτη, ισότιμη με τον άνδρα που την εξουσιάζει, αλλά χωρίς την εμπειρία της διακυβέρνησης. Η διαφορά στο νεαρό πολίτη και στη γυναίκα είναι ότι η δεύτερη ποτέ δεν αναλαμβάνει τη διοίκηση. Ο ισχυρισμός ισότιμη συνεπώς ηχεί ψεύτικος αλλά φωτίζεται με το παράδειγμα αυτό η άποψη του Αριστοτέλη για τον πολίτη γυναίκα και της σχέσης της με το σύζυγο. Ο σύζυγος πάντα θα καθοδηγεί την γυναίκα λόγω της εμπειρίας του, χωρίς αυτή να έχει προοπτική για να γίνει αυτεξούσια κάποια στιγμή, όπως στην περίπτωση του νεαρού πολίτη. 3.2 Το άκυρο γυναικείο βουλευτικό

28 Ο Αριστοτέλης θέλοντας να κάνει μια βαθύτερη ανάλυση για το ρόλο της γυναίκας, ερεύνησε μαζί μ άλλα μέλη της Ακαδημίας, τη συναισθηματική της αντίδραση και εντόπισε μια θεμελιώδη διάκριση λόγου και συναισθήματος. Έπειτα εφάρμοσε μια διμερή ψυχολογία ώστε να εξηγήσει το ρόλο των γυναικών μέσα στην κοινωνία. έτσι προβαίνει σε μία διάκριση λογικών και μη λογικών ημίσεων της ψυχής (1260 α 6-7), και αντιπαραθέτει τις ψυχικές ικανότητες των γυναικών με εκείνες των δούλων και των παιδιών. Στα Ηθικά Νικομάχεια, το θέμα της «οικίας» εξετάζεται λεπτομερώς, μιας και για τον Αριστοτέλη η οικία είναι η πιο βασική και απαραίτητη («πρότερον και αναγκαιότερον») από την πολιτεία (Ηθικά Νικομάχεια, 1102 α 18). Η οικία είναι ο τόπος που παράγονται τα τρόφιμα και αναπαράγεται το ανθρώπινο είδος, σ αυτή δηλαδή ενυπάρχουν τα πιο σημαντικά στοιχεία για την ανθρώπινη επιβίωση (πβ. Περί ψυχής, Β 415 α 23-26). Μέσα στην οικία αναπτύσσονται τριών ειδών σχέσεις: άνδρας/γυναίκα, κύριος/δούλος/, γονέας/παιδί. Κάθε ένα από τα μέλη της διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τρόπο που δρα το πολιτικό βουλευτικό τους. Ο δούλος δεν έχει άποψη για το πώς διοικείται η οικία ενώ τα παιδιά θα αναπτύξουν το βουλευτικόν όταν θα ενηλικιωθούν και θα συμμετάσχουν τότε στη λειτουργία της οικίας. Σε αντίθεση με τους δούλους οι γυναίκες διαθέτουν συλλογιστική ικανότητα αλλά δίχως εξουσία (άκυρον). Οι γυναίκες έχουν την ικανότητα να σκέπτονται γι αυτό πρέπει να διαχωρίζονται από τους φύσει δούλους, που στερούνται την αρετή του βουλεύεσθαι και τα παιδία στα οποία δεν έχει αναπτυχθεί ακόμα. Όμως το γυναικείο βουλευτικό είναι αδύναμο (ανίσχυρο) λόγω της σύνθεσής του με το άλογο μέρος της ψυχής. Το έλλογο μέρος έχει την δυνατότητα να υποτάσσεται σε συλλογισμούς, το δε άλογο σχετίζεται με την όρεξη και την επιθυμία. Οι γυναίκες απ την μια μεριά έχουν σαφώς ένα ρόλο ανώτερο απ το ρόλο των δούλων και των παιδιών, απ την άλλη ο ρόλος τους είναι κατώτερος από εκείνον των ανδρών. Ο Αριστοτέλης συγκρίνει το τελευταίο κεφάλαιο Α βιβλίου των Πολιτικών την ψυχή των δούλων, τα ν γυναικών και των παιδιών. Ενώ και στις τρείς κατηγορίες υπάρχουν όλα τα μέρη της ψυχής, διαφέρουν στο βαθμό που είναι παρόντα στον καθένα απ αυτούς. Ο δούλος στερείται παντελώς συλλογιστικής ικανότητας, η γυναίκα διαθέτει αλλά υπολείπεται σε κύρος, ενώ του παιδιού είναι ημιτελής. Ο Fortenbaugh κάνει λόγο για έλλειψη κύρους μεταξύ των μερών της γυναικείας ψυχής. Οι γυναίκες δεν είναι σε θέση να επιβάλλουν την λογική πάνω στις επιθυμίες και στα πάθη τους. Ο Δ.Ζ Ανδριανόπουλος φαίνεται να έχει διαφορετική άποψη καθώς πιστεύει πως κανένα