ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.)

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.) «Διερμηνεία και Μετάφραση» Tων Τμημάτων: Φιλολογίας, Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, και Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Δ ι δ α κ τ ο ρ ι κ ή δ ι α τ ρ ι β ή γ ι α τ η ν α π ό κ τ η σ η Διδακτορικού Διπλώματος στη Μετάφραση-Μεταφρασεολογία μ ε θ έ μ α «Ονοματικά σύνολα της Νέας Ελληνικής: Αυτόματη αναγνώριση και εξάλειψη μορφολογικών αμφισημιών κατά την αυτόματη επεξεργασία κειμένων. Προτάσεις εφαρμογής στη μετάφραση» Noun phrases in Modern Greek: Automatic recognition and morphological disambiguation in automatic text processing. Some suggestions for possible applications in translation Κυριακή Ιωαννίδου Επταμελής εξεταστική επιτροπή: Παναγιώτα Κυριακοπούλου (επιβλέπουσα) Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (μέλος της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής) Συμεών Γραμμενίδης (μέλος της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής) Ξανθίππη Δημητρούλια Γεώργιος Μικρός Ανδρομάχη-Βιργινία Πανταζάρα Αικατερίνη Φραντζή ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

2 Η παρούσα διδακτορική διατριβή έχει συγχρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» - «Επένδυση στην κοινωνία της γνώσης» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: Ηράκλειτος ΙΙ. Ενίσχυση του ανθρώπινου ερευνητικού δυναμικού μέσω της υλοποίησης διδακτορικής έρευνας 1

3 Στις δύο μου γιαγιάδες Κική Ιωαννίδου και Νίκη Σεφέρογλου-Κοντοσταύλου 2

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η εκπόνηση της διδακτορικής μου διατριβής αποτέλεσε ένα μεγάλο και δύσκολο δρόμο για μένα. Ο δρόμος αυτός είχε πολλά εμπόδια αλλά είχε και πολλούς ανθρώπους που βοήθησαν και συνέβαλαν στην άφιξη στη προορισμό μου και την ολοκλήρωση της διατριβής μου. Αυτούς θα ήθελα να ευχαριστήσω σε αυτό το σημείο. Καταρχήν, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Τίτα Κυριακοπούλου, η οποία με μύησε στο χώρο της έρευνας, μου ενέπνευσε την αγάπη για τον κλάδο αυτό και μου πρότεινε το θέμα αυτό. Χάρη στην κ. Τίτα Κυριακοπούλου, είμαι μέλος ενός εργαστηρίου, το οποίο εκείνη ίδρυσε και αποτέλεσε χώρο εργασίας από τα προπτυχιακά μου κιόλας χρόνια. Σε αυτό το εργαστήριο έζησα πολλές εμπειρίες και απέκτησα υψηλά ιδανικά για το χώρο της έρευνας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον κ. Σίμο Γραμμενίδη για την εμπιστοσύνη που μου έδειχνε από τα πρώτα κιόλας χρόνια της γνωριμίας μας καθώς και για τη στήριξη που μου παρείχε καθόλη τη διάρκεια της εκπόνησης της διατριβής μου. Επίσης, θέλω να ευχαριστήσω την κ. Άννα Αναστασιάδη για τα πολύ θερμά της λόγια και τις συμβουλές που μου παρείχε όταν τις χρειάστηκα. Καθόλη τη διάρκεια της έρευνάς μου, με βοήθησαν πολύ οι συνάδελφοί μου στο εργαστήριο, τους οποίους θα αναφέρω με αλφαβητική σειρά: Η Ράνια Βοσκάκη ήταν το πρώτο άτομο που γνώρισα στο εργαστήριο και ήταν πλάι μου από τα πρώτα μου (ερευνητικά) βήματα, τις πρώτες μου δημοσιεύσεις έως και τις πιο πρόσφατες. Η συνεργασία μου μαζί της ήταν πάντα άψογη, με κατανόηση, και πάντα διάθεση προστατευτικότητας απέναντί μου. Ιδιαίτερη βοήθεια που πρόσφερε στο τμήμα των πινάκων Λεξικού-Γραμματικής, τους οποίους είχε την υπομονή να μου δείξει, παρά το γεγονός ότι βρισκόταν στην τελική φάση της διδακτορικής της διατριβής. Ο Θανάσης Μαυρόπουλος μου παρείχε πάρα πολύ σημαντικές συμβουλές σε επίπεδο συγγραφής καθώς και σε επίπεδο ηθικής συμπαράστασης για την προφορική μου υποστήριξη. Με βοήθησε να δω τα πράγματα ψύχραιμα, χωρίς φόβο και άγχος. 3

5 Η Βάσω Σφέτσιου αφιέρωσε αρκετό χρόνο για την εξήγηση των πινάκων Λεξικού- Γραμματικής που κατασκεύασε. Ήταν πρόθυμη για οποιαδήποτε διευκρίνιση χρειάστηκα και γι αυτό την ευχαριστώ πολύ. Η Ελένη Τζιάφα ήταν διαθέσιμη οποιαδήποτε στιγμή για οποιαδήποτε απορία είχε σε γλωσσολογικό επίπεδο. Πραγματοποιήσαμε αμέτρητες και ατελείωτες συζητήσεις, δέχθηκα εξαιρετικές συμβουλές τόσο κατά την έρευνα, όσο και κατά τη συγγραφή. Επίσης, θα ήθελα να την ευχαριστήσω για το χρόνο που διέθεσε για τη συνολική ανάγνωση της διδακτορικής μου διατριβής. Η Ολυμπία Τσακνάκη μου παρείχε εξαιρετικές συμβουλές σε επίπεδο έρευνας και έδειχνε πάντα εμπιστοσύνη στις ερευνητικές μου αναζητήσεις. Παρότι οι συζητήσεις μας ήταν λίγες σε αριθμό, η αρτιότητά της ως επιστήμονα προσέδιδαν μεγάλη βαρύτητα στις συμβουλές που μου παρείχε. Η Εύα Φίστα μου πρόσφερε πολύ σημαντική βοήθεια σε επίπεδο πινάκων Λεξικού- Γραμματικής. Μου διέθεσε πολύ χρόνο για να μου εξηγήσει λεπτομερώς τις ιδιότητές του και είχε την υπομονή να μου απαντά σε οποιαδήποτε ερώτηση μου προέκυπτε. Η Βασιλική Φούφη ήταν πάντα πρόθυμη να με βοηθήσει τόσο σε επίπεδο έρευνας, όσο και σε επίπεδο γραφειοκρατίας. Σε επίπεδο έρευνας ήταν πάντα διαθέσιμη να μου πει τη γνώμη της για την αποδεκτότητα ή μη μιας φράσης ή μιας δομής. Στις συζητήσεις μας, μου πρότεινε νέους τρόπους μελέτης ορισμένων γλωσσικών φαινομένων και μου παρείχε χρήσιμες βιβλιογραφικές παραπομπές. Θέλω επίσης να την ευχαριστήσω που δέχτηκε να διαβάσει το σύνολο της διατριβής μου. Δε θα ήθελα να παραλείψω τη βοήθειά της σε επίπεδο γραφειοκρατίας, η οποία ήταν, επίσης, ανεκτίμητη. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τα μέλη του γαλλικού εργαστηρίου IGM του Πανεπιστημίου Paris-Est Marne-la-Vallée, το οποίο επισκέφτηκα δύο φορές για τις ανάγκες της έρευνάς μου. Καταρχήν, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ανθή Κυριακοπούλου, την Τίτα 4

6 Κυριακοπούλου και τη Σταυρούλα Βογιατζή για τη φιλοξενία τους κατά τη διαμονή μου στο Παρίσι. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω θερμά την Elsa Tolone για τη συνεργασία μας στο πλαίσιο της επεξεργασίας των πινάκων Λεξικού-Γραμματικής. Ήταν εξαιρετικά υπεύθυνη συνεργάτιδα, αναλυτική, εξυπηρετική, χαρακτηριστικά που βοήθησαν στην άψογη συνεργασία μας. Για τις πληροφορίες που περιέχουν οι γαλλικοί πίνακες Λεξικού- Γραμματικής με βοήθησε σημαντικά ο Eric Laporte, τον οποίο, επίσης, ευχαριστώ πολύ. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον Matthieu Constant για τη βοήθεια που μου παρείχε σε επίπεδο γραμματικών, καθώς οι συμβουλές του ήταν καθοριστικές για τον τρόπο κατασκευής γραμματικών που ακολούθησα. Τέλος, από τη γαλλική ομάδα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Sébastien Paumier, ο οποίος ήταν πάντα παρών και έδινε την καταλληλότερη λύση σχετικά με οποιαδήποτε δυσκολία αντιμετώπιζα στις λειτουργίες των γράφων και το Unitex. Σχετικά με την επιχορήγησή μου από το πρόγραμμα Ηράκλειτος ΙΙ, στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ , θέλω να ευχαριστήσω αρχικά την κ. Τίτα Κυριακοπούλου που επέμεινε να καταθέσω αίτηση, την κ. Ελένη Τζιάφα που με βοήθησε την περίοδο της κατάθεσης των φακέλων καθώς και να εκφράσω ένα τεράστιο ευχαριστώ στην κ. Ελισάβετ Λαζαρίδου για την υπευθυνότητά της και την ικανότητά της να βοηθά τον υποψήφιο διδάκτορα με τον καλύτερο τρόπο στα γραφειοκρατικά προβλήματα που προέκυπταν κατά καιρούς λόγω του μεγέθους του προγράμματος. Σε φιλικό επίπεδο, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Αλκιβιάδη Γκατζούλη για την ηθική του συμπαράσταση όλα αυτά τα χρόνια, την τεράστια υπομονή του και τις καίριες συμβουλές του. Η στήριξή του ήταν ανεκτίμητη, τόσο αυτή που έδειχνε φανερά, όσο και αυτή που εισέπραττα υποσυνείδητα και, ορισμένες φορές, εν αγνοία μου. Επίσης, θέλω να ευχαριστήσω την Αφροδίτη Μαυρομμάτη και την Αναστασία Μουμτζίδου που ήταν παρούσες στις πιο δύσκολες στιγμές της διατριβής και με τον τρόπο τους με βοήθησαν να συνεχίσω. 5

7 Τέλος, ένα πολύ μεγάλο ευχαριστώ στους γονείς μου, τον αδερφό μου και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς μου, οι οποίοι ήταν στηρίγματά μου καθόλη τη διάρκεια των σπουδών μου και ήταν συμπαραστάτες μου σε όλες μου τις αποφάσεις. 6

8 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η αυτόματη αναγνώριση των ονοματικών συνόλων σε ηλεκτρονικά σώματα κειμένων. Η γλωσσολογική έρευνα πλαισιώνεται από την κατανεμητική και μετασχηματιστική θεωρία του Harris (1951; 1965; 1968). Για την ηλεκτρονική περιγραφή της γλώσσας, υιοθετήσαμε το μεθοδολογικό μοντέλο Λεξικό-Γραμματική που πρότεινε ο Gross (1975), το οποίο στοχεύει στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πληρότητα και ακρίβεια των γλωσσικών πληροφοριών. Στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού, η συντακτική ανάλυση ξεκινά από τη μελέτη της απλής πρότασης, με βάση την οποία ορίζουμε το ονοματικό σύνολο στο πλαίσιο της έρευνάς μας και περιορίζουμε το εύρος της στο πλαίσιο της διατριβής μας. Ειδικότερα, εστιάζουμε στην αναγνώριση των ονοματικών συνόλων που αποτελούν απρόθετα πρώτα συμπληρώματα σε ρήματα. Για την αυτόματη αναγνώριση των ονοματικών συνόλων, κατασκευάσαμε και εφαρμόσαμε στα κείμενα ηλεκτρονικές γραμματικές υπολογιστικής χρήσης, οι οποίες έχουν τη μορφή αναδρομικών δικτύων μετάβασης (αγγλ. recursive transition network) και οι οποίες προσφέρονται για την αναπαράσταση γλωσσικών δεδομένων (Gross, 1993; Roche & Schabès, 1997). Συνολικά κατασκευάσαμε 925 γραμματικές, ή αλλιώς γράφους οι οποίοι αποτελούν ένα γλωσσικό πόρο μεγάλου όγκου και αναγνωρίζουν ένα μεγάλο τμήμα των ονοματικών συνόλων. Η μεγάλη ακρίβεια στις γλωσσικές πληροφορίες που περιλαμβάνουν οι εν λόγω γράφοι επέτρεψαν, πέραν της αναγνώρισης των ονοματικών συνόλων, την εξάλειψη των μορφολογικών αμφισημιών που εντοπίζονται σε αυτά. Το έργο της εξάλειψης των αμφισημιών αξιολογήθηκε με βάση ποσοστά ανάκλησης και ακρίβειας. 7

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ The aim of this PhD thesis is to develop automatic methods for Noun Phrase Recognition in Modern Greek corpora. The linguistic research is placed within the framework of Harris distributional and transformational theory (1951; 1965; 1968). For the detailed and systematic description of Modern Greek syntax, we adopted Gross methodological model (1975), called Lexicon-Grammar, which can provide extremely rich and exhaustive linguistic information. According to Gross (1975), in order to proceed to syntactic analysis, we should first study the structure of elementary sentences. Based on the structure of elementary sentences in Modern Greek, we delimit our research and define noun phrases within our research. More specifically, we focus on noun phrases that are non-prepositional first complements of verbs. As far as Noun Phrase Recognition Is concerned, we constructed and applied to corpora machine-readable grammars. These grammars, which have the formalism of Recursive Transition Networks (RTN), are very often used to represent linguistic data (Gross, 1993; Roche & Schabès, 1997). In total, we constructed 925 grammars (graphs), consisting a linguistic resource of great importance as they recognise a big part of noun phrases. Because of their detailed descriptions, these grammars were also used to eliminate morphological ambiguities in noun phrases. The latter task was evaluated in terms of recall and precision. 8

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ.12 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ..13 ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ..16 ΣΥΜΒΟΛΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ..16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΣΤΑΔΙΑ ΑΥΤΟΜΑΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΑΜΦΙΣΗΜΙΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΓΛΩΣΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ ΣΤΑΔΙΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΩΜΑΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΠΡΟΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΩΜΑΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΩΜΑΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΠΙΣΗΜΕΙΩΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΟΝΟΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΡΟΗΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΤΟ ΟΝΟΜΑΤΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΣΤΑ ΛΕΞΙΚΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΟΝΟΜΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΟΝΟΜΑ ΟΝΟΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ ΟΝΟΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΟΝΟΜΑΤΙΚΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΜΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ.73 9

11 3.1 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΠΛΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΤΟ ΚΑΤΗΓΟΡΗΜΑ ΤΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ: ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΟΝΟΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΔΟΜΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΑΜΕΣΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΔΟΜΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΕ ΠΙΝΑΚΕΣ ΛΕΞΙΚΟΥ-ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΣΗΜΑΣΙΩΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΟΡΙΣΜΑΤΙΚΗΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΣ ΔΟΜΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΡΗΜΑΤΩΝ ΣΕ ΠΙΝΑΚΕΣ ΛΕΞΙΚΟΥ- ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΑΜΕΣΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΑΜΕΣΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΟΝΟΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΔΟΜΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΚΕΦΑΛΗ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΟΝΟΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΜΕ ΚΕΦΑΛΗ ΕΝΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΤΕΡΟΠΤΩΤΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΛΕΤΗ ΔΟΜΗΣ «Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική» ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΙΝΑΚΑ 32GC ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ ΔΟΜΩΝ «Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική» ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΚΤΟΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΔΟΜΩΝ «Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική» ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΝΟΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ ΚΑΙ ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΟΥΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΜΟΡΦΟΤΥΠΟ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΤΟΠΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΟΝΟΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΜΕ ΚΕΦΑΛΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΕΣ Ο ΟΡΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ο ΟΡΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΗΣ ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΑΣ ΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΕΣ ΣΤΙΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΜΑΣ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ

12 6.4.2 ΕΠΙΘΕΤΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ ΑΛΛΕΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΑΝΑΦΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΜΠΡΟΘΕΤΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΟΜΟΙΟΠΤΩΤΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΔΟΜΗ «Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική» ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΓΡΑΦΟΙ-ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΟΝΟΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΜΕ ΚΕΦΑΛΗ ΕΝΑ ΕΝΝΟΟΥΜΕΝΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΘΕΤΟΥ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΟΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΗ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ Ο ΟΡΟΣ ΑΜΦΙΣΗΜΙΑ ΕΙΔΗ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ ΚΑΙ ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΙΔΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΜΦΙΣΗΜΙΑΣ ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ ΣΩΜΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΞΑΛΕΙΨΗΣ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΩΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΚΑΙ ΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΠΟΙΗΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΠΟΙΗΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΩΝ ΔΟΜΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΑΥΤΟΜΑΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ.251 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

13 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1 Καταμέτρηση κλιτών τύπων του ηλεκτρονικού λεξικού.47 Πίνακας 2 Σύμβολα γραμματικής κατηγορίας στα ηλεκτρονικά λεξικά 48 Πίνακας 3 Σύμβολα πτώσης, γένους και αριθμού στα ηλεκτρονικά λεξικά...49 Πίνακας 4 Χρήση του ελληνικού όρου όνομα, του αγγλικού noun και του γαλλικού nom. 59 Πίνακας 5 Χρήση του ελληνικού όρου ουσιαστικό, του αγγλικού substantive και του γαλλικού substantif 63 Πίνακας 6 Διαφοροποίηση στην ελληνική βιβλιογραφία μεταξύ οριοθέτησης αντωνυμιών προσδιοριστών..66 Πίνακας 7 Διαφοροποίηση ορολογίας στα κτητικά μεταξύ των γλωσσών.67 Πίνακας 8 Σύνοψη υποκατηγοριών δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική 134 Πίνακας 9 Αμφισημίες στην πτώση, το γένος και τον αριθμό..213 Πίνακας 10 Αμφισημίες μεταξύ γραμματικών κατηγοριών..214 Πίνακας 11 Αμφισημίες στα φαινόμενα αντωνυμιοποίησης και ουσιαστικοποίησης..215 Πίνακας 12 Εξάλειψη αμφισημιών σε πτώση, γένος και αριθμό.217 Πίνακας 13 Εξάλειψη αμφισημιών μεταξύ γραμματικών κατηγοριών.218 Πίνακας 14 Εξάλειψη αμφισημιών στα φαινόμενα της αντωνυμιοποίησης και της ουσιαστικοποίησης

14 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1 Στάδια ανάλυσης ενός κειμένου. 36 Εικόνα 2 Γράφος ημι-παγιωμένων σύνθετων πολυλεκτικών μονάδων της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική με πρώτο συνθετικό τη λέξη κέντρο (Kyriakopoulou 2011, σ. 238).40 Εικόνα 3 Απόσπασμα πίνακα Λεξικού-Γραμματικής των ρημάτων με άμεσο αντικείμενο που δηλώνει εξαφάνιση (Voskaki 2011, σσ ) 41 Εικόνα 4 Παραμετροποιημένος γράφος πίνακα 6G (Kyriacopoulou 2005, σ. 166) 42 Εικόνα 5 Απόσπασμα ηλεκτρονικού συντακτικού λεξικού με τη μορφή.txt (Ioannidou & Tolone, 2011) 43 Εικόνα 6 Στιγμιότυπο οθόνης του λογισμικού Unitex μετά την αναγνώριση των ελάχιστων λογικών μονάδων ενός κειμένου..46 Εικόνα 7 Στιγμιότυπο οθόνης του λογισμικού Unitex κατά τη μερική εξάλειψη αμφισημιών 51 Εικόνα 8 Απόσπασμα επισημειωμένου σώματος κειμένων σε μορφή γράφου.52 Εικόνα 9 Διάγραμμα ροής με τα στάδια υλοποίησης της έρευνας..55 Εικόνα 10 Αναπαράσταση πρότασης με χρήση συντακτικών δέντρων (α )..73 Εικόνα 11 Αναπαράσταση πρότασης με χρήση συντακτικών δέντρων (β )..74 Εικόνα 12 Αναπαράσταση πρότασης με χρήση συντακτικών δέντρων (γ )..77 Εικόνα 13 Τυπολογία συμπληρωμάτων κατά Gross (1994α) (α') 78 Εικόνα 14 Τυπολογία συμπληρωμάτων κατά Gross (1994α) (β') 80 Εικόνα 15 Απόσπασμα πίνακα Λεξικού-Γραμματικής των ρημάτων με άμεσο αντικείμενο που δηλώνει το συγκεκριμένο..114 Εικόνα 16 Γράφος για την αναζήτηση δομών Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική μετά από ρήμα του πίνακα GC 115 Εικόνα 17 Παράδειγμα ηλεκτρονικής γραμματικής 138 Εικόνα 18 Γράφος δομής Προσδιοριστής (προαιρετικό) + Ουσιαστικό.139 Εικόνα 19 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα δομής Προσδιοριστής (προαιρετικό) + Ουσιαστικό..140 Εικόνα 20 Παράδειγμα μεταβιβαστή.140 Εικόνα 21 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα μετά την εφαρμογή μεταβιβαστή 141 Εικόνα 22 Ενσωμάτωση αποτελέσματος εφαρμογής μεταβιβαστή στο αρχικό κείμενο 141 Εικόνα 23 Σχηματική αναπαράσταση ονοματικού συνόλου στην πρόταση: Χθες ο Μάριος δίδαξε μια αίθουσα εκατό ατόμων.150 Εικόνα 24 Σχηματική αναπαράσταση ονοματικού συνόλου στην πρόταση: Χθες ο Μάριος διαμόρφωσε μια αίθουσα εκατό ατόμων.150 Εικόνα 25 Σχηματική αναπαράσταση ονοματικού συνόλου μια αίθουσα εκατό ατόμων εκτός συγκειμένου.151 Εικόνα 26 Απόσπασμα γράφου με τα αριθμητικά και τους προσδιοριστές ποσότητας Εικόνα 27 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα αριθμητικών και προσδιοριστών ποσότητας με ουσιαστικά.156 Εικόνα 28 Απόσπασμα γράφου δεικτικών σε συνδυασμό με άλλους προσδιοριστές

15 Εικόνα 29 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα δεικτικών σε συνδυασμό με άλλους προσδιοριστές 158 Εικόνα 30 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα προσδιοριστών.158 Εικόνα 31 Απόσπασμα γράφου ονοματικού συνόλου..159 Εικόνα 32 Γράφος δομών αριθμητικών 161 Εικόνα 33 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα διαφορετικών δομών αριθμητικών 161 Εικόνα 34 Γράφος φράσεων που τροποποιούν αριθμούς.163 Εικόνα 35 Απόσπασμα γράφου όπου ο επιθετικός προσδιορισμός προηγείται ή έπεται του ουσιαστικού..165 Εικόνα 36 Απόσπασμα γράφου επανάληψης άρθρου με τον επιθετικό προσδιορισμό.166 Εικόνα 37 Γράφος περιγραφής τμήματος του επιθετικού προσδιορισμού 167 Εικόνα 38 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ονοματικού συνόλου με επιθετικό προσδιορισμό.167 Εικόνα 39 Γράφος επιθετικού προσδιορισμού σε συνδυασμό με επίρρημα 169 Εικόνα 40 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ονοματικών συνόλων με επίρρημα 170 Εικόνα 41 Γράφος αναφορικής αντωνυμίας που συντάσσεται με πρόταση.174 Εικόνα 42 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα αναφορικών αντωνυμιών με επισήμανση ότι ακολουθεί δευτερεύουσα πρόταση..174 Εικόνα 43 Γράφος ομοιόπτωτου προσδιορισμού.177 Εικόνα 44 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ομοιόπτωτου προσδιορισμού 178 Εικόνα 45 Γράφος δομής Ουσιαστκό + Ουσιαστικό σε γενική.178 Εικόνα 46 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα δομής Ουσιαστικό+Ουσιαστικό σε γενική 179 Εικόνα 47 Γράφος συνδυασμού ομοιόπτωτου και ετερόπτωτου προσδιορισμού 180 Εικόνα 48 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα συνδυασμού ομοιόπτωτου και ετερόπτωτου προσδιορισμού.180 Εικόνα 49 Γράφος ουσιαστικοποιημένων επιθέτων 186 Εικόνα 50 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ουσιαστικοποιημένων επιθέτων.186 Εικόνα 51 Γράφος ουσιαστικοποιημένων επιρρημάτων.188 Εικόνα 52 Γράφος αντωνυμιοποίησης προσδιοριστών 191 Εικόνα 53 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα αντωνυμιοποιημένων προσδιοριστών.191 Εικόνα 54 Γράφος που αντιστοιχεί στο πεπερασμένο αυτόματο του κειμένου 200 Εικόνα 55 Σχεδιάγραμμα εξάλειψης μορφολογικών αμφισημιών 207 Εικόνα 56 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ουσιαστικών με μορφολογική περιγραφή πριν την εξάλειψη αμφισημιών.210 Εικόνα 57 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ονοματικών συνόλων μετά την εφαρμογή τοπικών γραμματικών..210 Εικόνα 58 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ονοματικών συνόλων με μορφολογική αμφισημία 211 Εικόνα 59 Ενσωμάτωση αποτελεσμάτων εφαρμογής γραμματικών στο κείμενο.211 Εικόνα 60 Προσαρμοσμένος τύπος ανάκλησης για την εξάλειψη των αμφισημιών..216 Εικόνα 61 Προσαρμοσμένος τύπος ακρίβειας για την εξάλειψη των αμφισημιών

16 Εικόνα 62 Εικόνα 63 Εικόνα 64 Εικόνα 65 Εικόνα 66 Εικόνα 67 Στιγμιότυπο οθόνης του λογισμικού XAlign κατά την παραλληλοποίηση μεταφρασμένων κειμένων από τη γαλλική στην αγγλική γλώσσα (Paumier 2009, σσ ; Lecuit, Maurel & Vitas, 2011) 225 Στιγμιότυπο οθόνης του λογισμικού XAlign κατά την παραλληλοποίηση μεταφρασμένων κειμένων σε επίπεδο περιόδου από τη γαλλική στη ρουμανική γλώσσα (Paumier & Dumitriou, 2008; Paumier 2009, σσ ) 227 Σχήμα παραλληλοποίησης σε επίπεδο δομών σύμφωνα με τις περισσότερες μελέτες Στιγμιότυπο οθόνης του προγράμματος XAlign του Unitex..231 Κατάλογος με αναγνωρισμένες απλές και σύνθετες λέξεις του ελληνικού κειμένου μέσω Unitex..232 Κατάλογος με αναγνωρισμένες απλές και σύνθετες λέξεις του γαλλικού κειμένου μέσω Unitex..233 Εικόνα 68 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα κατόπιν εφαρμογής γράφου αναγνώρισης απλών ονοματικών συνόλων στο ελληνικό κείμενο..234 Εικόνα 69 Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα κατόπιν εφαρμογής γράφου αναγνώρισης απλών ονοματικών συνόλων στο γαλλικό κείμενο.235 Εικόνα 70 Στιγμιότυπο οθόνης παραλληλοποίησης με το εργαλείο XAlign και αναγνώρισης των υπό μελέτη ονοματικών συνόλων 236 Εικόνα 71 Εικόνα 72 Η πυραμίδα του Vauquois (1968) 237 Γράφος αναγνώρισης απλού ονοματικού συνόλου

17 ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ αγγλ. βλ. γαλλ. δηλ. ελλ. κ.ά. κ.ο.κ. κεφ. κτλ. πρβλ. π.χ. σελ. όρος/λέξη στην αγγλική γλώσσα βλέπε όρος/λέξη στη γαλλική γλώσσα δηλαδή όρος/λέξη στην ελληνική γλώσσα και άλλα και ούτω καθεξής κεφάλαιο και τα λοιπά παράβαλε παραδείγματος χάρη σελίδα ΣΥΜΒΟΛΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ [Action] ουσιαστικό που δηλώνει μια πράξη [Bat] ουσιαστικό που δηλώνει ένα κτήριο [Obj] ουσιαστικό που δηλώνει ένα αντικείμενο [Txt] ουσιαστικό που δηλώνει ένα είδος κειμένου <ΕΝΤ>- λήμμα στον πίνακα A επίθετο αιτιατική πτώση a έγκλιση τόνου Abst αφηρημένο ουσιαστικό ADV επίρρημα (παγιωμένο ή μη) CompS συγκριτικός βαθμός επιθέτου Conc συγκεκριμένο ουσιαστικό D εξακολουθητικός μέλλοντας Def οριστικό άρθρο DET προσδιοριστής Dim υποκοριστικό f θηλυκό γένος G γενική πτώση Hum ουσιαστικό που δηλώνει το ανθρώπινο J αόριστος οριστικής m αρσενικό γένος Ν ουσιαστικό (όταν προηγείται του συμβόλου :) ονοματική πτώση (όταν έπεται του συμβόλου :) n ουδέτερο γένος Ngen ουσιαστικό στη γενική NOMIN δομή που ονοματοποιήθηκε με τη χρήση άρθρου NP(0/1) ονοματικό σύνολο (ως υποκείμενο/άμεσο αντικείμενο) Νpl ονοματικό σύνολο στον πληθυντικό obl υποχρεωτικό P ενεστώτας οριστικής p πληθυντικός αριθμός Pcomp συμπληρωματική πρόταση Pers προσωπική/κτητική αντωνυμία Ppv αντωνυμιοποίηση Pred κατηγόρημα PREP πρόθεση PRO αντωνυμία s ενικός αριθμός sv λόγιος τύπος T ενεστώτας υποτακτικής V κλητική πτώση ρήμα στην ενεργητική φωνή V-adj1, V-adj2 ρηματικό επίθετο VP ρήμα στη μέση ή παθητική φωνή ρηματικό σύνολο 0 υποκείμενο 1 πρώτο πρόσωπο άμεσο αντικείμενο 2 έμμεσο αντικείμενο 3 τρίτο πρόσωπο, σύνδεση κλιτού (αριστερά) και λημματικού (δεξιά) τύπου. εισαγωγή γραμματικής κατηγορίας _ εισαγωγή του πυρήνα των ονοματικών συνόλων := περιγραφή της μορφής που μπορεί να λάβει ένας συντακτικός όρος = ισότητα δύο περιγραφών : εισαγωγή μορφολογικής/-ών περιγραφής/-ών + εισαγωγή σημασιολογικού/-ών ή άλλου/-ων χαρακτηριστικού/-ών * μη γραμματικό παράδειγμα 16

18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συντακτική ανάλυση αποτελεί ένα ιδιαίτερα σύνθετο πρόβλημα. Παρά το γεγονός ότι έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες για την προσέγγισή της, οι οποίες έχουν φέρει τους γλωσσολόγους σε έντονες αντιπαραθέσεις, παραμένει βέβαιο ότι η σύνταξη κατέχει πρωταρχική σημασία στην ανάλυση της γλώσσας. Όταν αναφερόμαστε στη σύνταξη, το ενδιαφέρον συνήθως εστιάζεται στα ρήματα της πρότασης (ή στα άλλα κατηγορήματα των προτάσεων), ενώ δεν αποδίδεται ιδιαίτερη σημασία στα ονοματικά σύνολα που αποτελούν συμπληρώματα σε αυτά. Ωστόσο, όπως έδειξε και ο Abney (1987, σ. 24), η δομή ενός ονοματικού συνόλου είναι αρκετά πολύπλοκη και θα μπορούσε να παραλληλιστεί με τη δομή μιας πρότασης. Η έρευνα αυτή εστιάζεται στα ονοματικά σύνολα που αποτελούν αντικείμενο στα ρήματα καθώς και στη δομή που εμφανίζουν. Παρά το γεγονός ότι αποτελούν συμπληρώματα και δεν αποτελούν το σημασιολογικό πυρήνα της πρότασης, θα δείξουμε ότι η εσωτερική τους δομή μπορεί να επηρεάσει τη δομή της υπόλοιπης πρότασης. Η παρούσα διδακτορική διατριβή εντάσσεται στο πεδίο της Αυτόματης Επεξεργασίας Φυσικών Γλωσσών (αγγλ. Natural Language Processing/NLP) ή της υπολογιστικής γλωσσολογίας (αγγλ. computational linguistics) και έχει ως θέμα τόσο τη μελέτη των ονοματικών συνόλων στα Νέα Ελληνικά όσο και την ηλεκτρονική τους επεξεργασία. Εξαιτίας του μεγάλου εύρους που παρουσιάζει το θέμα αυτό, η έρευνα αυτή περιορίζεται στη μελέτη της δομής των άμεσων αντικειμένων. Ακολουθούν παραδείγματα στα οποία τα υπογραμμισμένα σύνολα επέχουν θέση άμεσου αντικειμένου στο ρήμα λέω. Είπε την αλήθεια αυτό τα παρακάτω το αυτονόητο Όπως παρατηρούμε από τα παραδείγματα, οι δομές των ονοματικών συνόλων μπορούν να είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους και για το λόγο αυτό ο εντοπισμός τους καθίσταται 17

19 δυσχερής. Ωστόσο, η αναγνώρισή τους είναι απαραίτητη για τη συντακτική ανάλυση και προαπαιτείται για οποιαδήποτε μελέτη σε βάθος των ονοματικών συνόλων. Επιπλέον, σε συνδυασμό με άλλους γλωσσικούς πόρους, μπορεί να συμβάλει στην αυτόματη μετάφραση (Zhang, Zens & Ney, 2007), στην εξαγωγή όρων (Jacquemin & Bourigault, 2003), ακόμη και στην ομαδοποίηση εγγράφων (αγγλ. document clustering), όπου είναι απαραίτητη η εύρεση ομοιοτήτων μεταξύ των ονοματικών συνόλων (St. Charles, 2008). Η εν λόγω έρευνα εκπονήθηκε στο Εργαστήριο Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 1 Αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης προσπάθειας ανάλυσης της Νέας Ελληνικής που πραγματοποιείται από τα μέλη της Μονάδας Αυτόματης Επεξεργασίας Φυσικών Γλωσσών του εν λόγω εργαστηρίου με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας των συστημάτων αυτόματης μετάφρασης. Η παρούσα μελέτη αποτελείται από οκτώ κεφάλαια: Στο πρώτο κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε το θεωρητικό υπόβαθρο της Αυτόματης Επεξεργασίας Φυσικών Γλωσσών, το οποίο είναι απαραίτητο για την κατανόηση της διαδικασίας ανάλυσης της γλώσσας μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ειδικότερα, θα παρουσιάσουμε αναλυτικά το μεθοδολογικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η εργασία αυτή. Θα περιγράψουμε τη διαδικασία που ακολουθήσαμε για την εκπόνηση της παρούσας μελέτης, αφού πρώτα αναφερθούμε στα στάδια ανάλυσης της γλώσσας. Θα αναφερθούμε τόσο στους διαθέσιμους γλωσσικούς πόρους και τα εργαλεία που χρησιμοποιήσαμε όσο και στα είδη των γλωσσικών πόρων που κατασκευάσαμε. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα προσεγγίσουμε τον όρο του ονοματικού συνόλου. Ειδικότερα, θα αναφερθούμε στους ορισμούς που δίνονται στα έντυπα λεξικά και τις γραμματικές της Νέας Ελληνικής για τις λέξεις όνομα, ονοματοποίηση, ουσιαστικό, ουσιαστικοποίηση, αντωνυμία, ονοματικό στοιχείο και ονοματικό σύνολο. Η αναφορά στους ορισμούς των

20 λεξικών θα διευρυνθεί τόσο στην αγγλική, όσο και τη γαλλική γλώσσα, ενώ παράλληλα θα πραγματοποιηθεί συγκριτική μελέτη των εννοιών που αποδίδονται με τις λέξεις αυτές. Στο τρίτο κεφάλαιο, θα ορίσουμε τα ονοματικά σύνολα στο πλαίσιο του μεθοδολογικού μας μοντέλου (Boons, Guillet & Leclère, 1976a; b; Gross, M. 1986), δίνοντας πρωτεύουσα σημασία στη σύνταξη των προτάσεων. Ειδικότερα, με βάση τη συντακτική ανάλυση της απλής πρότασης (εντοπισμός του κατηγορήματος και των ενδεχόμενων συμπληρωμάτων του) θα περιορίσουμε την έρευνά μας στα ουσιώδη συμπληρώματα (ή αλλιώς αντικείμενα) των ρημάτων με ονοματική λειτουργία. 2 Στο τέταρτο κεφάλαιο θα εστιάσουμε στις δομές των προτάσεων της Νέας Ελληνικής. Αφού παρουσιάσουμε το σύνολο των δομών που έχουν μελετηθεί μέχρι σήμερα, θα περιορίσουμε περαιτέρω την έρευνά μας. Ειδικότερα, θα ορίσουμε την έννοια του άμεσου αντικειμένου βασιζόμενοι στην τυπολογία των δομών αυτών και σύμφωνα με τυποποιημένα κριτήρια. Διευκρινίζουμε ότι η έρευνά μας περιορίζεται στις δομές των καταφατικών προτάσεων. Στο πέμπτο κεφάλαιο, θα διερευνήσουμε την εσωτερική δομή των άμεσων αντικειμένων. Αφού υποκατηγοριοποιήσουμε τα ονοματικά σύνολα ανάλογα με την εσωτερική τους δομή, θα επικεντρωθούμε σε αυτά που έχουν ως λεξική κεφαλή τα ουσιαστικά. Ιδιαίτερη έμφαση θα δώσουμε στην ακολουθία Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική όταν επέχει θέση άμεσου αντικειμένου σε μια συγκεκριμένη υποκατηγορία μεταβατικών ρημάτων: αυτών που δέχονται ως ουσιώδες συμπλήρωμα ένα ονοματικό σύνολο που δηλώνει το συγκεκριμένο (Voskaki 2011, σσ. 77). Πιο συγκεκριμένα, θα αναζητήσουμε τη δομή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική σε σώμα κειμένων λέξεων. Τα αποτελέσματα που θα λάβουμε από την εφαρμογή αυτή θα υποκατηγοριοποιηθούν με βάση τα επιμέρους σημασιολογικά χαρακτηριστικά των ουσιαστικών που συνδυάζονται. Επιπλέον, θα γίνει αναφορά στις δυνατότητες μετασχηματισμών τους, σύμφωνα με τη μεθοδολογία των 22 Ο όρος ουσιώδης αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου essentiel. Ως ουσιώδες ορίζουμε το συμπλήρωμα που περιέχει απαραίτητες πληροφορίες για να αποκτήσει νόημα το ρήμα της πρότασης (Gross, 1994a). Για αναλυτικότερη επεξήγηση, βλ

21 Guillet & Leclère (1981) και M. Gross (1986, σσ ). Η δυνατότητα μετασχηματισμών στο πλαίσιο της πρότασης αποδεικνύει ότι η εσωτερική δομή των ονοματικών συνόλων, στην κατηγορία αυτή των ρημάτων, μπορεί να επηρεάσει τη δομή της υπόλοιπης πρότασης. Στο έκτο κεφάλαιο θα προχωρήσουμε στην περιγραφή των ονοματικών αυτών συνόλων μέσα από τυποποιημένες γραμματικές ηλεκτρονικής μορφής (Roche & Schabès, 1997). Αρχικά θα αναφερθούμε στο μορφότυπο και τον τρόπο λειτουργίας των γραμματικών αυτών και στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε αναλυτικά τις γραμματικές που κατασκευάσαμε. Η ηλεκτρονική περιγραφή των ονοματικών συνόλων θα επιτρέψει την αυτόματη αναγνώρισή τους στα κείμενα, συμβάλλοντας έτσι στην όσο το δυνατόν πληρέστερη και εξαντλητικότερη περιγραφή της γλώσσας. Στο έβδομο κεφάλαιο θα προβούμε στην εξάλειψη των αμφισημιών. Αφού ορίσουμε τον όρο αμφισημία στο πεδίο της υπολογιστικής γλωσσολογίας, θα παρουσιάσουμε τα είδη αμφισημιών που εντοπίζονται στα ονοματικά σύνολα. Στη συνέχεια, αφού αναφερθούμε στον τρόπο που εξαλείφουμε τις αμφισημίες, θα αξιολογήσουμε τα αποτελέσματα που θα προκύψουν από την εφαρμογή των γραμματικών σε σώματα κειμένων, εξάγοντας ποσοστά ανάκλησης και ακρίβειας. Τέλος, στο όγδοο κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε δύο προτάσεις εφαρμογής των γραμματικών που κατασκευάσαμε στο χώρο της μετάφρασης. Οι εφαρμογές αυτές αφορούν τη μεταφραστική τεχνολογία: η πρώτη εφαρμογή αφορά την παραλληλοποίηση κειμένων, ενώ η δεύτερη την αυτόματη μετάφραση. 20

22 1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ Στο κεφάλαιο που ακολουθεί, θα θέσουμε το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η διδακτορική αυτή διατριβή (βλ. 1.1) και θα περιγράψουμε αναλυτικά το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετούμε για την ανάλυση της γλώσσας (βλ. 1.2). Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στα στάδια ανάλυσης στα οποία υπόκειται το κείμενο προς ανάλυση (βλ. 1.3) και θα παρουσιάσουμε τα είδη των γλωσσικών πόρων που χρησιμοποιούνται (βλ. 1.4). Τέλος, θα περιορίσουμε την έρευνά μας εστιάζοντας στις εργασίες που πραγματοποιήθηκαν για την εκπόνηση της μελέτης αυτής (βλ. 1.5). 1.1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η έρευνά μας εντάσσεται στον επιστημονικό κλάδο της Υπολογιστικής Γλωσσολογίας (αγγλ. Computational Linguistics), η οποία έχει ως αντικείμενο τη μελέτη της γλώσσας μέσα από τις δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία των υπολογιστών. Παράλληλα, η παρούσα διατριβή ανήκει στο πεδίο της Αυτόματης Επεξεργασίας Φυσικών Γλωσσών (αγγλ. Natural Language Processing NLP), η οποία είναι αλληλένδετη με την Υπολογιστική Γλωσσολογία και εστιάζει στους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να επεξεργαστούμε τη γλώσσα αυτόματα. Η γλωσσολογική μας μελέτη πλαισιώνεται από την κατανεμητική και μετασχηματιστική θεωρία του Harris (1951; 1965; 1968). Σε αυτή, ο Harris προτείνει ένα θεωρητικό μοντέλο περιγραφής της γλώσσας, το οποία είναι τυποποιημένο και μπορεί να εφαρμοστεί σε διάφορες φυσικές γλώσσες. Ειδικότερα, η παρούσα διδακτορική διατριβή χρησιμοποιεί γλωσσικές πληροφορίες για την αυτόματη επεξεργασία των κειμένων. Η χρήση των υπολογιστών για τη συγκρότηση των γλωσσικών δεδομένων απαιτεί μια μηχανιστική μέθοδο ανάλυσης της γλώσσας. Μια τέτοια μέθοδος προσφέρεται από τη μετασχηματιστική θεωρία του Harris (1951; 1965; 1968), σύμφωνα με την οποία κωδικοποιείται η μεθοδολογία του αμερικανικού δομισμού (Μπαμπινιώτης 1998a, σ. 26). Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα μαθηματικό υπόδειγμα 21

23 περιγραφής της δομής των γλωσσών, το οποίο λόγω της τυποποιημένης ανάλυσης που προσφέρει, ενδείκνυται για την εφαρμογή του στην αυτόματη επεξεργασία μιας γλώσσας. Σε αυτό το υποκεφάλαιο, θα εστιάσουμε σε δύο βασικές έννοιες της θεωρίας αυτής: την κατανομή και τον μετασχηματισμό. Η γνώση των εννοιών αυτών, όπως θα δείξουμε και παρακάτω, είναι απαραίτητη για την κατανόηση του μεθοδολογικού μοντέλου Λεξικό- Γραμματική, στο οποίο βασιστήκαμε για τη μελέτη μας. Τα στοιχεία που αποτελούν μια γλώσσα δεν τοποθετούνται αυθαίρετα το ένα σε σχέση με το άλλο. Αντίθετα, η θέση κάθε στοιχείου στην πρόταση εξαρτάται από τη σχέση του με τα υπόλοιπα στοιχεία. Η εμπειρική αυτή διαπίστωση οδήγησε στην διατύπωση του όρου κατανομή. Με τον όρο κατανομή αναφερόμαστε στο σύνολο των περιβαλλόντων στο οποίο εμφανίζεται συστηματικά μια μονάδα του γλωσσικού συστήματος. 3 Ειδικότερα, η κατανομή μιας λέξης διερευνάται στο πλαίσιο της πρότασης. Έστω ότι έχουμε την παρακάτω πρόταση: Το σπίτι είναι παλιό Στη θέση του επιθέτου παλιό, σε άλλες προτάσεις, ενδέχεται να συναντήσουμε κι άλλες λέξεις, όπως γκρι, καινούριο, ωραίο, ανακαινισμένο: Το σπίτι είναι γκρι Το σπίτι είναι καινούριο Το σπίτι είναι ωραίο Το σπίτι είναι ανακαινισμένο Αντίθετα, υπάρχουν λέξεις που δεν μπορούν να βρεθούν ποτέ σε αυτή τη θέση, όπως είναι για παράδειγμα τα ρήματα: 3 Ο ορισμός αυτός αντλήθηκε από το λεξικό γλωσσολογικών όρων του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας 22

24 *Το σπίτι είναι φεύγω *Το σπίτι είναι άργησα Οι λέξεις που μπορούν στο πλαίσιο μιας πρότασης να καταλάβουν την ίδια θέση λέμε ότι έχουν την ίδια κατανομή. Στο παράδειγμά μας, οι λέξεις παλιό, γκρι, καινούριο, ωραίο και ανακαινισμένο έχουν την ίδια κατανομή. Η δεύτερη βασική έννοια που θα θέλαμε να εξηγήσουμε είναι η έννοια του μετασχηματισμού. Η έννοια του μετασχηματισμού, όπως ορίστηκε από τον Harris (1965), αφορά τη σύνδεση δύο προτάσεων που έχουν διαφορετική συντακτική δομή, αλλά είναι σημασιολογικά ισοδύναμες. Ένα παράδειγμα μετασχηματισμού είναι το ακόλουθο: Το μπουκάλι έχει ανοιχτεί Η πρόταση αυτή μπορεί να αναπαρασταθεί ως εξής: Το μπουκάλι έχει ανοιχτεί Υποκείμενο βοηθ. ρήμα έχω ρήμα ανοίγομαι: απαρέμφατο Επιπλέον, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι ισοδύναμη με την παρακάτω: Το μπουκάλι είναι ανοιγμένο Υποκείμενο βοηθ. ρήμα είμαι ρήμα ανοίγομαι: μετοχή παρακειμένου Δεχόμενοι ότι οι δύο αυτές προτάσεις είναι ισοδύναμες, θεωρούμε ότι συνδέονται μεταξύ τους με έναν μετασχηματισμό. 4 Ειδικότερα, ο μετασχηματισμός που αφορά τις εν λόγω προτάσεις είναι ο εξής: έχω + απαρέμφατο παθητικής φωνής = είμαι + μετοχή παρακειμένου 4 Το σύνολο των μετασχηματισμών δεν ισχύουν για όλες τις προτάσεις. 23

25 Στο υποκεφάλαιο αυτό, παρουσιάσαμε τις δύο βασικότερες έννοιες τις κατανεμητικής και μετασχηματιστικής θεωρίας του Harris (1951; 1965; 1968) που θα μας απασχολήσουν για την επεξήγηση του μεθοδολογικού μας μοντέλου. Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί, θα περιγράψουμε το μοντέλο που υιοθετήσαμε για την ανάλυση των προτάσεων, βάσει της οποίας καταρτίζονται τα συντακτικά λεξικά. 1.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Στην παρούσα εργασία υιοθετήσαμε το μεθοδολογικό μοντέλο που πρότεινε ο M. Gross (1975). Το μοντέλο αυτό ονομάζεται Λεξικό-Γραμματική και στοχεύει στην όσο το δυνατόν πληρέστερη και ακριβέστερη ηλεκτρονική περιγραφή της γλώσσας, με τη χρήση συντακτικών λεξικών. 5 Πιο συγκεκριμένα, η μέθοδος που πρότεινε ο M. Gross (1975; 1979) περιλαμβάνει τον τρόπο καταγραφής των γλωσσικών δεδομένων σε συντακτικά λεξικά, τα οποία συνδέουν το λεξικό με τη γραμματική. Τα δεδομένα αυτά αφορούν τις συντακτικο-σημασιολογικές ιδιότητες μεταξύ των συντακτικών όρων των προτάσεων. Τα συντακτικά λεξικά έχουν τη μορφή πινάκων και ονομάζονται πίνακες Λεξικού-Γραμματικής. Λόγω της μορφής τους, επιτρέπουν την περιγραφή της γλώσσας με πλήρως τυποποιημένο τρόπο, ώστε να είναι επεξεργάσιμη από έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Εκτενής αναφορά στη μορφή των πινάκων αυτών, του είδους των πληροφοριών που περιέχουν και του τρόπου που αυτές καταγράφονται πραγματοποιείται στο υποκεφ Η κατασκευή των λεξικών αυτών βασίζεται στον τρόπο με τον οποίο αναλύουμε τις προτάσεις. Σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο του M. Gross (1975), την ελάχιστη σημασιολογική μονάδα αποτελεί η πρόταση και όχι η λέξη. Επομένως, η ανάλυση ξεκινά από τη μελέτη των προτάσεων και των δομών τους. Διευκρινίζουμε ότι η ανάλυση των 5 Ο όρος Λεξικό-Γραμματική (αγγλ. Lexicon-Grammar, γαλλ. Lexique-Grammaire) δε θα πρέπει να συγχέεται με τον μονολεκτικό όρο lexicogrammar που εισήγαγε ο Halliday (1961), ο οποίος συνδυάζει το λεξικό και τη γραμματική στο πλαίσιο της συστημικής λειτουργικής γλωσσολογίας. 24

26 προτάσεων, στην έρευνά μας, περιορίζεται στις ελεύθερες και όχι τις παγιωμένες δομές. 6 Οι παγιωμένες εκφράσεις χρήζουν εξειδικευμένης μελέτης (Gross, M. 1994b). 7 Η βασική δομή στην οποία ανάγονται όλες οι προτάσεις είναι η εξής: Υποκείμενο- Σημασιολογικός Πυρήνας-Συμπληρώματα. Ο σημασιολογικός πυρήνας της πρότασης, αλλιώς κατηγόρημα, είναι, συνήθως, ένα ρήμα (Boons, Guillet & Leclère, 1976a; b). Για παράδειγμα: Ο Γιώργος έφαγε το μήλο Υποκείμενο Κατηγόρημα Αντικείμενο (ρήμα) Ωστόσο, σημασιολογικό πυρήνα μπορεί να αποτελεί ένα κατηγορηματικό επίθετο (Picabia, 1978; Meunier, 1981) [π.χ. (1)], ένα κατηγορηματικό όνομα (Gross, M. 1981; Giry-Schneider, 1987; Gross, G. 1989) [π.χ. (2)] ή ένα επίρρημα (Gross, G. 1984; Molinier, 1984) [π.χ. (3)]. (1) Ο Γιάννης είναι πιστός στους φίλους του Υποκείμενο Ρήμα Κατηγόρημα Αντικείμενο (επίθετο) (2) Ο Κώστας κάνει βόλτα Υποκείμενο Ρήμα Κατηγόρημα (ουσιαστικό) (3) Η Ελένη αισθάνθηκε άσχημα Υποκείμενο Ρήμα Κατηγόρημα (επίρρημα) Για κάθε γραμματική κατηγορία που αποτελεί σημασιολογικό πυρήνα της πρότασης (ουσιαστικό, ρήμα κ.ο.κ.) απαιτούνται εξειδικευμένες έρευνες για να μελετηθούν οι συντακτικο-σημασιολογικοί δεσμοί τους με τους κύριους όρους της πρότασης (Kyriacopoulou, 2010). Έτσι, για την ελληνική γλώσσα, σύμφωνα με το μεθοδολογικό 6 Μια ακολουθία λέξεων είναι παγιωμένη όταν τουλάχιστον μία από τις συντακτικές, κατανεμητικές ή σημασιολογικές της ιδιότητες δε συνάγεται από τις ιδιότητες των συστατικών της (Gross, G. 1996b). 7 Για εξειδικευμένες μελέτες με θέμα τις πάγιες εκφράσεις της ελληνικής γλώσσας, στο πλαίσιο του ίδιου μεθοδολογικού μοντέλου, βλ. Fotopoulou (1993), Moustaki (1995) & Voyatzi (2006). 25

27 μοντέλο του Λεξικού-Γραμματικής, έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες για τα αμετάβατα ρήματα (Pantazara, 2003), για τα μη τοπικά μεταβατικά ρήματα με ένα αντικείμενο (Voskaki, 2011), για τα δίπτωτα ρήματα «συναλλαγής» (Φωτοπούλου, 2000), για τα τοπικά μεταβατικά ρήματα (Yannacopoulou, 2005; Φίστα, 2007), για τα ρήματα με υποκείμενο ή συμπλήρωμα δευτερεύουσα πρόταση (Kyriacopoulou, 2005; Φίστα, 2007), για τα προθηματοποιημένα ρήματα (Yannacopoulou & Fista, 2005; Φίστα, 2007; Fista & Kyriacopoulou, 2009; Fista, et al., 2009), για τα κατηγορηματικά ονόματα με υποστηρικτικό ρήμα το κάνω (Σφέτσιου, 2007; Φούφη, 2012), καθώς και για τα κατηγορηματικά επίθετα (Sklavounou, 1997). Οι μελέτες αυτές συνοδεύονται από τους αντίστοιχους πίνακες Λεξικού-Γραμματικής, απόσπασμα των οποίων θα παρουσιάσουμε στο Σε αυτό το πλαίσιο, εντάσσεται η παρούσα μελέτη που έχει ως θέμα την αναγνώριση των ονοματικών συνόλων. Τα ονοματικά σύνολα μπορούν να λειτουργούν ως υποκείμενα ή ως συμπληρώματα στις παραπάνω δομές. Στην εν λόγω έρευνα, θα περιοριστούμε στα άμεσα αντικείμενα και θα μελετήσουμε την εσωτερική τους δομή. 8 Για παράδειγμα: Η μπουλντόζα γκρέμισε τον τοίχο Η μπουλτνόζα γκρέμισε τον μαύρο τοίχο Η μπουλντόζα γκρέμισε τον τοίχο του σπιτιού Σκοπός μας είναι η κατασκευή ενός γλωσσικού πόρου, αποτελούμενου από ένα σύνολο ηλεκτρονικών γραμματικών κανόνων. Οι γραμματικοί αυτοί κανόνες, εφαρμοζόμενοι στα κείμενα, θα επιτρέψουν την αυτόματη αναγνώριση των υπό μελέτη συνόλων. Επιπρόσθετα, θα εξαλείψουμε μέρος των μορφολογικών αμφισημιών που παρουσιάζουν τα ονοματικά αυτά σύνολα με σκοπό τη βελτίωση της ακρίβειας όσον αφορά τη μορφολογική τους περιγραφή. 9 8 Για λεπτομέρειες επί του ορισμού του άμεσου αντικειμένου, βλ. υποκεφ Η τυπολογία της εσωτερικής τους δομής περιγράφεται αναλυτικά στο υποκεφ Για λεπτομέρειες στο θέμα της εξάλειψης των αμφισημιών, βλ. κεφ

28 1.3 ΣΤΑΔΙΑ ΑΥΤΟΜΑΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Για να γίνει ευκολότερα κατανοητή η συμβολή της αναγνώρισης των ονοματικών συνόλων κατά την αυτόματη ανάλυση, θα πρέπει να αναφερθούμε στο σύνολο των διεργασιών που υλοποιούνται κατά την επεξεργασία ενός κειμένου. Επομένως, στο υποκεφάλαιο αυτό θα παρουσιάσουμε αναλυτικά τα στάδια αυτόματης ανάλυσης, σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετήσαμε (Gross, M. 1975; 1994b; Silberztein, 1993). Όπως θα δείξουμε στη συνέχεια (για λεπτομέρειες, βλ ), η έρευνά μας εντάσσεται στο συντακτικό επίπεδο ανάλυσης ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΑΜΦΙΣΗΜΙΑΣ Όπως αναφέραμε στο υποκεφ. 1.2, σύμφωνα με το μεθοδολογικό μας μοντέλο, η ελάχιστη μονάδα που φέρει σημασία είναι η πρόταση. Οι προτάσεις απαντώνται μέσα σε περιόδους. Επομένως, για να ξεκινήσει η επεξεργασία ενός κειμένου, πρέπει πρώτα να τεμαχίσουμε το κείμενο αυτό σε περιόδους. Η κανονικοποίηση του κειμένου (αγγλ. normalisation) και ο διαχωρισμός του σε ελάχιστες μονάδες (αγγλ. tokenisation) αποτελούν δύο στάδια που προηγούνται του τεμαχισμού σε περιόδους και καθιστούν το κείμενο έτοιμο προς οποιαδήποτε γλωσσική επεξεργασία (προεπεξεργασία) (Silberztein, 1993; Paumier, 2003; Kyriacopoulou, 2005). Η περιγραφή των δύο αυτών σταδίων πραγματοποιείται στο υποκεφ Αφού ολοκληρωθούν η κανονικοποίηση και ο τεμαχισμός του κειμένου σε ελάχιστες μονάδες (αγγλ. tokens), πραγματοποιείται ο διαχωρισμός των περιόδων (Silberztein, 1993; Paumier, 2003; Kyriacopoulou, 2005). Η εργασία αυτή γίνεται με βάση τη στίξη του κειμένου. Πιο συγκεκριμένα, ανάλογα με το γλωσσικό περιβάλλον στο οποίο εντοπίζονται η τελεία, το ερωτηματικό και το θαυμαστικό, τοποθετείται το σύμβολο {S}, το οποίο δηλώνει την έναρξη νέας περιόδου. Για παράδειγμα: {S}Ένα μπαλόνι σε σχήμα καθεδρικού ναού, έργο δύο Ελβετών καλλιτεχνών, κάνει το παρθενικό του ταξίδι.{s} Το συνοδεύουν οι επευφημίες των συνήθως συγκρατημένων Ελβετών οι οποίοι, κατ' εξαίρεσιν, κάθε έκτη Ιανουαρίου το ρίχνουν έξω.{s} Το εντυπωσιακό εύρημα ήταν μέρος ενός μεγάλου καλλιτεχνικού event με το οποίο το 27

29 καντόνι του Σεντ Γκάλεν γιόρτασε χθες τη διακοσιοστή επέτειο της ιδρύσεώς του. Για να πραγματοποιηθεί η ανάλυση των προτάσεων, το σύστημα πρέπει να λάβει υπόψη τις γραμματικές κατηγορίες των λέξεων. Επομένως, μετά τον τεμαχισμό του κειμένου σε περιόδους, το κείμενο υπόκειται σε μορφολογική ανάλυση. Η μορφολογική ανάλυση συνίσταται στην αναγνώριση των ελάχιστων σημασιολογικών μονάδων που απαρτίζουν την κάθε περίοδο. Σύμφωνα με τον Bloomfield (1933) και τον Hockett (1947), η μικρότερη μονάδα της γλώσσας που φέρει σημασία (ή γραμματική λειτουργία) είναι το μόρφημα. Ωστόσο, τόσο ο μεγάλος αριθμός των κανόνων που διέπουν το συνδυασμό των μορφημάτων για το σχηματισμό των λέξεων όσο και η ύπαρξη πολλών εξαιρέσεων των κανόνων αυτών δεν επιτρέπει την καταγραφή τους με τυποποιημένο τρόπο ώστε να είναι επεξεργάσιμοι από ένα αυτόματο σύστημα (Spencer, 1991). Για το λόγο αυτό υιοθετούμε το πρότυπο μορφολογικής περιγραφής Λέξη και παράδειγμα (Robins, 1959; Matthews, 1965; 1972), σύμφωνα με το οποίο η μορφολογική ανάλυση ξεκινά από την ίδια τη λέξη (λέξημα) και όχι από το μόρφημα. 10 Μια τέτοια προσέγγιση προσφέρεται για τις διαχυτικές γλώσσες όπως είναι η ελληνική, όπου ένα μόρφημα μπορεί να αντιστοιχεί σε δύο διαφορετικά χαρακτηριστικά (π.χ. στη λέξη όμορφη το μόρφημα η δίνει ταυτόχρονα την πληροφορία του θηλυκού γένους και του ενικού αριθμού). 11 Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η αναγνώριση της λέξης ως ελάχιστης μονάδας δεν έρχεται σε αντίθεση με το μεθοδολογικό μοντέλο που παρουσιάσαμε στο υποκεφ. 1.2, σύμφωνα με το οποίο την ελάχιστη σημασιολογική μονάδα αποτελεί η πρόταση. Η σύνταξη αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο για τον καθορισμό της μορφής των λέξεων (Fillmore 1968, σ. 3). Άλλωστε, η μορφολογική ανάλυση μιας λέξης στο πλαίσιο της Αυτόματης Επεξεργασίας έχει ως στόχο τον εντοπισμό εκείνων των χαρακτηριστικών που αποβαίνουν χρήσιμα για την κατανόηση των συντακτικών ή/και σημασιολογικών της σχέσεων με τις άλλες λέξεις. 10 Ο όρος Λέξη και παράδειγμα αποτελεί απόδοση του αγγλικού όρου Word-and-paradigm (Ράλλη 2008, σ. 125). 11 Με τον όρο διαχυτικές (ή κλιτικές) γλώσσες εννοούμε τις γλώσσες με μεγάλο αριθμό μορφημάτων, τα οποία αποδίδουν μια γραμματική, συντακτική ή σημασιολογική πληροφορία στην λέξη στην οποία προσαρτώνται. Στις γλώσσες αυτές, η διαίρεση της λέξης σε μορφήματα είναι προβληματική, καθώς δεν υπάρχει σχέση έναπρος-ένα μεταξύ της μορφής και της έννοιας που δηλώνεται (Κανάκης, 2012). Ο όρος διαχυτική γλώσσα αποτελεί απόδοση του αγγλικού όρου fusional language (Ράλλη 2008, σ. 98). 28

30 Επομένως, κατά τη μορφολογική ανάλυση η ελάχιστη μονάδα που αναγνωρίζεται είναι η λέξη, η οποία συνοδεύεται από τις μορφολογικές πληροφορίες που τη χαρακτηρίζουν. Κατ αυτόν τον τρόπο, οι πληροφορίες που αντλούμε από τα μορφήματα αποτελούν χαρακτηριστικά που προσδίδονται αθροιστικά στην εκάστοτε λέξη. Για παράδειγμα, στη λέξη άνθρωπος προσδίδονται τα χαρακτηριστικά του αρσενικού γένους, ενικού αριθμού, ονομαστικής πτώσης. Στις πληροφορίες αυτές θα προστεθεί και η γραμματική κατηγορία της λέξης (ουσιαστικό), η οποία θα ορίσει και το είδος των μορφολογικών χαρακτηριστικών που συνοδεύουν την εκάστοτε λέξη (π.χ. τα ουσιαστικά θα χαρακτηρίζονται, μεταξύ άλλων, από την πτώση στην οποία βρίσκονται, ενώ τα ρήματα από το χρόνο και την έγκλιση κ.ο.κ.). Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να διασαφηνίσουμε τον όρο λέξη. Με τον όρο λέξη εννοούμε τόσο τις απλές λέξεις όσο και τις πολυλεκτικές σύνθετες μονάδες. Στην υπολογιστική γλωσσολογία, ως απλή λέξη ορίζεται η ακολουθία χαρακτήρων που οριοθετείται από κενά, σημεία στίξης ή ορθογραφικά σημάδια όπως η απόστροφος (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986, σσ ; Silberztein, 1990). Αντίθετα, ως πολυλεκτική σύνθετη μονάδα νοείται η ακολουθία δύο τουλάχιστον απλών λέξεων με ένα τουλάχιστον διαχωριστικό (κενό, σημείο στίξης ή ορθογραφικό σημάδι) (Kyriacopoulou, Mrabti & Yannacopoulou, 2002). Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για λεξιλογικές συνάψεις, οι οποίες λόγω του υψηλού βαθμού παγίωσης, καταχωρίζονται στα ηλεκτρονικά λεξικά ως ένα λήμμα και αναγνωρίζονται ως μία ενιαία μονάδα. 12 Η μη αναγνώρισή τους ως ενιαίες οντότητες δυσχεραίνει σημαντικά την αυτόματη επεξεργασία της γλώσσας, και ιδιαίτερα την αυτόματη μετάφραση (Sag, et al., 2002). Ακολουθούν παραδείγματα δύο απλών λέξεων και, στη συνέχεια, δύο πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων: τραπέζι (απλή λέξη) τραπεζομάντιλο (απλή λέξη) ακρογωνιαίος λίθος (πολυλεκτική σύνθετη μονάδα) φακός επαφής (πολυλεκτική σύνθετη μονάδα) 12 Για μελέτες πάνω σε παγιωμένες δομές σύνθετων, βλ. Gavriilidou (1997), Φούφη (2007; 2009; 2012), Kyriakopoulou (2011), Τζιάφα (2012), κ.ά. 29

31 Μια λέξη μέσα στο κείμενο μπορεί να απαντάται σε ορθή ή πλάγια πτώση, της οποίας η μορφή ενδέχεται να διαφέρει από το λημματικό της τύπο. 13 Για το λόγο αυτό η μορφολογική ανάλυση ξεκινά από την αναγνώριση των κλιτών τύπων. Η σύνδεση του λημματικού με τους κλιτούς τύπους μιας λέξης γίνεται με τη χρήση ηλεκτρονικών λεξικών. Στο παράδειγμα που ακολουθεί βλέπουμε έναν κλιτό τύπο όπως αναγνωρίστηκε κατά τη μορφολογική ανάλυση του κειμένου που την περιείχε. Η λέξη αυτή βρισκόταν στη γενική πτώση στο κείμενο και κατά τη μορφολογική ανάλυση συνδέθηκε ο τύπος αυτός με το λημματικό τύπο (ονομαστική πτώση του ενικού αριθμού): τραπεζομάντιλου,τραπεζομάντιλο.n:gns 14 Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι όλες οι πληροφορίες που δίνονται στο πλαίσιο της αυτόματης επεξεργασίας των φυσικών γλωσσών πρέπει να καταγράφονται με τυποποιημένο τρόπο, ώστε να είναι αναγνώσιμες από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Για το λόγο αυτό, για την μορφολογική περιγραφή των λέξεων χρησιμοποιούμε κωδικούς. Οι κωδικοί αυτοί συμβολίζονται με λατινικούς χαρακτήρες και είναι κοινοί για όλες τις γλώσσες, ώστε να είναι δυνατές όλες οι πιθανές πολύγλωσσες εφαρμογές που ενδέχεται να προκύψουν. Στην έρευνά μας, χρησιμοποιούμε τα σύμβολα που χρησιμοποιεί το διεθνές δίκτυο υπολογιστικής γλωσσολογίας RELEX που λειτουργεί σήμερα για 16 γλώσσες και συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο με τα σύμβολα και τις συντομογραφίες που χρησιμοποιούνται στο κείμενο της διδακτορικής διατριβής. 15 Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, η μορφολογική ανάλυση ταυτίζεται με τη λεξική ανάλυση. Επομένως, στο στάδιο της λεξικής ανάλυσης, εκτός από τις μορφολογικές πληροφορίες που αναφέραμε, είναι δυνατόν να αποδοθούν στις λέξεις σημασιολογικά 13 Με τον όρο πλάγια πτώση αναφερόμαστε στη γενική και αιτιατική ενώ με τον όρο ορθή πτώση αναφερόμαστε στην ονοματική και την κλητική πτώση. 14 Τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται στα παραδείγματα ερμηνεύονται στον πίνακα με τις συντομογραφίες στην αρχή της διδακτορικής διατριβής. 15 Ο ιστότοπος του δικτύου Relex είναι ο εξής: Οι γλώσσες για τις οποίες λειτουργεί το Relex είναι οι εξής: αγγλικά, αραβικά, γαλλικά, γερμανικά, γεωργιανά (αρχαία), ελληνικά (αρχαία και νέα), ισπανικά, ιταλικά, κορεάτικα, νορβηγικά, πολωνικά, πορτογαλικά (Βραζιλίας και Πορτογαλίας), ρωσικά, σερβικά (με κυριλλικό και λατινικό αλφάβητο), ταϊλανδέζικα, φινλανδικά. 30

32 χαρακτηριστικά (Garrigues, 1993; Courtois, 1994; Φούφη, 2005). 16 Ακολουθεί ένα παράδειγμα κλιτού τύπου ο οποίος συνοδεύεται από σημασιολογικό χαρακτηριστικό, το οποίο δηλώνει το συγκεκριμένο και, ειδικότερα, ένα αντικείμενο: άγκυρας,άγκυρα.n+conc+[obj]:gfs Αποτέλεσμα του μεγάλου αριθμού πληροφοριών που αποδίδονται στους κλιτούς τύπους του κειμένου είναι η εμφάνιση αμφισημιών. Δε θα πρέπει να συγχέουμε τον όρο αυτό με τους όρους πολυσημία ή αμφισημία της θεωρητικής γλωσσολογίας. Στο χώρο της Αυτόματης Επεξεργασίας Φυσικών Γλωσσών, ο όρος αμφισημία δεν περιορίζεται στη σημασία. Δύο κλιτοί τύποι θεωρούνται αμφίσημοι όταν σε αυτούς αποδίδονται διαφορετικές πληροφορίες ίδιου τύπου, ανεξάρτητα από το είδος ανάλυσης που συντελείται (μορφολογική, συντακτική, σημασιολογική, κ.ο.κ.) (Courtois, 1996). 17 Για παράδειγμα, όταν η ορθογραφία ενός κλιτού τύπου μιας λέξης αντιστοιχεί σε δύο διαφορετικές πτώσεις, τότε υπάρχει μορφολογική αμφισημία. Συνεπώς, όσο πιο αναλυτική και πλήρης είναι η μορφολογική ανάλυση του κειμένου, τόσο περισσότερες αμφισημίες εμφανίζονται (Courtois, 1996). Ακολουθούν δύο παραδείγματα αμφισημιών. Στο παράδειγμα (1), υπάρχει αμφισημία εξαιτίας των τριών διαφορετικών πτώσεων που χαρακτηρίζουν τον ίδιο κλιτό τύπο, ενώ στο παράδειγμα (2) η αμφισημία οφείλεται στη διαφορετική σημασία των δύο κλιτών τύπων και για το λόγο αυτό οι δύο ομόγραφοι τύποι αναγνωρίζονται ως δύο διαφορετικές λέξεις 18 : (1) τραπεζομάντιλο,τραπεζομάντιλο.n:nns:ans:vns 16 Εκτός από τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά, στο μορφολογικό επίπεδο αποδίδονται επιπλέον στοιχεία που αφορούν τη μορφή τους: αν η λέξη φέρει δύο τόνους (Constant & Yannacopoulou, 2003), αν πρόκειται για λόγιο τύπο (Kindt & Yannacopoulou, 2006), αν είναι υποκοριστικό (Kyriacopoulou, Martineau & Yannacopoulou, 2006), αν πρόκειται για επίθετο, το βαθμό του (Μήτσκα, 2005), κτλ. Για παράδειγμα: άγγελός,άγγελος.n+a:nms ανδρός,άνδρας.n+sv+hum:gms βιλίτσα,βιλίτσα.n+conc+[bat]+dim:nfs:afs:vfs αβαθέστερη,αβαθής.a+comps:nfs:afs:vfs 17 Για λεπτομερή περιγραφή των αμφισημιών που συναντούμε στην αυτόματη ανάλυση κειμένων, βλ. υποκεφ Στην περίπτωση όπου οι κλιτοί τύποι προέρχονται από τον ίδιο λημματικό τύπο, τότε αναγνωρίζονται ως ένας ίδιος κλιτός τύπος κατά τη μορφολογική ανάλυση, αλλά αποδίδονται σε αυτόν δύο τουλάχιστον διαφορετικά μορφολογικά χαρακτηριστικά (π.χ. δύο πτώσεις). 31

33 (2) έκθεσης,έκθεση.n+abst+[action]:gfs έκθεσης,έκθεση.n+conc+[txt]:gfs 19 Για να ολοκληρωθεί η ανάλυση ενός κειμένου, θα πρέπει να εξαλειφθούν οι αμφισημίες, στο μέτρο του δυνατού. Το ιδεατό αποτέλεσμα της εξάλειψης αμφισημιών θα ήταν η κάθε λεξική μονάδα του κειμένου να συνοδεύεται από έναν μόνο χαρακτηρισμό (Dister, 2001), αυτόν που πραγματώνεται στη συγκεκριμένη περίσταση επικοινωνίας. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν είναι πάντα εφικτό. Σύμφωνα με τον Laporte (2001), η μερική εξάλειψη των αμφισημιών πριν τη συντακτική ανάλυση αποτελεί πιο ρεαλιστικό στόχο, καθώς περιορίζεται η πολυπλοκότητα των πληροφοριών που μεταδίδονται στο συντακτικό αναλυτή (Milne, 1986). Πράγματι, όπως έδειξαν οι Silberztein (1993, σ. 19) και Kyriacopoulou (2005, σ. 42), η εξάλειψη των αμφισημιών θα πρέπει να πραγματοποιηθεί το συντομότερο δυνατόν, λαμβάνοντας υπόψη, σε κάθε στάδιο ανάλυσης, τις διαθέσιμες πληροφορίες. Σε κάθε περίπτωση, το μεγαλύτερο μέρος των αμφισημιών θα εξαλειφθεί με το πέρας της ανάλυσης του κειμένου ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Μετά την ολοκλήρωση της μορφολογικής ανάλυσης, πραγματοποιείται η συντακτικοσημασιολογική ανάλυση. Όπως ήδη τονίσαμε στο υποκεφ. 1.1, σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετούμε (Gross, M. 1975), οι συντακτικές και οι σημασιολογικές σχέσεις μεταξύ των συστατικών στοιχείων της πρότασης είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Ειδικότερα, σε μία πρόταση η ανάλυση θα πρέπει να ξεκινήσει από το σημασιολογικό της πυρήνα. Ο σημασιολογικός αυτός πυρήνας είναι συνήθως ένα ρήμα (Boons, Guillet & Leclère, 1976a; b). Ο Γιαννάκης διαβάζει τα μαθήματά του 19 Η πρώτη λέξη αντιστοιχεί στην έκθεση ως πράξη (π.χ. έκθεση στον ήλιο), ενώ η δεύτερη λέξη αντιστοιχεί στην έκθεση ως γραπτό κείμενο (π.χ. διόρθωσε την έκθεση). 32

34 V Όπως προαναφέραμε (βλ. 1.2), εκτός από τα ρήματα και άλλες λέξεις έχουν τη δυνατότητα να λειτουργήσουν ως σημασιολογικοί πυρήνες, όπως ένα ουσιαστικό [π.χ. (1)], ένα επίθετο [π.χ. (2)] κ.ά. 20 Η έρευνά μας περιορίζεται στις περιπτώσεις κατά τις οποίες το κατηγόρημα είναι ένα ρήμα. (1) Ο Γρηγόρης κάνει υπομονή (2) Η φοιτήτρια έγινε έξαλλη Σύμφωνα με την κατανεμητική και μετασχηματιστική θεωρία που υιοθετούμε στην παρούσα έρευνα (Harris, 1951; 1965; 1968; Gross, M. 1975), οι σημασιολογικοί αυτοί πυρήνες έχουν την ιδιότητα να επιβάλλουν περιορισμούς κατά την επιλογή τόσο των συμπληρωμάτων τους όσο και του υποκειμένου. Για να ολοκληρωθεί επιτυχώς η αυτόματη αναγνώριση των βασικών συντακτικών όρων της κάθε πρότασης (των συμπληρωμάτων και του υποκειμένου), θα πρέπει να μελετηθούν όλοι εκείνοι οι περιορισμοί που επιβάλλονται κατά την επιλογή των ορισμάτων. Στο πλαίσιο αυτό, σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο που προτείνει ο M. Gross (1975; 1994b) κατά τη συντακτική ανάλυση, θα πρέπει να γίνει χρήση συντακτικών λεξικών στα οποία να καταγράφονται οι κατανεμητικές και μετασχηματιστικές ιδιότητες του κάθε ρήματος. 21 Ειδικότερα, όσον αφορά τις κατανεμητικές ιδιότητες των ρημάτων, αυτές μπορεί να είναι συντακτικο-σημασιολογικές [π.χ. το υποκείμενο είναι πάντα έμψυχο παράδειγμα (3)] ή μορφο-συντακτικές [π.χ. το άμεσο αντικείμενο είναι πάντα σε πληθυντικό αριθμό παράδειγμα (4)]. 22 (3) Ο σκύλος τρώει ένα κόκαλο NP0 V NP1 20 Για διεξοδικότερη ανάλυση των κατηγορηματικών ονομάτων βλ. M. Gross (1981), Giry-Schneider (1987), G. Gross (1989). Για διεξοδικότερη ανάλυση των κατηγορηματικών επιθέτων, βλ. Meunier (1981). Για αναλυτικότερη παρουσίαση των κατηγορημάτων, βλ Οι όροι κατανεμητικός (αγγλ. distributional) και μετασχηματιστικός (αγγλ. transformational) χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά από τον Harris (1951). 22 Στα ουσιαστικά που είναι σε πληθυντικό αριθμό συμπεριλαμβάνουμε και την περίπτωση των περιληπτικών ουσιαστικών (π.χ. στρατός, λαός κ.ά.). Για διεξοδικότερη ανάλυση με θέμα τη σχέση του πληθυντικού με τα περιληπτικά ουσιαστικά, βλ. Bosveld-de Smet (2001). 33

35 (4) Ο Γιάννης απαρίθμησε τους εχθρούς του NP0 V NP1 Οι ιδιότητες αυτές, όταν καταγράφονται στα συντακτικά λεξικά, θα πρέπει να είναι δομημένες με τυποποιημένο τρόπο. Όπως θα δείξουμε στο 1.4.3, τα δεδομένα αυτά συνήθως καταγράφονται σε δυαδική μορφή, η οποία εκφράζει την αποδεκτότητα ή μη της εκάστοτε ιδιότητας. Εκτός από τους εν λόγω περιορισμούς, καταγράφονται επιπλέον οι μετασχηματιστικές ιδιότητες των ρημάτων. Οι ιδιότητες αυτές αφορούν τους πιθανούς μετασχηματισμούς των προτάσεων, ώστε να αναγνωριστούν μέσα στο κείμενο [π.χ. (5)] και να συνδεθεί η δομή τους με τη βασική δομή του εκάστοτε κατηγορήματος [π.χ. (6)] (Gross, M. 1990). (5) Το σπίτι αυτό αγοράστηκε από τον κ. Ιωαννίδη Μετασχηματισμός παθητικής φωνής (6) Ο κ. Ιωαννίδης αγόρασε το σπίτι αυτό Βασική δομή Κατά τη συντακτική ανάλυση, θα πρέπει, επιπλέον, να ληφθεί υπόψη η πολυπλοκότητα των ορισμάτων ενός ρήματος. Ένα υποκείμενο ή ένα αντικείμενο δεν αποτελείται πάντα από μία ή δύο λέξεις αντίθετα, ενδέχεται να αποτελείται από ένα σύνολο λέξεων οι οποίες, συνδεόμενες μεταξύ τους, αποτελούν μία φράση. Για παράδειγμα, η υπογραμμισμένη φράση της πρότασης (7) θα πρέπει να αναγνωριστεί ενιαία, ώστε κατά την αυτόματη ανάλυση να αποτελέσει στο σύνολό της έναν όρο της πρότασης. (7) Το σπίτι του γείτονα είναι πολύ όμορφο NP0 Η αναγνώριση τέτοιων ονοματικών φράσεων θα μας απασχολήσει στην παρούσα διδακτορική διατριβή. Ειδικότερα, θα εστιάσουμε σε σύνολα που αποτελούν το πρώτο συμπλήρωμα σε ρήματα (άμεσο αντικείμενο, βλ. κεφ. 5) και θα κατασκευάσουμε ένα σύνολο από γραμματικές που περιγράφουν την εσωτερική τους δομή (βλ. κεφ. 6). 34

36 Σε μεταγενέστερη φάση, αφού αναγνωριστούν οι συντακτικοί όροι κάθε πρότασης, θα πρέπει να γίνει η σύνδεση όλων των προτάσεων (κύριων και δευτερευουσών), προκειμένου να ολοκληρωθεί η συντακτική ανάλυση ενός κειμένου. Για παράδειγμα: Ο κ. Ιωαννίδης αγόρασε το σπίτι αυτό και τώρα το νοικιάζει NP NP0 αγοράζω NP1 NP1 - νοικιάζω Πρόταση1 Πρόταση2 Στην εικόνα 1 έχουμε συνοψίσει τα στάδια ανάλυσης μιας περιόδου, όπως τα παρουσιάσαμε στο κεφάλαιο αυτό. Προκειμένου να είναι το σχήμα πιο ευανάγνωστο, δεν έχουμε συμπεριλάβει τις αμφισημίες που εμφανίζονται. Ωστόσο δε θα πρέπει να αγνοήσουμε το φαινόμενο της αμφισημίας, καθώς δυσχεραίνει σημαντικά την ανάλυση της γλώσσας. 35

37 Κείμενο τεμαχισμός Περίοδος 1: σε περιόδους Ήταν ένα ήσυχο απόγευμα. Ο Γιώργος έκανε βόλτα στον κήπο, ενώ η Μαρία διάβαζε το βιβλίο της. Τα παιδιά έπαιζαν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι. [ ] Περίοδος 2: Περίοδος 3: Ήταν ένα ήσυχο απόγευμα. Ο Γιώργος έκανε βόλτα στον κήπο, ενώ η Μαρία διάβαζε το βιβλίο της. Τα παιδιά έπαιζαν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι. λεξική (μορφολογική) ανάλυση σημασιοσυντακτική ανάλυση Ο Γιώργος έκανε βόλτα στον κήπο ενώ η Μαρία διάβαζε το βιβλίο της άρθρο ουσιαστικό ρήμα ουσιαστικό πρόθεση ουσιαστικό σύνδεσμος άρθρο ουσιαστικό ρήμα άρθρο ουσιαστικό κτητ. και άρθρο Ο Γιώργος έκανε βόλτα στον κήπο ενώ η Μαρία διάβαζε το βιβλίο της υποκείμενο υποστηρ. κατηγορ. εμπρόθ. σύνδεσμος υποκείμενο ρήμα άμεσο ρήμα όνομα συμπλήρωμα αντικείμενο τόπου Ο Γιώργος έκανε βόλτα στον κήπο ενώ η Μαρία διάβαζε το βιβλίο της πρόταση σύνδεσμος πρόταση Ο Γιώργος έκανε βόλτα στον κήπο, ενώ η Μαρία διάβαζε το βιβλίο της. περίοδος Εικόνα 1. Στάδια ανάλυσης ενός κειμένου 36

38 1.4 ΓΛΩΣΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ Οι γλωσσικοί πόροι που χρησιμοποιούνται κατά την αυτόματη επεξεργασία ενός κειμένου εφαρμόζονται σταδιακά, ανά επίπεδο ανάλυσης. Όπως αναφέραμε στο υποκεφ , η αναγνώριση των ονοματικών συνόλων πραγματοποιείται κατά τη συντακτική ανάλυση. Σε αυτό το υποκεφάλαιο, θα αναφερθούμε καταρχήν στα σώματα κειμένων που χρησιμοποιήσαμε στην παρούσα έρευνα. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσουμε τους γλωσσικούς πόρους που χρησιμοποιούνται κατά τη μορφολογική ανάλυση, καθώς οι πληροφορίες που παρέχουν αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση και υπόβαθρο για την εκπόνηση της μελέτης μας. Τέλος, θα περιγράψουμε τους γλωσσικούς πόρους που εφαρμόζονται κατά τη συντακτική ανάλυση, προκειμένου να γίνει κατανοητό το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η κατασκευή των κανόνων αναγνώρισης ονοματικών συνόλων ΣΩΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Στην παρούσα μελέτη, χρησιμοποιήσαμε δύο σώματα κειμένων: ένα για την άντληση παραδειγμάτων, έκτασης λέξεων, το οποίο χρησιμοποιήσαμε για την κατασκευή των γραμματικών, και ένα δεύτερο σώμα κειμένων, έκτασης λέξεων, για την εξάλειψη των μορφολογικών αμφισημιών και την εξαγωγή ποσοστών ανάκλησης και ακρίβειας που θα επιτρέψουν την αξιολόγηση των γραμματικών. Ειδικότερα για την αναζήτηση παραδειγμάτων, συμπληρωματικά προς το πρώτο σώμα κειμένων, χρησιμοποιήσαμε το διαδίκτυο, ενώ παράλληλα βασιστήκαμε στη διαίσθηση φυσικών ομιλητών. 23 Ειδικότερα, το πρώτο σώμα κειμένων, έκτασης λέξεων αποτελείται από τρία μικρότερα σώματα κειμένων: ένα σώμα κειμένων από άρθρα δημοσιευμένα κατά τους πρώτους μήνες του 2003 της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ έκτασης λέξεων, ένα σώμα κειμένων από άρθρα δημοσιευμένα στην εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ έκτασης λέξεων καθώς επίσης και από ένα σώμα κειμένων διδακτικού λόγου έκτασης λέξεων που προέρχεται από βιβλία γυμνασίου και λυκείου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, 23 Όσον αφορά την αναζήτηση στο διαδίκτυο, χρησιμοποιήσαμε τη μηχανή αναζήτησης Google ( 37

39 ποικίλων θεματικών ενοτήτων. 24 Το σώμα κειμένων αυτό συγκροτήθηκε στο πλαίσιο του έργου Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα και τη Γλωσσική Εκπαίδευση που υλοποίησε το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. 25 Το δεύτερο σώμα κειμένων που χρησιμοποιήσαμε για την εφαρμογή των γραμματικών και την εξαγωγή ποσοστών ανάκλησης και ακρίβειας, έκτασης λέξεων, προέρχεται από δημοσιεύματα της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ του έτους Το μικρό του μέγεθος δεν θέτει πρόβλημα καθώς, όταν μελετώνται γραμματικές δομές, δεν απαιτείται μεγάλο δείγμα κειμένου (Biber 1998, σ. 91; Givón 1995, σ. 32). Άλλωστε, μικρής έκτασης σώματα κειμένων είναι δυνατόν να παρέχουν επαρκείς πληροφορίες όταν η συχνότητα του υπό μελέτη φαινομένου, όπως είναι τα ονοματικά σύνολα, είναι μεγάλη (McEnery, Xiao & Tono, 2006). Ειδικότερα, το σώμα αυτό χρησιμοποιήθηκε για δύο διαφορετικές αλλά παράλληλες εφαρμογές. Αφενός, στο κείμενο αυτό εφαρμόσαμε τα δεδομένα μας, προκειμένου να εξαλείψουμε τμήμα των μορφολογικών αμφισημιών. Αφετέρου, το ίδιο κείμενο υπέστη χειρωνακτική επεξεργασία ώστε να μην περιλαμβάνει λάθη στις γλωσσικές περιγραφές και να επιτρέψει την αντιπαραβολή και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των δύο εφαρμογών ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ Όπως αναφέραμε παραπάνω (βλ. υποκεφ ), η μορφολογική ανάλυση στην υπολογιστική γλωσσολογία προηγείται της συντακτικής ανάλυσης και συνίσταται στην αναγνώριση των ελάχιστων λεξικών μονάδων που απαρτίζουν κάθε πρόταση του κειμένου. Σε αυτό το υποκεφάλαιο, θα αναφερθούμε στους γλωσσικούς πόρους που χρησιμοποιούμε κατά τη μορφολογική ανάλυση, σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετούμε, χωρίς αυτό να αποκλείει τη δυνατότητα χρήσης γλωσσικών πόρων με διαφορετικό μορφότυπο. 24 Το σώμα κειμένων της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ μας παραχωρήθηκε από τον C. Fairon του Πανεπιστημίου UCL (Université Catholique de Louvain) του Βελγίου. 25 Το εν λόγω σώμα κειμένων είναι προσβάσιμο στον ιστότοπο: 26 Τα άρθρα που απαρτίζουν το εν λόγω σώμα κειμένων (δεύτερο σώμα) δεν περιλαμβάνονται στο πρώτο σώμα κειμένων. 38

40 Η αναγνώριση των ελάχιστων λεξικών μονάδων γίνεται με τη χρήση τυποποιημένων ηλεκτρονικών λεξικών υπολογιστικής χρήσης. Πιο συγκεκριμένα, τα λεξικά αυτά ακολουθούν τον φορμαλισμό DELA (Courtois, 1990; Silberztein, 1990) και συνήθως αποτελούν ένα αρχείο απλού κειμένου (.txt). 27 Ακολουθεί ένα απόσπασμα ενός ηλεκτρονικού λεξικού, ως αρχείο κειμένου: καρέκλας,καρέκλα.n+conc:gfs Τα ηλεκτρονικά αυτά λεξικά παράγονται ημι-αυτόματα είτε από άλλα αρχεία κειμένου (Kyriacopoulou, 1990; Mrabti, 2001; Kyriacopoulou, Mrabti & Yannacopoulou, 2002) είτε από γράφους που κατασκευάζονται χειρωνακτικά και παράγουν αρχεία κειμένου με την επέκταση.txt (Savary, 2005). 28 Εκτός από τη χρήση λεξικών με το μορφότυπο ενός αρχείου κειμένου, υπάρχουν και λεξικά που έχουν τη μορφή ενός γράφου (Voyatzi, 2006; Kyriakopoulou, 2011; Μαυρόπουλος, 2012). Οι γράφοι αυτοί μας επιτρέπουν να αναγνωρίσουμε ευρύτερες δομές με βάση τις μορφοσυντακτικές σχέσεις των συστατικών τους στοιχείων, οι οποίες δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστούν με τη χρήση λεξικών σε μορφή απλού κειμένου. Ειδικότερα, πρόκειται για την αναγνώριση πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων (παγιωμένων ή ημι-παγιωμένων) οι οποίες πρέπει να αναγνωριστούν ενιαία και εφαρμόζονται στα κείμενα παράλληλα με τα ηλεκτρονικά λεξικά με τη μορφή κειμένου (επέκταση.txt). Η χρήση γράφων κατά τη μορφολογική ανάλυση κρίνεται ιδιαίτερα χρήσιμη για την καταγραφή των πιθανών παραλλαγών των πολυλεκτικών συνθέτων (βλ. εικόνα 2). 27 Ο φορμαλισμός αυτός αποτελεί μια σύμβαση μεταξύ των ερευνητικών ομάδων που βρίσκονται στο διεθνές δίκτυο υπολογιστικής γλωσσολογίας RELEX και αφορά τον συμβολισμό που χρησιμοποιείται στα ηλεκτρονικά λεξικά και ο οποίος είναι απόλυτα συμβατός με το λογισμικό UNITEX (Paumier, 2009). 28 Ο γράφος αποτελεί σχήματα που μπορούν να αναγνωστούν από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και στα οποία περιγράφονται ακολουθίες συμβόλων, γραμμάτων, λέξεων ή και συνόλων με γραφικό τρόπο. Οι γράφοι χρησιμοποιούνται ευρέως στην υπολογιστική γλωσσολογία καθώς η κατασκευή τους από τον γλωσσολόγο δεν προϋποθέτει γνώσεις προγραμματισμού μπορούν, ωστόσο, με τη χρήση κατάλληλων εργαλείων, να μεταγλωττιστούν αυτόματα σε γλώσσα προγραμματισμού. Εναλλακτικά, οι γράφοι αναφέρονται ως μηχανές πεπερασμένων αυτομάτων, αυτόματα πεπερασμένων καταστάσεων ή πεπερασμένα αυτόματα. 39

41 Εικόνα 2. Γράφος ημι-παγιωμένων σύνθετων πολυλεκτικών μονάδων της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική με πρώτο συνθετικό τη λέξη κέντρο (Kyriakopoulou 2011, σ. 238) ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ Όπως αναφέρθηκε στο υποκεφ , σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετούμε στην παρούσα έρευνα, η συντακτική ανάλυση ξεκινά από το σημασιολογικό πυρήνα της πρότασης, δηλαδή το κατηγόρημα, ο οποίος έχει την ιδιότητα να επιλέγει τα ορίσματά του. Η επιλογή αυτή γίνεται με βάση τις συντακτικο-σημασιολογικές ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τη σχέση των κατηγορημάτων αυτών με τα ορίσματά τους. Για την καταγραφή των συντακτικο-σημασιολογικών αυτών δεσμών, ο M. Gross πρότεινε τη χρήση πινάκων Λεξικού-Γραμματικής (Gross, M. 1975). Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για συντακτικο-σημασιολογικά λεξικά, στα οποία καταχωρίζονται ως λήμματα τα κατηγορήματα της εκάστοτε φυσικής γλώσσας. Στους πίνακες αυτούς περιλαμβάνονται όλες οι συντακτικο-σημασιολογικές ιδιότητες (κατανεμητικές και μετασχηματιστικές) και οι περιορισμοί που αφορούν τα κατηγορήματα, τα υποκείμενα και τα συμπληρώματά τους. Πιο συγκεκριμένα, ακολουθεί ένα απόσπασμα πίνακα λεξικού-γραμματικής για τα μη τοπικά μεταβατικά ρήματα της Νέας Ελληνικής με ένα αντικείμενο: 40

42 Εικόνα 3. Απόσπασμα πίνακα Λεξικού-Γραμματικής των ρημάτων με άμεσο αντικείμενο που δηλώνει εξαφάνιση (Voskaki 2011, σσ ) Όπως βλέπουμε στην εικόνα, σε κάθε πίνακα Λεξικού-Γραμματικής, κάθε σειρά αντιστοιχεί σε ένα διαφορετικό ρήμα. Για παράδειγμα, θα παρατηρήσουμε το λήμμα γκρεμίζω, το οποίο έχει καταχωριστεί ως λήμμα στο εν λόγω συντακτικό λεξικό. Οι διαφορετικές στήλες δηλώνουν τις συντακτικο-σημασιολογικές ιδιότητες του κάθε ρήματος. Στη συμβολή της στήλης και της σειράς, το σύμβολο συν (+) συμβολίζει ότι η αντίστοιχη ιδιότητα ισχύει για το συγκεκριμένο ρήμα, ενώ το σύμβολο πλην (-) ότι η ιδιότητα αυτή δεν αφορά το ρήμα αυτό. 29 Tο ρήμα γκρεμίζω έχει το σύμβολο πλην (-) στην ιδιότητα N1 =: Nhum και το σύμβολο συν (+) στην ιδιότητα N1 =: N-hum. Η ερμηνεία των δεδομένων αυτών είναι πως το ρήμα γκρεμίζω δεν μπορεί να δεχτεί ως άμεσο αντικείμενο ένα ουσιαστικό που δηλώνει το ανθρώπινο (σύμβολο - στην ιδιότητα Ν1 =: Nhum), ενώ μπορεί να δεχτεί ως άμεσο αντικείμενο ένα ουσιαστικό που δεν δηλώνει το ανθρώπινο (σύμβολο + στην ιδιότητα N1 =: N-hum). Για παράδειγμα: 29 Κάποιες στήλες δε δέχονται το δυαδικό χαρακτηρισμό + ή αλλά αποτελούν λεξικά πεδία τα οποία χρησιμοποιούνται από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, ώστε να σχηματιστούν αντίστοιχοι μετασχηματισμοί. 41

43 *Η μπουλτόζα γκρέμισε το πλήθος (Ν1 =: Νhum) Η μπουλντόζα γκρέμισε το σπίτι (N1 =: N-hum) Προκειμένου να εφαρμοστεί ένας πίνακας Λεξικού-Γραμματικής σε σώματα κειμένων, θα πρέπει οι δομές που καταγράφονται στον πίνακα με τη μορφή τίτλου να περιγραφούν αναλυτικά, ώστε να είναι αναγνωρίσιμες από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση ενός παραμετροποιημένου γράφου που κατασκευάζεται για κάθε πίνακα (Yannacopoulou 2005, σσ ; Kyriacopoulou 2005, σσ ; Φίστα 2007, σσ , Voskaki 2011, σσ ) (βλ. εικόνα 4). 30 Εικόνα 4. Παραμετροποιημένος γράφος πίνακα 6G (Kyriacopoulou 2005, σ. 166) Ωστόσο, ο γράφος αυτός εφαρμόζεται μόνο τοπικά σε ένα κείμενο και δεν μπορεί να πραγματοποιήσει αναγνώριση σύνθετων δομών προτάσεων. Για το λόγο αυτό, βρίσκεται υπό εξέλιξη η κατασκευή ενός προγράμματος συντακτικής ανάλυσης (αγγλ. parser) στο οποίο θα καταγράφονται όλοι οι κανόνες που διέπουν το σχηματισμό προτάσεων σε μια 30 Για λεπτομέρειες επί των γράφων αυτών, βλ. Paumier (2003). Για την εφαρμογή τους στα ελληνικά, βλ. Kyriacopoulou (2005), Yannacopoulou (2005) και Voskaki (2011). 42

44 μετα-γραμματική της Νέας Ελληνικής. Το εγχείρημα αυτό έχει ήδη πραγματοποιηθεί για τη γαλλική (Thomasset & de la Clergerie, 2005) και την ισπανική γλώσσα (Fernández-González, 2010). Για να ενσωματωθούν οι πίνακες Λεξικού-Γραμματικής σε ένα συντακτικό αναλυτή, θα πρέπει να μετατραπούν σε μορφή εύκολα επεξεργάσιμη από οποιοδήποτε σύστημα αυτόματης ανάλυσης (Tolone, 2009). Μια τέτοια μορφή είναι το αρχείο κειμένου με επέκταση.txt ή.xml. Η συγχώνευση του συνόλου των διαθέσιμων πινάκων και η μετατροπή τους σε αρχεία.txt και.xml έχει ήδη ολοκληρωθεί (Ioannidou & Kyriacopoulou, 2010; Ioannidou & Tolone, 2011). Ακολουθεί ένα απόσπασμα του ηλεκτρονικού συντακτικού λεξικού με τη μορφή.txt: ID=V_38GL_33 lexical-info=[cat="verb",verb=[lemma="βγάζω"],pfx-v=(verb="ξαναβγάζω"), prepositions=(),locatifs=(locatif=[id="2",list=(prep="από")], locatif=[id="3",list=(prep="σε")])] args=(const=[pos="0",dist=(comp=[cat="np",hum="true",introd-prep=(),introd-loc=(), origin=(orig="n0 =: Nhum")])], const=[pos="1",dist=(comp=[cat="np",conc="true",introd-prep=(),introd-loc=(), origin=(orig="n1 =: Nconc")])]) const=[pos="2",dist=(comp=[cat="np",conc="true",introd-prep=(),introd-loc=(), origin=(orig="n2 =: Nconc")])], all-constructions=[absolute=(construction="true::n0 V N1 Loc N2 source Loc N3 destination", construction="o::n0 V N1 Loc N2 source (E+Loc N3 destination)", construction="o::n0 V N1 (E+Loc N2 source) Loc N3 destination"), relative=(construction="n1 = Ppv =: (τον+τους+τη+την+τις+το+τα)", construction="παρα-v")] example=[example=] Εικόνα 5. Απόσπασμα ηλεκτρονικού συντακτικού λεξικού με τη μορφή.txt (Ioannidou & Tolone, 2011) Αντίστοιχες προσπάθειες κατασκευής αυτόματων συντακτικών αναλυτών για τα Νέα Ελληνικά έχουν πραγματοποιηθεί από διάφορες ερευνητικές ομάδες (Michos, Fakotakis & Kokkinakis, 1995; Manousopoulou, et al., 1997; Draggiotis, Grigoriadou & Philokyprou, 1998; Boutsis, et al., 2000; Kermanidis, et al., 2000; Dimitromanolaki, Androutsopoulos & Karkaletsis, 2001; Baldzis, Eumeridou & Kolalas, 2002; Kordoni & Neu, 2005; Αλεξάκης & 43

45 Κατζαγιαννάκης, 2006; Μίχου, 2007; Chatsiou, 2008; Σπάχος, 2008). Ωστόσο, τα λογισμικά αυτά υιοθετούν διαφορετικά μεθοδολογικά μοντέλα συντακτικής ανάλυσης. Το γεγονός αυτό δεν επιτρέπει την ενσωμάτωση των συντακτικο-σημασιολογικών δεδομένων που περιλαμβάνουν οι πίνακες του Λεξικού-Γραμματικής. 1.5 ΣΤΑΔΙΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η γλωσσολογική μελέτη που πραγματοποιούμε βασίζεται στη χρήση σωμάτων κειμένων (αγγλ. corpus-based analysis). Αυτό σημαίνει ότι τόσο η άντληση των πληροφοριών για την κατασκευή των γλωσσικών πόρων όσο και η αξιολόγηση των πόρων αυτών γίνονται μέσα από την εφαρμογή τους σε σώματα κειμένων. Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί, θα αναφερθούμε αναλυτικά στα στάδια επεξεργασίας των σωμάτων κειμένων (βλ έως και ), τα οποία αποτέλεσαν απαραίτητη προεργασία για τη μελέτη των ονοματικών συνόλων. Ακολούθως, θα εξηγήσουμε τη μέθοδο που ακολουθήσαμε για τη μελέτη των ονοματικών συνόλων και την κατασκευή των γραμματικών κανόνων (βλ ). Τέλος, θα συνοψίσουμε το σύνολο των εργασιών που πραγματοποιήθηκαν σε ένα διάγραμμα ροής (βλ ) ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΩΜΑΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Στα υποκεφ έως που ακολουθούν, θα παρουσιάσουμε αναλυτικά τη διαδικασία επεξεργασίας των σωμάτων κειμένων που χρησιμοποιήσαμε στην έρευνά μας. Όπως θα δείξουμε και στο διάγραμμα ροής που ακολουθεί (βλ ), η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την επεξεργασία των δύο σωμάτων κειμένων είναι κοινή (προεπεξεργασία και μορφολογική ανάλυση), ενώ το δεύτερο σώμα κειμένων υπόκειται, επιπλέον, στην εξάλειψη των αμφισημιών (βλ ). 44

46 ΠΡΟΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΩΜΑΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Στο υποκεφάλαιο αυτό θα παρουσιάσουμε τα στάδια προεπεξεργασίας των σωμάτων κειμένων. Για την προεπεξεργασία των κειμένων, χρησιμοποιήσαμε το εργαλείο Unitex. 31 Πριν εισαγάγουμε τα σώματα κειμένων στο Unitex, αφαιρέσαμε από αυτά τις εικόνες και τα μετατρέψαμε σε αρχεία με επέκταση.txt και μορφοποίηση Unicode για τη συνέχιση της διαδικασίας. Το πρώτο στάδιο επεξεργασίας που υπέστησαν τα δύο σώματα κειμένων στο πρόγραμμα Unitex είναι η κανονικοποίηση (αγγλ. normalisation) (Paumier, 2003). Ο όρος κανονικοποίηση στην επεξεργασία σωμάτων κειμένων αναφέρεται σε μια σειρά τροποποιήσεων του κειμένου που έχουν σαν αποτέλεσμα να το καταστήσουν κατάλληλο για οποιαδήποτε αυτόματη επεξεργασία. Στη δική μας μελέτη η κανονικοποίηση του κειμένου αφορούσε την αφαίρεση περισσότερων του ενός κενών ή αλλαγών γραμμής. Στη συνέχεια, τα σώματα κειμένων διαχωρίστηκαν σε ελάχιστες μονάδες (αγγλ. tokenisation). Ως ελάχιστη μονάδα (αγγλ. token) εννοούμε τη μικρότερη μονάδα που αναγνωρίζεται από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Η μονάδα αυτή μπορεί να είναι ένα σημείο στίξης, ένα κενό, ένα ψηφίο ή μία ακολουθία χαρακτήρων (Silberztein, 1993). Ακολουθεί ένας κατάλογος με ελάχιστες λογικές μονάδες (αγγλ. tokens), οι οποίες έχουν τοποθετηθεί ανάλογα με τη συχνότητα εμφάνισής τους (από την υψηλότερη στη χαμηλότερη). 31 Το σύστημα ανάλυσης Unitex αποτελεί πρόγραμμα ανοιχτού κώδικα και διατίθεται ελεύθερα στο διαδίκτυο από τον ιστότοπο Επιτρέπει τη γλωσσική επεξεργασία σωμάτων κειμένων σημαντικού όγκου, με χρήση ηλεκτρονικών λεξικών και γραμματικών κανόνων ηλεκτρονικής μορφής. 45

47 Εικόνα 6. Στιγμιότυπο οθόνης του λογισμικού Unitex μετά την αναγνώριση των ελάχιστων λογικών μονάδων ενός κειμένου Σε αυτό το σημείο κρίνουμε απαραίτητο να υπενθυμίσουμε ότι με βάση το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετούμε (βλ. υποκεφ ), η μορφολογική ανάλυση ξεκινά από τη λέξη και όχι το μόρφημα. Μια τέτοια προσέγγιση προσφέρεται για την Αυτόματη Επεξεργασία Φυσικών Γλωσσών, καθώς η μορφολογική ανάλυση με βάση τα όρια των μορφημάτων θα αποτελούσε μια πιο χρονοβόρα διαδικασία, προκειμένου να αποφέρει ικανοποιητικά αποτελέσματα με τυποποιημένο τρόπο. Τέλος, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η ελάχιστη λογική μονάδα (αγγλ. token) διαφέρει από τη λέξη όχι μόνο ως προς το ότι περιλαμβάνει τα σημεία στίξης και άλλα σύμβολα, αλλά και ως προς το ότι η αναγνώρισή της δεν προϋποθέτει καμία γλωσσική πληροφορία. Αυτό σημαίνει ότι, εφόσον σε αυτό το στάδιο ανάλυσης δεν έχουν εφαρμοστεί ηλεκτρονικά 46

48 λεξικά, οι τύποι κουτιά και κουτιού θα αναγνωριστούν ως δύο διαφορετικές μονάδες, η σύνδεση των οποίων θα γίνει κατά τη μορφολογική ανάλυση. Το τελευταίο στάδιο της προεπεξεργασίας των σωμάτων κειμένων είναι ο διαχωρισμός τους σε περιόδους. Όπως αναφέραμε στο υποκεφ. 1.2, η ελάχιστη μονάδα που φέρει σημασία είναι η πρόταση. Οι προτάσεις απαντώνται μέσα σε περιόδους. Επομένως, ο τεμαχισμός σε περιόδους θα πρέπει να προηγηθεί της μορφολογικής, συντακτικής και σημασιολογικής ανάλυσης. Ο τεμαχισμός σε περιόδους συχνά αναφέρεται και ως τυπογραφική ανάλυση (Kyriacopoulou 2005, σ. 23), καθώς αναγνωρίζεται η λειτουργία των τυπογραφικών σημείων ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΩΜΑΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Όπως αναφέραμε στο 1.3.1, η μορφολογική ανάλυση ταυτίζεται με τη λεξική. Με άλλα λόγια, σε αυτό το στάδιο επεξεργασίας αναγνωρίζονται οι λέξεις και όλες οι πληροφορίες και ιδιότητες που τις αφορούν. Στο πλαίσιο της έρευνάς μας, η αναγνώριση των λεξικών μονάδων πραγματοποιήθηκε με τη χρήση τυποποιημένων ηλεκτρονικών λεξικών υπολογιστικής χρήσης. Ειδικότερα, χρησιμοποιήσαμε τα λεξικά που διαθέτει το Εργαστήριο Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου και περιλαμβάνουν κλιτούς τύπους απλών λέξεων και κλιτούς τύπους πολυλεκτικών σύνθετων μονάδων. 33 Ακολουθεί πίνακας με την ταξινόμηση των κλιτών αυτών τύπων ανά γραμματική κατηγορία: Κλιτοί τύποι απλών λέξεων : Κλιτοί τύποι πολυλεκτικών μονάδων: ουσιαστικά ουσιαστικά ρήματα επίθετα επίθετα 22 επιρρήματα επιρρήματα 564 αντωνυμίες 503 προσδιοριστές Η τυπογραφική ανάλυση δυσχεραίνεται από την παρουσία λεξικών μονάδων ή ευρύτερων παγιωμένων δομών που παρότι περιλαμβάνουν σημεία στίξης πρέπει να αναγνωριστούν ενιαία, όπως π.χ. η παροιμία Βρήκες φαΐ; Φάε. Βρήκες ξύλο; Φύγε (Κυριακοπούλου, et al., 2007). 33 Ο ιστότοπος του εν λόγω εργαστηρίου είναι ο εξής: 34 Για αναλυτική περιγραφή του όρου προσδιοριστής, βλ

49 48 προθέσεις 48 σύνδεσμοι 34 μόρια 28 επιφωνήματα 9 εμπρόθετοι προσδιοριστές Πίνακας 1 Καταμέτρηση κλιτών τύπων του ηλεκτρονικού λεξικού Στη μορφολογική ανάλυση που πραγματοποιήσαμε στα σώματα κειμένων, δε λάβαμε υπόψη τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που έχουν αποδοθεί στις λέξεις. Περιοριστήκαμε στη γραμματική κατηγορία των λέξεων και τις πληροφορίες που αφορούν την κλίση τους. Όπως έχουμε προαναφέρει (βλ ), οι πληροφορίες που συνοδεύουν κάθε λέξη, θα πρέπει να είναι τυποποιημένες: να διέπονται από συστηματικότητα στην περιγραφή και να υπάρχει ένα σύμβολο για κάθε χαρακτηρισμό. Παρακάτω ακολουθεί ένας πίνακας με τα σύμβολα που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη μορφολογική περιγραφή των λέξεων που απαρτίζουν τα σώματα κειμένων. Σύμβολα A ADV CONJ DET INTJ N PART PREP PREPDET PRO V Γραμματική κατηγορία επίθετα επιρρήματα σύνδεσμοι προσδιοριστές επιφωνήματα ουσιαστικά μόρια προθέσεις εμπρόθετοι προσδιοριστές 35 αντωνυμίες ρήματα Πίνακας 2 Σύμβολα γραμματικής κατηγορίας στα ηλεκτρονικά λεξικά Σε κάθε γραμματική κατηγορία από τις παραπάνω αποδίδονται επιπλέον μορφολογικές πληροφορίες. Για παράδειγμα, σε κάθε ρηματικό τύπο υπάρχει η πληροφορία του χρόνου στον οποίο ανήκει ο τύπος, ενώ σε κάθε ονοματικό τύπο υπάρχει η πληροφορία της 35 Οι εμπρόθετοι προσδιοριστές αναφέρονται σε προσδιοριστές (συγκεκριμένα στα οριστικά άρθρα) οι οποίοι σε συνδυασμό με την πρόθεση σε σχηματίζουν μια λέξη, π.χ. στον, στην κ.ο.κ. 48

50 πτώσης. Ακολουθεί ένας πίνακας με το σύνολο των κλιτικών πληροφοριών που χαρακτηρίζουν τα ουσιαστικά, τα επίθετα, τους προσδιοριστές και τους εμπρόθετους προσδιοριστές, καθώς αυτές είναι οι γραμματικές κατηγορίες που θα μας απασχολήσουν περισσότερο. Πτώση Γένος Αριθμός Σύμβολο Εξήγηση Σύμβολο Εξήγηση Σύμβολο Εξήγηση N ονομαστική m αρσενικό s ενικός G γενική f θηλυκό p πληθυντικός A αιτιατική n ουδέτερο V κλητική Πίνακας 3 Σύμβολα πτώσης, γένους και αριθμού στα ηλεκτρονικά λεξικά Για παράδειγμα, ο τύπος σπιτιού είναι ουσιαστικό, σε γενική πτώση, ουδετέρου γένους, ενικού αριθμού. Για το λόγο αυτό, στο κείμενο θα χαρακτηριστεί ως εξής: σπιτιού,σπίτι.n:gns ΕΠΙΣΗΜΕΙΩΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Όπως προαναφέραμε, το δεύτερο σώμα κειμένων έκτασης λέξεων χρησιμοποιήθηκε για να εξαγάγουμε ποσοστά ανάκλησης και ακρίβειας από τα αποτελέσματα που λάβαμε μετά την εφαρμογή των γραμματικών για την εξάλειψη των αμφισημιών. Η αφαίρεση των λαθών από ένα κείμενο είναι απαραίτητη κατά τη διαδικασία της αξιολόγησης, καθώς επιτρέπει την αντιπαραβολή των αποτελεσμάτων που λαμβάνουμε από την έρευνά μας με τα ιδεατά αποτελέσματα (Hunston, 2002). Αποτέλεσμα αυτής της επεξεργασίας αφαίρεσης των λαθών είναι ένα επισημειωμένο σώμα κειμένων. Ως επισημείωση ενός κειμένου ορίζεται η προσθήκη γλωσσικής πληροφορίας ως ερμηνείας σε αυτό (Habert, 2005; Leech, 2005). Με άλλα λόγια, ένα σώμα κειμένων ονομάζεται επισημειωμένο όταν για κάθε λέξη του κειμένου έχει αποδοθεί ο ορθός χαρακτηρισμός που την ερμηνεύει. 36 Ο τύπος σπίτι ανάμεσα στο κόμμα και την τελεία δηλώνει το λημματικό τύπο από τον οποίο προέρχεται ο κλιτός τύπος σπιτιού. 49

51 Η επισημείωση ενός κειμένου μπορεί να αφορά πληροφορίες που αφορούν τη γραμματική κατηγορία των λέξεων (αγγλ. Part-Of-Speech/POS annotation), τη λημματοποίηση των λέξεων (αναγνώριση του λήμματος στο οποίο ανήκει η λέξη, αγγλ. lemmatisation), συντακτική (αγγλ. syntactic annotation), σημασιολογική (αγγλ. semantic annotation), πραγματολογική (αγγλ. pragmatic annotation), υφολογική (αγγλ. stylistic annotation) κ.ο.κ. Ανεξάρτητα από το επίπεδο γλωσσικής ανάλυσης, η επισημείωση θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από συνοχή και θα πρέπει να γίνεται με κωδικοποιημένο τρόπο, ώστε να επιτρέπει την αυτόματη επεξεργασία των πληροφοριών του κειμένου. Τα σύμβολα που περιγράφουν τις λέξεις που απαρτίζουν το επισημειωμένο σώμα κειμένων ταυτίζονται με αυτά που υπήρχαν στα ηλεκτρονικά λεξικά. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι κάθε είδους επισημείωση συνδέεται στενά με μια γλωσσολογική θεωρία, η οποία παρέχει το μοντέλο το οποίο θα εφαρμοστεί κατά την επισημείωση. Η επισημείωση που πραγματοποιήσαμε στο σώμα κειμένων περιορίζεται στη μορφολογική περιγραφή των λέξεων. Πιο συγκεκριμένα, οι περιγραφές αφορούν τη γραμματική κατηγορία για το σύνολο των λέξεων. Σε ό,τι αφορά τις λέξεις με ονοματική λειτουργία, δίνεται επιπλέον η πληροφορία της κλίσης. Η περιγραφή αυτή βασίζεται στη μορφολογική ανάλυση που πραγματοποιείται από τα μορφολογικά λεξικά που περιγράψαμε παραπάνω (βλ ). Ακολουθεί απόσπασμα του επισημειωμένου κειμένου: {Το.DET+Def:Nns} {νησί.n:nns} {χαρακτηρίζεται.v:p3s} {από.prep} {την.det+def:afs} {ήπια.a:afs} {ανάπτυξη.n:afs}. Σύμφωνα με τον Burnard (2011), υπάρχουν τέσσερις τρόποι επισημείωσης: η χειρωνακτική, η αυτόματη, η αυτόματη επισημείωση διορθωμένη χειρωνακτικά και η μέθοδος crowdsourcing. 37 Η επισημείωση του παρόντος σώματος κειμένου έγινε αρχικά ημιαυτόματα μέσω του συστήματος ανάλυσης Unitex, με χρήση γραμματικών εξάλειψης αμφισημιών (Blanc, Ioannidou & Voskaki, 2005; Ιωαννίδου, 2006; Ioannidou, 2007). 37 Η μέθοδος crowdsourcing συνίσταται στην αρχική επισημείωση από πολλά άτομα και στη μεταγενέστερη αυτόματη διόρθωση με βάση τη συνοχή μεταξύ των κοινών απαντήσεων. 50

52 Παρακάτω απεικονίζεται ένα στιγμιότυπο οθόνης του λογισμικού Unitex (λειτουργία Elag) που δείχνει τη μερική εξάλειψη των αμφισημιών ενός τμήματος μιας περιόδου: 38 Εικόνα 7. Στιγμιότυπο οθόνης του λογισμικού Unitex κατά τη μερική εξάλειψη αμφισημιών Στο πρώτο πλαίσιο φαίνεται η περίοδος που υπόκειται σε επεξεργασία (π.χ. Η κοινοτική χρηματοδοτική στήριξη μπορεί να φθάσει ). Στο δεύτερο πλαίσιο φαίνεται το σύνολο των αμφισημιών της περιόδου. Κάθε κουτί αποτελεί μια διαφορετική ερμηνεία σε μορφολογικό 38 Η λειτουργία Elag επιτρέπει την εξάλειψη μορφολογικών αμφισημιών, μέσω ηλεκτρονικών γραμματικών συγκεκριμένου μορφότυπου. Μέσω του εργαλείου αυτού, δίνεται η δυνατότητα στο χρήστη να παρατηρεί το αποτέλεσμα της εφαρμογής των γραμματικών, σε φιλικό προς το χρήστη περιβάλλον διεπαφής. Ωστόσο, η κατασκευή και εφαρμογή των γραμματικών Elag αποτελεί μια εξαιρετικά χρονοβόρα διαδικασία. Για το λόγο αυτό και λόγω του μεγάλου αριθμού των γραμματικών περιγραφής του ονοματικού συνόλου, δεν χρησιμοποιήσαμε την εν λόγω λειτουργία για την εξάλειψη των αμφισημιών στο πλαίσιο της έρευνάς μας (βλ. κεφ. 7). 51

53 επίπεδο (π.χ. για την λέξη Η). Επομένως, η παρουσία δύο τουλάχιστον διαφορετικών κουτιών για μία λέξη αποτελεί μία αμφισημία [π.χ. Η: άρθρο (Det_Def) / συντομογραφία (ABREV) / σύνδεσμος (CONJ)]. Στο τρίτο πλαίσιο, παρουσιάζεται το αποτέλεσμα της διεργασίας, όπου έχουν εξαλειφθεί ορισμένες αμφισημίες (απαλοιφή ορισμένων κόμβων). Στη συνέχεια, ακολούθησε χειρωνακτική διόρθωση. Η χειρωνακτική διόρθωση έχει ως αποτέλεσμα την ορθή επισημείωση, με μηδενικό θόρυβο, ενώ παράλληλα επιτρέπει την ακρίβεια στα ποσοστά ανάκλησης και ακρίβειας, όπως θα εξαχθούν κατά την αξιολόγηση των γραμματικών (βλ. κεφ. 7). Η μικρή έκταση του κειμένου δικαιολογείται από την ανάγκη επεξεργασίας του με μη αυτόματο τρόπο. Ακολουθεί ένα απόσπασμα του επισημειωμένου σώματος κειμένων: Εικόνα 8. Απόσπασμα επισημειωμένου σώματος κειμένων σε μορφή γράφου Η διαδικασία της επισημείωσης ολοκληρώθηκε με τη μετατροπή των παραπάνω αρχείων σε ένα ενιαίο αρχείο κειμένου με επέκταση.txt. Ακολουθεί η παραπάνω πρόταση σε μορφή.txt {Οι,οι.DET+Def:Nmp} {Αθηναίοι,Αθηναίος.N:Nmp} {θα,θα.part} {μετακινούνται,μετακινούμαι.v:p3p} {μέσω,μέσω.prep} {σύγχρονου,σύγχρονος.a:gns} {τραμ,τραμ.n:gns} ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΟΝΟΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ Αφού ολοκληρώσαμε την επεξεργασία των σωμάτων κειμένων, προβήκαμε στη μελέτη και αναγνώριση των ονοματικών συνόλων. Όπως αναφέραμε παραπάνω (υποκεφ ), η αναγνώριση των ονοματικών συνόλων εντάσσεται στο στάδιο της συντακτικής ανάλυσης. Ειδικότερα, στο πλαίσιο του μεθοδολογικού μας μοντέλου (Gross, M. 1975; 1994a; b) με τον 52

54 όρο ονοματικό σύνολο αναφερόμαστε σε ένα σύνολο λέξεων το οποίο αποτελεί όρισμα (υποκείμενο ή αντικείμενο) σε ένα κατηγόρημα. 39 Για παράδειγμα: Ο κρεοπώλης ακόνισε το μαχαίρι του Στην παραπάνω πρόταση, οι ακολουθίες Ο κρεοπώλης και το μαχαίρι του αποτελούν ονοματικά σύνολα. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι οποιαδήποτε μελέτη πάνω στα ονοματικά σύνολα δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς να ληφθεί υπόψη η σύνταξη των προτάσεων στην οποία βρίσκονται. Με βάση το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετήσαμε (βλ. 1.2) και λαμβάνοντας υπόψη την τυπολογία των συντακτικών δομών της Νέας Ελληνικής (Kyriacopoulou 2005, σσ ), περιορίσαμε την έρευνά μας στις προτάσεις των οποίων σημασιολογικός πυρήνας είναι το ρήμα και ειδικότερα στις περιπτώσεις κατά τις οποίες το ρήμα δέχεται άμεσο αντικείμενο. 40 Για παράδειγμα: Εξαφάνισα όλα του τα δώρα Η αναγνώριση των ονοματικών συνόλων κρίνεται απαραίτητη, καθώς κατά την αυτόματη ανάλυση θα πρέπει τα σύνολα αυτά να αναγνωριστούν ως ένας ενιαίος συντακτικός όρος της πρότασης. Για παράδειγμα: Φοράει τα παλιά ρούχα του μεγάλου του αδερφού τα παλιά ρούχα του μεγάλου του αδερφού: ονοματικό σύνολο, αντικείμενο στο ρήμα φοράει Προκειμένου να γίνει ο εντοπισμός όλων των πιθανών δομών των ονοματικών συνόλων, χρησιμοποιήσαμε το σώμα κειμένων έκτασης λέξεων που παρουσιάσαμε παραπάνω (βλ ). Η μορφολογική του ανάλυση (βλ ) μας επέτρεψε την αναζήτηση των διαφορετικών δομών των ονοματικών συνόλων, καθώς και του γλωσσικού τους περιβάλλοντος. Συμπληρωματικά προς την αναζήτηση στα σώματα κειμένων, 39 Για αναλυτικότερο ορισμό των ονοματικών συνόλων στο πλαίσιο της έρευνάς μας, βλ Για λεπτομέρειες επί του περιορισμού της έρευνας στο άμεσο αντικείμενο, βλ

55 χρησιμοποιήσαμε τις δομές που καταγράφονται στις έντυπες γραμματικές και τα συντακτικά της Νέας Ελληνικής (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton, 2002; Τζάρτζανος, [1946] 2002; Τριανταφυλλίδης, [1941] 2002; Κλαίρης & Μπαμπινιώτης, 2009). Με βάση τις παρατηρήσεις μας, η υποκατηγοριοποίηση έγινε σύμφωνα με την εσωτερική δομή των ονοματικών συνόλων και την παρουσία ή την απουσία της κεφαλής τους. 41 Για παράδειγμα: Γκρέμισε το παλιό σπίτι Γκρέμισε το παλιό (το ουσιαστικό εννοείται) Για την αναζήτηση και αναγνώριση των δομών των ονοματικών συνόλων, λάβαμε υπόψη μορφολογικές πληροφορίες όπως η γραμματική κατηγορία, το γένος, η πτώση και ο αριθμός των λέξεων. Η περιγραφή αυτή έγινε με τη χρήση γράφων. Αναλυτική παρουσίαση των εν λόγω γράφων θα πραγματοποιηθεί στο κεφάλαιο 6. Τέλος, η ακρίβεια των περιγραφών της εσωτερικής δομής των ονοματικών συνόλων επέτρεψε την εξάλειψη τμήματος των μορφολογικών αμφισημιών που εντοπίζονται στα ονοματικά σύνολα. Υπενθυμίζουμε ότι υπάρχει αμφισημία, όταν, μετά τη μορφολογική ανάλυση, σε μία λέξη αντιστοιχούν δύο τουλάχιστον διαφορετικές μορφολογικές περιγραφές (Courtois, 1996). 42 Για παράδειγμα, στην παρακάτω πρόταση, ο τύπος γίγαντες μπορεί να αντιστοιχεί στην ονομαστική πληθυντικού αριθμού του αρσενικού γένους (Nmp), την αιτιατική (Amp) και την κλητική πτώση (Vmp): Φοβάται τους γίγαντες γίγαντες N:Nmp:Amp:Vmp Μετά την εξάλειψη της αμφισημίας, η μορφολογική περιγραφή περιλαμβάνει ένα μόνο χαρακτηρισμό, την αιτιατική πληθυντικού: Φοβάται τους γίγαντες γίγαντες N:Amp 41 Για λεπτομέρειες επί της ομαδοποίησης των αποτελεσμάτων στην οποία βασίστηκε η τυπολογία κατασκευής των γραμματικών, βλ Το φαινόμενο της αμφισημίας διερευνάται διεξοδικότερα στο κεφ

56 1.5.3 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΡΟΗΣ Στο διάγραμμα ροής που ακολουθεί, συνοψίζουμε τα στάδια υλοποίησης της έρευνας που περιγράψαμε αναλυτικά στα υποκεφ και Στην εικόνα δε συμπεριλαμβάνονται οι εφαρμογές στη μετάφραση που προτείνουμε στο κεφ. 8. Εικόνα 9. Διάγραμμα ροής με τα στάδια υλοποίησης της έρευνας 55

57 1.6 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στο κεφάλαιο αυτό, παρουσιάσαμε το θεωρητικό και μεθοδολογικό πλαίσιο στο οποίο βασίστηκε η έρευνά μας. Ειδικότερα, παρουσιάσαμε αναλυτικά τα στάδια από τα οποία περνάει ένα κείμενο κατά την αυτόματη επεξεργασία του. Δεδομένου ότι η έρευνά μας εντάσσεται στο επίπεδο της συντακτικής ανάλυσης ενός κειμένου, κρίναμε σκόπιμο να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία στη μορφολογική ανάλυση, εφόσον προαπαιτείται για την υλοποίηση της δικής μας μελέτης. Στη συνέχεια, έγινε εκτενής αναφορά στη συντακτική ανάλυση και στις εργασίες που πραγματοποιούνται σε αυτή, καταδεικνύοντας την αλληλεπίδρασή τους με την αναγνώριση των ονοματικών συνόλων. Τέλος, παρουσιάσαμε τους γλωσσικούς πόρους που χρησιμοποιήσαμε καθώς και τα στάδια υλοποίησης της έρευνάς μας. Στο επόμενο κεφάλαιο, θα προβούμε στη μελέτη των ορισμών που έχουν διατυπωθεί για τη βασική έννοια που διέπει τη μελέτη μας, αυτή του ονοματικού συνόλου. 56

58 2. ΤΟ ΟΝΟΜΑΤΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΣΤΑ ΛΕΞΙΚΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ Στο παρόν κεφάλαιο, θα εστιάσουμε σε ορισμένους όρους που σχετίζονται με το όνομα και το ονοματικό σύνολο. Πιο συγκεκριμένα, θα αναφερθούμε στους όρους όνομα και ονοματοποίηση (βλ. 2.1), ουσιαστικό και ουσιαστικοποίηση (βλ. 2.2), αντωνυμία (βλ. 2.3), ονοματικό στοιχείο, ονοματικό σύνολο και ονοματική φράση (βλ. 2.4), όπως καταγράφονται στα γλωσσολογικά λεξικά και τις γραμματικές της νέας ελληνικής. Στα υποκεφάλαια αυτά, θα επισημάνουμε επιπλέον τους αντίστοιχους όρους της αγγλικής και γαλλικής γλώσσας, εντοπίζοντας τις διαφορές που εμφανίζονται μεταξύ των γλωσσών. 2.1 ΟΝΟΜΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΟΝΟΜΑ Αρχικά, θα αναφερθούμε στον ελληνικό όρο όνομα, τον αγγλικό noun και το γαλλικό nom. Η λέξη όνομα στην ελληνική γλώσσα αποτελεί έναν όρο της γλωσσολογίας που χαρακτηρίζει τόσο τα ουσιαστικά, όσο και τα επίθετα (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη 1998, σ. 967; Μπαμπινιώτης 1998β, σ. 1261). Ωστόσο, δε χαρακτηρίζει τις αντωνυμίες ή άλλες γραμματικές κατηγορίες που έχουν ονοματική χρήση (π.χ. παθητική μετοχή). Συνεπώς, σύμφωνα με τη νεοελληνική γραμματική, τα παραδείγματα (1) και (2) αποτελούν ονόματα, ενώ τα παραδείγματα (3) και (4) όχι. (1) Ο Γιάννης είναι δικηγόρος (2) Ο Γιάννης είναι ωραίος (3) Ο Γιάννης είναι εκείνος! (4) Ο Γιάννης είναι μαυρισμένος Διαφορετικός από τον όρο όνομα εμφανίζεται ο αγγλικός όρος noun. Σύμφωνα με το λεξικό του Πανεπιστημίου Oxford (Little, et al. 1933, σ. 1341) ο διαχωρισμός του όρου noun σε ουσιαστικά (nomen substantivum) και επίθετα (nomen adjectivum), όπως συμβαίνει για τα ελληνικά, ίσχυε μόνο στο παρελθόν. Αντίθετα, σήμερα ο όρος noun χρησιμοποιείται για να δηλώσει αποκλειστικά τα ουσιαστικά. Ο ορισμός αυτός επιβεβαιώνεται και από τα λεξικά Collins (Sinclair 1993, σ. 776) και Routledge (Bussmann 1996, σ. 332), όπου αναφέρεται μόνο η σημερινή χρήση του όρου. 57

59 Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Ξυδόπουλος, στη μετάφραση προς τα ελληνικά του λεξικού γλωσσολογικών όρων της αγγλικής που πραγματοποίησε (Κρύσταλ 2003, σ. 292) αποδίδει τη λέξη noun ως όνομα. Ωστόσο, η ερμηνεία που δίνει ταιριάζει περισσότερο στην έννοια που αποδίδει στα ελληνικά ο όρος ουσιαστικό και όχι το όνομα. 43 Χαρακτηριστικά αναφέρει: «τα ονόματα χωρίζονται σε κοινά και κύρια και αναλύονται βάσει του αριθμού, του γένους, της πτώσης και της αριθμησιμότητας». 44 Ο όρος της γαλλικής γλώσσας nom διαφοροποιείται από τους όρους της ελληνικής και της αγγλικής. Όταν χρησιμοποιείται στην παραδοσιακή γραμματική, περιλαμβάνει την έννοια του ουσιαστικού και του επιθέτου (Dubois, et al. 1994, σ. 325). 45 Στις έννοιες αυτές, το λεξικό του Robert προσθέτει την έννοια της αντωνυμίας καθώς επίσης και κάποιους ρηματικούς τύπους (π.χ. μετοχές) (Robert 1959, 4 ος τόμος, σ. 798). 46 Με βάση τον ορισμό αυτό, οι υπογραμμισμένες λέξεις των παραδειγμάτων (5), (6) και (7) ανήκουν στη κατηγορία του nom: (5) C est un étudiant Είναι ένας φοιτητής (6) C est lui Αυτός είναι (7) Il est adorable! Είναι αξιολάτρευτος! 43 Ο γλωσσολογικός ορισμός που αποδίδει o Κρύσταλ στη λέξη όνομα είναι ο εξής: «Τα ονόματα είναι στοιχεία τα οποία φέρουν συγκεκριμένους τύπους κλιτικών καταλήξεων (π.χ. πτώσης και αριθμού), έχουν συγκεκριμένη κατανομή (π.χ. μπορεί να ακολουθούν προθέσεις αλλά όχι τροπικά) και εκτελούν μια συγκεκριμένη συντακτική λειτουργία (π.χ. ως υποκείμενα ή αντικείμενα μιας πρότασης)» (Κρύσταλ 2003, σ. 292). 44 Ο προβληματισμός που αποτυπώνεται στο κείμενο δείχνει ξεκάθαρα ότι ο όρος αυτός δεν περιλαμβάνει την έννοια του επιθέτου: «όνομα: όρος που χρησιμοποιείται στη γραμματική ταξινόμηση των λέξεων. Παραδοσιακά, ορίζεται ως η ονομασία ενός ανθρώπου, τόπου ή πράγματος, ωστόσο τα ονομασία και πράγμα (π.χ. η ομορφιά θεωρείται πράγμα;) είναι ασαφείς έννοιες, και αυτό οδήγησε σε γλωσσολογικές περιγραφές όπου η τάξη αυτή αναλύεται βάσει τυπικών και λειτουργικών κριτηρίων της σύνταξης και της μορφολογίας» (Κρύσταλ 2003, σ. 292). 45 Οι Riegel, Pellat και Rioul [1994] (2001, σ. 168) στη γραμματική τους παρατηρούν ότι η ταξινόμηση των ουσιαστικών και των επιθέτων σε μία κοινή κατηγορία ανάγεται στα μοντέλα γραμματικής που πρότειναν οι Λατίνοι γλωσσολόγοι. 46 Τις επιπλέον έννοιες της αντωνυμίας και των ρηματικών τύπων που περιλαμβάνει ο Robert στον όρο nom στο πλαίσιο της παραδοσιακής γραμματικής, τα άλλα λεξικά (Imbs & Quemada, 1971; Dubois, et al., 1994) τις κατατάσσουν στο πλαίσιο της γενετικής γραμματικής. 58

60 Στην καθομιλουμένη, ωστόσο, ο όρος nom έχει επικρατήσει ως γραμματική κατηγορία και αποδίδει την έννοια του ουσιαστικού (Robert 1991, σ. 1276), όπως συμβαίνει και με την αγγλική γλώσσα. Η σημασία αυτή του όρου στην καθομιλουμένη επιβεβαιώνεται και από το πολύτομο λεξικό Trésor de la langue française (Imbs & Quemada 1971, 12 ος τόμος, σ. 192) καθώς και από το λεξικό γλωσσολογικών όρων των εκδόσεων Larousse (Dubois, et al. 1994, σ. 325). Ακολουθεί ένας πίνακας που συνοψίζει τις γραμματικές κατηγορίες των εννοιών που περιλαμβάνονται στον ελληνικό όρο όνομα και στους αντίστοιχους όρους noun και nom της αγγλικής και της γαλλικής γλώσσας: ουσιαστικό ελλ. σπίτι αγγλ. house γαλλ. maison επίθετο ελλ. όμορφος αγγλ. beautiful γαλλ. joli αντωνυμία ελλ. αυτός αγγλ. he γαλλ. il παθητική μετοχή ελλ. αγαπημένος αγγλ. loved γαλλ. aimé ελλ. όνομα - - αγγλ. noun γαλλ. nom (ως γλωσσολογικός όρος) γαλλ. nom (στην καθομιλουμένη) Πίνακας 4 Χρήση του ελληνικού όρου όνομα, του αγγλικού noun και του γαλλικού nom ΟΝΟΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ Από τον όρο όνομα παράγεται ο όρος ονοματοποίηση. Στην ελληνική γλώσσα, ο όρος ονοματοποίηση ορίζεται ως η μετατροπή σε όνομα (ουσιαστικό ή επίθετο) μιας λέξης που ανήκει σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του λόγου (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη 1998, σ. 968). Τη μετατροπή αυτή οι Κλαίρης και Μπαμπινιώτης την ονομάζουν λεξιλογική ονοματοποίηση (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σσ ) [παράδειγμα (1)] Εδώ οι συγγραφείς διαφοροποιούνται ελαφρώς από τον ορισμό του λεξικού του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, καθώς περιορίζουν τον όρο ονοματοποίηση στη μετατροπή μιας λέξης σε ουσιαστικό, ενώ ο όρος αυτός δεν αφορά τις λέξεις που μετατρέπονται σε επίθετα. 59

61 (1) μειώνω μείωση Η μείωση του αριθμού των ανέργων αποτελεί πρωταρχικό στόχο της κυβέρνησης Επιπλέον, οι Κλαίρης & Μπαμπινιώτης (2009, σσ ) αναφέρονται στον όρο κυρίως ονοματοποίηση (συντακτική ονοματοποίηση). Στην κυρίως ονοματοποίηση, ένα στοιχείο που δεν ανήκει στην κατηγορία του ουσιαστικού δεν υπόκειται σε καμία μετατροπή, αλλά εντάσσεται σε ένα συντακτικό περιβάλλον στο οποίο εμφανίζονται τα ουσιαστικά [παράδειγμα (2)]. Το στοιχείο αυτό που ονοματοποιείται μπορεί να αποτελεί και μια ολόκληρη πρόταση [παράδειγμα (3)], ενώ ο μηχανισμός με τον οποίο επιτελείται η ονοματοποίηση είναι, συνήθως, η πρόταξη του ουδέτερου οριστικού άρθρου το: (2) παρακάτω: επίρρημα Πωλούνται τα παρακάτω (3) πώς ήρθες: ερωτηματική πρόταση Το πώς ήρθες είναι αξιοθαύμαστο! Στο λεξικό του, ο Μπαμπινιώτης (1998β, σ. 1262) αναφέρει μια διαφορετική σημασία του όρου ονοματοποίηση, θεωρώντας τον συνώνυμο με τον όρο ονοματοποιία: το φαινόμενο κατά το οποίο η ονομασία πράγματος ή ενέργειας γίνεται με φωνητική μίμηση του ήχου που συνδέεται με αυτά (π.χ. μουρμουρίζω). Στη γραμματική των Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton (2002) ο όρος ονοματοποίηση δεν αναφέρεται. Στη θέση αυτού χρησιμοποιείται ο όρος ουσιαστικοποίηση (βλ ). Στην αγγλική γλώσσα με τον όρο ονοματοποίηση (αγγλ. nominalisation) ο Κρύσταλ (2003, σ. 294) ορίζει μια διαδικασία σχηματισμού (που ονομάζουμε συνήθως στα ελληνικά παραγωγή) ενός ουσιαστικού από κάποια άλλη γραμματική κατηγορία (π.χ. κόκκινος κοκκινίλα) ή την παραγωγή μιας ονοματικής φράσης από μία υποκείμενη φράση [παράδειγμα (4)]. 48 Επομένως, η ονοματοποίηση στην αγγλική γλώσσα αφορά τόσο λέξεις όσο και ολόκληρες προτάσεις (Asher 1994, 5 ος τόμος; Bussmann 1996, σ. 328) Ο αγγλικός όρος nominalisation αποδόθηκε από το μεταφραστή ως ονοματικοποίηση, ωστόσο ο όρος ονοματοποίηση χρησιμοποιείται ευρύτερα στην ελληνική βιβλιογραφία. 49 Ο όρος nominalisation δε βρέθηκε καθόλου στα λεξικά των εκδόσεων Oxford και Collins (Little, et al., 1993; Sinclair, 1993). 60

62 (4) Το ότι η Μαρία έφυγε με ανησυχεί. Όσον αφορά τη γαλλική γλώσσα, στον όρο nominalisation αποδίδονται δύο έννοιες: η μετατροπή μιας λέξης σε ουσιαστικό [παράδειγμα (5)] ή η μετατροπή μιας πρότασης σε ονοματικό σύνολο (Robert 1991, σ. 1678) [παράδειγμα (6)]. (5) recruter recrutement προσλαμβάνω πρόσληψη (6) il part -> le fait qu il part φεύγει -> το γεγονός ότι φεύγει Οι δύο παραπάνω έννοιες μαρτυρούνται και στη γραμματική των Riegel, Pellat & Rioul [1994] (2001, σσ ). Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι παρά το γεγονός ότι ο ελληνικός όρος όνομα έχει επικρατήσει με διαφορετική σημασία από τους αντίστοιχους της αγγλικής noun και της γαλλικής nom, η διαφοροποίηση μεταξύ των όρων ονοματοποίηση και των αντίστοιχων nominalisation της αγγλικής και nominalisation της γαλλικής γλώσσας είναι λιγότερο έντονη. 2.2 ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ Ένας άλλος όρος που κρίνουμε σκόπιμο να μελετήσουμε είναι ο όρος ουσιαστικό. Ο όρος αυτός στην ελληνική γλώσσα αναφέρεται πάντα σε μια συγκεκριμένη γραμματική κατηγορία και ορίζεται ως μια λέξη που δηλώνει πρόσωπο, ζώο, πράγμα ή αφηρημένη έννοια (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη 1998, σ. 989; Μπαμπινιώτης 1998β, σ. 1290). Ο αντίστοιχος όρος της αγγλικής substantive, παρότι συνδέεται ετυμολογικά με τη λέξη ουσιαστικό, δεν περιγράφει την ίδια έννοια. 50 Ενώ θα περίμενε κανείς o όρος substantive να εκφράζει μια στενότερη έννοια από τον όρο noun, όπως συμβαίνει στα ελληνικά -και στα 50 Πιο συγκεκριμένα, η ελληνική λέξη ουσιαστικό αποτελεί μεταφραστικό δάνειο της γαλλικής λέξης substantif ή της γερμανικής λέξης Substantiv (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη 1998, σ. 989). 61

63 γαλλικά όπως θα δείξουμε παρακάτω-, στην αγγλική γλώσσα συμβαίνει το αντίθετο. 51 Στο λεξικό του Collins (Sinclair 1993, σ. 1154) αποδίδονται οι εξής δύο γλωσσολογικές έννοιες στον όρο substantive: 1. ένα όνομα (π.χ. επίθετο) ή μια αντωνυμία που χρησιμοποιείται στη θέση του ουσιαστικού [παραδείγματα (1) και (2)] (1) They give food to the poor Δίνουν τροφή στους φτωχούς (2) He is awful Αυτός είναι απαίσιος 2. μια οποιαδήποτε λέξη η οποία παίρνει τη θέση του ουσιαστικού [παράδειγμα (3)]. (3) His cooking is awful Η μαγειρική του είναι απαίσια Στο λεξικό γλωσσολογικών όρων Routledge (Bussmann 1996, σ. 463), εκτός από την ευρεία έννοια του όρου substantive που περιλαμβάνει τις λέξεις που λειτουργούν ως ουσιαστικά στην πρόταση, καταγράφεται και μια στενότερη έννοια, η οποία ταυτίζεται με την έννοια του ελληνικού όρου ουσιαστικό. Η ερμηνεία αυτή συμφωνεί περισσότερο με τη διάκριση που γινόταν παλιότερα ανάμεσα στα nomen substantivum και nomen adjectivum, που αναφέραμε παραπάνω, η οποία στην πορεία των χρόνων, όπως φαίνεται, εξαλείφθηκε και οι δύο έννοιες συγχωνεύτηκαν στον όρο noun. Στο λεξικό γλωσσολογικών όρων του Κρύσταλ (2003, σ. 302), που έχει ως βάση την αγγλική γλώσσα, ο Ξυδόπουλος μεταφράζει ως εξής: «ο όρος ουσιαστικό αναφέρεται στην τάξη των ονομάτων (που παραδοσιακά ορίζονται ως «ουσίες», δηλαδή ονόματα ανθρώπων, τόπων, πραγμάτων κτλ.) και σε εκείνα τα στοιχεία τα οποία λειτουργούν ως ονόματα, χωρίς όμως να διαθέτουν όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά αυτής της τάξης. Στην τάξη αυτή 51 Όπως εξηγήσαμε παραπάνω, στην ελληνική γλώσσα ο όρος όνομα αποτελεί υπερώνυμο της λέξης ουσιαστικό καθώς στον όρο όνομα συγκαταλέγονται τόσο τα ουσιαστικά όσο και τα επίθετα. 62

64 περιλαμβάνεται και το σύνολο των αντωνυμιών». 52 Με άλλα λόγια, στην αγγλική γλώσσα ο όρος substantive αναφέρεται στα ουσιαστικά καθώς και σε όποια λέξη αποκτά ονοματική χρήση κατόπιν ονοματοποίησης [βλ. παραπάνω παραδείγματα (1), (2) και (3)]. Αντίθετα, στη γαλλική γλώσσα, ο όρος substantif δε χαρακτηρίζει τις λέξεις που έχουν ονοματοποιηθεί. Ο όρος αυτός θεωρείται ταυτόσημος με τη λέξη nom με την τρέχουσα σημασία (Robert 1991, σ. 1875), η οποία, όπως ήδη αναφέραμε, χαρακτηρίζει τη γραμματική κατηγορία των ουσιαστικών. H ερμηνεία αυτή του όρου επιβεβαιώνεται και από το πολύτομο λεξικό Trésor de la langue française καθώς και από το λεξικό γλωσσολογικών όρων των εκδόσεων Larousse (Imbs & Quemada 1971, σσ ; Dubois, et al. 1994, σ. 454). Ακολουθεί ένας πίνακας που συγκεντρώνει τις κατηγορίες λέξεων που καλύπτονται από τον ελληνικό όρο ουσιαστικό, τον αγγλικό όρο substantive και το γαλλικό όρο substantif: ελλ. σπίτι αγγλ. house γαλλ. maison (ουσιαστικό) ελλ. όμορφος αγγλ. beautiful γαλλ. joli (επίθετο με ονοματική χρήση) ελλ. αυτός αγγλ. he γαλλ. il (αντωνυμία) ελλ. ουσιαστικό - - αγγλ. substantive γαλλ. substantif - - Πίνακας 5 Χρήση του ελληνικού όρου ουσιαστικό, του αγγλικού substantive και του γαλλικού substantif ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Παράγωγο του όρου ουσιαστικό αποτελεί η λέξη ουσιαστικοποίηση. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, ουσιαστικοποίηση είναι η μετατροπή σε ουσιαστικό μιας λέξης που ανήκει σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του λόγου (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη 1998, σ. 989) ή αλλιώς η χρήση μιας λέξης, ή πρότασης, ως ουσιαστικού (Μπαμπινιώτης 1998β, σ. 1290; Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σσ. 285, 483). Με άλλα λόγια, θα 52 Διευκρινίζουμε ότι με τον όρο ουσιαστικό ο Ξυδόπουλος (Κρύσταλ, 2003) αποδίδει την αγγλική λέξη substantive, ενώ με τον όρο όνομα αποδίδει τη λέξη noun. 63

65 μπορούσαμε να θεωρήσουμε τον όρο αυτό υποκατηγορία του όρου ονοματοποίηση καθώς ο εν λόγω όρος περιορίζεται στη μετατροπή σε επίπεδο λέξης. Για παράδειγμα: το δημοτικό σχολείο το δημοτικό Όσον αφορά την αγγλική γλώσσα, δε συναντήθηκε καθόλου ο όρος substantivation στα έντυπα λεξικά (Little, et al., 1993; Sinclair, 1993; Asher, 1994; Bussmann, 1996). Στη γαλλική γλώσσα ο όρος substantivation αναφέρεται στη μετατροπή σε ουσιαστικό μιας λέξης που δεν ανήκε αρχικά στην τάξη των ουσιαστικών (Robert 1991, σ. 1875). Ενδεικτικά αναφέρεται η ουσιαστικοποίηση ενός επιθέτου [παράδειγμα (1)] (1) Le vrai doit régner partout Το αληθινό πρέπει να βασιλεύει παντού (Λέξη προς λέξη μετάφραση) Η αλήθεια πρέπει να βασιλεύει παντού και ενός απαρεμφάτου [παράδειγμα (2)] (Imbs & Quemada 1971, 15 ος τόμος, σ. 1027). (2) Aimer les enfants est notre obligation Το να αγαπάμε τα παιδιά είναι υποχρέωσή μας Συμπεραίνουμε ότι οι όροι ουσιαστικοποίηση της ελληνικής και substantivation της γαλλικής εκφράζουν τον ίδιο μηχανισμό της γλώσσας. 2.3 ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ Ένας άλλος όρος που αντιστοιχεί σε μια ενιαία γραμματική κατηγορία στα ελληνικά και έχει ονοματική λειτουργία είναι ο όρος αντωνυμία. Η αντωνυμία είναι μια κλιτή λέξη που χρησιμοποιείται στη θέση ονομάτων, ουσιαστικών ή επιθέτων (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη 1998, σ. 148). Μπορεί να αναφέρεται σε πρόσωπα ή πράγματα που προηγούνται ή ακολουθούν δηλώνοντας ποικίλες σχέσεις (κτήση, δείξη, αυτοαναφορά κτλ.) (Μπαμπινιώτης 1998β, σ. 214) [παραδείγματα (1) έως (4)]. (1) Στον Άλκη αρέσουν αυτά (2) Έδωσε το δικό του (3) Στον Άλκη αρέσουν αυτά τα μπλουζάκια 64

66 (4) Έδωσε το δικό του μολύβι 53 Δεδομένης της προσέγγισης αυτής, ότι δηλαδή η αντωνυμία αντικαθιστά ένα οποιοδήποτε όνομα (ουσιαστικό ή επίθετο), προκύπτει η ανάγκη για περαιτέρω διαχωρισμό των αντωνυμιών, ανάλογα με τη συντακτική τους λειτουργία. Έτσι, οι Κλαίρης και Μπαμπινιώτης (2009, σσ ) διαχωρίζουν τις αντωνυμίες σε ονοματικές [παραδείγματα (1) και (2)] και επιθετικές [παραδείγματα (3) και (4)]. 54 Αντίθετα, οι Holton, Mackridge και Φιλιππάκη-Warburton (2002, σ. 296) αναγνωρίζουν στον όρο αντωνυμία μόνο την ονοματική του λειτουργία [παράδειγμα (5)]. (5) Αυτός είναι πολύ αστείος Αντίθετα, σύμφωνα με τους Holton, Mackridge και Φιλιππάκη-Warburton (2002, σ. 296), όταν οι λέξεις αυτές προσδιορίζουν τα ουσιαστικά, τότε ονομάζονται προσδιοριστές [παράδειγμα (6)]. 55 (6) Αυτός ο άνθρωπος είναι πολύ αστείος Ειδικότερα, με τον όρο προσδιοριστής αναφέρονται σε μια λέξη η οποία δεν είναι ούτε επίθετο ούτε αριθμητικό και συνοδεύει ένα ουσιαστικό (Holton, Mackridge & Filippaki- Warburton 2002, σ. 296). Από τα παραπάνω παρατηρούμε ότι δεν υπάρχει μια κοινή τυπολογία για την ελληνική γλώσσα, ακόμη και σε επίπεδο γραμματικής κατηγοριοποίησης. Ακολουθεί ένας πίνακας με κάποια ενδεικτικά παραδείγματα που δείχνουν τη διαφοροποίηση των δύο έντυπων γραμματικών που προαναφέραμε όσον αφορά τις αντωνυμίες και τους προσδιοριστές: Holton et al. Κλαίρης &Μπαμπινιώτης 53 Η αντωνυμία αυτή αντικαθιστά ένα ουσιαστικό (π.χ. Έδωσε το μολύβι του Δημήτρη). Θεωρείται, ωστόσο, επιθετική γιατί λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός στη λέξη μολύβι. 54 Όταν μιλούμε για ονοματική λειτουργία εννοούμε τη λειτουργία που έχει το κατεξοχήν όνομα, το ουσιαστικό τα υπόλοιπα ονοματικά στοιχεία (επίθετο, άρθρο κτλ.) έχουν προσδιοριστική, υποκαταστατική ή άλλες λειτουργίες (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 3). 55 Ο όρος προσδιοριστής με την έννοια αυτή είναι πρόσφατος όρος στην ελληνική γλωσσολογία και δεν περιλαμβάνεται στις παραδοσιακές γραμματικές (Τζάρτζανος, [1946] 2002; Τριανταφυλλίδης, [1941] 2002). 65

67 ο, η, το άρθρο προσδιοριστής άρθρο κάποιος προσδιοριστής επιθ. αντωνυμία τέτοιος προσδιοριστής επιθ. αντωνυμία κάμποσοι προσδιοριστής επιθ. αντωνυμία μερικοί προσδιοριστής επίθετο Πίνακας 6 Διαφοροποίηση στην ελληνική βιβλιογραφία μεταξύ οριοθέτησης αντωνυμιών - προσδιοριστών Όσον αφορά τον αγγλικό όρο pronoun αναφέρεται και αυτός σε μια γραμματική κατηγορία της οποίας ο ρόλος είναι να αντικαθιστά ένα ουσιαστικό (Little, et al. 1933, 2 ος τόμος, σ. 1598) ή, άλλοτε, μια ονοματική φράση (Sinclair 1993, σ. 914) στην οποία είτε έχει προηγηθεί είτε θα ακολουθήσει αναφορά στο πλαίσιο μιας πρότασης ή ενός ευρύτερου συμφραστικού περιβάλλοντος. Πρόκειται για μια εναλλακτική λέξη (αγγλ. shift word) η οποία χαρακτηρίζεται από ετερογένεια όσον αφορά τη σύνταξη και τη σημασιολογία (Bussmann 1996, σ. 387). Παρά την ετερογένεια μεταξύ των λέξεων της κατηγορίας αυτής, ο όρος pronoun δεν περιλαμβάνει τις λέξεις εκείνες που λειτουργούν επιθετικά, όπως είδαμε ότι ισχύει σε κάποιες ελληνικές γραμματικές. Έτσι, για παράδειγμα, η λέξη this (ελλ. αυτό) στο παράδειγμα (7) αποτελεί αντωνυμία (αγγλ. demonstrative pronoun) αλλά όχι το this (αυτό το) στο παράδειγμα (8), το οποίο θεωρείται δεικτικό επίθετο ή δεικτικός προσδιοριστής (αγγλ. demonstrative adjective / demonstrative determiner). (7) I want this Θέλω αυτό (8) I want this hat Θέλω αυτό το καπέλο Παρόμοιος με τον αντίστοιχο όρο της αγγλικής εμφανίζεται και ο γαλλικός όρος pronom. Η εν λόγω λέξη αναφέρεται σε μια λέξη που έχει τις ίδιες λειτουργίες με ένα όνομα ή μια ονοματική φράση (Imbs & Quemada 1971, 13 ος τόμος, σ. 1316). Όσον αφορά το συντακτικό τους ρόλο, ο διαχωρισμός που σημειώσαμε για τα ελληνικά σε ονοματικές και επιθετικές 66

68 αντωνυμίες (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σσ ) ή σε αντωνυμίες και προσδιοριστές (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 296) στη γαλλική γλώσσα γίνεται μεταξύ αντωνυμιών (γαλλ. pronoms) και προσδιοριστών/επιθέτων (γαλλ. déterminants/adjectifs) (Robert 1991, σ. 1546; Riegel, Pellat & Rioul [1994] 2001, σσ ). Άλλωστε, στη γαλλική γλώσσα, για να δηλωθούν έννοιες όπως η κτήση χρησιμοποιείται διαφορετική λέξη, ανάλογα με την ονοματική [παράδειγμα (9)] ή την επιθετική/προσδιοριστική [παράδειγμα (10)] τους λειτουργία μέσα στην πρόταση. (9) C est le mien Είναι το δικό μου (10) C est mon livre Είναι το βιβλίο μου Ακολουθεί ένας πίνακας που συνοψίζει τη διαφοροποίηση μεταξύ των γλωσσών όσον αφορά την ορολογία που χρησιμοποιείται για την προσδιοριστική ή για την ονοματική λειτουργία των αντωνυμιών. Ειδικότερα, ο πίνακας αφορά τα κτητικά, ωστόσο ανάλογες αναντιστοιχίες υπάρχουν και για τα δεικτικά ή άλλα προσδιοριστικά στοιχεία: ελληνικά: Κλαίρη-Μπαμπινιώτη Τριανταφυλλίδη ελληνικά: Holton, Mackridge & Φιλιππάκη αγγλικά γαλλικά το δικό μου βιβλίο my book mon livre αντωνυμία προσδιοριστής επίθετο/προσδιοριστής (adjective/determiner) επίθετο/προσδιοριστής (adjectif/déterminant) το δικό μου (χωρίς ουσιαστικό) mine le mien αντωνυμία αντωνυμία αντωνυμία (pronoun) αντωνυμία (pronom) Πίνακας 7 Διαφοροποίηση ορολογίας στα κτητικά μεταξύ των γλωσσών 67

69 2.4 ΟΝΟΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ Όπως προαναφέραμε, η αντωνυμία μπορεί να επιτελέσει την ίδια συντακτική λειτουργία με το ουσιαστικό μέσα στην πρόταση. Το ίδιο συμβαίνει με όλα τα στοιχεία οποιασδήποτε κατηγορίας τα οποία έχουν ονοματοποιηθεί (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 189) [παράδειγμα (1)]. (1) Του είπε τα εξής: Στο παραπάνω παράδειγμα παρατηρούμε ότι το επίρρημα εξής έχει ονοματοποιηθεί με την πρόταξη του οριστικού άρθρου τα. Το στοιχείο ή η φράση που λειτουργεί συντακτικά ως ουσιαστικό ονομάζεται ονοματικό στοιχείο (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 482; Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 585). Ο όρος αυτός περιλαμβάνει και τις αντωνυμίες [παράδειγμα (2)]. (2) Του είπε αυτά: Επιπλέον, στην έννοια αυτή αναφερόμαστε συχνά και με περιφραστικό τρόπο, όπως π.χ. με τη φράση στοιχείο με λειτουργία ονόματος (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 190). Το ονοματικό στοιχείο αποτελεί την κεφαλή του ονοματικού συνόλου. 56 Το ονοματικό σύνολο απαντάται συχνά και ως ονοματική φράση (Holton, Mackridge & Filippaki- Warburton 2002, σσ ). Με τον όρο ονοματικό σύνολο, στην ελληνική γλώσσα εννοούμε το όνομα σε συνδυασμό με όλα αυτά τα στοιχεία που μπορεί να το προσδιορίζουν: επίθετα [παράδειγμα (3)], επιθετικές αντωνυμίες [παράδειγμα (4)] ή άλλα επεξεργασμένα χαρακτηριστικά [παραδείγματα (5) και (6)] (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σσ , ) Για λεπτομέρειες στη χρήση του όρου κεφαλή, βλ Ως επεξεργασμένα χαρακτηριστικά ορίζονται οι συντακτικοί εκείνοι μηχανισμοί (χρήση της γενικής, προθετικά σύνολα, αναφορική πρόταση, προσδιορισμός με χρήση παράθεσης ή επεξήγησης, προσδιορισμός ως κατηγορούμενο) που χρησιμοποιούνται για τον χαρακτηρισμό των ουσιαστικών (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σσ , 178). 68

70 (3) Το όμορφο σπίτι (4) Αυτό το σπίτι (5) Το σπίτι της Άννας (6) Το σπίτι με τα κεραμίδια Μπορεί, επίσης, να προσδιορίζεται από επιρρηματικά [παράδειγμα (7)] (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 328). 58 (7) Το κάτω σπίτι Στην αγγλική γλώσσα, ο όρος ονοματικό στοιχείο αποδίδεται ως nominal. 59 Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιείται ως υποκατάστατο του όρου noun (ελλ. ουσιαστικό) και αναφέρεται σε λέξεις οι οποίες διαθέτουν κάποιες ιδιότητές του (Κρύσταλ 2003, σσ ). Με άλλα λόγια, η λέξη nominal αφορά μια λέξη που διαφοροποιείται από το ουσιαστικό σε επίπεδο γραμματικής κατηγορίας, αλλά που λειτουργεί ως τέτοιο. Με αυτή την έννοια, η λέξη nominal θεωρείται συνώνυμη του όρου substantive που αναφέραμε παραπάνω [παράδειγμα (8)]. (8) The poor suffer the most Οι φτωχοί υποφέρουν περισσότερο Ο όρος nominal έχει, επιπλέον, μια πιο ευρεία έννοια, καθώς σύμφωνα με το λεξικό του Collins (Sinclair 1993, σ. 771), δεν αναφέρεται μόνο σε μεμονωμένες λέξεις αλλά περιλαμβάνει και τις ονοματικές φράσεις. Πιο αναλυτική αναφορά γίνεται στο λεξικό των εκδόσεων Routledge (Bussmann 1996, σ. 332), όπου ο όρος nominal, ως ταυτόσημος με τον όρο noun phrase (ονοματική φράση) αναφέρεται σε μια ονοματική φράση με κεφαλή ένα ουσιαστικό ή μια αντωνυμία, που μπορεί να τροποποιηθεί με διάφορους τρόπους: χρήση ομοιόπτωτων ή ετερόπτωτων προσδιορισμών [παραδείγματα (9) και (10) αντίστοιχα], προθετικές φράσεις [παράδειγμα (11)], αναφορικές προτάσεις [παράδειγμα (12)] κ.ο.κ. 58 Στον όρο επιρρηματικά περιλαμβάνονται τα επιρρήματα (π.χ. πάνω), οι επιρρηματικές φράσεις (π.χ. τέρμα κάτω), οι προθετικές φράσεις (π.χ. δίχως σκεπή) και οι επιρρηματικές φράσεις (π.χ. πριν από το μπακάλικο) (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 198). 59 Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο nominal τόσο για την αγγλική όσο και για τη γαλλική γλώσσα, αναφερόμαστε στον όρο ως ουσιαστικό (ελλ. ονοματικό στοιχείο) και όχι ως επίθετο (ελλ. ονοματικός, -ή, -ό). 69

71 (9)my friend Phil ο φίλος μου ο Φιλ (10) Phil's house το σπίτι του Φιλ (11) the house on the hill το σπίτι στο λόφο (12) the family that lives next door η οικογένεια που μένει δίπλα Τέλος, στον όρο nominal περιλαμβάνονται και οι δομές που προκύπτουν από ονοματοποίηση [παράδειγμα (13)] (Crystal 2008, σ. 233). (13) What concerns me is his attitude Το τι με ανησυχεί είναι η συμπεριφορά του [Λέξη προς λέξη μετάφραση] Αυτό που με ανησυχεί είναι η συμπεριφορά του Όσον αφορά τον όρο nominal phrase, διαφοροποιείται από τον όρο noun phrase, κατ αναλογία με το διαχωρισμό των λέξεων nominal και noun που εξηγήσαμε παραπάνω για την αγγλική γλώσσα. Η διαφοροποίησή τους έγκειται στο ότι ο πρώτος όρος αφορά φράσεις που έχουν ως κεφαλή λέξεις ή δομές που έχουν ονοματοποιηθεί, ενώ ο δεύτερος φράσεις που έχουν ως κεφαλή ουσιαστικά. Ωστόσο, οι δύο όροι συχνά θεωρούνται συνώνυμοι (Crystal 2008, σ. 328). Επίσης, συχνά συναντάμε και τους όρους noun/nominal group ως συνώνυμους των όρων noun/nominal phrase, παρότι η συνωνυμία των όρων αυτών δε βρίσκει σύμφωνους όλους τους γλωσσολόγους (Halliday & Matthiessen 2004, σ. 311). Διαφορετικός από την αγγλική γλώσσα εμφανίζεται ο όρος nominal στη γαλλική γλώσσα. Σύμφωνα με το πολύτομο λεξικό Τrésor de la langue française (Imbs & Quemada 1971, 12 ος τόμος, σ. 203), η λέξη nominal ορίζεται ως μία λέξη ή περίφραση που λειτουργεί στην πρόταση ως ουσιαστικό χωρίς, όμως, να περιλαμβάνονται σε αυτόν τυχόν προσδιοριστικά στοιχεία ή άλλοι χαρακτηρισμοί. Όπως διευκρινίζεται στο λεξικό γλωσσολογικών όρων των εκδόσεων Larousse (Dubois, et al. 1994, σ. 327), στον όρο αυτό περιλαμβάνουμε και τις 70

72 λέξεις ή τις δομές που έχουν προκύψει από ονοματοποίηση. Ο όρος nominal, συχνά, θεωρείται ταυτόσημος με τον όρο αντωνυμία (γαλλ. pronom) (Robert 1991, σ. 1277), ο οποίος έχει πάντα ονοματική λειτουργία [παράδειγμα (14)]. (14) Ces dessins sont les miens Τα σχέδια αυτά είναι δικά μου Επιπρόσθετα, ένα σύνολο με ονοματική χρήση που περιλαμβάνει την κεφαλή μαζί με τα προσδιοριστικά της στοιχεία ονομάζεται ονοματικό σύνταγμα (γαλλ. syntagme nominal) και όχι ονοματική φράση (γαλλ. phrase nominale). Αυτό συμβαίνει γιατί στα γαλλικά, ο όρος phrase στη γαλλική γλώσσα αποδίδει τον όρο πρόταση και όχι τον ελληνικό όρο φράση. 60 Διευκρινίζουμε ότι στην ελληνική βιβλιογραφία ο όρος φράση αναφέρεται σε ένα σύνολο λέξεων με μια συγκεκριμένη λειτουργία μέσα στην πρόταση (Holton, Mackridge & Filippaki- Warburton 2002, σσ ). Αντίθετα, σύμφωνα με τα λεξικά Trésor de la langue française και Larousse (Imbs & Quemada 1971, 12 ος τόμος, σ. 202; Dubois, et al. 1994, σ. 327) καθώς και με τη γραμματική των Riegel, Pellat και Rioul [1994] (2001, σ. 457), ο όρος ονοματική φράση στα γαλλικά (γαλλ. phrase nominale) αναφέρεται σε μια πρόταση που απλά δεν έχει ρήμα, ανεξάρτητα από τη λειτουργία της [παράδειγμα (15)]. (15) Adorable ce tableau Απίθανος αυτός ο πίνακας Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν διαφορές ως προς τους όρους που σχετίζονται με το ονοματικό σύνολο. Είναι, συνεπώς, απαραίτητο, να ορίσουμε το ονοματικό σύνολο στο πλαίσιο της μελέτης μας, με βάση το μεθοδολογικό μας μοντέλο. 60 Για ορισμούς του όρου phrase στη γαλλική βιβλιογραφία, βλ. Arrivé, Gadet & Galmiche [1986] (2010), Riegel, Pellat & Rioul [1994] (2001). 71

73 2.5 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στο κεφάλαιο αυτό, εστιάσαμε στην έννοια του ονοματικού συνόλου. Ειδικότερα, αναφερθήκαμε στην ορολογία που χρησιμοποιείται για τα ονοματικά σύνολα στα λεξικά και τις γραμματικές της νέας ελληνικής, της αγγλικής και της γαλλικής γλώσσας. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί, θα προσεγγίσουμε την έννοια του ονοματικού συνόλου μέσα από το μεθοδολογικό μοντέλο του M. Gross (1975; 1994a), με σκοπό τον ορισμό του στο πλαίσιο της έρευνάς μας. 72

74 3. ΟΡΙΣΜΟΣ ΟΝΟΜΑΤΙΚΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΜΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο Λεξικού-Γραμματικής που αναπτύξαμε στο υποκεφ. 1.2, η ανάλυση ενός κειμένου ξεκινά από την απλή πρόταση, η οποία αποτελεί την ελάχιστη σημασιολογική μονάδα. Επομένως, για τον ορισμό του ονοματικού συνόλου, θα βασιστούμε σε παρατηρήσεις που αντλούμε από τη συντακτική ανάλυση της απλής πρότασης. Η ανάλυση της απλής πρότασης ξεκινά από την αναζήτηση του κατηγορήματος της πρότασης. 3.1 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΠΛΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΤΟ ΚΑΤΗΓΟΡΗΜΑ Ο τρόπος ανάλυσης μιας πρότασης διαφέρει από τη μια γλωσσολογική θεωρία στην άλλη. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τη γενετική μετασχηματιστική γραμματική (Chomsky, 1957), το πρώτο επίπεδο τεμαχισμού της πρότασης Η Κατερίνα τρώει ένα μήλο με χρήση συντακτικών δέντρων αναπαρίσταται ως εξής: 61 P NP0 Η Κατερίνα Pred τρώει ένα μήλο Εικόνα 10. Αναπαράσταση πρότασης με χρήση συντακτικών δέντρων (α ) Ωστόσο, ο M. Gross (1975, σσ ) θεωρεί ότι δεν υπάρχει επαρκής συντακτική επιχειρηματολογία υπέρ μιας τέτοιας προσέγγισης, ισχυριζόμενος ότι το κατηγόρημα δεν μπορεί να αποτελέσει μια ενιαία οντότητα η οποία να αντιπαραβάλλεται με το υποκείμενο. 62 Πράγματι, αν υιοθετήσουμε μια τέτοια ανάλυση, παρατηρείται έλλειψη συμμετρίας μεταξύ του υποκειμένου και των αντικειμένων του ρήματος, καθώς το 61 Οι δομές των προτάσεων θα μπορούσαν να περιγραφούν, εναλλακτικά, σε ευθεία γραμμή, όπως πρότεινε ο Salkoff (1973). Διευκρινίζουμε ότι το σύμβολο Pred χρησιμοποιείται για να δηλώσει το κατηγόρημα. 62 Η άποψη αυτή δε διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον M. Gross. O Tesnière στο βιβλίο του (1959, σσ ) είχε ασκήσει κριτική κατά του τεμαχισμού της πρότασης σε υποκείμενο και κατηγόρημα. 73

75 υποκείμενο εντοπίζεται σε υψηλότερο επίπεδο ανάλυσης σε σχέση με τα αντικείμενα, παρότι αποτελούν, αμφότερα, ονοματικά σύνολα. Αντίθετα, μια αναπαράσταση της δομής της πρότασης με τρόπο ώστε να διαχωρίζεται εμφανώς το ρήμα από το αντικείμενο, θα προσφερόταν περισσότερο για την αναπαράσταση των ονοματικών συνόλων, καθώς θα τοποθετούνταν σε ίδιο επίπεδο όλα τα ορίσματα του ρήματος. 63 Σύμφωνα με τον M. Gross (1994a), ένας πρώτος τεμαχισμός των προτάσεων είναι ο εξής: P NP0 Pred NP1 Η Κατερίνα τρώει ένα μήλο Εικόνα 11. Αναπαράσταση πρότασης με χρήση συντακτικών δέντρων (β ) Σε αυτό το σημείο, κρίνουμε σκόπιμο να δώσουμε κάποιες επιπλέον πληροφορίες για το κατηγόρημα, όπως ορίζεται από τον M. Gross (1994a). Ο Γιάννης επισκέφτηκε το Γιώργο NP0 Pred NP1 Ειδικότερα, στην παραπάνω πρόταση το ρήμα επισκέφτηκε αποτελεί τον σημασιολογικό πυρήνα της πρότασης, το οποίο δέχεται ως υποκείμενο το σύνολο Ο Γιάννης και ως αντικείμενο το σύνολο το Γιώργο. Σύμφωνα, λοιπόν, με το μεθοδολογικό μοντέλο του Μ. Gross (1994b), το οποίο υιοθετούμε στην παρούσα έρευνα, το ρήμα επισκέφτηκε είναι το κατηγόρημα, το οποίο, ανάλογα με τις κατανεμητικές του ιδιότητες, «επιλέγει» συγκεκριμένες κατηγορίες ουσιαστικών ως ορίσματά του. Λαμβάνοντας υπόψη τις κατανεμητικές του ιδιότητες που έχουν καταγραφεί στα συντακτικά λεξικά (Voskaki 2011, σ. 163), το συγκεκριμένο ρήμα δέχεται υποχρεωτικά ως υποκείμενο ένα ουσιαστικό που 63 Έχουν διατυπωθεί και για τη Νέα Ελληνική αντίστοιχες αναπαραστάσεις των προτάσεων, στις οποίες ο τεμαχισμός μιας πρότασης σε πρώτο επίπεδο γίνεται σε ρήματα και ονόματα (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 4). 74

76 δηλώνει το έμψυχο και, για το λόγο αυτό γίνεται αποδεκτή η πρόταση (1) αλλά όχι η πρόταση (2). (1) Ο Γιάννης επισκέφτηκε το Γιώργο (2) *Το τραπέζι επισκέφτηκε το Γιώργο Υπενθυμίζουμε, επίσης, ότι στο πλαίσιο του μεθοδολογικού μας μοντέλου (Harris, 1965; 1968; Gross, M. 1975), δύο διαφορετικές ως προς τη δομή τους προτάσεις μπορούν να έχουν την ίδια σημασία. Για παράδειγμα, οι προτάσεις (3) και (4) είναι σημασιολογικά ισοδύναμες. (3) Ο Γιάννης επισκέφτηκε τον Γιώργο (4) Ο Γιάννης έκανε επίσκεψη στο Γιώργο Η μετασχηματιστική θεωρία του Harris (1976) αναθέτει το ρόλο του κατηγορήματος όχι μόνο στα ρήματα, αλλά και στα ουσιαστικά ή τα επίθετα. 64 Στο πλαίσιο αυτής της θεωρίας, και υιοθετώντας το μεθοδολογικό πλαίσιο του M. Gross (1981) όσον αφορά την ανάλυση των προτάσεων, στην πρόταση (4) το κατηγόρημα είναι το ουσιαστικό επίσκεψη. Αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό καθώς η λέξη επίσκεψη είναι αυτή που φέρει το σημασιολογικό βάρος της πρότασης και, επιπλέον, θέτει τους συντακτικο-σημασιολογικούς περιορισμούς στα σύνολα που αποτελούν τα ορίσματά του. 65 Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, παρατηρούμε ότι οι συντακτικο-σημασιολογικοί περιορισμοί που επιβάλλει το κατηγορηματικό όνομα επίσκεψη είναι παρόμοιοι με αυτούς που επιβάλλει το ρήμα επισκέπτομαι [πρβλ. παραδείγματα (5α)-(5β) και (6α)-(6β)]. (5α) Ο Γιάννης έκανε επίσκεψη στο Γιώργο NP0 Vsup 66 Npred Prep NP1 (5β)*Το τραπέζι έκανε επίσκεψη στο Γιώργο (6α) Ο Γιάννης επισκέφτηκε το Γιώργο 64 Για εξειδικευμένες μελέτες σχετικά με τα κατηγορήματα που δεν είναι ρήματα βλ. Negroni-Peyre (1978), Meunier (1981), Giry-Schneider (1987). Για την ελληνική γλώσσα, βλ. Moustaki (1995), Sklavounou (1997), Σφέτσιου (2007), Φούφη (2012). 65 Ο εντοπισμός του κατηγορήματος μιας πρότασης δεν είναι πάντα προφανής. Για αναλυτικότερη παρουσίαση του όλου προβληματισμού αναζήτησης του κατηγορήματος σε μια πρόταση, βλ. M. Gross (1981). 66 Το Vsup συμβολίζει το υποστηρικτικό ρήμα. 75

77 NP0 VP NP1 (6β) *Το τραπέζι επισκέφτηκε το Γιώργο Ειδικότερα στην περίπτωση όπου το κατηγόρημα είναι ουσιαστικό, τότε αυτό λέγεται κατηγορηματικό όνομα (Giry-Schneider, 1987; Σφέτσιου 2007, σ. 18) και, ενδέχεται να συνοδεύεται από ένα ρήμα κενό νοήματος (εδώ το ρήμα κάνω) με μοναδικό ρόλο στην πρόταση να «ενεργοποιήσει» το κατηγορηματικό όνομα (επίσκεψη): να του προσδώσει χρόνο, πρόσωπο και αριθμό. 67 Με βάση τα παραπάνω, προκύπτει ότι το εκάστοτε κατηγόρημα είναι αυτό που θέτει τους συντακτικο-σημασιολογικούς περιορισμούς στο υποκείμενο και τα συμπληρώματά του. Στη μελέτη μας θα περιοριστούμε στις προτάσεις που δέχονται ως κατηγόρημα ένα ρήμα. Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε τα διαφορετικά είδη των συμπληρωμάτων που μπορεί να δεχτεί ένα ρήμα και βασιζόμενοι στα είδη αυτά, θα περιορίσουμε την έρευνά μας. Τα υποκείμενα δεν θα μας απασχολήσουν στη μελέτη μας ΤΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ: ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΟΝΟΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ Στο υποκεφάλαιο αυτό θα ορίσουμε τα είδη των συμπληρωμάτων που μπορούν να δεχτούν τα ρήματα σε μια πρόταση. Μέσα από την τυπολογία αυτή, θα ορίσουμε τα ονοματικά σύνολα στο πλαίσιο της έρευνάς μας. Υπενθυμίζουμε ότι η μελέτη της γλώσσας ξεκινά από τη μελέτη των απλών προτάσεων, οι οποίες σχηματίζουν πολύπλοκες προτάσεις με βάση τους κανόνες σχηματισμού των προτάσεων (Gross, M. 1981). Mε βάση την ανάλυση που πραγματοποιεί για τις προτάσεις ο M. Gross (1994a), η πρόταση Η Κατερίνα τρώει ένα μήλο αναλύεται ως εξής: Το ρήμα αυτό αναφέρεται στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία ως υποστηρικτικό (Σφέτσιου, 2007), επιβοηθητικό (Λάμπρου, 2000) ή υποβοηθητικό ρήμα (Πανταζάρα, 2004). Συχνά, ωστόσο, τα κατηγορηματικά ονόματα εμφανίζονται σε μεγαλύτερο ποσοστό χωρίς το υποστηρικτικό τους ρήμα (Laporte, Ranchhod & Yannacopoulou, 2008). Για παράδειγμα: Η χθεσινή επίσκεψη του πρωθυπουργού κράτησε μια ώρα 68 Το σύμβολο W εκφράζει ένα οποιοδήποτε συμπλήρωμα του ρήματος ή της πρότασης, εμπρόθετο ή απρόθετο, υποχρεωτικό ή προαιρετικό. 76

78 P NP0 VP W Η Κατερίνα τρώει ένα μήλο Εικόνα 12. Αναπαράσταση πρότασης με χρήση συντακτικών δέντρων (γ ) Η δομή NP0 VP W που αναγράφεται στο σχήμα ισχύει για το σύνολο των προτάσεων που έχουν για κατηγόρημα ένα ρήμα. 69 Έτσι, σύμφωνα με την προσέγγιση του M. Gross (1994a) μπορούμε να αναλύσουμε τις παρακάτω προτάσεις ως εξής: Ο Κώστας θέλει να αποχωρήσει NP0 VP W Ο Κώστας διαβάζει βλέποντας τηλεόραση NP0 VP W Ο Κώστας κατασκευάζει μία συσκευή NP0 VP W Ο Κώστας πηγαίνει στον κήπο NP0 VP W Όπως παρατηρούμε στα παραπάνω παραδείγματα, υπάρχει μεγάλο εύρος περιπτώσεων που καλύπτονται από το σύμβολο W. 70 Για το λόγο αυτό, ο M. Gross (1994a) διαχωρίζει τα 69 Όπως αναφέρει ο M. Gross (1994a) υπάρχουν και περιπτώσεις όπου το υποκείμενο υπάρχει αλλά παραλείπεται (π.χ. Στην υγειά σας Εγώ πίνω στην υγειά σας), όπως και περιπτώσεις στις οποίες δεν υπάρχουν συμπληρώματα (π.χ. Ο Πέτρος κοιμάται). Αναφερόμαστε, ωστόσο, στη μέγιστη δομή, με δυνατότητα κάποια από αυτά τα στοιχεία να παραλείπονται. Ο M. Gross στο άρθρο του (1994a) μελετά τη σύνταξη της γαλλικής γλώσσας. Ωστόσο, όπως αναφέρει, η δομή αυτή χαρακατηρίζει και άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Κατά την έρευνά μας διαπιστώσαμε ότι σε επίπεδο δομής των προτάσεων, η γαλλική παρουσιάζει σημανντικές ομοιότητες με την ελληνική και για το λόγο αυτό υιοθετήσαμε την ίδια προσέγγιση. 70 Το σύμβολο W, σύμφωνα με τη θεωρία του M. Gross (1994a) μπορεί να αναφέρεται σε περισσότερα του ενός συμπληρώματα. Για παράδειγμα: Ο Γιώργος έδωσε το βιβλίο στη Ρέα. Στο κεφάλαιο αυτό, η προσοχή μας εστιάζεται στα διαφορετικά είδη των συμπληρωμάτων και για το λόγο αυτό παρουσιάζουμε παραδείγματα μόνο με ένα συμπλήρωμα, με σκοπό να γίνει ευκολότερα κατανοητή η τυπολογία των συμπληρωμάτων W κατά M. Gross (1994a). Στο επόμενο κεφάλαιο, στο οποίο γίνεται λόγος και για τον αριθμό των συμπληρωμάτων, δίνονται παραδείγματα από όλες τις πραγματικές δομές της Νέας Ελληνικής (βλ ). 77

79 συμπληρώματα σε ουσιώδη (γαλλ. essentiels) και περιστασιακά συμπληρώματα (γαλλ. compléments circonstanciels). 71 Εικόνα 13. Τυπολογία συμπληρωμάτων κατά Gross (1994 α ) (α') 72 Με τον όρο περιστασιακά συμπληρώματα εννοούμε σύνολα η παρουσία ή η απουσία των οποίων δεν επηρεάζει την αποδεκτότητα της πρότασης, όπως για παράδειγμα: Ο Κώστας κοιμάται στο μπαλκόνι NP0 VP W Ο Κώστας κοιμάται NP0 VP Ο Κώστας πέτυχε με το να διαβάζει καθημερινά NP0 VP W Ο Κώστας πέτυχε NP0 VP Αντίθετα, τα ουσιώδη συμπληρώματα παρέχουν πληροφορίες απαραίτητες για να αποκτήσει πλήρες νόημα το ρήμα, όπως για παράδειγμα στις ακόλουθες προτάσεις: Ο Κώστας θέλει να αποχωρήσει NP0 VP W *Ο Κώστας θέλει 71 Ο διαχωρισμός σε ουσιώδη και περιστασιακά συμπληρώματα είναι απαραίτητος για την εύρεση της μέγιστης ορισματικής ακολουθίας για ένα ρήμα (βλ ). Ο όρος μέγιστη ορισματική ακολουθία αναφέρεται στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό συμπληρωμάτων, εμπρόθετων και μη, που δεν εκφράζονται με κλιτικές αντωνυμίες (Φίστα 2007, σ. 73). Τα συμπληρώματα αυτά αποτελούν τμήμα της σύνταξης του εκάστοτε ρήματος. 72 Στην πορεία του υποκεφαλαίου, όσο περιορίζουμε περαιτέρω την έρευνα, θα εμπλουτίζουμε στο σχεδιάγραμμα την εικόνα που συνοψίζει την τυπολογία του Gross (1994α) για τα συμπληρώματα. Με έντονους κόκκινους χαρακτήρες επισημαίνουμε τα σύνολα που εμπίπτουν στην έρευνά μας. 78

80 NP0 VP Ο Κώστας ξηλώνει το ζιπουνάκι NP0 VP W *Ο Κώστας ξηλώνει NP0 VP Ο Κώστας πηγαίνει στον κήπο NP0 VP W *Ο Κώστας πηγαίνει NP0 VP Στα παραδείγματα αυτά, τα ρήματα θέλω, ξηλώνω και πηγαίνω χρειάζονται απαραιτήτως ένα συμπλήρωμα για να αποκτήσουν νόημα οι προτάσεις. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι τα ουσιώδη συμπληρώματα μπορεί να παραλείπονται. 73 Για παράδειγμα: Ο Κώστας έφαγε NP0 VP Ωστόσο, ακόμη και όταν τα ουσιώδη συμπληρώματα δεν υπάρχουν στην πρόταση, ο φυσικός ομιλητής τα επικαλείται στο μυαλό του, προκειμένου να αποκτήσει ολοκληρωμένο νόημα η πρόταση, γεγονός που αποδεικνύει τη στενή σχέση των συμπληρωμάτων αυτών με το ρήμα. 74 Για παράδειγμα: Ο Κώστας έφαγε (κάτι) Η έρευνά μας περιορίζεται στα ουσιώδη συμπληρώματα, αυτά δηλαδή που αποτελούν βασικό συστατικό της πρότασης. 73 Αυτό συμβαίνει είτε στις περιπτώσεις όπου το συμπλήρωμα εννοείται, είτε όταν έχει προηγηθεί σε προηγούμενη πρόταση. 74 Για διεξοδικότερη ανάλυση στο διαχωρισμό ουσιωδών (γαλλ. essentiel) και περιστασιακών (γαλλ. circonstanciel) συμπληρωμάτων στη γαλλική γλώσσα, βλ. Boons, Guillet & Leclère (1976a, σσ ). 79

81 Ανάλογα με τις κατανεμητικές ιδιότητες ενός ρήματος, η δομή ενός συμπληρώματος μπορεί να ποικίλλει (Gross, M. 1994a). Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι υπάρχουν ρήματα που συντάσσονται: - με συμπληρωματική πρόταση [παράδειγμα (1)], (1) Ο Κώστας θέλει να αποχωρήσει - με επίρρημα ή σύνολα με επιρρηματική λειτουργία [παραδείγματα (2α) και (2β) αντίστοιχα] (2α) Η Βούλα συμπεριφέρεται άσχημα (2β) Η Βούλα συμπεριφέρεται με άσχημο τρόπο - με σύνολα με ονοματική λειτουργία [παράδειγμα (3)]. 75 (3) Οι εργάτες γκρέμισαν τον τοίχο Εικόνα 14. Τυπολογία συμπληρωμάτων κατά Gross (1994α) (β') 75 Οι συμπληρωματικές προτάσεις ονομάζονται συχνά και προτασιακά συμπληρώματα (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 189). Υπενθυμίζουμε ότι η μελέτη μας περιορίζεται στην περίπτωση όπου το κατηγόρημα είναι ένα ρήμα (βλ ). 80

82 Στο πλαίσιο της έρευνάς μας ορίζουμε τα ονοματικά σύνολα ως τα ουσιώδη συμπληρώματα που έχουν ονοματική λειτουργία και δεν έχουν τη μορφή πρότασης. Για παράδειγμα: Η Ελένη κατέστρεψε το μηχάνημα Μοιάζει με τον πατέρα του Προκειμένου να αναγνωρίσουμε την ονοματική λειτουργία ενός συνόλου, θα πρέπει το σύνολο αυτό να απαντά στις ερωτηματικές λέξεις ποιο / τι (εμπρόθετες ή απρόθετες) [παράδειγμα (4)] και όχι σε ερωτηματικές λέξεις (π.χ. πού, πότε, πώς κτλ.) που δέχονται για απάντηση επιρρήματα [παράδειγμα (5)]. 76 Για παράδειγμα: (4) Αντιμίλησε στη Μαρία Σε ποιον αντιμίλησε; (5) Η Ελένη μπήκε στο σπίτι Πού μπήκε η Ελένη; Στη μελέτη μας, θα περιοριστούμε στη μελέτη των ουσιωδών συμπληρωμάτων που έχουν ονοματική λειτουργία στην πρόταση. Για παράδειγμα: Ο Κώστας κατασκευάζει μία συσκευή Η Ελένη κατέστρεψε το μηχάνημα Τέλος, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι στα ονοματικά σύνολα περιλαμβάνεται και η περίπτωση των αναφορικών προτάσεων. Ειδικότερα, στην περίπτωση των ελεύθερων ή ακέφαλων αναφορικών προτάσεων [π.χ. (6α)] θεωρούμε ότι η αναφορική πρόταση όποιος αναλύεται στις δύο αντωνυμίες αυτός και ο οποίος (ή που) [πρβλ. παραδείγματα (6α) και (6β)] Η χρήση ερωτημάτων για την αναγνώριση της συντακτικής θέσης κάποιων όρων της πρότασης είναι διαδεδομένη (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 904) ειδικότερα για τον τρόπο χρήσης τους στο πλαίσιο της αυτόματης επεξεργασίας γίνεται λόγος από τους Boons, Guillet και Leclère (1976a). 77 Ο όρος ακέφαλες αναφορικές προτάσεις απαντήθηκε στους Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton (2002, σ. 102) και εκφράζει τις αναφορικές προτάσεις οι οποίες δεν είναι εξαρτημένες από ένα ουσιαστικό ή μια αντωνυμία. 81

83 (6α) Βρίζει όποιον βλέπει μπροστά του (6β) Βρίζει αυτόν τον οποίο/που βλέπει μπροστά του Επομένως, η δευτερεύουσα πρόταση αποτελεί μικρότερο τμήμα που προσδιορίζει και εντάσσεται στο ονοματικό σύνολο που εκφέρεται με την αντωνυμία αυτός: 78 Βρίζει [αυτόν (τον οποίο βλέπει μπροστά του)] Για το λόγο αυτό, οι αναφορικές προτάσεις περιλαμβάνονται στην κατηγορία των ονοματικών συνόλων, έτσι όπως αυτά ορίστηκαν σύμφωνα με την τυπολογία του M. Gross (1994a) για τα συμπληρώματα. 3.2 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στο κεφάλαιο αυτό ορίσαμε τα ονοματικά σύνολα στο πλαίσιο του μεθοδολογικού μας μοντέλου. Ειδικότερα, παρουσιάσαμε την τυπολογία που διατύπωσε ο M. Gross (1994a) για τα συμπληρώματα στα ρήματα. Στηριζόμενοι σε αυτή την τυπολογία περιορίσαμε την έρευνά μας στα ονοματικά σύνολα με βάση τη συντακτική ανάλυση της βασικής δομής μιας πρότασης. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε το σύνολο των δομών των προτάσεων που έχουν καταγραφεί για τη Νέα Ελληνική, με βάση τις οποίες θα περιορίσουμε περαιτέρω τη μελέτη μας στα άμεσα αντικείμενα. 78 Το ίδιο ισχύει και για τις υπόλοιπες αόριστες αντωνυμίες που εισάγουν ελεύθερες αναφορικές προτάσεις (π.χ. οποιοσδήποτε, ο,τιδήποτε κτλ.). 82

84 4. ΔΟΜΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΑΜΕΣΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Στο προηγούμενο κεφάλαιο ορίσαμε τα ονοματικά σύνολα με βάση την τυπολογία του M. Gross όσον αφορά την ανάλυση μιας πρότασης της δομής NP0 V W (Gross, M. 1994a). Πιο συγκεκριμένα, μελετήσαμε τα διάφορα είδη συμπληρωμάτων, προκειμένου να περιορίσουμε την έρευνά μας στα ονοματικά σύνολα ως ουσιώδη συμπληρώματα ρημάτων με ονοματική λειτουργία. 79 Για παράδειγμα: Η κυρα-λένη ξήλωσε το ζιμπουνάκι Τα παραδείγματα που χρησιμοποιήσαμε στο κεφ. 3 περιορίστηκαν στην παρουσία ενός μόνο συμπληρώματος, ώστε να γίνουν κατανοητά τα διαφορετικά είδη ενός συμπληρώματος. Ωστόσο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι κάποια ρήματα ενδέχεται να δέχονται περισσότερα του ενός συμπληρώματα: Δάνεισα το βιβλίο στο Νίκο Παρατηρούμε ότι στην παραπάνω πρόταση, τα συμπληρώματα που δέχεται το ρήμα δάνεισα είναι δύο: το βιβλίο και στο Νίκο. Ο αριθμός των συμπληρωμάτων που δέχεται ένα κατηγόρημα είναι ένα πολύ βασικό χαρακτηριστικό της δομής του, το οποίο καταχωρίζεται ως πληροφορία σε ένα συντακτικό λεξικό. Ειδικότερα, ο αριθμός των συμπληρωμάτων που δέχεται ένα ρήμα αποτελεί κριτήριο για την ταξινόμησή του σε ένα συγκεκριμένο πίνακα Λεξικού-Γραμματικής. 80 Όπως θα δείξουμε αναλυτικά στην πορεία του κεφαλαίου, τα ρήματα ομαδοποιούνται με βάση τη δομή τους καθώς και τις κατανεμητικές και μετασχηματιστικές τους ιδιότητες. Για παράδειγμα, το ρήμα δίνω (κάτι σε κάποιον) θα καταχωριστεί σε διαφορετικό πίνακα από το ρήμα επιδιορθώνω (κάτι). 79 Υπενθυμίζουμε ότι τα υποκείμενα έχουν τεθεί εκτός της μελέτης μας. 80 Για αναλυτική περιγραφή των πινάκων Λεξικού-Γραμματικής, βλ

85 Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε αναλυτικότερα όλες τις πιθανές δομές στις οποίες εμφανίζονται τα ρήματα της Νέας Ελληνικής και με βάση τις οποίες πραγματοποιείται η ταξινόμηση στους πίνακες Λεξικού-Γραμματικής. 4.1 ΔΟΜΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΕ ΠΙΝΑΚΕΣ ΛΕΞΙΚΟΥ-ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ Ο αριθμός των κατηγορημάτων μιας γλώσσας είναι πολύ μεγάλος και η ταξινόμησή τους σε υποκατηγορίες αποτελεί μια εργώδη αλλά απαραίτητη διαδικασία, προκειμένου το γλωσσικό υλικό να κατηγοριοποιηθεί και να καταστεί επεξεργάσιμο αντικείμενο μελέτης. Η μέθοδος που ακολουθείται για την ταξινόμηση των ρημάτων έχει προταθεί λεπτομερώς από τον M. Gross (1975), τους Boons, Guillet και Leclère (1976a; b) καθώς και τους Guillet και Leclère (1992). Για τα ελληνικά, η ταξινόμηση σε τάξεις έχει γίνει από τις Kyriacopoulou (1989; 2005), Φωτοπούλου (2000), Pantazara (2003), Voskaki (2003; 2011), Yannacopoulou (2005) και Φίστα (2007). Στην ενότητα που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε τις κατηγορίες που έχουν εντοπιστεί για τα ελληνικά πάνω στις οποίες βασίζεται η ταξινόμηση των ρημάτων σε πίνακες. Πριν παρουσιάσουμε τις κατηγορίες αυτές, που ονομάζονται τάξεις, κρίνουμε σκόπιμο να αναφερθούμε σε κάποιες βασικές αρχές στις οποίες στηρίζεται η μέθοδος του Λεξικού- Γραμματικής ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΣΗΜΑΣΙΩΝ Υπενθυμίζουμε ότι σύμφωνα με το μεθοδολογικό μας πλαίσιο (Gross, M. 1975), κάθε ρήμα μελετάται στο πλαίσιο μιας πρότασης σε συνδυασμό με τα ορίσματά του. Το κάθε ρήμα μπορεί να έχει διαφορετική σημασία, όταν βρίσκεται σε διαφορετικές προτάσεις [πρβλ. παραδείγματα (1) και (2)]. (1) Έκλεισε ένα δωμάτιο για τις 15/9 (έκλεισε = έκανε κράτηση) (2) Έκλεισε το παράθυρο αμέσως (έκλεισε άνοιξε) Θεωρούμε ότι κάθε κατηγόρημα έχει μοναδική σημασία, την οποία αποκτά όταν εισέρχεται σε μία πρόταση. Σε περίπτωση που εντοπιστεί διαφορετική σημασία, αυτό συνεπάγεται και 84

86 διαφορετική καταχώριση στα ηλεκτρονικά συντακτικά λεξικά ως διαφορετικό ρήμα. Σε αυτή την περίπτωση, θα πρέπει να αναζητηθεί ένα τυποποιημένο κριτήριο διαχωρισμού τους. Για παράδειγμα, θα γίνει μια καταχώριση του ρήματος κλείνω με την έννοια του κάνω κράτηση [παράδειγμα (1)] και μια καταχώριση του ρήματος κλείνω ως αντίθετο του ρήματος ανοίγω [παράδειγμα (2)] ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΟΡΙΣΜΑΤΙΚΗΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΣ Για κάθε διαφορετική χρήση (ή αλλιώς σημασία) του κάθε ρήματος, μελετώνται όλες οι διαφορετικές δομές στις οποίες μπορεί να απαντηθεί. Μεταξύ των δομών αυτών, αναζητάται από τον εκάστοτε ερευνητή η μέγιστη ορισματική ακολουθία του ρήματος (Boons, Guillet & Leclère, 1976a): η δομή με το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ουσιωδών συμπληρωμάτων, εμπρόθετων και μη, που δεν εκφράζονται με κλιτικές αντωνυμίες (Φίστα 2007, σ. 73). 81 Σε αυτά τα συμπληρώματα δεν περιλαμβάνονται τα περιστασιακά συμπληρώματα που αναφέραμε στο υποκεφ Πιο συγκεκριμένα, για τον ορισμό της μέγιστης ορισματικής ακολουθίας ενός ρήματος, διερευνάται, αρχικά, ποιο από τα συμπληρώματα που δέχεται το ρήμα αυτό είναι ουσιώδες και ποιο περιστασιακό, ώστε να παραβλέψουμε το προαιρετικό επιρρηματικό συμπλήρωμα. Έστω ότι το ρήμα προσφέρω απαντά στις ακόλουθες δομές (1), (2) και (3): (1) Ο νεαρός πρόσφερε ένα λουλούδι (2) Ο νεαρός πρόσφερε ένα λουλούδι στην κοπέλα του (3) Ο νεαρός πρόσφερε ένα λουλούδι στην κοπέλα του χθες Από τα τρία συμπληρώματα των παραπάνω προτάσεων, τα σύνολα ένα λουλούδι και στην κοπέλα του αποτελούν ουσιώδη συμπληρώματα, ενώ η λέξη χθες αποτελεί προαιρετικό επιρρηματικό συμπλήρωμα. Αφαιρώντας τα προαιρετικά επιρρηματικά συμπληρώματα, απομένουν οι προτάσεις (1) και (2): Ο νεαρός πρόσφερε ένα λουλούδι Ο νεαρός πρόσφερε ένα λουλούδι στην κοπέλα του 81 Η απόδοση του όρου structure définitionnelle la plus longue ως μέγιστη ορισματική ακολουθία προτάθηκε από τη Φίστα (2007, σ. 73). 85

87 Στη συνέχεια, επιλέγεται η δομή με τα περισσότερα ουσιώδη συμπληρώματα. Επομένως, επιλέγεται η πρόταση (2): Ο νεαρός πρόσφερε ένα λουλούδι στην κοπέλα του Η δομή αυτή αποτελεί τη μέγιστη ορισματική ακολουθία του ρήματος. Αν υπάρχουν περισσότερες από μία δομές με τον ίδιο αριθμό συμπληρωμάτων στις οποίες το ρήμα έχει την ίδια σημασία, τότε η μία δομή θεωρείται ότι προκύπτει από την άλλη ως μετασχηματισμός της. Για παράδειγμα, η πρόταση (5) αποτελεί μετασχηματισμό της πρότασης (4). (4) Ο νεαρός πρόσφερε ένα λουλούδι στην κοπέλα του NP0 VP NP1 σε NP2 Βασική δομή: μέγιστη ορισματική ακολουθία (5) Ο νεαρός πρόσφερε της κοπέλας του ένα λουλούδι NP0 VP NP2 σε γενική NP1 Μετασχηματισμός της βασικής δομής ΔΟΜΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΡΗΜΑΤΩΝ ΣΕ ΠΙΝΑΚΕΣ ΛΕΞΙΚΟΥ- ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ Όπως έχουμε ήδη αναφέρει (υποκεφ ), σύμφωνα με το μεθοδολογικό μας μοντέλο, η συντακτική ανάλυση πραγματοποιείται με τη χρήση συντακτικών λεξικών, που ονομάζονται πίνακες Λεξικού-Γραμματικής (Gross, M. 1975). Σε αυτά τα συντακτικά λεξικά καταχωρίζονται τα κατηγορήματα (στην περίπτωσή μας τα ρήματα) και καταγράφονται οι συντακτικο-σημασιολογικές τους ιδιότητες. 82 Το βασικό κριτήριο για την ταξινόμηση των ρημάτων σε πίνακες είναι η μέγιστη ορισματική ακολουθία. Σύμφωνα με την Kyriacopoulou (2005, σ. 147) το σύνολο των δομών που αντιστοιχούν στις μέγιστες ορισματικές ακολουθίες και έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα για τη Νέα Ελληνική είναι οι ακόλουθες: 82 Για αναλυτική παρουσίαση ενός πίνακα Λεξικού-Γραμματικής, βλ

88 VP Χιονίζει NP0 VP Ο Παύλος κοιμάται NP0 VP NP1 Η Γιώτα καθαρίζει το αυτοκίνητο NP0 VP Prep NP1 83 Οι πολεμιστές αντιστέκονται στον εχθρό NP0 VP NP1 NP2 Ο προϊστάμενος όρισε τον Παπαδόπουλο αντικαταστάτη NP0 VP NP1 Prep NP2 Η Καίτη μοίρασε τα τετράδια στους μαθητές NP0 VP Prep NP1 Prep NP2 Ο Πέτρος ανέβηκε από το ισόγειο στον πρώτο όροφο NP0 VP NP1 Prep NP2 Prep NP3 Ο Παναγιώτης μετέφερε τις κούτες από το σπίτι του στο μαγαζί Ωστόσο, όπως επισημαίνει η Kyriacopoulou (2005, σ. 144), η μέγιστη ορισματική ακολουθία δεν αρκεί για την ταξινόμηση των ρημάτων σε πίνακες, καθώς ο αριθμός των ρημάτων είναι πολύ μεγάλος. Για το λόγο αυτό εφαρμόζονται επιπλέον κριτήρια για την περαιτέρω ταξινόμηση των ρημάτων. Πράγματι, στις μελέτες που έχουν ήδη γίνει για την ταξινόμηση των ρημάτων της Νέας Ελληνικής (Yannacopoulou, 2005; Voskaki, 2011), ο αριθμός των διαφορετικών καταχωρίσεων σε κάθε πίνακα δεν ξεπερνά τις 650. Ένα κριτήριο που χρησιμοποιείται για την περαιτέρω υποκατηγοριοποίηση των δομών των προτάσεων είναι η παρουσία συμπληρωματικής πρότασης στη θέση ενός από τα ορίσματα του ρήματος (Kyriacopoulou 2005, σ. 144). Για παράδειγμα: Υποχρέωσε τον υπαλλήλο να υπογράψει τη σύμβαση 83 Το σύμβολο Prep συμβολίζει την πρόθεση. 87

89 Όπως έχουμε αναφέρει, στην έρευνά μας δε θα μελετήσουμε τις περιπτώσεις συμπληρωματικών προτάσεων. Αντίθετα, περιοριζόμαστε στις ονοματικές δομές των ονοματικών συνόλων. Ένα κριτήριο που οδηγεί σε μια ευρεία αναταξινόμηση των υποκατηγοριών των δομών είναι τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των ουσιαστικών που συνδέονται με το ρήμα (Kyriacopoulou 2005, σ. 145). Πιο συγκεκριμένα, στα περισσότερα ουσιαστικά του μορφολογικού μας λεξικού έχουν αποδοθεί σημασιολογικά χαρακτηριστικά (Courtois, 1994; Φούφη, 2005; 2012; Τζιάφα, 2012) (βλ ). Για παράδειγμα: δισέγγονο+hum 84 Αντίστοιχα, στα συντακτικά λεξικά (πίνακες Λεξικού-Γραμματικής) έχουν καταγραφεί κάποιες κατανεμητικές ιδιότητες που αφορούν τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των συμπληρωμάτων που επιλέγουν τα ρήματα. Για παράδειγμα, η ιδιότητα N1 =: Nconc δηλώνει τη δυνατότητα το ρήμα να δεχτεί ως πρώτο αντικείμενο ένα ουσιαστικό που δηλώνει το συγκεκριμένο. Ένα από τα ρήματα στο οποίο αποδίδεται η εν λόγω ιδιότητα είναι το ρήμα αρπάζω. Πράγματι, όπως βλέπουμε στο παρακάτω παράδειγμα, το ρήμα αρπάζω μπορεί να δεχτεί ως πρώτο αντικείμενο ένα συγκεκριμένο ουσιαστικό. Για παράδειγμα: Οι κλέφτες άρπαξαν την τσάντα Η σύνδεση των σημασιολογικών χαρακτηριστικών που έχουν αποδοθεί στα ουσιαστικά που περιλαμβάνονται στα ηλεκτρονικά λεξικά με αυτά που δηλώνονται στους πίνακες Λεξικού- Γραμματικής επιτρέπουν την ακριβέστερη συντακτική περιγραφή τους (Φούφη 2005, σ. 74). Ωστόσο, δεν υπάρχει πάντοτε απόλυτη συμφωνία μεταξύ των κατηγοριών των σημασιολογικών χαρακτηριστικών που έχουν αποδοθεί στα μορφολογικά λεξικά και των 84 Το σύμβολο Hum δηλώνει το ανθρώπινο. 88

90 σημασιολογικών χαρακτηριστικών που καταγράφονται στους πίνακες (Ioannidou & Tolone, 2011). Με βάση τα παραπάνω κριτήρια (αποδεκτότητα συμπληρωματικής πρότασης ως ορίσματος, σημασιολογικά χαρακτηριστικά συμπληρωμάτων), πραγματοποιήθηκε η ταξινόμηση ενός τμήματος των ρημάτων της Νέας Ελληνικής σε συντακτικοσημασιολογικούς πίνακες. Πιο συγκεκριμένα, από τις προαναφερθείσες δομές, έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες για τις ακόλουθες μέγιστες ορισματικές ακολουθίες: α) NP0 VP NP1 Η Γιώτα καθαρίζει το αυτοκίνητο β) NP0 VP Prep NP1 Οι πολεμιστές αντιστέκονται στον εχθρό γ) NP0 VP NP1 Prep NP2 Η Καίτη μοίρασε τα τετράδια στους μαθητές δ) NP0 VP Prep NP1 Prep NP2 Ο Άλκης κατέβηκε από το υπνοδωμάτιο στο σαλόνι ε) NP0 VP NP1 Prep NP2 Prep NP3 Ο Παναγιώτης μετέφερε τις κούτες από το σπίτι του στο μαγαζί Ειδικότερα, για τη δομή α) NP0 VP NP1 έχουν προταθεί οι παρακάτω υποκατηγορίες, για τις οποίες έχουν κατασκευαστεί οι αντίστοιχοι πίνακες: - NP0 VP NP1, όπου το NP0 είναι δευτερεύουσα πρόταση (πίνακας 4G) (Kyriacopoulou 2005, σ. 157; Φίστα 2007, σ. 146) Το ότι τρέχει με τέτοια ταχύτητα με ανησυχεί - NP0 VP NP1, όπου το NP1 είναι δευτερεύουσα πρόταση (πίνακας 6G) (Kyriacopoulou 2005, σ. 159; Φίστα 2007, σ. 146) Αμφισβητώ ότι θα περάσει 89

91 - NP0 VP NP1, όπου το NP1 δηλώνει το ανθρώπινο (πίνακας 32GH) (Voskaki 2011, σ. 81) Ο Άλκης αγαπάει τη Ρέα - NP0 VP NP1, όπου το NP1 δηλώνει το συγκεκριμένο (πίνακας 32GC) (Voskaki 2011, σ. 77) Ο κρεοπώλης ακονίζει το μαχαίρι του - NP0 VP NP1, όπου το NP1 δηλώνει ένα μέρος του σώματος (πίνακας 32GCL) (Voskaki 2011, σ. 78) Η μητέρα γαργαλάει την κοιλιά του μωρού - NP0 VP NP1, όπου το NP1 είναι ουσιαστικό που δηλώνει μονάδα μέτρησης και του οποίου προηγείται αριθμητικό (πίνακας 32GNM) (Voskaki 2011, σ. 82) Αυτός ο νέος διένυσε 20 χιλιόμετρα! - NP0 VP NP1, όπου το NP1 είναι υποχρεωτικά στον πληθυντικό (πίνακας 32GPL) (Voskaki 2011, σ. 85) Ο λοχίας απαριθμεί τους στρατιώτες - NP0 VP NP1, όπου το NP1 δηλώνει κάτι που εμφανίζεται μετά την επιτέλεση του ρήματος (πίνακας 32GA) (Voskaki 2011, σ. 74) Το παιδί ζωγράφισε ένα αεροπλάνο - NP0 VP NP1, όπου το NP1 δηλώνει κάτι το οποίο παύει πια να υπάρχει μετά την επιτέλεση του ρήματος (πίνακας 32GD) (Voskaki 2011, σ. 76) Η μπουλντόζα γκρέμισε το σπίτι τους - NP0 VP NP1 με δυνατότητα μετασχηματισμού NP0 Vsup (υποστηριστικό ρήμα) NP1 Prep V-n (ουσιαστικό ομόρριζο με το ρήμα) (πίνακας 32GCV) (Voskaki 2011, σ. 80) Το μπλέντερ πολτοποίησε τα φρούτα Το μπλέντερ μετέτρεψε τα φρούτα σε πολτό 90

92 - NP0 VP NP1 με δυνατότητα μετασχηματισμού NP0 Vsup (υποστηριστικό ρήμα) NP1 V-adj (επίθετο) (πίνακας 32GRA) (Voskaki 2011, σ. 86) Ο καθηγητής απλούστευσε την άσκηση Ο καθηγητής έκανε την άσκηση απλή Για τη δομή β) NP0 VP Prep NP1 έχουν προταθεί οι παρακάτω υποκατηγορίες, για τις οποίες έχουν κατασκευαστεί οι αντίστοιχοι πίνακες: - NP0 VP Prep NP1, όπου το NP1 είναι δευτερεύουσα πρόταση (πίνακας 7G) (Pantazara 2003, σ. 238) Το λάθος οφείλεται στο ότι διάβασε βιαστικά την άσκηση - NP0 VP Prep NP1, όπου το NP1 είναι δευτερεύουσα πρόταση (πίνακας 8G), με δυνατότητα μετασχηματισμού NP0 V που P (πρόταση) (Pantazara 2003, σ. 254) Χάρηκα για το ότι πέρασες τις εξετάσεις Χάρηκα που πέρασες τις εξετάσεις - NP0 VP Prep NP1, όπου το εμπρόθετο συμπλήρωμα δηλώνει τον τόπο και το ρήμα τη διαμονή σε αυτό (πίνακας 35GST) (Pantazara 2003, σ. 210) Η Βάσω κατοικεί στα Βριλήσσια - NP0 VP Prep NP1, όπου το εμπρόθετο συμπλήρωμα δηλώνει τον τόπο και το ρήμα τη μετακίνηση (πίνακας 35GL) (Pantazara 2003, σ. 182) Οι μαθητές μπήκαν στην τάξη - NP0 VP Prep NP1 με δυνατότητα μετασχηματισμού NP0 VP NP1 σε γενική (πίνακας 33GD) (Pantazara 2003, σ. 271) Το έργο άρεσε στη Νίκη Το έργο άρεσε της Νίκης - NP0 VP Prep NP1 με δυνατότητα μετασχηματισμού NP0 και NP1 VP (πίνακας 35GS) (Pantazara 2003, σ. 140) Η Άννα συναντήθηκε με τον πατέρα της Η Άννα κι ο πατέρας της συναντήθηκαν 91

93 - NP0 VP Prep NP1 με δυνατότητα μετασχηματισμού NP1 VP Prep NP0 (πίνακας 34GL0) (Pantazara 2003, σ. 218) Τα παράνομα προϊόντα αφθονούν στην αγορά Η αγορά αφθονεί από παράνομα προϊόντα Για τη δομή γ) NP0 VP NP1 Prep NP2 έχουν προταθεί οι παρακάτω υποκατηγορίες, για τις οποίες έχουν κατασκευαστεί οι αντίστοιχοι πίνακες: - NP0 VP NP1 Prep NP2, όπου Prep είναι η πρόθεση σε και NP1 δευτερεύουσα συμπληρωματική (πίνακας 9G) (Kyriacopoulou 2005, σ. 162; Φίστα 2007, σ. 146) Ο μάρτυρας επιβεβαίωσε στην αστυνομία ότι τον είδε να φεύγει - NP0 VP NP1 Prep NP2, όπου το NP1 δηλώνει το ανθρώπινο και Prep NP2 δηλώνει τόπο (πίνακας 38GLH) (Yannacopoulou 2005, σ. 244; Φίστα 2007, σ. 121) Οι διαμαρτυρόμενοι εγκλώβισαν τον υπουργό στο γραφείο του - NP0 VP NP1 Prep NP2, όπου το NP1 δεν δηλώνει το ανθρώπινο και Prep NP2 δηλώνει τόπο και συγκεκριμένα την προέλευση (πίνακας 38GLS) (Yannacopoulou 2005, σ. 231; Φίστα 2007, σ. 121) Η μαγείρισσα έβγαλε την πίτα από το φούρνο - NP0 VP NP1 Prep NP2, όπου το NP1 δεν δηλώνει το ανθρώπινο και Prep NP2 δηλώνει τόπο και συγκεκριμένα τον προορισμό (πίνακας 38GLD) (Yannacopoulou 2005, σ. 215; Φίστα 2007, σ. 121) Ο μανάβης φόρτωσε τις πατάτες στο φορτηγό Για τη δομή δ) NP0 VP Prep NP1 Prep NP2 έχει κατασκευαστεί ο πίνακας: - NP0 VP Prep NP1 Prep NP2, όπου τa εμπρόθετa συμπληρώματα δηλώνουν την προέλευση και τον προορισμό αντίστοιχα (πίνακας 35GL) (Pantazara 2003, σ. 182) Ο Αλέξανδρος ταξίδεψε από την Αμερική στη Γαλλία 92

94 Τέλος, για τη δομή ε) NP0 VP NP1 Prep NP2 Prep NP3 έχει κατασκευαστεί ο πίνακας: - NP0 VP NP1 Prep NP2 Prep NP3, όπου τα Prep NP2 και NP3 δηλώνουν την προέλευση και τον προορισμό αντίστοιχα (πίνακας 38GL) (Yannacopoulou 2005, σ. 236; Φίστα 2007, σ. 121) Ο οδηγός μετακίνησε το λεωφορείο από την πλατεία σε ένα κοντινό δρόμο Έχοντας ως βάση τις παραπάνω δομές, θα περιοριστούμε στις περιπτώσεις κατά τις οποίες το ονοματικό σύνολο δεν εισάγεται από καμία πρόθεση. Πιο συγκεκριμένα, στην παρούσα έρευνα, που έχει ως αντικείμενο τα ονοματικά σύνολα, θα περιοριστούμε στο πρώτο αντικείμενο (NP1), όταν αυτό είναι απρόθετο. Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί θα δώσουμε τον ορισμό του άμεσου αντικειμένου (απρόθετου πρώτου αντικειμένου) με βάση τα συντακτικο-σημασιολογικά κριτήρια που έθεσε ο M. Gross (1994b). 4.2 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΑΜΕΣΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Μεταξύ των συμπληρωμάτων με ονοματική λειτουργία, η μελέτη μας θα περιοριστεί στο πρώτο αντικείμενο, το οποίο παρουσιάζει τη μεγαλύτερη εγγύτητα με το ρήμα. Όπως είδαμε στις δομές των προτάσεων, τα σύμβολα που χρησιμοποιήσαμε για την αναπαράσταση των συμπληρωμάτων ήταν τα NP1, NP2 κ.ο.κ. όπου οι αριθμοί 1, 2 κ.ο.κ. συμβολίζουν το πρώτο, το δεύτερο αντικείμενο κ.ο.κ. Οι αριθμοί αυτοί μπαίνουν με τη σειρά που εμφανίζονται στη μέγιστη ορισματική ακολουθία ξεκινώντας από τα αριστερά προς τα δεξιά (Gross, M. 1994b). Η αλλαγή στη σειρά των όρων δεν επηρεάζει την αρίθμηση στα συμπληρώματα: (1) Ο Άλκης χάρισε το τηλέφωνο στην αδερφή του NP0 VP NP1 Prep NP2 (2) Ο Άλκης χάρισε στην αδερφή του το τηλέφωνο NP0 VP Prep NP2 NP1 93

95 Ειδικότερα, η ελληνική είναι μια γλώσσα με υψηλό βαθμό μετακίνησης των συντακτικών όρων της πρότασης (Philippaki-Warburton, 1985; Tsimpli, 1990; Καραλή, 1992; Alexiadou, 1999). Ωστόσο, η σχέση που συνδέει το ρήμα με το απρόθετο σύνολο (NP1) είναι εμφανώς στενότερη σε σύγκριση με αυτή που συνδέει το ρήμα με το εμπρόθετο σύνολο (Prep NP2) (Γεωργιαφέντης & Λασκαράτου, 2004). Επιπλέον, σύμφωνα με τους Γεωργιαφέντη & Λασκαράτου (2004), η συχνότητα εμφάνισης δομών όπως αυτή της πρότασης (1) είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή της πρότασης (2). 85 Αυτό επιβεβαιώνει το χαρακτηρισμό της δομής της πρότασης (1) ως βασικής και τη δομή της πρότασης (2) ως μετασχηματισμού της. Όταν το πρώτο συμπλήρωμα είναι απρόθετο, τότε αυτό ονομάζεται άμεσο (Gross M. 1994b, σ. 6): Η Γεωργία απέκτησε μια κόρη Για παράδειγμα, στην παραπάνω πρόταση το ονοματικό σύνολο μια κόρη αποτελεί το πρώτο συμπλήρωμα του ρήματος απέκτησε, το οποίο, επειδή είναι απρόθετο, ονομάζεται άμεσο. Αντίθετα, όταν ένα ουσιώδες συμπλήρωμα εισάγεται με μια πρόθεση, τότε θεωρούμε ότι είναι έμμεσο αντικείμενο (Gross M. 1994b, σ. 6). 86 Έτσι για παράδειγμα, στην παρακάτω πρόταση το πρώτο συμπλήρωμα θεωρείται έμμεσο, καθώς εισάγεται με την πρόθεση σε: Ο Γιάννης αντιμίλησε στη Μαρία Στη μελέτη μας, θα περιοριστούμε στο άμεσο αντικείμενο, δηλαδή το απρόθετο πρώτο συμπλήρωμα. 85 Η θέση των συμπληρωμάτων στην πρόταση εξαρτάται, επιπλέον, και από την έκτασή τους. Ονοματικά σύνολα με μικρότερη έκταση εμφανίζονται συνήθως πιο κοντά στο ρήμα. 86 Για αναλυτική παρουσίαση των δομών αυτών, βλ. Boons, Guillet & Leclère (1976a). Για μελέτη των δομών αυτών για την ελληνική γλώσσα, βλ. Pantazara (2003). 94

96 Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι στις βασικές δομές των ρημάτων που έχουν καταγραφεί στους πίνακες Λεξικού-Γραμματικής τα άμεσα αντικείμενα είναι ονοματικά σύνολα που εκφέρονται σε αιτιατική πτώση (Voskaki 2011, σ. 50). Ωστόσο, στο πλαίσιο κάποιων μετασχηματισμών, η πτώση ενδέχεται να μεταβάλλεται. Για παράδειγμα: Η Γιώτα χάρισε μια κούκλα στην αδερφή της NP0 VP NP1 Prep NP2 Η Γιώτα χάρισε της αδερφής της μια κούκλα NP0 VP NP2:G 87 NP1 Ο αέρας άνοιξε το παράθυρο NP0 V NP1 Το παράθυρο άνοιξε από τον αέρα NP1:N V PREP NP0:A Η πληροφορία της μεταβολής της πτώσης μπορεί να αξιοποιηθεί μόνο από ένα συντακτικό αναλυτή (αγγλ. parser). Επομένως, η αναγνώριση των διαφόρων μετασχηματισμών μιας πρότασης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης. 4.3 ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η έρευνά μας περιορίστηκε στις καταφατικές δομές. Το αν μια πρόταση συνιστά κατάφαση, ερώτηση ή άρνηση είναι ένα ζήτημα ευρύτερης συντακτικής ανάλυσης μιας πρότασης, καθώς ανιχνεύεται πέρα από τα όρια του ονοματικού συνόλου. Ωστόσο, η χρήση της ερώτησης ή της άρνησης μπορεί να επηρεάσει τα συστατικά στοιχεία ενός ονοματικού συνόλου. Για παράδειγμα: (1α) Σήμερα ήρθε κάποιος (1β) Σήμερα δεν ήρθε κανείς 87 Στο ονοματικό αυτό σύνολα δίνεται επιπλέον η πληροφορία της πτώσης (NP2:G για γενική πτώση), ώστε να δηλωθεί ότι στο πλαίσιο του μετασχηματισμού η πτώση του συγκεκριμένου ορίσματος αλλάζει (Ioannidou & Tolone, 2011). 95

97 Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν λέξεις που δεν απαντώνται παρά μόνο στις ερωτηματικές προτάσεις. 88 Για παράδειγμα: Ποιος χτυπάει την πόρτα; *Ποιος χτυπάει την πόρτα Αντίστοιχα, υπάρχουν λέξεις που απαντώνται σε αρνητικές (ή ερωτηματικές) προτάσεις και όχι σε καταφατικές: 89 Δεν θέλω τίποτα Θέλεις τίποτα; *Θέλω τίποτα Οι λέξεις αυτές δεν συμπεριλαμβάνονται στις περιγραφές μας. Αντιθέτως, τα στοιχεία που προβλέπουμε και χρησιμοποιούνται στην κατάφαση μπορούν, σύμφωνα με τις αναζητήσεις μας, να εισέλθουν και σε ερωτηματική ή αρνητική πρόταση [πρβλ. παραδείγματα (4α), (4β) και (4γ)]. (4α) Έχω κάτι να πω (4β) Έχεις κάτι να πεις; (4γ) Δεν έχω κάτι να πω Επιπροσθέτως, διευκρινίζουμε ότι στην έρευνά μας δε συμπεριλαμβάνουμε διαλεκτικές δομές. Περιγράφουμε την Κοινή Νέα Ελληνική, όπως προβλέπεται από τις έντυπες γραμματικές. 90 Περιοριζόμαστε στο γραπτό λόγο, με την έννοια ότι στο πλαίσιο της έρευνάς μας μελετούμε γραπτά κείμενα και όχι ακουστικά αρχεία. Αυτό σημαίνει ότι, συχνά, συναντάμε κάποιες δομές που χρησιμοποιούνται κυρίως στον προφορικό λόγο, οι οποίες ωστόσο εντοπίστηκαν και σε γραπτό κείμενο [παράδειγμα (5)]. 88 Στις ερωτηματικές προτάσεις κατατάσσουμε και τις πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις, παρά το γεγονός ότι δεν συνοδεύονται από ερωτηματικό. 89 Για διεξοδικότερες αναλύσεις με θέμα την άρνηση σε προτασιακό επίπεδο, βλ. Veloudis (1982) Giannakidou (1993), Quer (1993), Τσιμπλή & Ρούσσου (1993) και Κλειδή (1995). 90 Η Κοινή Νέα Ελληνική έχει διαμορφωθεί βασιζόμενη στην προφορική (δημοτική) κυρίως παράδοση, χωρίς, όμως, αυτό να αποκλείει την ενσωμάτωση σε αυτήν στοιχείων από τη λόγια παράδοση (καθαρεύουσα) (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 15). 96

98 (5) Με το πιλοτικό πρόγραμμα του Υπουργείου παιδείας ανοίγεται ένα μικρό φως, καθώς υπολογίζεται ότι θα απορροφηθεί ένας κάποιος αριθμός αποφοίτων. Ανάλογα με τη συχνότητα χρήσης των δομών αυτών στο γραπτό λόγο και σε συνδυασμό με τη διαίσθηση του φυσικού ομιλητή συμπεριλάβαμε ή όχι τις δομές αυτές στις περιγραφές μας (Kyriacopoulou 2005, σ. 140). 91 Επιπλέον, δεν περιοριστήκαμε σε συγκεκριμένο επίπεδο λόγου (π.χ. λόγιο). Επιπρόσθετα, δεν έχουμε συμπεριλάβει ονοματοποιημένες προτάσεις. Για παράδειγμα: (6) Πότε έφυγε; ερωτηματική πρόταση Δεν γνωρίζω το πότε έφυγε ονοματοποιημένη πρόταση, αντικείμενο στο ρ. γνωρίζω Όπως θα εξηγήσουμε αναλυτικότερα, τα ονοματικά σύνολα που περιλαμβάνουν ρήματα (και κατ επέκταση ολόκληρη πρόταση) χρήζουν διαφορετικής επεξεργασίας από ένα συντακτικό αναλυτή και για το λόγο αυτό δεν τα περιλαμβάνουμε στις περιγραφές του ονοματικού συνόλου. Επιπλέον, δεν περιλαμβάνουμε μεταγλωσσικές χρήσεις της γλώσσας ([παράδειγμα (7)], ή ουσιαστικοποιήσεις τίτλων ταινιών ή άλλων ονοματικών οντοτήτων είτε σε επίπεδο λέξης, είτε σε επίπεδο πρότασης (Collins & Singer, 1999; Satoshi, Kiyoshi & Chikashi, 2002; Nadeau & Sekine, 2007) [παράδειγμα (8)]. 92 (7) Πώς γράφεται το «κωδίκελλος»; (= η λέξη «κωδίκελλος») (8) Το Βακούρα (=το σινεμά που ονομάζεται Βακούρα) έκλεισε Αυτό συμβαίνει γιατί δεν υπάρχει πάντα συμφωνία σε γένος μεταξύ του ουσιαστικού και του άρθρου (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 251) [παράδειγμα (9)]. 91 Για την αναζήτηση της συχνότητας, βασιστήκαμε, κυρίως, στο διαδίκτυο. 92 Για μεταγλωσσικές χρήσεις της γλώσσας, βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1999). Η κατηγορία των ονοματικών οντοτήτων που περιγράφει ονόματα προσώπων στα ελληνικά έχει αναγνωριστεί, με βάση το ίδιο μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετήσαμε στη μελέτη μας, από το Μαυρόπουλο (2012). 97

99 (9) Χθες βούλιαξε το (ουδέτερο) Κασσάνδρα (θηλυκό) (=το πλοίο που ονομάζεται Κασσάνδρα) Επίσης, δεν περιλαμβάνουμε στη μελέτη μας ονοματοποιήσεις παροιμιών ή άλλων παγιωμένων εκφράσεων [παράδειγμα (10)], όπως λόγου χάρη τα σλόγκαν [παράδειγμα (11)] που, συνήθως, παρατίθενται εντός εισαγωγικών. 93 (10) Δεν μπορώ να καταλάβω από πού προήλθε το «Πάρ το αυγό και κούρευτο» (=η παροιμία «Πάρ το αυγό και κούρευτο») (11) Το «Λεφτά υπάρχουν» (=το σλόγκαν «Λεφτά υπάρχουν») έγινε της μόδας Τέλος, στο εσωτερικό των ονοματικών συνόλων συχνά υπάρχουν παρενθέσεις ή εισαγωγικά που δυσχεραίνουν την αυτόματη αναγνώριση των ονοματικών συνόλων [παράδειγμα (12)]. (12) Ξεκινά το «πρόγραμμα της πρακτικής άσκησης» Για να λύσουμε το πρόβλημα αυτό και να βελτιστοποιήσουμε τα αποτελέσματά μας, προβλέψαμε τα εισαγωγικά και τις παρενθέσεις σε κάποια σημεία του ονοματικού συνόλου [παράδειγμα (13)] ωστόσο θεωρούμε ότι θα έπρεπε να πραγματοποιηθεί πιο συστηματική μελέτη των σημείων στίξης. (13) Ο Γιώργος μπαίνει στην ψυχολογία του «ασθενή» του Πιο συγκεκριμένα, είναι αναγκαίο τα τμήματα του κειμένου που βρίσκονται εντός παρενθέσεων ή εισαγωγικών να μελετηθούν ξεχωριστά από το υπόλοιπο κείμενο και, αφού αναγνωριστεί η δομή τους, να ενσωματωθεί στο κείμενο, ώστε να ληφθεί υπόψει η τυπογραφική λειτουργία των εν λόγω σημείων στίξης [πρβλ. παραδείγματα (14) και (15)]. 94 (14) Επισκέφτηκαν τον «απαγορευμένο» κήπο της γιαγιάς Επισκέφτηκαν τον ΕΠΙΘΕΤΟ κήπο της γιαγιάς 93 Οι παροιμίες έχουν αναγνωριστεί, με βάση το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετήσαμε, από την Τσακνάκη (2004). 94 Η διαδικασία αναγνώρισης των εισαγωγικών θα μπορούσε να ενταχθεί στο επίπεδο της προεπεξεργασίας ενός κειμένου (βλ ). 98

100 (15) Επισκέφτηκαν τον απαγορευμένο «κήπο της γιαγιάς» Επισκέφτηκαν τον απαγορευμένο ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ 4.4 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στο κεφάλαιο αυτό, μελετήσαμε τη σχέση των ονοματικών συνόλων με τις δομές των προτάσεων και τα συντακτικά λεξικά. Ειδικότερα, παρουσιάσαμε το σύνολο των δομών των βασικών προτάσεων που έχουν καταγραφεί για τα Νέα Ελληνικά και τον τρόπο ταξινόμησής τους σε πίνακες Λεξικού-Γραμματικής (διαχωρισμός σημασιών, αναζήτηση μέγιστης ορισματικής ακολουθίας, τυπολογία βασικών δομών, κατασκευή πινάκων). Με βάση την τυπολογία αυτή, περιορίσαμε την έρευνά μας στο άμεσο αντικείμενο. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί, αφού έχουμε ορίσει με σαφήνεια το συντακτικό πλαίσιο στο οποίο μελετούμε τα ονοματικά σύνολα, θα εστιάσουμε στην εσωτερική τους δομή. Ιδιαίτερη έμφαση θα δώσουμε στη δομή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική, τα σύνολα της οποίας θα κατηγοριοποιηθούν με βάση τη συντακτικο-σημασιολογική σχέση που συνδέει τα δύο ουσιαστικά και τη δυνατότητα μετασχηματισμών που εμφανίζουν. 99

101 5. ΜΕΛΕΤΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΑΜΕΣΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ Στο προηγούμενο κεφάλαιο περιορίσαμε την έρευνά μας στο άμεσο αντικείμενο και το ορίσαμε σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο που έχει προτείνει ο M. Gross (1994a; b). Στο παρόν κεφάλαιο, αφού παρουσιάσουμε την ποικιλία και την πολυπλοκότητα των δομών που παρουσιάζει το άμεσο αντικείμενο στο πλαίσιο της πρότασης (βλ. 5.1), θα διαχωρίσουμε τα ονοματικά σύνολα που έχουν για κεφαλή ένα ουσιαστικό [παράδειγμα (1)], από αυτά που έχουν ως κεφαλή μια αντωνυμία [παράδειγμα (2)] (βλ. 5.2 και 5.3). (1) Μισώ το ποδόσφαιρο (2) Μισώ τον εαυτό μου Όπως θα δείξουμε, η κεφαλή ενός ονοματικού συνόλου αποτελεί βασικό συστατικό του, καθώς από αυτό εξαρτάται η εσωτερική του δομή. Για το λόγο αυτό, στηριχτήκαμε στην κεφαλή των ονοματικών συνόλων, προκειμένου να κατασκευάσουμε τις τοπικές γραμματικές αναγνώρισης των ονοματικών συνόλων, τις οποίες θα παρουσιάσουμε στο κεφ. 6. Στο παρόν κεφάλαιο, αφού εστιάσουμε στα άμεσα αντικείμενα ως σύνολα που έχουν κεφαλή ουσιαστικά και παρουσιάσουμε τις πιθανές δομές τους (βλ. 5.3), θα εστιάσουμε σε αυτά που έχουν τη δομή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό στη γενική (NP1 =: N N:G). 95 Ο Φάνης αγαπάει την κόρη του φούρναρη Ειδικότερα, θα προχωρήσουμε σε μια επιμέρους υποκατηγοριοποίηση ανάλογα με τους σημασιολογικούς δεσμούς που συνδέουν τα δύο ουσιαστικά. Τα ονοματικά σύνολα που θα μελετήσουμε είναι αυτά που απαντούν ως συμπληρώματα στις δομές NP0 VP NP1 όπου το αντικείμενο δηλώνει το συγκεκριμένο (NP1 =: Nconc). 96 Επισκεύασα το ρολόι της μητέρας 95 Για εξήγηση του όρου κεφαλή, βλ Οι ρηματικές αυτές δομές μελετήθηκαν από τη Voskaki (2011). 100

102 Η υποκατηγοριοποίηση αυτή πραγματοποιήθηκε με βάση την αναζήτηση συμφραστικών πινάκων εφαρμόζοντας σε ένα σώμα κειμένων ένα γράφο που κατασκευάσαμε (βλ ). 5.1 ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΟΝΟΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ Στο υποκεφάλαιο αυτό, θα παρατηρήσουμε, μέσα από παραδείγματα, την πολυπλοκότητα που παρουσιάζει το άμεσο αντικείμενο όσον αφορά τη μορφή του, επισημαίνοντας την αναγκαιότητα για μια εξειδικευμένη μελέτη με θέμα την καταγραφή όλων των πιθανών μορφών του. Όπως είδαμε στο κεφ. 2, υπάρχουν πολλά στοιχεία που χρησιμοποιούνται στην πρόταση για να εκφράσουν μια ονοματική λειτουργία: - τα ουσιαστικά [παράδειγμα (1)], (1) Πούλησα το αυτοκίνητο - οι αντωνυμίες [παράδειγμα (2)], (2) Πούλησα κάτι ή άλλα στοιχεία που ονοματοποιούνται [παράδειγμα (3)]. 97 (3) Πούλησα τα εξής: Καθένα από τα στοιχεία αυτά μπορούν να προσδιοριστούν από επιπλέον στοιχεία, τα οποία, συνήθως, προηγούνται [παραδείγματα (4) και (5)]. (4) Σιδέρωσα το ριγέ πουκάμισο (5) Νοίκιασε το πάνω διαμέρισμα 97 Ο όρος αντωνυμία χρησιμοποιείται εδώ σύμφωνα με την παραδοσιακή προσέγγιση (Τζάρτζανος [1946] 2002, 1 ος τόμος, σ. 130). 101

103 Σε άλλες περιπτώσεις, οι προσδιορισμοί αυτοί μπορεί να έπονται του στοιχείου που προσδιορίζουν [παράδειγμα (6)]. (6) Αγόρασα κάτι καινούριο Εκτός από μονολεκτικά στοιχεία, οι κεφαλές των ονοματικών συνόλων μπορεί να προσδιορίζονται από ευρύτερες δομές, δυσχεραίνοντας σημαντικά το έργο της αυτόματης αναγνώρισης των ονοματικών συνόλων. 98 Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι οι δομές αυτές μπορεί να είναι: - ετερόπτωτοι προσδιορισμοί [παράδειγμα (7)], (7) Σιδέρωσα το πουκάμισο του Άλκη - εμπρόθετοι προσδιορισμοί [παραδείγματα (8) και (9)], (8) Σιδέρωσα το πουκάμισο με τις ρίγες (9) Σιδέρωσα αυτό με τις ρίγες - αναφορικές προτάσεις [παραδείγματα (10) και (11)] κ. ά. (10) Σιδέρωσα το πουκάμισο που έπλυνα χθες (11) Σιδέρωσα αυτό που έπλυνα χθες Επιπλέον, ενδέχεται να υπάρχουν δύο ή περισσότερα σύνολα που συνδέονται παρατακτικά [παράδειγμα (12)]. (12) Σιδέρωσα το πουκάμισο και το μπλουζάκι σου 98 Για εξήγηση του όρου κεφαλή, βλ

104 Σε ένα αυθεντικό κείμενο οι δομές των ονοματικών συνόλων που εμφανίζονται είναι ακόμη πολυπλοκότερες, καθώς συχνά συναντώνται συνδυασμοί των παραπάνω φαινομένων, σχηματίζοντας ονοματικά σύνολα μεγάλης έκτασης [παράδειγμα (13)]. 99 (13) Σιδέρωσα το πουκάμισο με τις ρίγες και το καινούριο μπλουζάκι Επιπλέον, λόγω της παρουσίας πτώσεων, στα ελληνικά παρατηρείται πολύ συχνά μετακίνηση των συντακτικών όρων, όπως αναφέραμε στο υποκεφ Το μεγάλο εύρος των δομών ενός άμεσου αντικειμένου μας οδήγησε στην υποκατηγοριοποίησή τους σε μικρότερες κατηγορίες, ώστε να καταστεί δυνατή η μελέτη τους. Ειδικότερα, κατηγοριοποιήσαμε τα ονοματικά σύνολα με βάση τη γραμματική κατηγορία της κεφαλής τους. Η γραμματική κατηγορία μιας λέξης αποτελεί ένα τυποποιημένο χαρακτηριστικό στο οποίο βασιστήκαμε για την περιγραφή των ονοματικών συνόλων μέσω τοπικών γραμματικών (βλ. κεφ. 6). Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί, θα παρουσιάσουμε την πρώτη και μεγαλύτερη κατηγορία ονοματικών συνόλων: αυτή που έχει ως κεφαλή ένα ουσιαστικό. Στη συνέχεια, θα περιγράψουμε τα στοιχεία που αποτελούν το ονοματικό σύνολο, εστιάζοντας στην περίπτωση της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική (N Ngen). Ακολούθως, θα παρουσιάσουμε το σύνολο των διαφορετικών συντακτικο-σημασιολογικών δεσμών μεταξύ των ουσιαστικών της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική, όπως εντοπίστηκαν στο σώμα κειμένων λέξεων. Ειδικότερα, τα ονοματικά σύνολα της δομής αυτής αποτελούν συμπλήρωμα των ρημάτων με βασική δομή NP0 VP NP1, όπου NP1 =: Nconc. 5.2 ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΔΟΜΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΚΕΦΑΛΗ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ Προκειμένου να αναγνωρίσουμε τα ονοματικά σύνολα που έχουν θέση άμεσου αντικειμένου (NP1), τα κατηγοριοποιήσαμε αρχικά σε ένα πρώτο επίπεδο με βάση τη δομή 99 Πράγματι, με βάση τις αναζητήσεις μας στο επισημειωμένο σώμα κειμένων, τα ονοματικά σύνολα που περιλαμβάνουν περισσότερα του ενός ουσιαστικά καλύπτουν στο σύνολό τους σχεδόν το διπλάσιο τμήμα ενός κειμένου σε σχέση με τα ονοματικά σύνολα που περιλαμβάνουν ένα μόνο ουσιαστικό (36% του κειμένου έναντι 20%). 103

105 τους. Πιο συγκεκριμένα, κριτήριο για την υποκατηγοριοποίησή τους αποτέλεσε η γραμματική κατηγορία της κεφαλής του ονοματικού συνόλου. Πριν υιοθετήσουμε τον όρο κεφαλή θα πρέπει να αναφερθούμε σε μια βασική διάκριση στη διεθνή βιβλιογραφία: αυτή της λεξικής κεφαλής (αγγλ. lexical head) από τη λειτουργική κεφαλή (αγγλ. functional head). 100 Η διάκριση αυτή δεν αφορά μόνο το σύνολο της γλώσσας, αλλά βρίσκει εφαρμογή και στη μελέτη των ονοματικών συνόλων. Ειδικότερα, η λεξική κεφαλή ενός ονοματικού συνόλου είναι η λέξη που συνδέει σημασιολογικά το ονοματικό σύνολο με τους υπόλοιπους συντακτικούς όρους της πρότασης (συνήθως το ρήμα) (Alexiadou, Haegeman & Stavrou 2007, σ. 13). Στο παράδειγμα (1), η λέξη γάλα αποτελεί τη λεξική κεφαλή του ονοματικού συνόλου το γάλα, καθώς η λέξη γάλα είναι αυτή που φέρει τη σημασία του συμπληρώματος του ρήματος πίνω. (1) Το μωρό πίνει [το γάλα] Αντίθετα, η λειτουργική κεφαλή είναι μια λέξη κενή περιεχομένου (αγγλ. non-lexical category), της οποίας ο ρόλος είναι καθαρά λειτουργικός: ορίζει τις γραμματικές σχέσεις των λέξεων, ενώ η παρουσία της σε ένα σύνολο δεν μπορεί να είναι αυτόνομη (Abney 1987, σ. 43). Για παράδειγμα, στην πρόταση (2) η λειτουργική κεφαλή του ονοματικού συνόλου το γάλα είναι η λέξη το: (2) Το μωρό πίνει [το γάλα] Πράγματι, η λέξη το δεν μπορεί να υπάρχει αυτόνομα στην πρόταση [παράδειγμα (3)] αντίθετα, ο ρόλος της είναι να συνδέει τη λέξη γάλα με το ρήμα πίνει: (3) *Το μωρό πίνει το 101 Στην έρευνά μας, με τον όρο κεφαλή ονοματικού συνόλου εννοούμε τη λεξική κεφαλή. 102 Προκειμένου να προχωρήσουμε στην υποκατηγοριοποίηση των ονοματικών συνόλων, θα 100 Οι αποδόσεις έγιναν από τη γράφουσα. 101 Συναντάται επίσης η δομή Το μωρό το πίνει. Σε αυτή την περίπτωση, το το διατηρεί το λειτουργικό του χαρακτήρα και συνδέει το ρήμα με το εννοούμενο ουσιαστικό (βλ ). 104

106 πρέπει να αναζητήσουμε τις γραμματικές κατηγορίες που μπορούν να εντοπιστούν στη θέση της λεξικής κεφαλής. Σύμφωνα με όσα αναφέραμε στο κεφ. 2, τα στοιχεία που μπορούν να έχουν ρόλο ονόματος είναι τα εξής: - ένα ουσιαστικό, Βαρέθηκα τις φλυαρίες - μια αντωνυμία, Βαρέθηκα τον εαυτό μου - ή ένα οποιοδήποτε στοιχείο που έχει ονοματοποιηθεί. Βαρέθηκα τους φλύαρους Ωστόσο, όπως θα δείξουμε αναλυτικά παρακάτω (βλ. 6.5), στις περιπτώσεις ονοματοποίησης, θεωρούμε ότι η λεξική κεφαλή παραμένει το ουσιαστικό, και το στοιχείο που ονοματοποιείται λειτουργεί προσδιοριστικά προς το εννούμενο ουσιαστικό: Βαρέθηκα τους φλύαρους Βαρέθηκα τους φλύαρους ανθρώπους Οι γραμματικές κατηγορίες αποτελούν κριτήριο κατηγοριοποίησης, σε ένα πρώτο επίπεδο, των ονοματικών συνόλων. Στη συνέχεια του κεφαλαίου αυτού, θα εστιάσουμε στα ονοματικά σύνολα με κεφαλή ουσιαστικό. Η αυτόματη αναγνώριση των ονοματικών αυτών συνόλων πραγματοποιήθηκε με την κατασκευή τοπικών γραμματικών, τις οποίες θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφ. 6. Στο κεφάλαιο αυτό, θα περιοριστούμε σε μια συγκεκριμένη δομή των ονοματικών συνόλων (Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική) στην οποία θα διερευνήσουμε τους βαθύτερους συντακτικο-σημασιολογικούς δεσμούς που τα διέπουν, σε μια συγκεκριμένη υποκατηγορία ρημάτων (βλ ). 102 Ο όρος λεξική κεφαλή του ονοματικού συνόλου μπορεί να απαντηθεί και ως πυρήνας του ονοματικού συνόλου (Τσαμαδού-Jacoberger & Χειλά-Μαρκοπούλου, 2006). 105

107 5.3 ΟΝΟΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΜΕ ΚΕΦΑΛΗ ΕΝΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ Τα ονοματικά σύνολα με κεφαλή ουσιαστικό [παράδειγμα (1)] αντιστοιχούν στο 89% του συνόλων των ονοματικών συνόλων του σώματος κειμένων. 103 (1) Κουβάλησα το τραπέζι Αυτό δικαιολογείται αφενός από το γεγονός ότι τα ουσιαστικά αποτελούν μια ανοικτή γραμματική κατηγορία, η οποία ανανεώνεται με ταχύτατους ρυθμούς, και αφετέρου από το γεγονός ότι το ουσιαστικό αποτελεί το κατεξοχήν όνομα και εκφράζει την κατεξοχήν ονοματική λειτουργία (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 3). Ειδικότερα, σύμφωνα με τις Τσαμαδού-Jacoberger & Χειλά-Μαρκοπούλου (2006), ένα ουσιαστικό μπορεί να προσδιορίζεται από τα παρακάτω στοιχεία και δομές: α) άρθρα ή προσδιοριστές 104 Απεχθάνομαι αυτό τον άνθρωπο β) επίθετα Το σύστημα αυτό δεν εξυπηρετεί τους ηλικιωμένους άνθρωπους γ) επιρρηματικούς προσδιορισμούς Κάλεσα στο πάρτι μου τους απέναντι γείτονες δ) επιθετικές αναφορικές προτάσεις Συνέλαβαν το διαρρήκτη που έκανε τη χθεσινή ληστεία ε) άλλα ουσιαστικά: i) όταν εισάγονται από πρόθεση Είδα την κοπέλα με τις κοτσίδες ii) iii) όταν βρίσκονται σε γενική πτώση Έχασα τα κλειδιά του αδερφού μου στην ίδια πτώση με το ουσιαστικό που προσδιορίζουν 103 Το ποσοστό αυτό προέκυψε από την εφαρμογή των γραμματικών κανόνων που κατασκευάσαμε στο σώμα κειμένων έκτασης λέξεων (βλ. κεφ. 6). 104 Στον όρο προσδιοριστή συμπεριλαμβάνουμε, μεταξύ άλλων, τα δεικτικά, τα κτητικά και τα ποσοτικά. Για αναλυτική περιγραφή του όρου προσδιοριστής, βλ. υποκεφ

108 Συνάντησα τον ξάδερφό μου το δικηγόρο Από τις παραπάνω περιπτώσεις, στο παρόν κεφάλαιο θα εστιάσουμε στην περίπτωση ε-ii): τη δομή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική. Στη δομή αυτή συμπεριλαμβάνουμε και τις περιπτώσεις κατά τις οποίες οποιοδήποτε από τα δύο ουσιαστικά συνοδεύεται από προσδιοριστή. Η αυτόματη αναγνώριση του συνόλου των παραπάνω περιπτώσεων θα πραγματοποιηθεί στο κεφ. 6, όπου θα παρουσιαστούν και θα περιγραφούν λεπτομερώς οι τοπικές γραμματικές αναγνώρισης που κατασκευάσαμε για το μεγαλύτερο μέρος των ονοματικών συνόλων. Αντίθετα, στο κεφάλαιο αυτό δε δίνεται έμφαση στον τρόπο με τον οποίο αναγνωρίζονται οι υπό μελέτη δομές από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, αλλά πραγματοποιείται μια θεωρητική γλωσσολογική προσέγγιση, η οποία περιορίζεται σε μια συγκεκριμένη κατηγορία ονοματικών συνόλων (Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική), με βάση το μεθοδολογικό μοντέλο που πρότειναν οι Guillet & Leclère (1981). Πιο συγκεκριμένα, στη συνέχεια του παρόντος κεφαλαίου, αφού αναφερθούμε στα διαφορετικά είδη γενικής που εντοπίζονται στην παραδοσιακή γραμματική, υπό τον όρο ετερόπτωτος προσδιορισμός, θα επισημάνουμε την ανάγκη για βαθύτερη μελέτη της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική στο πλαίσιο της πρότασης, υπό το πρίσμα της μετασχηματιστικής θεωρίας. Ακολούθως, θα παρουσιάσουμε τις παρατηρήσεις μας που αντλήθηκαν από σχετική αναζήτηση σε σώμα κειμένων έκτασης λέξεων για μια συγκεκριμένη κατηγορία μεταβατικών ρημάτων: αυτών που δέχονται ένα άμεσο αντικείμενο που δηλώνει το συγκεκριμένο (βλ ) ΕΤΕΡΟΠΤΩΤΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ετερόπτωτο προσδιορισμό έχουμε όταν μια λέξη συμπληρώνει την έννοια μιας άλλης και έχει διαφορετική πτώση από αυτήν (Τζάρτζανος [1946] 2002, σσ ). Η γενική πτώση είναι η χαρακτηριστική πτώση για τη δήλωση εξάρτησης ενός ουσιαστικού από ένα άλλο (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 262; Τζάρτζανος [1946] 2002, σ. 84; 105 Το εν λόγω σώμα κειμένων παρουσιάζεται στο

109 Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 178). Στην κατηγορία του ετερόπτωτου προσδιορισμού με χρήση γενικής (ή αλλιώς γενικής προσδιοριστικής), ανήκουν ενδεικτικά οι ακόλουθες περιπτώσεις (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σσ ; Τζάρτζανος [1946] 2002, σσ ; Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σσ ): (1) γενική κτητική 106 π.χ. το σπίτι του θείου μου (2) γενική διαιρετική π.χ. τα κορίτσια της τάξης (3) γενική υποκειμενική π.χ. το φύσημα του ανέμου (4) γενική αντικειμενική π.χ. το τίναγμα των χαλιών (5) γενική της αιτίας π.χ. εγκλήματα πάθους (6) γενική του σκοπού π.χ. κουταλάκι του γλυκού (7) γενική της ιδιότητας π.χ. σοκολάτα πολυτελείας Σύμφωνα με την παραδοσιακή γραμματική, το σύνολο στη γενική πτώση είναι αυτό που προσδιορίζει το σύνολο που προηγείται (Τζάρτζανος [1946] 2002, σ. 55). 107 Ωστόσο, όπως φαίνεται από τα παραπάνω παραδείγματα, η συντακτικο-σημασιολογική σχέση που τα συνδέει δεν είναι πάντα η ίδια. Αυτό άλλωστε φαίνεται και από τη διάκριση των επιμέρους κατηγοριών των γενικών προσδιοριστικών. 106 Στην κατηγορία της γενικής κτητικής οι Κλαίρης & Μπαμπινιώτης (2009, σσ ) κατατάσσουν τη γενική του δημιουργού (π.χ. το γλυπτό του καλλιτέχνη), της καταγωγής (π.χ. ο θείος της Αμερικής), της προέλευσης (π.χ. η πατάτα του Νευροκοπίου) και του χρόνου (π.χ. το κάστρο του προηγούμενου αιώνα). Ο Τζάρτζανος ([1946] 2002, σσ ) προσθέτει και τη γενική της παρομοίωσης (π.χ. έχει περπάτημα λαγού), της εξάρτησης (π.χ. είναι σκλάβος του αγά) κ.ά. 107 Υπάρχουν σπάνιες περιπτώσεις κατά τις οποίες το σύνολο στη γενική προηγείται. 108

110 Για παράδειγμα, στην περίπτωση της γενικής υποκειμενικής [παράδειγμα (3)], το σύνολο το φύσημα του ανέμου προκύπτει από την ονοματοποίηση της πρότασης ο άνεμος φυσάει, ενώ στην περίπτωση της γενικής αντικειμενικής [παράδειγμα (4)], η φράση το τίναγμα των χαλιών προκύπτει από την πρόταση τινάζω το χαλί. Ανίθετα, στην περίπτωση της γενικής κτητικής [παράδειγμα (1)], η σχέση που διέπει τα ουσιαστικά του συνόλου το σπίτι του θείου μου ενδέχεται να προκύψει από την εννοούμενη πρόταση το σπίτι το οποίο έχει ο θείος μου ή από την πρόταση το σπίτι στο οποίο μένει ο θείος μου. 108 Στις έντυπες γραμματικές, η μελέτη των επιμέρους λειτουργιών της γενικής πτώσης (π.χ. γενική υποκειμενική, γενική αντικειμενική κ.ο.κ.) δεν πραγματοποιείται στο πλαίσιο μιας ευρύτερης παρουσίασης των συντακτικών σχέσεων μεταξύ των συστατικών μιας πρότασης (π.χ. ρήμα-υποκείμενο, ρήμα-αντικείμενο κ.ο.κ.), αλλά ομαδοποιούνται με κριτήριο τη μορφή με την οποία εμφανίζονται (δηλ. γενική πτώση). Αυτό παρουσιάζει το μειονέκτημα ότι, για τη μελέτη των εν λόγω συντακτικο-σημασιολογικών σχέσεων, δε δίνεται πρωταρχικός ρόλος στη σύνταξη (Fillmore 1968, σ. 6). Αντίθετα, το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετήσαμε για την παρούσα έρευνα δίνει πρωτεύουσα σημασία στη σύνταξη της πρότασης. Επιπλέον, στις παραδοσιακές γραμματικές, δεν γίνεται διάκριση μεταξύ παγιωμένης και ελεύθερης δομής (Kyriakopoulou 2011, σ. 185). Για παράδειγμα, σύμφωνα με τις σύγχρονες γλωσσολογικές θεωρίες (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, 1986; Anastasiadi-Symeonidi, 1994; Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, 1996, Gavriilidou, 1997), το σύνολο κουταλάκι του γλυκού [παράδειγμα (6)] αποτελεί παγιωμένη δομή και χρήζει εξειδικευμένης μελέτης (βλ ). Όπως αναφέραμε στο υποκεφ. 1.2 και σύμφωνα με όσα θα δείξουμε παρακάτω (βλ ), τις περιπτώσεις παγιωμένων δομών δεν τις συμπεριλάβαμε στην τυπολογία μας (βλ ). Τέλος, κατά την παρουσίαση των περιπτώσεων ετερόπτωτων προσδιορισμών στις έντυπες γραμματικές, δεν λαμβάνεται υπόψη το ρήμα της πρότασης. Αντίθετα, σύμφωνα με τους 108 Αναφερόμαστε στην περίπτωση της καθαρής γενικής κτητικής και όχι στις υποπεριπτώσεις που εντάσσουν οι γραμματικές στη γενική κτητική (π.χ. το γλυπτό του καλλιτέχνη). 109

111 Guillet & Leclère (1981), η συντακτικο-σημασιολογική σχέση που συνδέει δύο ουσιαστικά της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική επηρεάζεται, μεταξύ άλλων, από το ρήμα από το οποίο εξαρτώνται στην πρόταση (βλ ). Σύμφωνα με τα παραπάνω, προκύπτει ότι για την αναγνώριση της σχέσης μεταξύ των δύο ουσιαστικών της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η πρόταση στην οποία απαντούν. Άλλωστε, σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετήσαμε (Gross, M. 1975), η μελέτη όλων των σχέσεων ξεκινά από την απλή πρόταση (βλ. 3.1). Για το λόγο αυτό, για τη μελέτη μας, διαχωρίσαμε σε ένα πρώτο επίπεδο τις γενικές που αποτελούν όρισμα ενός κατηγορηματικού ονόματος από τις υπόλοιπες. Πράγματι, η Tsamadou (1984) διαχωρίζει τα ουσιαστικά σε πρωτογενή (γαλλ. primitifs) [παράδειγμα (8)] και μεταρρηματικά (γαλλ. déverbaux), δηλαδή αυτά που παράγονται από ρήματα [παράδειγμα (9)]. 109 (8) το σπίτι της γιαγιάς (9) το κλάμα του παιδιού (το παιδί κλαίει) Στο επόμενο υποκεφάλαιο, θα περιοριστούμε στα ουσιαστικά που δεν αποτελούν κατηγορήματα. Όπως ήδη αναφέραμε, θα μελετήσουμε τα ονοματικά σύνολα που αποτελούν συμπλήρωμα σε μία κατηγορία μεταβατικών ρημάτων: αυτών που δέχονται ένα μόνο αντικείμενο (NP0 VP NP1) το οποίο δηλώνει το συγκεκριμένο (NP1 =: NPconc) και θα παρουσιάσουμε τις διάφορες υποπεριπτώσεις που εντοπίστηκαν (Voskaki 2011, σ. 77) [παραδείγματα (10) και (11)]. 110 (10) Άνοιξε την οροφή του λεωφορείου (11)Τρομοκράτες έσπασαν τα τζάμια των γραφείων 109 Η απόδοση έγινε από τον Τζαβάρα (2005). Για μελέτη της σύνταξης των ονοματικών συνόλων της Νέας Ελληνικής με κεφαλή ένα μεταρρηματικό ουσιαστικό, βλ. Markantonatou (1992). 110 Επιλέξαμε τα μεταβατικά ρήματα με ένα αντικείμενο, γιατί είναι η απλούστερη δομή μεταβατικού ρήματος που έχει περιγραφεί σε πίνακες Λεξικού-Γραμματικής (βλ ). Για λεπτομέρειες όσον αφορά το χαρακτηρισμό συγκεκριμένο ως σημασιολογικό χαρακτηριστικό στους πίνακες, βλ. Voskaki (2011, σ. 111). Η αναζήτηση των υποπεριπτώσεων έγινε με τη χρήση πεπερασμένου αυτομάτου (βλ.υποκεφ ). 110

112 Η επιλογή έγινε με κριτήριο τον αριθμό των λημμάτων που συνθέτουν την εν λόγω κατηγορία ρημάτων και αφορά μια ενδεικτική μελέτη που θεωρούμε ότι σε μεταγενέστερο στάδιο θα πρέπει να πραγματοποιηθεί και για τα υπόλοιπα κατηγορήματα της Νέας Ελληνικής. Ο περιορισμός σε μια κατηγορία ρημάτων θα μας επιτρέψει να εστιάσουμε και να τις μελετήσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια. Επιπλέον, μια τέτοια μελέτη κρίνεται απαραίτητη, καθώς αφενός δεν αγνοείται ο πρωταρχικός ρόλος της σύνταξης για τη μελέτη των ονοματικών συνόλων και αφετέρου η στοχευμένη μελέτη επιτρέπει την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων, σε άμεση συνάρτηση με τη βασική συντακτική δομή του ρήματος ΜΕΛΕΤΗ ΔΟΜΗΣ «Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική» Όπως είδαμε παραπάνω, η δομή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές περιπτώσεις, οι οποίες, προκειμένου να αναγνωριστούν στο πλαίσιο της αυτόματης ανάλυσης ενός κειμένου, θα πρέπει να μελετηθούν σε μεγαλύτερο βάθος. Οι σημασιολογικές σχέσεις που μπορεί να συνδέουν δύο ουσιαστικά δεν είναι απεριόριστες (Levi 1978, σ. 75). Όπως προαναφέραμε στο υποκεφ. 5.3, στη δομή αυτή περιλαμβάνουμε και την περίπτωση όπου ένας προσδιοριστής προηγείται οποιουδήποτε από τα δύο ουσιαστικά. 111 Οι Guillet και Leclère (1981) και ο M. Gross (1986, σσ ) μελετούν τα ονοματικά σύνολα με βάση τους μετασχηματισμούς που αυτά παρουσιάζουν. Πιο συγκεκριμένα, μελετούν τη δυνατότητα του μετασχηματισμού N0 VP Na Nbgen = N0 VP Nb Prep Na. Για παράδειγμα: Η μπάλα χτύπησε το πρόσωπο του Μπάμπη N0 VP Na Nbgen Η μπάλα χτύπησε τον Μπάμπη στο πρόσωπο N0 VP Nb Prep Na 111 Για αναλυτική επεξήγηση του όρου προσδιοριστής, βλ. υποκεφ

113 Παρατηρούν, ωστόσο, ότι όλοι οι μετασχηματισμοί δεν είναι δυνατοί σε όλες τις περιπτώσεις: Η αστυνομία έκρυψε το πρόσωπο του Δημήτρη *Η αστυνομία έκρυψε το Δημήτρη στο πρόσωπο Σε άλλες περιπτώσεις, ο μετασχηματισμός αλλάζει εντελώς το νόημα της πρότασης Ο Άκης ζωγράφισε το πρόσωπο του Δήμου (=απεικόνισε το πρόσωπο που έχει ο Δήμος) Ο Άκης ζωγράφισε το Δήμο στο πρόσωπο (=ζωγράφισε κάτι πάνω στο πρόσωπο του Δήμου) Πιο συγκεκριμένα, επισημαίνουν ότι η δυνατότητα μετασχηματισμού μπορεί να εξαρτάται από τους παρακάτω παράγοντες: i) τη σημασιολογική τάξη των ουσιαστικών 112 ii) iii) τη συντακτική θέση στην οποία συναντάται το ονοματικό σύνολο το ρήμα από το οποίο εξαρτάται το ονοματικό σύνολο Ακολουθώντας την ίδια μεθοδολογία, θα μελετήσουμε τι συμβαίνει στην ελληνική γλώσσα. Έχοντας ήδη περιορίσει τη μελέτη μας στη θέση του απρόθετου πρώτου αντικειμένου (ΝP1) (παράγοντας ii) και μάλιστα όταν αυτό έχει τη μορφή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική (δηλαδή όταν NP1 =: N Ngen), θα εστιάσουμε στην περίπτωση κατά την οποία τα υπό μελέτη ονοματικά σύνολα αποτελούν συμπλήρωμα σε μια συγκεκριμένη κατηγορία ρημάτων (παράγοντας iii). 113 Ειδικότερα, θα περιοριστούμε στην κατηγορία των μεταβατικών ρημάτων με ένα αντικείμενο (NP0 VP NP1), όταν ΝP1 =: NPconc. Στα ονοματικά αυτά σύνολα, θα εντοπίσουμε τους διαφορετικούς συνδυασμούς των 112 Με τον όρο σημασιολογική τάξη αναφερόμαστε στα σημασιολογικά χαρακτηριστικά μιας λέξης (Gross, G. 1994) (π.χ. ανθρώπινο, συγκεκριμένο κτλ.). Αντίστοιχη μελέτη της σημασιολογικής τάξης των ουσιαστικών που απαρτίζουν τη δομή N de N για τα γαλλικά έκανε ο Buvet (2002). Τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά μιας λέξης χρησιμοποιούνται και στις κατανεμητικές ιδιότητες των ρημάτων (Kyriacopoulou, 2005; Yannacopoulou, 2005; Φίστα, 2007; Voskaki, 2011). 113 Όσον αφορά τον παράγοντα iii, μελετούμε κατά πόσο εντοπίζεται ο εν λόγω μετασχηματισμός στα ρήματα της κατηγορίας. Σε περίπτωση που εντοπίζεται, αυτό δεν συνεπάγεται ότι κάτι τέτοιο απαντά στο σύνολο των ρημάτων. Θα πρέπει να πραγματοποιηθεί εξειδικευμένη μελέτη για κάθε ρήμα και να σημειωθεί στο συντακτικό λεξικό κατά πόσο το εν λόγω ρήμα παρουσιάζει ή όχι τον υπό μελέτη μετασχηματισμό. Διευκρινίζουμε ότι ο συμβολισμός που χρησιμοποιούμε ακολουθεί τις συμβάσεις της μεθοδολογίας του Λεξικού-Γραμματικής. 112

114 σημασιολογικών χαρακτηριστικών των ουσιαστικών που συνδέεονται για να σχηματίσουν το σύνολο της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική. 114 Για παράδειγμα: Χτύπησε το πρόσωπο του Δημήτρη μέρος του σώματος + ανθρώπινο Η μελέτη των μετασχηματισμών που παρουσιάζουν τα ονοματικά σύνολα στη θέση αυτή μπορεί να οδηγήσει σε έναν εμπλουτισμό των μετασχηματιστικών ιδιοτήτων που καταγράφονται στους αντίστοιχους πίνακες και, ενδεχομένως, σε μια περαιτέρω υποκατηγοριοποίηση των ρημάτων, όπως πραγματοποίησε και η Giry-Schneider (1994) για τα ρήματα επικοινωνίας της γαλλικής γλώσσας. Άλλες μελέτες σχετικά με τη δομή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική για άλλες γλώσσες έχουν γίνει από τους G. Gross (1996a), Belanger (1997) Daladier (1999), Flaux (2001), Buvet (2002) κ.ά ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΙΝΑΚΑ 32 GC Τα ρήματα που θα χρησιμοποιήσουμε στη συγκεκριμένη μελέτη έχουν ήδη συλλεχθεί και καταγραφεί σε έναν πίνακα Λεξικού-Γραμματικής, ο οποίος συγκεντρώνει όλα τα ρήματα της δομής NP0 VP NP1 στις οποίες το NP1 δηλώνει το συγκεκριμένο (Voskaki 2011, σσ. 77, 135, ). Για παράδειγμα: Η Κατίνα σιδέρωσε το πουκάμισο Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο όρος συγκεκριμένο δεν είναι πάντα σαφής. 116 Στη μελέτη μας, η έννοια του συγκεκριμένου περιλαμβάνει επιπλέον τα μέρη του σώματος όταν αυτά συνδυάζονται με ρήματα: - που δηλώνουν μια πράξη που έγινε χωρίς τη θέληση του υποκειμένου Ένας περαστικός χτύπησε το χέρι του Παναγιώτη 114 Υπενθυμίζουμε ότι τα ουσιαστικά ενδέχεται να συνοδεύονται από έναν προσδιοριστή. 115 Στη γαλλική γλώσσα, η δομή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική παίρνει τη μορφή N de N. 116 Για διεξοδικότερη ανάλυση της δυσκολίας διαχωρισμού του συγκεκριμένου από το αφηρημένο, βλ. M. Gross (1986, σ. 26), Van de Velde (1996) και Benninger (2001). 113

115 - που προκαλούν στιγμιαία ένα αποτέλεσμα. 117 Τα παπούτσια πλήγωσαν τα πόδια της Ρέας Στην περίπτωση αυτή, υπάρχει αντίστοιχος μετασχηματισμός με χρήση της αντίστοιχης παθητικής μετοχής: Τα πόδια της Ρέας είναι πληγωμένα Ο πίνακας αυτός αποτελείται από 300 ρήματα. Ενδεικτικά, αναφέρουμε ορισμένα από αυτά τα ρήματα: ανοίγω, αρπάζω, βαράω, δαγκώνω, διαλύω κτλ. Ακολουθεί απόσπασμα του πίνακα GC: Εικόνα 15. Απόσπασμα πίνακα Λεξικού-Γραμματικής των ρημάτων με άμεσο αντικείμενο που δηλώνει το συγκεκριμένο (Voskaki 2011, σσ. 77) 117 Ο ορισμός της έννοιας του συγκεκριμένου κατ αυτόν τον τρόπο έγινε από τη Voskaki (2011, σ. 111) και σύμφωνα με τον ορισμό αυτό ταξινομήθηκαν τα ρήματα στον υπό μελέτη πίνακα. 114

116 ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ ΔΟΜΩΝ «Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική» Το σώμα κειμένων στο οποίο αναζητήσαμε συμφραστικούς πίνακες έχει έκταση λέξεων και περιέχει κείμενα δημοσιογραφικού και παιδαγωγικού λόγου (βλ ). Για την επεξεργασία του σώματος κειμένων, χρησιμοποιήσαμε το σύστημα ανάλυσης Unitex (Paumier, 2003) (βλ ). Όσον αφορά την προετοιμασία του σώματος κειμένων, εφαρμόσαμε στο σώμα κειμένων το σύνολο των ηλεκτρονικών λεξικών, ώστε να αναγνωριστεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερος αριθμός λέξεων.118 Στη συνέχεια, κατασκευάσαμε το γράφο που εφαρμόσαμε στο σώμα κειμένων. Στο γράφο αυτό, ο οποίος κατασκευάστηκε με τη βοήθεια της τεχνολογίας των πεπερασμένων αυτομάτων (βλ. 6.2), καταγράψαμε τη δομή V NP1 (εικόνα 16). Εικόνα 16. Γράφος για την αναζήτηση δομών Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική μετά από ρήμα του πίνακα GC Όπως φαίνεται στην εικόνα, το πρώτο κουτί αντιστοιχεί στο σύνολο των ρημάτων που περιέχονται στον υπό μελέτη πίνακα (πίνακας 32GC), ενώ το δεύτερο στα ονοματικά σύνολα της δομής Ουσιαστικό σε αιτιατική + Ουσιαστικό σε γενική.119 Τα ρήματα τα καταγράψαμε στο λημματικό τους τύπο. Οι κλιτοί τύποι αναζητήθηκαν χάρη στα ηλεκτρονικά λεξικά που εφαρμόσαμε κατά την επεξεργασία του σώματος κειμένων (βλ. υποκεφ ). 118 Το σώμα κειμένων έχει σχετικά μικρό αριθμό άγνωστων λέξεων, καθώς έχει αποτελέσει υλικό για τον εμπλουτισμό των λεξικών κατά τη διάρκεια του προγράμματος Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα και τη Γλωσσική Εκπαίδευση, σε συνεργασία με το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας ( 119 Η δομή αυτή αναζητήθηκε με τη βοήθεια των γράφων που κατασκευάσαμε και θα παρουσιάσουμε στο κεφ. 6. Στη δομή αυτή έχουμε συμπεριλάβει ενδεχόμενη παρουσία προσδιοριστών, επιθέτων και επιρρημάτων (βλ. 6.4). Για αναλυτική περιγραφή του τρόπου ανάγνωσης ενός γράφου, βλ

117 Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι δεν αναζητήσαμε δομές στις οποίες έχει πραγματοποιηθεί μετακίνηση των ονοματικών συνόλων της πρότασης. Με άλλα λόγια, δεν αναγνωρίσαμε τις περιπτώσεις όπου το αντικείμενο δεν βρίσκεται δεξιά από το ρήμα. Για παράδειγμα: Το αυτοκίνητο του γείτονα γραντζούνισαν Η μελέτη μας περιορίστηκε στις δομές στις οποίες το ρήμα προηγείται του αντικειμένου και δεν παρεμβάλλεται τίποτα ανάμεσα σε αυτά. Για παράδειγμα: Έπλεξε το πουλόβερο του μωρού Άνοιξε την πόρτα Επίσης, δεν αναζητήσαμε μετασχηματιστικές δομές στις οποίες αλλάζει η πτώση του αντικειμένου. Άνοιξε η πόρτα 120 VP NP1:N Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί, θα παρουσιάσουμε τις περιπτώσεις που εξαιρέσαμε από την έρευνά μας, προκειμένου να καταλήξουμε στον κατάλογο με τις δομές που μελετήσαμε ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΕΚΤΟΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ Πριν καταλήξουμε στις περιπτώσεις όπου το πρώτο αντικείμενο που δηλώνει το συγκεκριμένο έχει τη μορφή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική, συναντήσαμε μεγάλο αριθμό εσφαλμένων αναγνωρίσεων, τις οποίες αφαιρέσαμε χειρωνακτικά από τα αποτελέσματά μας και στις οποίες θα αναφερθούμε στο παρόν υποκεφάλαιο. 121 Ένας μεγάλος αριθμός εσφαλμένων αποτελεσμάτων οφειλόταν στο γεγονός ότι ένα ρήμα έχει πολλές σημασίες και, επομένως, πολλές χρήσεις. Για παράδειγμα: 120 Όπως εξηγήσαμε στο 4.2, η λέξη πόρτα αποτελεί το αντικείμενο της λέξης, καθώς προκύπτει ως μετασχηματισμός από την πρόταση Κάποιος άνοιξε την πόρτα. 121 Στις περιπτώσεις που θα αναφέρουμε, δεν θα συμπεριλάβουμε λάθη που οφείλονται σε λάθη των λεξικών ή σε μορφολογικές αμφισημίες. Για αναλυτικότερη παρουσίαση του φαινομένου της μορφολογικής αμφισημίας, βλ. κεφ

118 (1) Η σύνταξή του άγγιζε το ποσό των 2000 ευρώ (αγγίζω = πλησιάζω) (2) Το παιδί άγγιξε την άκρη του καλωδίου (αγγίζω = ακουμπάω) Υπενθυμίζουμε ότι στις περιπτώσεις αυτές υπάρχουν τόσες καταχωρίσεις στους πίνακες Λεξικού-Γραμματικής όσες και οι διαφορετικές χρήσεις (Kyriacopoulou 2005, σ. 142). Όπως έχουμε πει στο , τα ρήματα που περιλαμβάνονται στον υπό μελέτη πίνακα είναι αυτά που δέχονται ως αντικείμενο ένα ουσιαστικό που δηλώνει το συγκεκριμένο. Επομένως, μεταξύ των αποτελεσμάτων μας, αφαιρέσαμε περιπτώσεις όπως αυτή της πρότασης (1) από τα αποτελέσματά μας, ενώ κρατήσαμε και συμπεριλάβαμε στην υποκατηγοριοποίησή μας την πρόταση (2). 122 Εκτός από τις περιπτώσεις διαφορετικής χρήσης των ρημάτων, αφαιρέσαμε, επιπλέον, τις περιπτώσεις κατά τις οποίες το αντικείμενο αποτελούσε τμήμα μιας ευρύτερης παγιωμένης έκφρασης (Fotopoulou, 1993). Οι παγιωμένες εκφράσεις αποτελούν αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης και καταγραφής στους συντακτικούς πίνακες, εξαιτίας του βαθμού παγίωσης που παρουσιάζουν (Gross, M. 1994b). Για παράδειγμα: Έφαγε το ξύλο της χρονιάς του Ο φίλαθλος αγόρασε εισιτήριο διαρκείας Η παγίωση δεν εντοπίζεται μόνο στο σύνολο της δομής αλλά και σε ένα τμήμα αυτής. Από τα αποτελέσματά μας αφαιρέσαμε επιπλέον τις περιπτώσεις όπου η δομή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική αντιστοιχεί σε σύνθετη πολυλεκτική μονάδα. 123 Έφτιαξε γλυκό του κουταλιού 122 Άλλος τρόπος διαχωρισμού των αποτελεσμάτων θα ήταν μέσω ενός συντακτικού αναλυτή. Αλλά, όπως αναφέραμε στο 1.4.3, οι υπάρχοντες συντακτικοί αναλυτές δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστούν στο πλαίσιο της μεθοδολογίας μας. 123 Ο διαχωρισμός των παγιωμένων από τις ελεύθερες δομές, προκειμένου να πραγματοποιηθεί μελέτη και επεξεργασία των ονοματικών συνόλων, είναι συνήθης πρακτική (Guillet & Leclère, 1981; Gross, M. 1994b; Γεωργακόπουλος, et al., 2007; Girju, 2007). Για περισσότερη ανάλυση όσον αφορά τα κριτήρια διαχωρισμού των ελεύθερων από τις παγιωμένες δομές, βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986, σσ ), Gavriilidou (1997) και Kyriakopoulou (2011, σσ ). Για υπενθύμιση του όρου σύνθετη πολυλεκτική μονάδα, βλ. κεφ

119 Όπως έχουμε προαναφέρει στο 1.3.1, οι σύνθετες λεξικές μονάδες απαιτούν εξειδικευμένη μελέτη. Αυτό συμβαίνει γιατί παρουσιάζουν παγίωση και πρέπει να αναγνωρίζονται στο μορφολογικό επίπεδο ως μια ενιαία μονάδα. Επιπλέον, συχνά χαρακτηρίζονται από σημασιολογική αδιαφάνεια και για το λόγο αυτό δεν κρίνουμε σκόπιμο να συμπεριλάβουμε παγιωμένες δομές στην υποκατηγοριοποίηση που ακολουθεί. 124 Επιπρόσθετα, δεν συμπεριλάβαμε στη μελέτη μας τις περιπτώσεις όπου το ουσιαστικό στην αιτιατική αποτελεί κατηγορηματικό όνομα. Έφτιαξε το σκαρίφημα του στρατοπέδου Άλλωστε, η επεξεργασία των δομών Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική, όταν ενυπάρχει σε αυτές κατηγορηματικό όνομα, είναι τελείως διαφορετική (Buvet, 2002). Η αναγνώριση των ορισμάτων ενός κατηγορηματικού ονόματος πραγματοποιείται από την επεξεργασία αντίστοιχων πινάκων κατηγορηματικών ονομάτων (Σφέτσιου, 2007), όπου καταγράφονται οι συντακτικο-σημασιολογικές σχέσεις που συνδέουν το εν λόγω όνομα με τα συμπληρώματά του. Τέλος, δεν μελετήσαμε τις περιπτώσεις με περισσότερες από μία διαδοχικές γενικές. Για παράδειγμα: Ανακάλυψε τους θησαυρούς των αρχαίων πόλεων της Ελλάδας Έχοντας αποκλείσει όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, καταλήξαμε σε έναν κατάλογο από σύνολα της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική. Οι δομές αυτές δηλώνουν το συγκεκριμένο (εφόσον πρόκειται για αποτελέσματα που προκύπτουν από τον πίνακα 32GC) και αποτελούν πρώτο αντικείμενο σε μεταβατικά ρήματα με ένα συμπλήρωμα (NP0 VP NP1, όπου NP1 =: NPconc). Ακολουθεί ένας κατάλογος με τις υποκατηγορίες που εντοπίσαμε. 124 Για μελέτες σχετικές με παγιωμένες δομές Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική για τα ελληνικά βλ. Gavriilidou (2008), Kyriakopoulou (2011). Για αντίστοιχες μελέτες της γαλλικής γλώσσας, βλ. Buvet & Gross (1995) και Buvet & Lim (1996). 118

120 Ουσιαστικά πρόκειται για τις σημασιολογικές σχέσεις που εντοπίζονται μεταξύ δύο ουσιαστικών, εκ των οποίων το ένα τουλάχιστον δηλώνει το συγκεκριμένο ΥΠΟΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΔΟΜΩΝ «Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική» Στις κατηγορίες που ακολουθούν το πρώτο ουσιαστικό που βρίσκεται στην αιτιατική πτώση θα συμβολίζεται με Νa ενώ το δεύτερο ουσιαστικό που βρίσκεται στη γενική πτώση με Nb. 125 Ο οδηγός άνοιξε το παράθυρο του αυτοκινήτου Na Nbgen Οι περιπτώσεις που διακρίναμε στο σώμα κειμένων είναι οι ακόλουθες: α) Η πρώτη περίπτωση είναι η περίπτωση κατά την οποία το Nb είναι ένας χώρος (Nb =: Nlieu) και το Na ένα αντικείμενο/τμήμα του χώρου αυτού (Na =: Nconc). Για παράδειγμα: Ο επισκέπτης χτύπησε την πόρτα του διαμερίσματος Na Nbgen Κουκουλοφόροι έσπασαν τις βιτρίνες του καταστήματος Na Nb To ότι Nb δηλώνει τον τόπο, γίνεται εμφανές και με τη χρήση του ρήματος υπάρχω στις παρακάτω δομές (Monceaux 1993, σσ. 62, 155): Στο διαμέρισμα υπάρχει μια πόρτα Σε Nb Na Στο κατάστημα υπάρχουν βιτρίνες Σε Nb Na Στις περιπτώσεις αυτές το ίδιο ακριβώς νόημα αποδίδεται, αν αφαιρέσουμε το Nb και όχι το Na. Πράγματι, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα, η έννοια του συγκεκριμένου που απαιτεί το ρήμα στα συμπληρώματά του περιέχεται στο Na: 125 Όπως έχουμε αναφέρει στο 4.2, η αιτιατική είναι η πτώση που χρησιμοποιείται πρωτοτυπικά για τη δήλωση του απρόθετου γραμματικού αντικειμένου. Υπενθυμίζουμε ότι στη μελέτη μας δεν αναζητήσαμε δομές που αντιστοιχούν σε μετασχηματισμό της βασικής δομής. 119

121 Ο επισκέπτης χτύπησε την πόρτα Na * Ο επισκέπτης χτύπησε το διαμέρισμα 126 Nb Κουκουλοφόροι έσπασαν τις βιτρίνες Na *Κουκουλοφόροι έσπασαν το κατάστημα 127 Nb Η γενική του Nb μπορεί να αναλυθεί σε δευτερεύουσα πρόταση με το ρήμα έχω: Ο επισκέπτης χτύπησε την πόρτα που έχει το διαμέρισμα Na Nb Κουκουλοφόροι έσπασαν τις βιτρίνες που έχει το κατάστημα Na Nb Η ανάλυση σε δευτερεύουσα πρόταση με το ρήμα έχω, ωστόσο, δεν μπορεί πάντα να αποδώσει την ακριβή σχέση μεταξύ του Na και του Nb, καθώς το ρήμα έχω μπορεί να αποδίδει πολλές σχέσεις, οι οποίες διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους (Sklavounou 1997, σ. 23). Για παράδειγμα: Ο πατέρας μου έχει ακεφιές (=είναι άκεφος) Ο Κώστας έχει (=κατέχει) ένα αυτοκίνητο Η ομάδα έχει (=αποτελείται από) 8 παίκτες Αυτό άλλωστε θα φανεί και στα παραδείγματα των παρακάτω περιπτώσεων, όπου οι προτάσεις αναλύονται σε δευτερεύουσα πρόταση με το ρήμα έχω, αλλά αποτελούν διαφορετικές υποκατηγορίες μεταξύ τους. Παρά το γεγονός αυτό, η δυνατότητα ανάλυσης των δομών αυτών σε δευτερεύουσα πρόταση με το ρήμα έχω δεν κρίνεται άσκοπη, καθώς επιτρέπει το διαχωρισμό τους από διαφορετικές περιπτώσεις (βλ. παρακάτω, περίπτωση θ). 126 Η πρόταση θα μπορούσε, οριακά, να είναι αποδεκτή, αν το ρήμα χτυπάω αποκτήσει την έννοια του ληστεύω. 127 Η πρόταση θα μπορούσε, οριακά, να είναι αποδεκτή, αν το ρήμα σπάω αποκτήσει την έννοια του ληστεύω. 120

122 Τέλος, η γενική πτώση του Nb μπορεί οριακά να αποδοθεί και με εμπρόθετο σύνολο με το ίδιο νόημα (Kyriakopoulou 2011, σ. 189): Ο επισκέπτης χτύπησε την πόρτα που έχει το διαμέρισμα Na Nb? Ο επισκέπτης χτύπησε την πόρτα από το διαμέρισμα Na από Nb Κουκουλοφόροι έσπασαν τις βιτρίνες που έχει το κατάστημα Na Nb? Κουκουλοφόροι έσπασαν τις βιτρίνες από το κατάστημα Na από Nb β) Στη δεύτερη περίπτωση που εντοπίσαμε το Nb δεν είναι τόπος, αλλά ένα αντικείμενο (Nb =: Nconc), ενώ το Na είναι ένα μικρότερο αντικείμενο (Nb =: Nconc) που ανήκει στο δεύτερο (Na Nb). Για παράδειγμα: Ο κλέφτης άρπαξε το χερούλι της τσάντας και έφυγε τρέχοντας Na Nb Ο καλλιτέχνης κούρδισε τις χορδές της κιθάρας του και ξεκίνησε να παίζει Na Nb Στις περιπτώσεις αυτές, παρά το γεγονός ότι το Nb δεν είναι τόπος αλλά ένα αντικείμενο, συναντάται αντίστοιχη δομή με αυτή που αναφέραμε προηγουμένως με το ρήμα υπάρχω. Πράγματι, τα συγκεκριμένα ουσιαστικά όταν εισάγονται με την πρόθεση σε μπορούν να δηλώνουν τον τόπο (Yannacopoulou 2005, σ. 33). Στην τσάντα υπάρχει ένα χερούλι Σε Nb Na Στην κιθάρα υπάρχουν χορδές Σε Nb Na Στις δομές αυτές, τη θέση του αντικειμένου, την έχει τόσο το Na όσο και το Nb: Άρπαξε το χερούλι Na Άρπαξε την τσάντα 121

123 Nb Κούρδισε τις χορδές Na Κούρδισε την κιθάρα Nb Επιπρόσθετα, οι δομές αυτές αναλύονται σε δευτερεύουσες προτάσεις με το ρήμα έχω: Άρπαξε το χερούλι που έχει η τσάντα Na Nb Κούρδισε τις χορδές που έχει η κιθάρα Na Nb Τέλος, είναι ορισμένες φορές δυνατή η αντικατάσταση της γενικής πτώσης του Nb με εμπρόθετο σύνολο, όπως παραπάνω: Κούρδισε τις χορδές της κιθάρας του Na Nbgen Κούρδισε τις χορδές από την κιθάρα του Na από Nb Ο κλέφτης άρπαξε το χερούλι της τσάντας Na Nbgen?Ο κλέφτης άρπαξε το χερούλι από την τσάντα Na από Nb γ) Στην τρίτη περίπτωση, το Νa είναι ένα αντικείμενο Na =: Nconc, ενώ το δεύτερο δηλώνει το ανθρώπινο Nb =: Nhum: Η μητέρα έπλυνε το παιχνίδι του κοριτσιού Na Nb Άναψε τη θερμάστρα της υπερήλικης θείας του Na Nb Στις δομές αυτές, το Nb δεν μπορεί να δηλώνει τον τόπο. *Στο κορίτσι υπάρχει ένα παιχνίδι Σε Nb Na 122

124 *Στην υπερήλικη θεία του υπάρχει μια θερμάστρα 128 Σε Nb Na Επιπλέον, στην κατηγορία αυτή, το συντακτικο-σημασιολογικό ρόλο του συνόλου μπορεί να τον έχει αποκλειστικά το Na. Για παράδειγμα: Η μητέρα έπλυνε το παιχνίδι Na *Η μητέρα έπλυνε το κορίτσι Nb Άναψε τη θερμάστρα Na *Άναψε την υπερήλικη θεία του Nb Για την ανάλυση των δομών αυτών σε δευτερεύουσα πρόταση, θα χρησιμοποιηθεί το ρήμα έχω. Η μητέρα έπλυνε το παιχνίδι που έχει το κορίτσι Na Nb Άναψε τη θερμάστρα που έχει η υπερήλικη θεία του Na Nb Στις περιπτώσεις αυτές το ρήμα έχω ερμηνεύεται ως ανήκω. Η μητέρα έπλυνε το παιχνίδι που ανήκει στο κορίτσι Na Nb Άναψε τη θερμάστρα που ανήκει στη υπερήλικη θεία του Na Nb Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει πάντα. Στο παράδειγμα: Ο αστυνομικός άνοιξε το φάκελο του υπόπτου Na Nb 128 Μπορούμε, ωστόσο, να συναντήσουμε την πρόταση Στης υπερήλικης θείας του υπάρχει μια θερμάστρα. Σε αυτή την περίπτωση εννοείται το ουσιαστικό το σπίτι: Στο σπίτι της υπερήλικης θείας του υπάρχει μια θερμάστρα Η πρόταση αυτή προκύπτει από μετασχηματισμό της πρότασης Άναψε την θερμάστρα του σπιτιού (της υπερήλικης θείας) και για το λόγο δεν εμπίπτει στην περίπτωση γ) όπου Nb =: Nhum. 123

125 η πρόταση μπορεί να ερμηνευτεί με τον ακόλουθο τρόπο: Ο αστυνομικός άνοιξε το φάκελο που αφορά τον ύποπτο 129 Na Nb Ενίοτε, μάλιστα, η ερμηνεία της σχέσης μεταξύ των ουσιαστικών δεν είναι δυνατή. Για παράδειγμα η πρόταση (1) μπορεί να προέρχεται από την πρόταση (1α) ή την (1β). (1) Θαυμάζω το αυτοκινητάκι του Ηλία Na Nb (1α) Θαυμάζω το αυτοκινητάκι που ανήκει στον Ηλία Na Nb ή (1β) Θαυμάζω το αυτοκινητάκι που έφτιαξε ο Ηλίας Na Nb Η αδυναμία να ερμηνεύσουμε τη σημασία που κρύβει η γενική πτώση οφείλεται στην έλλειψη της πραγματολογικής γνώσης, η οποία δεν είναι ακόμη δυνατόν να ληφθεί υπόψη στο επίπεδο της αυτόματης επεξεργασίας (Gross, G. 1996a). 130 Επιπλέον, στην υποκατηγορία αυτή, κατατάσσουμε και τις περιπτώσεις κατά τις οποίες υπάρχει ένα μόνο ουσιαστικό το οποίο συνοδεύεται από έναν κτητικό προσδιοριστή. 131 Για παράδειγμα: Η μητέρα έπλυνε το παιχνίδι της. Ο κτητικός προσδιοριστής μπορεί να κρύβει μέσω των μετασχηματισμών μια συντακτικοσημασιολογική σχέση (Daladier, 1999). Για παράδειγμα: 129 Αυτό ίσως να οφείλεται στην πιθανή θεώρηση του ουσιαστικού φάκελος ως κατηγορηματικό όνομα, π.χ. φακελώνω τον ύποπτο. 130 Συχνά, μάλιστα, η ερμηνεία δεν μπορεί να γίνει με ασφάλεια ούτε από ένα φυσικό ομιλητή. 131 Για λεπτομέρειες επί της χρήσης του όρου προσδιοριστή βλ

126 Η μητέρα έπλυνε το παιχνίδι που έχει η Ελένη Na Nb Η μητέρα έπλυνε το παιχνίδι της Ελένης Na Nb Η μητέρα έπλυνε το παιχνίδι της Na Nb Με την ίδια λογική, η Zribi-Hertz (1999) και ο Kupferman (1999) θεωρούν ότι τα κτητικά, όπως και οι προσωπικές αντωνυμίες, έχουν συντακτικο-σημασιολογική σχέση με τα ουσιαστικά που συνοδεύουν. Η σχέση του ουσιαστικού Ελένη με το ουσιαστικό παιχνίδι είναι αντίστοιχη με τη σχέση που έχει ένα υποκείμενο με το ρήμα της πρότασης. Για παράδειγμα: (2α) Η Ελένη παίζει (2β) Η Ελένη έχει ένα παιχνίδι (2γ) Το παιχνίδι της Ελένης Παρότι στην πρόταση (2γ) κρύβεται μια σχέση υποκειμένου-κατηγορήματος μεταξύ των δύο ουσιαστικών, δεν θεωρούμε ότι θα πρέπει να καταχωριστούν τα ουσιαστικά που δηλώνουν το συγκεκριμένο (π.χ. παιχνίδι) ως κατηγορήματα σε πίνακες Λεξικού- Γραμματικής. Σε ένα τέτοιο εγχείρημα προκύπτουν προβλήματα ως προς την αναζήτηση κριτηρίων ταξινόμησης σε πίνακες (Gross, M. 1994b). Αντίθετα, ως κατηγορηματικά ονόματα, καταχωρίζουμε ουσιαστικά που περιγράφουν αφηρημένες έννοιες (Monceaux 1993, σ. 43). Οι παρακάτω περιπτώσεις δ) έως και στ) έχουν κοινό χαρακτηριστικό τη δυνατότητα του μετασχηματισμού: N0 VP Na Nbgen = N0 VP Nb Prep Na Για παράδειγμα: Ο Άλκης κοίταξε τα μάτια της κοπέλας Νa Nbgen Ο Άλκης κοίταξε την κοπέλα στα μάτια 125

127 Nb Prep Na Κατά το μετασχηματισμό αυτό, το εμπρόθετο σύνολο (Να) αποτελεί ένα δεύτερο συμπλήρωμα του ρήματος και όχι συμπλήρωμα του ουσιαστικού. Αυτό αποδεικνύεται εύκολα από τη δυνατότητα απομόνωσης του ενός ουσιαστικού από το άλλο με τη χρήση μιας ερωτηματικής λέξης (Guillet & Leclère, 1981). Για παράδειγμα: Πού κοίταξε ο Άλκης την κοπέλα; Στα μάτια Τι κοίταξε ο Άλκης; *Την κοπέλα στα μάτια Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι το Nb μετά το μετασχηματισμό λαμβάνει την ίδια συντακτική θέση που λάμβανε όλο το σύνολο στην αρχική δομή. 132 Ο Άλκης κοίταξε τα μάτια της κοπέλας Νa Nbgen Ο Άλκης κοίταξε την κοπέλα Nb δ) Στην περίπτωση αυτή το Na δηλώνει ένα μέρος του σώματος (Na =: Npc) και το Νb το ανθρώπινο (Nb =: Nhum). 133 Διερχόμενο αμάξι χτύπησε το χέρι διάσημης τραγουδίστριας Na Nbgen Διερχόμενο αμάξι χτύπησε διάσημη τραγουδίστρια στο χέρι Nb Prep Na Στο μετασχηματισμό αυτό, το εμπρόθετο ουσιαστικό που δηλώνει το μέρος του σώματος (π.χ. στο χέρι) θεωρείται τοπικό, λόγω της αντίστοιχης ερωτηματικής λέξης που χρησιμοποιείται (Guillet & Leclère, 1981): Πού χτύπησε την τραγουδίστρια; Στο χέρι 132 Οι αντίστοιχες περιπτώσεις της γαλλικής γλώσσας που εμφανίζουν αντίστοιχο μετασχηματισμό έχουν μελετηθεί από τους Guillet και Leclère (1981). 133 Στην περίπτωση αυτή εμπίπτουν τα ρήματα που δηλώνουν ότι η πράξη γίνεται χωρίς τη θέληση του υποκειμένου (Voskaki 2011, σ. 78). 126

128 Η πρόθεση που χρησιμοποιείται με τα μέρη του σώματος είναι μόνο η πρόθεση σε. Σε αυτή την υποκατηγορία της υπό μελέτη δομής μόνο το Nb μπορεί να παραμείνει μόνο του στην πρόταση, αλλά όχι το Na. *Διερχόμενο αμάξι χτύπησε το χέρι Na Διερχόμενο αμάξι χτύπησε διάσημη τραγουδίστρια Nb Όπως και παραπάνω, η σχέση μεταξύ των ουσιαστικών μπορεί να συνδεθεί με το ρήμα έχω. Η διάσημη τραγουδίστρια έχει ένα χέρι Nb Na ε) Στην περίπτωση αυτή, το Nb είναι ένα αντικείμενο (Nb =: Nconc) και το Na αποτελεί ένα τμήμα του (Na Nb). Για παράδειγμα: Άνοιξε το πάνω μέρος του κουτιού Na Nb Η διαφορά με την περίπτωση β) έγκειται στο ότι το Νa δεν αποτελεί αντικείμενο, αλλά είναι μια λέξη που δηλώνει το τμήμα. Τα ουσιαστικά που δηλώνουν τα τμήματα ενός αντικειμένου (π.χ. άκρο, πλευρά) ανήκουν στην ευρύτερη κατηγορία των προσδιοριστών (γαλλ. déterminant) (Guillet & Leclère, 1981; Gross M. 1986, σ. 12). 134 Κατόπιν του μετασχηματισμού N0 VP Na Nbgen = N0 VP Nb Prep Na που είδαμε παραπάνω, έχουμε την παρακάτω πρόταση: 135 Άνοιξε το πάνω μέρος του κουτιού Na Nbgen Άνοιξε το κουτί από το πάνω μέρος Nb Prep Na 134 Οι λέξεις αυτές χρησιμεύουν, επίσης, στην ταξινόμηση των ουσιαστικών μέσω της «αποσύνθεσης» του όλου στα μέρη του (π.χ. τα μέρη του λόγου) (Wignell, Martin & Eggins 1993, σ. 154). Για διεξοδική ανάλυση του όρου προσδιοριστής, βλ. υποκεφ Η δυνατότητα αυτού του μετασχηματισμού μαρτυρείται και στη Sklavounou (1997, σ. 138). 127

129 Συχνά μάλιστα, απαιτείται η παρουσία ενός κτητικού μετά από το Νa για να γίνει αποδεκτή η πρόταση: Άρπαξε την άκρη ενός σίδερου Na Nbgen Άρπαξε ένα σίδερο από την άκρη του Nb Prep Na Επιπλέον, και στην περίπτωση αυτή, η γενική μπορεί να αντικατασταθεί από ένα εμπρόθετο σύνολο. Άνοιξε το πάνω μέρος από το κουτί Na Prep Nb στ) Στην περίπτωση αυτή, το Na δηλώνει την ποσότητα (Na =: Nq) και το Nb ένα αντικείμενο (Nb =: Nconc). Εδώ η ποσότητα δεν δηλώνεται με αριθμό, αλλά με ένα ουσιαστικό που εκφράζει την ποσότητα: Ο ρόλος της ποσότητας εκφράζεται με συγκεκριμένα ή αφηρημένα ουσιαστικά (Dessaux, 1976; Buvet, 1994; 1995; Blanco, 2002). 136 Ζύμωσε μεγάλες ποσότητες ψωμιού Na Nb Έκαψε δέκα στοίβες σκουπιδιών Na Nb Τα ουσιαστικά που δηλώνουν την ποσότητα αποτελούν μια υποκατηγορία ουσιαστικών που λειτουργούν ως προσδιοριστές στα ουσιαστικά που συνοδεύουν (γαλλ. déterminants nominaux) (Guillet & Leclère, 1981; Gross M. 1986, σ. 18). Εκτενέστερη αναφορά σε αυτά τα ουσιαστικά θα πραγματοποιηθεί στο Η δυνατότητα του μετασχηματισμού N0 VP Na Nbgen = N0 VP Nb Prep Na είναι εφικτός μόνο με ορισμένα Na (Dessaux, 1976). 136 Για δυσκολίες όσον αφορά την εύρεση ουσιαστικών που μπορούν να δηλώσουν την ποσότητα, βλ Benninger (2001). 128

130 Ζύμωσε μεγάλες ποσότητες ψωμιού Na Nbgen Ζύμωσε ψωμί σε μεγάλες ποσότητες Nb Prep Na Έκαψε δέκα στίβες σκουπιδιών Na Nbgen *Έκαψε σκουπίδια από δέκα στοίβες 137 Nb Prep Na Όταν ο εν λόγω μετασχηματισμός επιτρέπεται, δεν διατηρείται πάντα αυτούσια η δομή του Na. Αντιθέτως, παρατηρούνται διαφοροποιήσεις ως προς το άρθρο ή το επίθετό του, οι οποίες εξαρτώνται από το Na: Τρώει πολλές κούτες γλυκών Na Nbgen *Τρώει γλυκά με πολλές κούτες Nb Prep Na Τρώει γλυκά με τις κούτες Nb Prep Na Επιπλέον, η πρόθεση που χρησιμοποιείται στον μετασχηματισμό αυτό εξαρτάται, επίσης, από το εκάστοτε Na. Για παράδειγμα: Τρώει πολλές κούτες γλυκών Na Nbgen Τρώει γλυκά με τις κούτες 138 Nb με Na *Τρώει γλυκά στις κούτες Nb σε Na Διόρθωσε το σύνολο του κειμένου Na Nbgen Διόρθωσε το κείμενο στο σύνολό του Nb σε Na *Διόρθωσε το κείμενο με το σύνολό του Nb με Na 137 Η πρόταση αυτή είναι αποδεκτή, με διαφορετική, ωστόσο, σημασία: Πήρε σκουπίδια από δέκα διαφορετικές στοίβες και τα έκαψε. 138 Υπενθυμίζουμε ότι αναφερόμαστε στις δομές που δεν παρουσιάζουν παγίωση. Παγιωμένες εκφράσεις όπως Είχαν παραχωρήσει άδειες με τη σέσουλα τίθενται εκτός της παρούσας έρευνας. 129

131 Έκαψαν δεκάδες βιβλίων Na Nbgen Έκαψαν βιβλία ανά δεκάδες Nb ανά Na Έκαψαν βιβλία με τις δεκάδες Nb με Na Έκαψαν βιβλία σε δεκάδες Nb σε Na Συχνά μάλιστα, η πρόθεση που χρησιμοποιείται μπορεί να επιφέρει διαφοροποίηση στη σημασία: Έκαψαν βιβλία σε δεκάδες (Τα βιβλία ήταν παρατεταγμένα σε δεκάδες) Nb σε Νa Έκαψαν βιβλία ανά δεκάδες (Έκαψαν τα βιβλία δέκα-δέκα) Nb ανά Na Άλλες δυνατότητες μετασχηματισμού είναι οι ακόλουθες: 139 Κάπνισε πολλές κούτες τσιγάρων Na Nbgen Κάπνισε πολλές κούτες τσιγάρα Na Nbacc Ζύμωσε μεγάλες ποσότητες ψωμιού Na Nbgen Ζύμωσε μεγάλες ποσότητες ψωμί Na Nbacc Οι παραπάνω μετασχηματισμοί δεν είναι δυνατοί σε όλες τις περιπτώσεις. Για παράδειγμα: Γεύτηκε το σύνολο του φαγητού Na Nbgen Γεύτηκε το σύνολο από το φαγητό Na Prep Nb *Γεύτηκε το σύνολο φαγητό Na Nbacc Καίνε δεκάδες βιβλίων Na Nbgen?Καίνε δεκάδες από βιβλία Na Prep Nb 139 Οι μετασχηματισμοί αυτοί στις δομές που δηλώνουν ποσότητα έχουν παρατηρηθεί επιπλέον από τους Καβουκόπουλο (1992) και Σετάτο (1992). 130

132 Καίνε δεκάδες βιβλία Na Nbacc ζ) Στην υποκατηγορία αυτή το Na αποτελεί ένα αντικείμενο (Na =: Nconc) και το Nb εκφράζει μία μονάδα μέτρησης (Nb =: Nmes). 140 Έκαψαν ένα πευκοδάσος δέκα στρεμμάτων Na Nbgen Έκοψε ένα ύφασμα τριών μέτρων Na Nbgen Σε αυτή την υποκατηγορία, η εφαρμογή του μετασχηματισμού N0 VP Na Nbgen = N0 VP Nb Prep Na δεν θεωρείται αποδεκτή καθώς διαφοροποιεί τη σημασία. Για παράδειγμα: Έκαψαν ένα πευκοδάσος δέκα στρεμμάτων (το σύνολο του πευκοδάσους είναι δέκα Na Nbgen στρέμματα) Έκαψαν δέκα στρέμματα από το πευκοδάσος (το καμμένο τμήμα είναι δέκα στρέμματα) Nb Prep Nagen Έκοψε ένα ύφασμα τριών μέτρων (το σύνολο του υφάσματος είναι τρία μέτρα) Na Nbgen Έκοψε τρία μέτρα από το ύφασμα (μόνο το κομμένο ύφασμα είναι 3 μέτρα) Nb Prep Nagen Διευκρινίζουμε ότι η πρόθεση στις παραπάνω δομές ενδέχεται να παραλείπεται: Έκαψαν δέκα στρέμματα από το πευκοδάσος Nb Prep Nagen Έκαψαν δέκα στρέμματα πευκοδάσος Nb Nagen Έκοψε τρία μέτρα από το ύφασμα Nb Prep Nagen Έκοψε τρία μέτρα ύφασμα Nb Nagen Επιπλέον, το νόημα διαφοροποιείται και στην περίπτωση αντιστροφής των δύο ουσιαστικών (Gross M. 1986, σ. 51; Monceaux 1993, σ. 113). Για παράδειγμα: 140 Στη συγκεκριμένη υποπερίπτωση, προηγείται πάντα ένα αριθμητικό (Dnum). Για παράδειγμα: δέκα στρέμματα Dnum Nmes 131

133 Έκαψαν ένα πευκοδάσος δέκα στρεμμάτων (το σύνολο του πευκοδάσους είναι δέκα Na Nbgen στρέμματα) Έκαψαν δέκα στρέμματα πευκοδάσους (κάηκαν δέκα στρέμματα) Nb Nagen Έκοψε ένα ύφασμα τριών μέτρων (το σύνολο του υφάσματος είναι τρία μέτρα) Na Nbgen Έκοψε τρία μέτρα υφάσματος (κόπηκαν τρία μέτρα) Nb Nagen Τέλος, στην περίπτωση που μελετούμε, η ανάλυση της γενικής με δευτερεύουσα πρόταση θα γίνει με χρήση του ρήματος έχω με το αντίστοιχο φυσικό μέγεθος ως κατηγορηματικό όνομα (Sklavounou 1997, σσ ). Έκαψε ένα πευκοδάσος που έχει έκταση δέκα στρέμματα Na Nb Έκοψε ένα ύφασμα που έχει μήκος τρία μέτρα Na Nb Αντιθέτως, κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τις περιπτώσεις της κατηγορίας (στ). Για παράδειγμα: *Έφαγε γλυκά που είχαν ποσότητα πολλές κούτες *Έκαψαν βιβλία που έχουν ποσότητα δεκάδες η) Στην περίπτωση αυτή, το Na είναι ένα ουσιαστικό που δηλώνει το συλλογικό (Na =: Ncoll) ενώ το Nb είναι ένα στοιχείο που περιέχεται στο Νa (Nb Na). Ο υπάλληλος έσκισε τη λίστα των συμμετοχών Na Nb Μια παρέα ατόμων ξήλωσε το δίκτυο των υπολογιστών Na Nb Λόγω του γεγονότος ότι το Nb αποτελεί ένα στοιχείο του συλλογικού ουσιαστικού Na, είναι δυνατή η παρακάτω δομή: Στη λίστα υπάρχουν συμμετοχές Σε Na Nb Στο δίκτυο υπάρχουν υπολογιστές Σε Na Nb 132

134 Η ανάλυση της γενικής του Nb σε δευτερεύσα πρόταση μπορεί να γίνει με το ρήμα έχω, όπου το Nb είναι αντικείμενο της δευτερεύουσας. Το ρήμα έχω στη δομή αυτή σημαίνει αποτελούμαι από: Ο υπάλληλος έσκισε τη λίστα των συμμετοχών Na Nb Ο υπάλληλος έσκισε τη λίστα η οποία είχε τις συμμετοχές Na Nb Ο υπάλληλος έσκισε τη λίστα η οποία αποτελείται από τις συμμετοχές Na Nb Μια παρέα ατόμων ξήλωσε το δίκτυο των υπολογιστών Na Nb Μια παρέα ατόμων ξήλωσε το δίκτυο το οποίο έχει υπολογιστές Na Nb Μια παρέα ατόμων ξήλωσε το δίκτυο το οποίο αποτελείται από υπολογιστές Na Nb Τέλος, το Nb σε γενική, όπως και στις περισσότερες περιπτώσεις, μπορεί να αντικατασταθεί με εμπρόθετο σύνολο: Ο υπάλληλος έσκισε τη λίστα των συμμετοχών Na Nbgen Ο υπάλληλος έσκισε τη λίστα με τις συμμετοχές Na Prep Nb Μια παρέα ατόμων ξήλωσε το δίκτυο των υπολογιστών Na Nbgen Μια παρέα ατόμων ξήλωσε το δίκτυο με τους υπολογιστές Na Prep Nb θ) Στην τελευταία περίπτωση, έχουμε ταξινομήσει τις περιπτώσεις που δεν ανήκουν σε καμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις. Οι γενικές της κατηγορίας αυτής αναλύονται μόνο με τη χρήση δευτερεύουσας πρότασης και δεν παρουσιάζουν κανονικότητα. Για παράδειγμα: Έκλεισα τη στρόφιγγα του νερού Na Nb Έκλεισα τη στρόφιγγα από την οποία περνά το νερό Na Nb Οι αστυνομικοί εξετάζουν το όπλο της δολοφονίας 133

135 Na Nb Οι αστυνομικοί εξετάζουν το όπλο που χρησιμοποιήθηκε στη δολοφονία Na Nb Αντίθετα, δεν είναι αποδεκτή καμία από τις δομές των παραπάνω περιπτώσεων *Στο νερό υπάρχει στρόφιγγα *Το νερό έχει στρόφιγγα?στη δολοφονία υπάρχει όπλο *Η δολοφονία έχει όπλο και δεν εμφανίζουν κανέναν μετασχηματισμό από τους παραπάνω: *Έκλεισε το νερό στη στρόφιγγα *Οι αστυνομικοί εξετάζουν τη δολοφονία στο όπλο Η μόνη περίπτωση να είναι αποδεκτή είναι, ενίοτε, η αντικατάσταση της γενικής με εμπρόθετο σύνολο, με συγκεκριμένη πρόθεση κάθε φορά. Έκλεισε τη στρόφιγγα για το νερό Οι αστυνομικοί εξετάζουν το όπλο από τη δολοφονία 5.4 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στο κεφάλαιο αυτό, εστιάσαμε στην εσωτερική δομή του άμεσου αντικειμένου. Αφού αναφερθήκαμε στην πολυπλοκότητα που παρουσιάζει η δομή του, υποκατηγοριοποιήσαμε τα ονοματικά σύνολα με βάση τη λεξική κεφαλή τους και επικεντρωθήκαμε σε αυτά με κεφαλή τα ουσιαστικά. Στη συνέχεια, προχωρήσαμε σε μια βαθύτερη μελέτη των ονοματικών συνόλων της δομή Ουσιαστικό-Ουσιαστικό σε γενική, όταν αυτά είναι άμεσα αντικείμενα (NP1) σε μεταβατικά ρήματα που δέχονται ένα συμπλήρωμα (NP0 VP NP1) το οποίο δηλώνει το συγκεκριμένο. Ειδικότερα, μελετήσαμε τις επιμέρους κατηγορίες της εν λόγω δομής που εντοπίσαμε σε σώμα κειμένων έκτασης λέξεων, ταξινομώντας τις ανάλογα με τους συντακτικοσημασιολογικούς δεσμούς που διέπουν τα δύο ουσιαστικά. Οι κατηγορίες που εντοπίσαμε στο σώμα κειμένων συνοψίζονται στον ακόλουθο πίνακα: Na Nb Παράδειγμα 134

136 1. αντικείμενο/τμήμα του χώρου Nb χώρος η πόρτα του διαμερίσματος 2. αντικείμενο που ανήκει στο αντικείμενο Nb αντικείμενο το χερούλι της τσάντας 3. αντικείμενο ανθρώπινο το παιχνίδι του κοριτσιού 4. μέρος του σώματος ανθρώπινο το χέρι της τραγουδίστριας 5. προσδιοριστής που δηλώνει το τμήμα αντικείμενο η άκρη του σίδερου 6. προσδιοριστής που δηλώνει την ποσότητα αντικείμενο δέκα στοίβες σκουπιδιών 7. αντικείμενο μονάδα μέτρησης ένα ύφασμα τριών μέτρων 8. συλλογικό ουσιαστικό αντικείμενο το δίκτυο των υπολογιστών 9. άλλες κατηγορίες - το όπλο της δολοφονίας Πίνακας 8 Σύνοψη υποκατηγοριών δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική Επιπλέον, παρουσιάσαμε τους πιθανούς μετασχηματισμούς τους, αναδεικνύοντας την πρωτεύουσα σημασία της ανάλυσης του ονοματικού συνόλου στο πλαίσιο της πρότασης. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε τις τοπικές γραμματικές που κατασκευάσαμε για την αναγνώριση των άμεσων αντικειμένων που έχουν ως λεξική κεφαλή ένα ουσιαστικό. 135

137 6. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΝΟΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΩΝ ΚΑΙ ΑΥΤΟΜΑΤΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΟΥΣ Στο προηγούμενο κεφάλαιο παρουσιάσαμε την πολυπλοκότητα της εσωτερικής δομής του ονοματικού συνόλου και εστιάσαμε στα άμεσα αντικείμενα που έχουν ως κεφαλή ένα ουσιαστικό. Ιδιαίτερη έμφαση δώσαμε στη δομή Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική (N Ngen) όταν αυτή αποτελεί άμεσο αντικείμενο (NP1 =: Nconc) στα μεταβατικά ρήματα με ένα αντικείμενο (βασική δομή: NP0 VP NP1). Στο παρόν κεφάλαιο, θα παρουσιάσουμε το σύνολο των ηλεκτρονικών γραμματικών κανόνων που κατασκευάσαμε, για να αναγνωρίσουμε τα ονοματικά σύνολα σε θέση άμεσου αντικειμένου (NP1). Οι δομές αυτές θα παρουσιαστούν αναλυτικά στα υποκεφ. 6.4 έως Πριν όμως προχωρήσουμε στην παρουσίαση των γραμματικών, θα θέλαμε να αναφερθούμε στην έννοια του όρου γραμματική. 6.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ Ο όρος γραμματική αναφέρεται σε μια σειρά κανόνων που διέπουν μια γλώσσα. Υπάρχουν φυσικές γλώσσες (αγγλ. natural languages) και τυπικές γλώσσες (αγγλ. formal languages). Οι φυσικές γλώσσες εξελίσσονται φυσικά με το πέρασμα του χρόνου και αποτελούν μέσο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων (π.χ. ελληνική, αγγλική γλώσσα κ.ο.κ.). Αντίθετα μια τυπική γλώσσα είναι κατασκευασμένη, δεν εξελίσσεται στο χρόνο και για το λόγο αυτό διέπεται από αυστηρούς κανόνες (π.χ. γλώσσες προγραμματισμού κτλ.). Οι τυπικές γλώσσες αποτελούν αντικείμενο της επιστήμης της Πληροφορικής και των Μαθηματικών. Για να περιγράψουμε μια φυσική γλώσσα με πληροφορικά μέσα, είναι απαραίτητο αυτή να αποδοθεί σε όρους μιας τυπικής γλώσσας και να διέπεται από τυποποιημένους κανόνες, ώστε να είναι επεξεργάσιμη από έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Οι τυποποιημένοι αυτοί κανόνες αποτελούν μια τυπική γραμματική (αγγλ. formal grammar). 141 Για την επεξεργασία των φυσικών γλωσσών, έχουν διατυπωθεί διάφορα μοντέλα τυπικών γραμματικών, όπως η Γραμματική Σύνδεσης (αγγλ. Link Grammar) (Sleator & Temperly, 1993), η Λεξική-Λειτουργική Γραμματική (αγγλ. Lexical-Functional Grammar - LFG) (Bresnan, 141 Ο όρος τυπική γραμματική εισήχθη από τον Chomsky (1956; 1957). 136

138 2001), η Γραμματική Προσάρτησης Δέντρων (αγγλ. Tree-Adjoining Grammar) (Joshi & Rambow, 2003) κ.ά. 142 Τα μοντέλα αυτά περιγράφουν τη γλώσσα στο σύνολό της και έχουν ως στόχο τον τεμαχισμό ενός κειμένου σε ευρύτερες συντακτικές δομές, ανάλογα με τη συντακτική τους θέση στην πρόταση (parsing). Με άλλα λόγια πραγματοποιούν τη συντακτική ανάλυση του κειμένου. Οι γραμματικοί κανόνες (στο εξής γραμματικές) που κατασκευάσαμε για την αναγνώριση ονοματικών συνόλων δεν έχουν τόσο ευρεία εφαρμογή, αλλά η εφαρμογή τους πραγματοποιείται «τοπικά» στο κείμενο. Αυτό σημαίνει ότι δεν περιγράφουν συνολικά τη γλώσσα, αλλά μόνο ένα τμήμα της: στην περίπτωσή μας τα ονοματικά σύνολα. Η ταυτοποίηση του τμήματος του κειμένου που περιγράφουν (αγγλ. pattern matching) λαμβάνει χώρα μόνο εφόσον εντοπιστεί ένα στοιχείο που περιέχεται στο εσωτερικό του συνόλου. 6.2 ΜΟΡΦΟΤΥΠΟ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ Οι γραμματικές που αναπτύξαμε έχουν τη μορφή αναδρομικών δικτύων μετάβασης (αγγλ. recursive transition network). 143 Επιλέξαμε το φορμαλισμό των αναδρομικών δικτύων μετάβασης, καθώς είναι οι γράφοι που χρησιμοποιούνται περισσότερο για την αναπαράσταση γλωσσικών δεδομένων (Gross, M. 1993; Σκλαβούνου, 1995; Roche & Schabès, 1997). 144 Ακολουθεί ένα παράδειγμα ενός τέτοιου γράφου: 142 Οι αποδόσεις των ονομάτων των γραμματικών στα ελληνικά έχουν γίνει από τη Λεμπέση (2005). Για αναλυτικότερη παρουσίαση των μοντέλων τυπικών γραμματικών που έχουν προταθεί για την επεξεργασία μιας φυσικής γλώσσας, βλ. Hopcroft, Motwani & Ullman (2006). 143 Οι γράφοι αυτοί αναφέρονται καταχρηστικά ως μηχανές πεπερασμένων αυτομάτων, αυτόματα πεπερασμένων καταστάσεων ή πεπερασμένα αυτόματα, παρά το γεγονός ότι έχουν επιπλέον δυνατότητες σε σχέση με αυτά. 144 Ο φορμαλισμός αυτός επιτρέπει τη μετατροπή των γράφων αυτών σε μορφή.xml (Sastre-Martinez, 2005). 137

139 Εικόνα 17. Παράδειγμα ηλεκτρονικής γραμματικής Όπως φαίνεται στην εικόνα 17, κάθε γράφος έχει μια αρχή (σημείο Α) και ένα τέλος (σημείο Β), και υπάρχουν πολλές διαδρομές που οδηγούν από την αρχή έως το τέλος. Κάθε διαδρομή αντιστοιχεί σε μια ακολουθία. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, η πρώτη διαδρομή (διαδρομή με πράσινες γραμμές) αναγνωρίζει την ακολουθία Προσδιοριστής (<DET>) + Ουσιαστικό (<N>), ενώ η δεύτερη διαδρομή (διαδρομή με μπλε γραμμές) αναγνωρίζει μόνο τα ουσιαστικά (<N>). Εφαρμόζοντας αυτή τη γραμματική, αναγνωρίζουμε τις παρακάτω ακολουθίες: Det N το σπίτι κάποιοι μαθητές N παιδιά θάλασσες Όπως έχουμε αναφέρει στη μεθοδολογία της έρευνας (βλ. 1.3), η εφαρμογή των γραμματικών προϋποθέτει τη μορφολογική ανάλυση του κειμένου. Πράγματι, στο εσωτερικό των γραμματικών, εφόσον περιγράφουμε τις δομές των συνόλων, επικαλούμαστε γραμματικές κατηγορίες λέξεων (π.χ. ουσιαστικά), οι οποίες έχουν αποδοθεί στις λέξεις των κειμένων κατά τη μορφολογική ανάλυση. Θα πρέπει να διευκρινήσουμε ότι οι γραμματικές αυτές περιέχουν αποκλειστικά γλωσσικά δεδομένα, ενώ δεν χρησιμοποιούν στατιστικές μεθόδους. Αντίθετα γίνεται αναλυτική καταγραφή όλων των γραμματικών κατηγοριών που ενδέχεται να συναντήσουμε στο εσωτερικό των ονοματικών συνόλων σε όλες τις πιθανές μορφές και θέσεις. 138

140 Κάθε γράφος συνιστά μια γραμματική. Ωστόσο, στο εσωτερικό μιας γραμματικής, μπορούμε να επικαλεστούμε μια άλλη γραμματική, μέσω των εγκιβωτισμένων γράφων. Η τεχνολογία αυτή που προβλέπει τη δυνατότητα εγκιβωτισμένων γράφων κρίνεται ιδιαίτερα χρήσιμη για την αναγνώριση πολύπλοκων δομών όπως το ονοματικό σύνολο. Επικαλούμενοι έναν γράφο, αποφεύγουμε την επανάληψη της περιγραφής του δεύτερου γράφου, εξοικονομώντας χώρο και καθιστώντας τον γράφο πιο ευανάγνωστο. Ειδικότερα, ένας γράφος, όταν παραπέμπεται από το εσωτερικό ενός άλλου γράφου, εμφανίζεται σε έναν κόμβο με γκρι φόντο, όπως φαίνεται στην παρακάτω εικόνα: Εικόνα 18. Γράφος δομής Προσδιοριστής (προαιρετικό) + Ουσιαστικό Για παράδειγμα, ο γράφος της παραπάνω εικόνας περιγράφει την ακολουθία προσδιοριστών και ουσιαστικών. Οι προσδιοριστές περιγράφονται αναλυτικά στο γράφο determiners.grf, ενώ τα ουσιαστικά (<Ν>) αναζητώνται στα κείμενα αποκλειστικά με βάση τις πληροφορίες των ηλεκτρονικών λεξικών. Επιπλέον, περιγράφεται η δυνατότητα απουσίας των προσδιοριστών. Η δυνατότητα αυτή εκφράζεται με το σύμβολο <E> στο εσωτερικό του αντίστοιχου κόμβου. Η εφαρμογή μιας γραμματικής σε ένα κείμενο έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση όλων των δομών που υπάρχουν στο κείμενο και αντιστοιχούν στην περιγραφή της αντίστοιχης γραμματικής. Ακολουθεί ένα απόσπασμα από την εφαρμογή του γράφου που παρουσιάσαμε στην εικόνα 18 σε ένα κείμενο: 139

141 Εικόνα 19. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα δομής Προσδιοριστής (προαιρετικό) + Ουσιαστικό Για παράδειγμα, παρατηρούμε ότι στον παραπάνω συμφραστικό πίνακα αναγνωρίστηκε η ακολουθία της πολιτιστικής κληρονομιάς (Προσδιοριστής + Ουσιαστικό) και η λέξη εκδηλώσεων (Ουσιαστικό). Επιπλέον, εφαρμόζοντας μια γραμματική, παράλληλα με την εμφάνιση των συμφραζομένων, υπάρχει η δυνατότητα επισημείωσης των αποτελεσμάτων. Ο γράφος ο οποίος ταυτόχρονα με την αναγνώριση έχει τη δυνατότητα να προσθέσει πληροφορίες (στην περίπτωσή μας μεταγλωσσικές) ονομάζεται μεταβιβαστής (αγγλ. transducer) (Roche & Schabès 1997, σ. 23). Ακολουθεί το παράδειγμα του ίδιου γράφου με την αντίστοιχη επισήμανση. Εικόνα 20. Παράδειγμα μεταβιβαστή Ακολουθεί το αποτέλεσμα που λαμβάνουμε κατά την εφαρμογή της γραμματικής. 140

142 Εικόνα 21. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα μετά την εφαρμογή μεταβιβαστή Παρατηρούμε ότι οι δομές που αναγνωρίστηκαν συνοδεύονται από την πληροφορία ότι πρόκειται για ονοματικό σύνολο. 145 Εκτός από την εμφάνιση των αποτελεσμάτων της γραμματικής σε συμφραστικούς πίνακες (εικόνα 21), υπάρχει η δυνατότητα ενσωμάτωσης των αποτελεσμάτων στο κείμενο (εικόνα 22). Εικόνα 22. Ενσωμάτωση αποτελέσματος εφαρμογής μεταβιβαστή στο αρχικό κείμενο Στην παραπάνω εικόνα βλέπουμε απόσπασμα του κειμένου, στο οποίο οι υπό μελέτη δομές έχουν τοποθετηθεί εντός αγκυλών, με την ένδειξη Ονοματικό_Σύνολο. 145 Διευκρινίζουμε ότι τα αποτελέσματα των εικόνων 21 και 22 αφορούν την αποκλειστική εφαρμογή του γράφου της εικόνας 20 και όχι την αναγνώριση του συνόλου των ονοματικών συνόλων του κειμένου. 141

143 6.3 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΤΟΠΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Οι τοπικές γραμματικές χρησιμοποιούνται ευρέως στην αυτόματη επεξεργασία μιας φυσικής γλώσσας και εφαρμόζονται σε διάφορα επίπεδα ανάλυσης της γλώσσας, όπως την προεπεξεργασία του κειμένου και τον τεμαχισμό σε προτάσεις (Friburger, Dister & Maurel, 2000), τη μορφολογία (Karttunen, 2001), αλλά και τη σύνταξη (Brill, 1993; Roche, 1993; Abney, 1996; Blanc & Constant, 2005; Fairon, Paumier & Watrin, 2005). 146 Ειδικότερα, σε μορφοσυντακτικό επίπεδο, η εφαρμογή τοπικών γραμματικών έχει ως αποτέλεσμα κάθε τμήμα του κειμένου να συνοδεύεται από την αντίστοιχη γλωσσική επισήμανση, όπως φαίνεται στο ακόλουθο παράδειγμα: [Ο υπουργός]npονομαστική [εγκαινίασε]vp [τη νέα εθνική οδό Αθηνών- Θεσσαλονίκης]NPαιτιατική Θα πρέπει να διασαφηνίσουμε ότι οι τοπικές γραμματικές δεν αναγνωρίζουν συντακτικές σχέσεις εξάρτησης μεταξύ των συστατικών στοιχείων μιας πρότασης (Laporte, 2007a). Πράγματι, με την εφαρμογή τοπικών γραμματικών δεν αναγνωρίζεται η συντακτική σχέση μεταξύ του κατηγορήματος και των ορισμάτων του. Αντιθέτως, στην περίπτωσή μας αναγνωρίζουμε μεγάλα τμήματα της πρότασης, ώστε στη συνέχεια, κατά τη βαθιά συντακτική ανάλυση, να αποδοθεί ένας ενιαίος συντακτικός χαρακτηρισμός στις δομές που αναγνωρίστηκαν. 147 Για παράδειγμα: [Ο υπουργός]np0 [εγκαινίασε]vp [τη νέα εθνική οδό Αθηνών-Θεσσαλονίκης]NP1 Όπως βλέπουμε στο παραπάνω παράδειγμα, με την ολοκλήρωση της συντακτικής ανάλυσης, έχουν τοποθετηθεί στα ονοματικά σύνολα της πρότασης οι χαρακτηρισμοί NP0 (υποκείμενο) και NP1 (άμεσο εντικείμενο). 146 Κατά τη συντακτική ανάλυση χρησιμοποιούνται πλέον πιο εξελιγμένες τυπικές γραμματικές και όχι τοπικές (βλ. 6.1), ωστόσο οι εν λόγω μελέτες έχουν παρουσιάσει ενδιαφέροντα αποτελέσματα. 147 Σύμφωνα με τις Μαρκαντωνάτου και Ευθυμίου (2000), μια τέτοια περιγραφή αποτελεί εφικτό στόχο, καθώς «δεν επιζητά να δώσει μια λεπτομερή παράσταση των γλωσσικών δεδομένων αλλά μια αδρομερή παράστασή τους». 142

144 Η επιφανειακή ανάλυση της γλώσσας, χωρίς συντακτικούς χαρακτηρισμούς έχει αποτελέσει το αντικείμενο πολλών ερευνών (Abney, 1991; Ramshaw & Marcus, 1995; Stamatatos, Fakotakis & Kokkinakis, 2000; Blanc, Constant & Watrin, 2007a; b; Antoine, Mokrane & Friburger, 2008; Mokrane, Friburger & Antoine, 2008). Κάποιοι έχουν εστιάσει στην αναγνώριση ονοματικών οντοτήτων (Nam & Choi, 1997; Osenova & Kolkovska, 2002; Friburger & Maurel, 2004; Poibeau, 2006; Nouvel, et al., 2010), ενώ άλλοι μελετούν ορολογικά ή δίγλωσσα σώματα κειμένων (Bourigault, 1992; 2007, σσ. 7-22; Nakamura, 2004; Lepage, Migeot & Guillerm, 2007). Υπενθυμίζουμε ότι στη μελέτη μας πραγματοποιούμε επιφανειακή συντακτική ανάλυση. Με άλλα λόγια, μεταξύ των αποτελεσμάτων που λαμβάνουμε από την εφαρμογή των γράφων, εμφανίζονται συντακτικές αμφισημίες. 148 Ειδικότερα, η περιγραφή μας αφορά ορισμένες δομές των ονοματικών συνόλων. Παραπλήσιες έρευνες για άλλες γλώσσες έχουν γίνει από τους Voutilainen (1993), Tjong Kim Sang (2000), Bai, Li, Kim και Lee (2006) κ.ά. 149 Ειδικότερα, για την περιγραφή των προσδιοριστών της γαλλικής γλώσσας έχουν κατασκευαστεί τοπικές γραμματικές από τους Constant (2000), M. Gross (2001a), Silberztein (2003; 2004) και Laporte (2007a; b). 150 Για την αναγνώριση των ονοματικών συνόλων στη Νέα Ελληνική κατασκευάσαμε 925 τέτοιους γράφους, οι οποίοι, συνδεόμενοι μεταξύ τους, αποτελούν ένα δίκτυο γραμματικών. 151 Για την κατασκευή τους καθώς και για την απεικόνισή τους εντός της διατριβής, χρησιμοποιήσαμε το εργαλείο Unitex (Paumier, 2003). 148 Υπενθυμίζουμε ότι η εξάλειψη των συντακτικών αμφισημιών πραγματοποιείται από ένα συντακτικό αναλυτή. 149 Για την ελληνική γλώσσα, οι Boutsis & Piperidis (1997) έχουν πραγματοποιήσει μελέτη με θέμα την αναγνώριση ονοματικών συνόλων μέσω πεπερασμένων αυτομάτων στο πλαίσιο της επιφανειακής συντακτικής ανάλυσης, ωστόσο διαφέρει το θεωρητικό γλωσσολογικό μοντέλο που υιοθετούν για τη μελέτη τους και για το λόγο αυτό διαφοροποιείται και ο τρόπος περιγραφής των ονοματικών συνόλων. Διαφοροποιείται, επίσης, ως προς το θεωρητικό πλαίσιο και το μεθοδολογικό μοντέλο και η μελέτη των Κερμανίδου, Φακωτάκη & Κοκκινάκη (2000). 150 Οι εν λόγω γραμματικές διατίθενται στη διαδικτυακή βιβλιοθήκη GraalWeb στον ιστότοπο (Constant, 2007). 151 Η σύνδεση των γραμματικών μεταξύ τους πραγματοποιείται μέσω της επίκλησής τους, ως εγκιβωτισμένων γράφων, από έναν κεντρικό γράφο. 143

145 Στα επόμενα κεφάλαια θα παρουσιάσουμε τις διαφορετικές δομές των ονοματικών συνόλων που περιγράψαμε καθώς και ορισμένους από τους αντίστοιχους γραμματικούς κανόνες. 6.4 ΟΝΟΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΜΕ ΚΕΦΑΛΗ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Όπως αναφέραμε στο 5.2, για τη μελέτη και την περιγραφή τους, τα ονοματικά σύνολα ταξινομήθηκαν, σε πρώτο στάδιο, με βάση τη γραμματική κατηγορία της κεφαλής τους. Στα υποκεφάλαια που ακολουθούν, θα εστιάσουμε σε αυτά που έχουν κεφαλή ουσιαστικά και θα παρουσιάσουμε ενδεικτικά κάποιους από τους γράφους που κατασκευάσαμε. Παράλληλα, θα προβούμε σε παρατηρήσεις που αφορούν τα προσδιοριστικά στοιχεία των ουσιαστικών αυτών των ονοματικών συνόλων ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΕΣ Η πρώτη κατηγορία προσδιοριστικών στοιχείων των ουσιαστικών που θα μελετήσουμε είναι οι προσδιοριστές. Στα υποκεφάλαια που ακολουθούν, θα αναφερθούμε αρχικά στον όρο προσδιοριστής όπως χρησιμοποιείται στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία ( ). Στη συνέχεια θα μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται ο προσδιοριστής στη διεθνή βιβλιογραφία και θα ορίσουμε την έννοιά του στο πλαίσιο της μελέτης μας ( ) Ο ΟΡΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Οι Holton, Mackridge & Filippaki-Waburton (2002, σ. 484) χρησιμοποιούν τον όρο προσδιοριστής δίνοντάς του τον ακόλουθο ορισμό: λέξη η οποία δεν είναι επίθετο ή αριθμητικό αλλά συνοδεύει ένα ουσιαστικό. Θα διαλέξω εκείνο το αυτοκίνητο Οι προσδιοριστές παρουσιάζουν, μεταξύ άλλων, κοινή κατανομή με το άρθρο και για το λόγο αυτό τα άρθρα συγκαταλέγονται μεταξύ των προσδιοριστών (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 97) [πρβλ. παραδείγματα (1) και (2)]. (1) Χθες συνάντησα τον γείτονα 144

146 (2) Χθες συνάντησα κάποιο γείτονα Με άλλα λόγια, στον όρο προσδιοριστής οι Holton, Mackridge &Filippaki-Warburton (2002, σ. 484) περιλαμβάνουν, εκτός από τα άρθρα, και τις λέξεις που η παραδοσιακή γραμματική ονομάζει αντωνυμίες, όταν αυτές λειτουργούν προσδιοριστικά προς ένα ουσιαστικό [παράδειγμα (3)] και όχι όταν υπάρχουν αυτόνομες στην πρόταση [παραδείγματα (4) και (5)]. (3) Χθες το βράδυ άκουσα κάποιους νεαρούς να φωνάζουν (4) Χθες το βράδυ άκουσα κάποιους να φωνάζουν (5) Βλέπεις εκείνα τα παιδιά; Αυτά κάλεσα στο πάρτι Αντίθετα, οι Κλαίρης & Μπαμπινιώτης (2009, σ. 115) αναφέρονται σε αυτές τις λέξεις (πλην των άρθρων) ως επιθετικές αντωνυμίες (ή αντωνυμικά επίθετα) [παράδειγμα (6)], διαχωρίζοντάς τες από τις ονοματικές αντωνυμίες [παράδειγμα (7)]. (6) Παντρεύτηκε τον τάδε φίλο της (7) Παντρεύτηκε τον τάδε Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τους Κλαίρη & Μπαμπινιώτη (2009, σ. 271), ο όρος αντωνυμία χρησιμοποιείται για λέξεις που υποκαθιστούν ένα ονοματικό στοιχείο με επιθετική [παράδειγμα (6)] ή ονοματική χρήση [παράδειγμα (7)]. Το επιχείρημα που θέτουν υπέρ της κατάταξης των επιθετικών αντωνυμιών στην ευρύτερη κατηγορία των αντωνυμιών είναι ότι η λειτουργία της υποκατάστασης εξακολουθεί να επιτελείται (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 118). Στην εν λόγω γραμματική δε γίνεται χρήση του όρου προσδιοριστής. Τέλος, στις παραδοσιακές γραμματικές χρησιμοποιείται αποκλειστικά ο όρος αντωνυμία για να περιγράψει τις δύο λειτουργίες (Τζάρτζανος [1946] 2002, 1 ος τόμος, σσ ; Τριανταφυλλίδης [1941] 2002, σσ ). Η διαφοροποίηση των δύο λειτουργιών οδηγεί στις δύο γενικές υποκατηγορίες. Η πρώτη λειτουργία είναι η αντωνυμία με ονοματική χρήση. Για παράδειγμα: Χθες φύτεψα εκείνα τα λουλούδια Η δεύτερη είναι η αντωνυμία με επιθετική χρήση: 145

147 Χθες συνάντησα κάποιους Κατά τα άλλα, η ταξινόμησή τους σε επιμέρους κατηγορίες αφορά, αποκλειστικά, τη σημασία (π.χ. προσωπικές αντωνυμίες, δεικτικές κτλ.) Ο ΟΡΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΗΣ ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΑΣ Σύμφωνα με τα ξενόγλωσσα λεξικά γλωσσολογικών όρων υπάρχουν δύο διαφορετικές ερμηνείες του όρου προσδιοριστής (Dubois, et al. 1994, σ. 140; Κρύσταλ 2003, σσ ). Σύμφωνα με τη συνηθέστερη ερμηνεία, προσδιοριστές είναι οι λέξεις των οποίων κύριος ρόλος είναι να συνεμφανίζονται με ονόματα. Οι λέξεις αυτές εξαρτώνται σε γένος και αριθμό από το όνομα που προσδιορίζουν. 152 Για παράδειγμα: τα παιδιά κάποιο παιδί Η δεύτερη και ευρύτερη θεώρηση περιλαμβάνει στην κατηγορία των προσδιοριστών τα επίθετα καθώς και όλα τα άλλα συμπληρώματα που προσδιορίζουν τη λεξική κεφαλή του ονοματικού συντάγματος (Dubois, et al. 1994, σ. 140; Κρύσταλ 2003, σσ ). Για παράδειγμα: Σκότωσα το ποντίκι που τριγυρνούσε χθες εδώ Σύμφωνα με αυτήν, στην παραπάνω πρόταση, το ονοματικό σύνολο που τριγυρνούσε χθες εδώ λειτουργεί ως προσδιοριστής στο ουσιαστικό ποντίκι. Στην έρευνά μας θα υιοθετήσουμε την προσέγγιση του M. Gross (1986, σ. 12), ο οποίος στον όρο προσδιοριστής περιλαμβάνει τις λέξεις ή δομές που μπαίνουν αριστερά από τα ουσιαστικά, όπως για παράδειγμα η λέξη διάφορους στο παρακάτω παράδειγμα: Στην ελληνική γλώσσα συμφωνούν και σε πτώση. 153 Η θέση μιας λέξης αριστερά ή δεξιά από το ουσιαστικό που προσδιορίζει παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και στον Salkoff (1973, σσ ). Πιο συγκεκριμένα, ο Salkoff ταξινομεί τους προσδιοριστές σε υποκατηγορίες, ανάλογα με τη θέση τους σε σχέση με το ουσιαστικό αλλά και τη σειρά που έχουν μεταξύ τους. 146

148 διάφορους νέους Η αριστερή θέση μιας λέξης σε σχέση με το ουσιαστικό που προσδιορίζει δεν αποτελεί απόλυτο κριτήριο για την κατάταξή της στην τάξη των προσδιοριστών. Υπάρχουν λέξεις που τοποθετούνται τόσο δεξιά όσο και αριστερά από το ουσιαστικό. όλο το χώρο το χώρο όλο Ο M. Gross (1986, σ. 42) για να λύσει αυτό το πρόβλημα προτείνει τη δυνατότητα μετακίνησης (γαλλ. permutation) ενός προσδιοριστή σε διάφορες θέσεις. Για παράδειγμα: αυτή τη χαριτωμένη κοπέλα τη χαριτωμένη αυτή κοπέλα Όσον αφορά την περίπτωση των επιθέτων, τα οποία μπορούν να τοποθετηθούν είτε αριστερά είτε δεξιά από τα ουσιαστικά, ο M. Gross (1986, σσ. 148, 222) δεν τα περιλαμβάνει στους προσδιοριστές. 154 Ειδικότερα, ο M. Gross (1986, σ. 12) επισημαίνει ότι ο κύριος ρόλος των προσδιοριστών είναι να συνδέουν τα ρήματα με τα ορίσματά τους. 155 Για παράδειγμα, για να γίνει αποδεκτή η πρόταση *Παρακολουθώ γείτονα θα πρέπει να προστεθούν στην πρόταση προσδιοριστές για να συνδέσουν το ρήμα με το ουσιαστικό Σύμφωνα με τον M. Gross (1986, σ. 222), τα επίθετα θεωρούνται τροποποιητές του ουσιαστικού (γαλλ. modifieur), στους οποίους συγκαταλέγονται όλες οι δομές πλην των προσδιοριστών που προσδιορίζουν το ουσιαστικό (π.χ. αναφορικές προτάσεις, ετερόπτωτοι ή ομοιόπτωτοι προσδιορισμοί κτλ.). 155 Ο ρόλος των προσδιοριστών να συνδέεουν τα ρήματα με τα ουσιαστικά υπάρχει ανεξάρτητα αν το κατηγόρημα είναι το ρήμα ή το ουσιαστικό. Ωστόσο, στην έρευνά μας, περιοριζόμαστε στις περιπτώσεις όπου το ρήμα είναι το κατηγόρημα. Η μελέτη των προσδιοριστών που εισάγουν κατηγορηματικά ονόματα αποτελεί ξεχωριστή μελέτη (Coursaget-Colmerauer, 1976; Giry-Schneider, 1991; Gross, G. 1995; Seelbach, 2001). Άλλες μελέτες στρέφονται γύρω από τους προσδιοριστές που χρησιμοποιούνται σε συγκεκριμένες τάξεις ουσιαστικών (Buvet, 1998; Gavriilidou, 2002). Τέλος, ξεχωριστή μελέτη αποτελούν οι προσδιοριστές που χρησιμοποιούνται σε επιρρηματικές ή πάγιες εκφράσεις (Gross, M. 1985). 156 Ο Abney (1987) έχει δώσει ιδιαίτερη βαρύτητα στο λειτουργικό χαρακτήρα του προσδιοριστή, αποδίδοντάς του πρωταρχικό ρόλο στο εσωτερικό του ονοματικού συνόλου, με βάση τη θεωρία της γενετικής μετασχηματιστικής θεωρίας (Chomsky, 1957; 1965). Για τα ελληνικά, οι εφαρμογές της ίδιας θεωρίας στα 147

149 Παρακολουθώ το γείτονα V Det N Ακολουθώντας το ίδιο σκεπτικό, ο M. Gross (1976; 1986, σ. 12) παρατηρεί ότι αντί για λέξεις όπως αυτός, κάποιος κτλ. οι οποίες παραδοσιακά εμπίπτουν στην κατηγορία του προσδιοριστή, μπορούμε να συναντήσουμε και πιο σύνθετες δομές, όπου υπάρχουν περισσότερες από μία λέξεις και αποτελούν συνδυασμούς προσδιοριστών. 157 παράδειγμα: Για Συνάντησα κάποιους από τους δικούς σας φοιτητές Τέλος, στην ίδια θέση, μπορούμε να συναντήσουμε δομές που περιέχουν ουσιαστικά. Για παράδειγμα: Έφαγε ένα κιλό σοκολατάκια Όσον αφορά τις δομές που περιέχουν ουσιαστικά, ο M. Gross (1986, σ. 60) παρατηρεί ότι τα ουσιαστικά αυτά δεν είναι λέξεις που δηλώνουν αποκλειστικά την ποσότητα. 158 Υποστηρίζει ότι ανάλογα με την εκάστοτε περίσταση επικοινωνίας, οποιοδήποτε συγκεκριμένο ουσιαστικό μπορεί να αποτελέσει τμήμα ενός προσδιοριστή. Για παράδειγμα: Αγόρασε μια βαλίτσα ρούχα Η προσδιοριστική λειτουργία (εδώ της ποσότητας) που ασκεί το σύνολο μια βαλίτσα αποδεικνύεται με την απάντηση στην ερώτηση πόσος 159 Πόσα ρούχα αγόρασε; Μια βαλίτσα ονοματικά σύνολα έχουν γίνει από τους Horrocks & Stavrou (1987), Mouma (1993), Kolliakou (1997), Stavrou (2003), Κερμανίδου (2005) και Panagiotidis (2005). 157 Οι συνδυασμοί αυτοί γίνονται με συγκεκριμένους προσδιοριστές (Gross M. 1986, σσ ). Τους συνδυασμούς αυτούς τους περιγράφουμε διεξοδικά στις τοπικές γραμματικές. Διευκρινίζουμε ότι ο όρος προσδιοριστής (γαλλ. déterminant) χρησιμοποιείται ευρέως στη γαλλική παραδοσιακή βιβλιογραφία εδώ και πολλά χρόνια (Mitterand, 1963; Grevisse, 1964; Chevalier, 1966). 158 Για μελέτες των δομών αυτών στα Νέα Ελληνικά στο πλαίσιο ενός άλλου μεθοδολογικού μοντέλου, βλ. Stavrou (2003). 159 Βλ. επίσης ανάλυσή μας στο

150 Η δυνατότητα εμφάνισης ενός οποιουδήποτε συγκεκριμένου ουσιαστικού στο εσωτερικό μιας δομής ενός προσδιοριστή μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον ο διαχωρισμός των ουσιαστικών αυτών από τα υπόλοιπα ως ξεχωριστή τάξη ουσιαστικών με ιδιαίτερο συντακτικό ρόλο. Πράγματι, ο M. Gross (1986, σσ ) δεν συμπεριέλαβε στις περιγραφές του αυτά τα ουσιαστικά, καθώς η προσδιοριστική ή μη λειτουργία τους εξαρτάται από το γλωσσικό τους περιβάλλον. Όπως φαίνεται στις προτάσεις που ακολουθούν, το ονοματικό σύνολο που επέχει θέση αντικειμένου είναι το ίδιο: μια αίθουσα εκατό ατόμων. Ωστόσο, η λειτουργία του ουσιαστικού που έχει το ρόλο του προσδιοριστή είναι διαφορετική ανάλογα με το συγκείμενο. (1) Χθες ο Μάριος δίδαξε μια αίθουσα εκατό ατόμων (2) Χθες ο Μάριος διαμόρφωσε μια αίθουσα εκατό ατόμων Παρατηρούμε ότι στην πρόταση (1) το ουσιαστικό που επιλέγει το ρήμα είναι το άτομα, ενώ στην πρόταση (2) επιλέγεται το ουσιαστικό αίθουσα. Με βάση τις συντακτικο-σημασιολογικές σχέσεις που παρουσιάζουν οι προτάσεις (1) και (2), μπορούμε να αναπαραστήσουμε τις προτάσεις με τα σχήματα στην εικόνα 23 και στην εικόνα 24 αντίστοιχα (Gross M. 1986, σ. 50). 149

151 NP Det Dnum N εκατό ατόμων Dind μία N αίθουσα Εικόνα 23. Σχηματική αναπαράσταση ονοματικού συνόλου στην πρόταση: Χθες ο Μάριος δίδαξε μια αίθουσα εκατό ατόμων NP Dind N NP (Modif) μία αίθουσα Dnum εκατό N ατόμων Εικόνα 24. Σχηματική αναπαράσταση ονοματικού συνόλου στην πρόταση: Χθες ο Μάριος διαμόρφωσε μια αίθουσα εκατό ατόμων Όπως αναφέραμε στο 6.2, η μέθοδος των πεπερασμένων αυτομάτων μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε τοπικό επίπεδο και δεν λαμβάνει υπόψη την υπόλοιπη σύνταξη της πρότασης. Για το λόγο αυτό, η περιγραφή των προσδιοριστών που πραγματοποιήσαμε 150

152 περιορίζεται στην καταγραφή της θέσης τους και όχι στους περιορισμούς που ασκούν στο υπόλοιπο τμήμα της πρότασης. 160 Άλλωστε, όπως επισημαίνει και ο M. Gross (1986, σ. 19), οι σημασιολογικές σχέσεις είναι τόσο σύνθετες που δεν μπορούν ποτέ να γίνουν τελείως ξεκάθαρες. Επομένως, η μελέτη της θέσης των προσδιοριστών στο εσωτερικό ενός ονοματικού συνόλου αποτελεί μια διεργασία που προαπαιτείται της συντακτικο-σημασιολογικής ανάλυσής τους στο πλαίσιο της πρότασης (Gross M. 1986, σσ ). Σε αυτό το πλαίσιο, εντάσσουμε τους προσδιοριστές στις τοπικές γραμματικές που περιγράφουμε. Ειδικότερα, όταν υπάρχει η παρουσία προσδιοριστών που περιέχουν ουσιαστικά, ο M. Gross (1986, σ. 51), όταν δεν είναι γνωστή η σχέση μεταξύ των συνόλων, προτείνει την ανάλυση των ονοματικών συνόλων όπως φαίνεται στο σχήμα της εικόνας 25 (αντί των σχημάτων που φαίνονται στην εικόνα 23 και την εικόνα 24). NP NP NPgen Dind N Dnum N μία αίθουσα εκατό ατόμων Εικόνα 25. Σχηματική αναπαράσταση ονοματικού συνόλου μια αίθουσα εκατό ατόμων εκτός συγκειμένου 160 Για μελέτες της συμπεριφοράς των άρθρων της Νέας Ελληνικής σε σχέση με τη συντακτική θέση που καταλαμβάνει το ουσιαστικό που συνοδεύουν, στο πλαίσιο ενός άλλου μεθοδολογικού πλαισίου, βλ. Ευθυμίου & Μαλαγαρδή (1993). Για μελέτες αναφορικά με τις λειτουργίες του άρθρου, ενδεικτικά αναφέρουμε τις εργασίαες της Corblin (1983), του Kleiber (1989a; b) της Τσαμαδού-Jacoberger (1992) και του Le Pesant (2002). 151

153 Λαμβάνοντας υπόψη τη δυνατότητα ανάλυσης ενός ονοματικού συνόλου σύμφωνα με το σχήμα της εικόνας 25, στην παρούσα μελέτη, δεν συμπεριλάβαμε στις τοπικές γραμματικές που κατασκευάσαμε τους προσδιοριστές που περιλαμβάνουν ουσιαστικά. Αντίθετα, αναγνωρίσαμε τις δομές των προσδιοριστών αυτών ως ονοματικά σύνολα. Τέλος, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο M. Gross (1986, σ. 28) στον όρο προσδιοριστής περιλαμβάνει επιπλέον και περιπτώσεις κατά τις οποίες οι ίδιες λέξεις έχουν αντωνυμική χρήση [παράδειγμα (3)]. 161 (3) Αγαπώ εκείνη Το φαινόμενο αυτό ο M. Gross (1986, σ. 28) το ονομάζει αντωνυμιοποίηση (γαλλ. pronominalisation). Για παράδειγμα, για την ερμηνεία των παραπάνω περιπτώσεων, θεωρεί ότι η πρόταση (3β) έχει προέλθει από την πρόταση (3α) με τη διαδικασία της απαλοιφής (γαλλ. effacement): (3α) Αγαπώ εκείνη την κοπέλα Αγαπώ εκείνη την κοπέλα (3β) Αγαπώ εκείνη Τις περιπτώσεις αυτές τις αναγνωρίζουμε με τις τοπικές γραμματικές που θα παρουσιάσουμε στο ΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΕΣ ΣΤΙΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΜΑΣ Για τις ανάγκες της έρευνάς μας, απομονώσαμε από το ηλεκτρονικό λεξικό που διαθέτουμε (βλ ) τους προσδιοριστές και μελετήσαμε μέσα στα σώματα κειμένων τη θέση τους στο εσωτερικό του ονοματικού συνόλου. 162 Συμπληρωματικά προς την αναζήτηση στα 161 Παραπλήσια είναι και η άποψη του Abney (1987, σ. 144). 162 Στην έρευνά μας δε μελετούμε τις περιπτώσεις κατά τις οποίες οι προσδιοριστές αποτελούν τυποποιημένες εκφράσεις (Κεχαγιά, 1995). Για παράδειγμα: - Ευχαριστώ - Τίποτα 152

154 σώματα κειμένων, αναζητήσαμε παραδείγματα στις έντυπες γραμματικές και τα συντακτικά (Τζάρτζανος, [1946] 2002; Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton, 2002; Κλαίρης & Μπαμπινιώτης, 2009) καθώς και σε επιστημονικές δημοσιεύσεις (Σταύρου & Horrocks, 1990; Alexiadou, 2005; Τσαμαδού-Jacoberger & Χειλά-Μαρκοπούλου, 2006). Με βάση τις παρατηρήσεις μας για την κατανομή των λέξεων αυτών προσθέσαμε ή αφαιρέσαμε λέξεις από τον εν λόγω κατάλογο. Στο υποκεφάλαιο αυτό, θα αναφερθούμε σε ορισμένες λέξεις η κατανομή των οποίων εντός της ονοματικής φράσης παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μας οδήγησε στην απόφαση για ένταξη ή αφαίρεσή τους από την κατηγορία των προσδιοριστών. Θα ξεκινήσουμε με τις λέξεις όλος, -η, -ο και ολόκληρος, -η, -ο. Τόσο η λέξη όλος, -η, -ο όσο και η λέξη ολόκληρος, -η, -ο μπορούν να βρίσκονται είτε στην αρχή [παραδείγματα (1) και (2)] είτε στο τέλος του ονοματικού συνόλου [παραδείγματα (3) και (4)]. (1) όλος ο κόσμος (2) ολόκληρο το σπίτι (3) ο κόσμος όλος (4) το σπίτι ολόκληρο Λειτουργούν, δηλαδή, συντακτικά με τον ίδιο τρόπο σε σχέση με άλλους προσδιοριστές, εφόσον τοποθετούνται πριν από το άρθρο [πρβλ. παραδείγματα (5) και (6)]. (5) όλο το σπίτι (6) αυτό το σπίτι Παρατηρείται, ωστόσο, ότι ως προς τη θέση τους, μπορούν να συμπεριφερθούν επιπλέον και ως επίθετα (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 308). Πράγματι, οι λέξεις όλος/ολόκληρος μπορούν να λειτουργήσουν ως επιθετικοί προσδιορισμοί στα παραδείγματα (7) και (8): παράδειγμα (7) Η όλη κατάσταση θα ξεπεραστεί σύντομα (8) Πρόσθεσε τα ολόκληρα αυγά στο μίγμα 153

155 Επιπλέον, η λέξη ολόκληρος μπορεί να λειτουργήσει και ως κατηγορηματικός προσδιορισμός [πρβλ. παραδείγματα (8) και (9)], ιδιότητα που εμφανίζουν τα επίθετα. (9) Πρόσθεσε τα αυγά ολόκληρα στο μίγμα Με βάση τις παραπάνω παρατηρήσεις, προβλέψαμε δύο καταχωρίσεις στο ηλεκτρονικό λεξικό για καθεμία από τις λέξεις ολόκληρος, όλος. 163 Η μία καταχώρισή τους είναι ως επίθετα και η άλλη ως προσδιοριστές. 164 Παρά τη διπλή καταχώρισή τους, η σημασία της λέξης δεν αλλάζει σημαντικά. Αντιθέτως, όταν η λέξη αυτός τοποθετείται ανάμεσα στο άρθρο και το ουσιαστικό αλλάζει σημασία. Τότε, η λέξη αυτός έχει τη σημασία του ίδιος, ενώ δεν εννοείται καθόλου η έννοια της δείξης [παράδειγμα (10)]. 165 (10) Οι δύο λέξεις έχουν την αυτή (=ίδια) σημασία Όπως πράξαμε και με τις λέξεις όλος και ολόκληρος, καταχωρίσαμε στα λεξικά μας τη λέξη αυτός και ως επίθετο και ως προσδιοριστή. Μια άλλη λέξη που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι η λέξη άλλος (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σσ. 101, ). Ανάλογα με τη θέση της στο ονοματικό σύνολο, μπορεί να εμφανίζει διαφορετική σημασία [πρβλ. παραδείγματα (11α) και (12α)]. (11α) Φέρε μου δυο άλλα ποτήρια [άλλα = διαφορετικά (από αυτά που έχω)] (11β) Φέρε μου δυο διαφορετικά ποτήρια 163 Στο πλαίσιο της αναγνώρισης των ονοματικών συνόλων, κρίθηκε απαραίτητη η παρέμβαση στα ηλεκτρονικά μορφολογικά λεξικά με τροποποίηση ορισμένων μορφολογικών περιγραφών όσον αφορά τους προσδριοριστές. 164 Η κατανομή μιας λέξης στην κατηγορία του προσδιοριστή ή του επιθέτου δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση (Van Peteghem, 2001). 165 Ο Καρανάσιος (2003), ακόμη και στις περιπτώσεις όπου τα δεικτικά συνοδεύουν ουσιαστικά, αναγνωρίζει δύο διαφορετικές συντακτικές λειτουργίες των δεικτικών: ως προσδιοριστές [παράδειγμα (1)] και ως αντωνυμίες [παράδειγμα (2)], ανάλογα με την επιτόνιση κατά την προφορά. (1) Αυτός ο άνθρωπος είναι παράξενο πλάσμα (=αυτός που σου δείχνω) (2) Αυτός ο άνθρωπος (=ο αθεόφοβος) είναι παράξενο πλάσμα Ωστόσο μια τέτοια διάκριση δεν είναι εφικτό να αναγνωριστεί κατά τη μελέτη του γραπτού λόγου και για το λόγο αυτό η παρατήρησή του δεν λήφθηκε υπόψη στην παρούσα εργασία. 154

156 (12α) Φέρε μου άλλα δυο ποτήρια (άλλα = επιπλέον, ακόμη) (12β) *Φέρε μου διαφορετικά δυο ποτήρια Πιο συγκεκριμένα, στην πρόταση (11α), η λέξη άλλος μπορεί να αντικατασταθεί στον παραδειγματικό άξονα με το επίθετο διαφορετικός και επομένως έχει την κατανομή επιθέτου [παράδειγμα (11β)]. Αντίθετα, στην πρόταση (12α), η λέξη άλλος δεν μπορεί να αντικατασταθεί με κανένα άλλο επίθετο [παράδειγμα (12β)]. Για το λόγο αυτό, κρίναμε σκόπιμο να υπάρχουν δύο διαφορετικές καταχωρίσεις στο ηλεκτρονικό λεξικό για τη λέξη άλλος: μία καταχώριση ως επίθετο [πρόταση (11)] και μία καταχώριση ως προσδιοριστής [πρόταση (12)], ώστε να είναι δυνατός ο αυτόματος διαχωρισμός των δύο σημασιών. Όπως δείξαμε παραπάνω (βλ ), σύμφωνα με την προσέγγιση του M. Gross (1986) που υιοθετούμε, στον όρο προσδιοριστής περιλαμβάνονται και ορισμένες λέξεις που δηλώνουν την ποσότητα. Μερικές από αυτές τις λέξεις ήταν μέχρι σήμερα καταχωρισμένες στα ηλεκτρονικά μας λεξικά ως επίθετα. Ειδικότερα, στον όρο προσδιοριστής έχουμε συμπεριλάβει τα αριθμητικά [παράδειγμα (13)], αλλά και κάποια επίθετα που χρησιμοποιούνται ως ποσοτικοί προσδιορισμοί [παράδειγμα (14)]. (13) πέντε τραπέζια (14) λίγα τραπέζια Πράγματι, οι λέξεις αυτές παρουσιάζουν κοινή κατανομή με ορισμένους προσδιοριστές που έχουμε συμπεριλάβει στην έρευνά μας (π.χ. κάμποσα) [πρβλ. παραδείγματα (13) έως (21)]. (13) πέντε τραπέζια (14) λίγα τραπέζια (15) κάμποσα τραπέζια (16) πέντε ωραία τραπέζια (17) λίγα ωραία τραπέζια (18) κάμποσα ωραία τραπέζια (19) *ωραία πέντε τραπέζια (20) *ωραία λίγα τραπέζια 155

157 (21)*ωραία κάμποσα τραπέζια Όπως βλέπουμε στο παρακάτω απόσπασμα του γράφου, οι προσδιοριστές (λέξεις με το σύμβολο DET) και τα αριθμητικά (εγκιβωτισμένος γράφος NR) βρίσκονται στον ίδιο κόμβο (πλαίσιο Α), γεγονός που δηλώνει την κοινή τους κατανομή στο εσωτερικό του ονοματικού συνόλου. Εικόνα 26. Απόσπασμα γράφου με τα αριθμητικά και τους προσδιοριστές ποσότητας Ακολουθεί απόσπασμα του συμφραστικού πίνακα που προκύπτει από την εφαρμογή του γράφου αυτού: Εικόνα 27. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα αριθμητικών και προσδιοριστών ποσότητας με ουσιαστικά Με βάση τα παραπάνω και σύμφωνα με την κατανομή των υπόλοιπων προσδιοριστών στο εσωτερικού του ονοματικού συνόλου, όπως αναζητήθηκαν στις έντυπες γραμματικές και τα σώματα κειμένων, κατασκευάσαμε τους γράφους αναγνώρισης των προσδιοριστών, οι 156

158 οποίοι ενσωματώθηκαν στους γράφους αναγνώρισης των ονοματικών συνόλων με κεφαλή ένα ουσιαστικό. Ενδεικτικά, παραθέτουμε τον παρακάτω γράφο που περιγράφει τους διαφορετικούς συνδυασμούς των δεικτικών προσδιοριστών (π.χ. αυτός, εκείνος), των προσδιοριστών όλος και ολόκληρος, καθώς και του προσδιοριστή ίδιος: Εικόνα 28. Απόσπασμα γράφου δεικτικών σε συνδυασμό με άλλους προσδιοριστές Πιο συγκεκριμένα, στην εικόνα αυτή, βλέπουμε τρία τμήματα (τμήματα Α, Β και Γ), το καθένα από τα οποία βρίσκονται σε δύο σημεία του γράφου. Το τμήμα Α αντιστοιχεί στον κόμβο με τους δεικτικούς προσδιοριστές (π.χ. αυτός, εκείνος κτλ.). Το τμήμα Β αντιστοιχεί στον κόμβο με τους προσδιοριστές όλος και ολόκληρος. Το τμήμα Γ αντιστοιχεί στο προσδιοριστή ίδιος. Όπως εξηγήσαμε παραπάνω, κάθε γραμμή του γράφου αντιστοιχεί σε μια ακολουθία. Στο γράφο αυτό προβλέπονται οι διαφορετικές θέσεις των εν λόγω προσδιοριστών ή, με άλλα λόγια, η δυνατότητα αντιστροφής της θέσης των δεικτικών προσδιοριστών με τα άλλα δύο είδη. Ειδικότερα, στο σχήμα βλέπουμε δύο βασικές γραμμές. Η μία περιγράφει την ακολουθία Β ή Γ + Α, ενώ η δεύτερη την ακολουθία Α + Β ή Γ. 157

159 Ο γράφος αυτός αναγνωρίζει δομές όπως οι παρακάτω: Εικόνα 29. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα δεικτικών σε συνδυασμό με άλλους προσδιοριστές Επιπλέον, αναγνωρίσαμε τις περιπτώσεις κατά τις οποίες οι προσδιοριστές τροποποιούνται από επιρρήματα [παραδείγματα (22) και (23)]. (22) αυτόν εδώ τον άνθρωπο (23) εκείνον εκεί το νεαρό Επιπροσθέτως, προβλέψαμε όλους τους πιθανούς συνδυασμούς των προσδιοριστών μεταξύ τους [παράδειγμα (24)]: (24) Βρήκα πολλές δικές σας εργασίες στα σκουπίδια Ακολουθούν αποσπάσματα από τους συμφραστικούς πίνακες που προκύπτουν από την εφαρμογή των γραμματικών που αφορούν το σύνολο των προσδιοριστών, όταν συνοδεύουν ουσιαστικά. Εικόνα 30. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα προσδιοριστών Επιπλέον, προβλέψαμε την περίπτωση κατά την οποία δεν υπάρχει στο ονοματικό σύνολο κανένας προσδιοριστής. Η περίπτωση αυτή στη βιβλιογραφία ερμηνεύεται ως χρήση μηδενικού/κενού προσδιοριστή (Tsamadou, 1993; Sioupi, 2001) και ενσωματώθηκε στις περιγραφές μας. 166 Για παράδειγμα: 166 Στην ελληνική γλώσσα συχνά παραλείπεται το άρθρο (Marinis, 2005). Η ελληνική γλώσσα διαφοροποιείται ως προς τη γαλλική, καθώς πρόκειται για μια γλώσσα στην οποία οι καταλήξεις του ρήματος επιτρέπουν την 158

160 Όταν ήταν μικρός, μάζευε καπάκια από μπίρες και αναψυκτικά Στο απόσπασμα του παρακάτω γράφου, φαίνεται η δυνατότητα παράλειψης των προσδιοριστών (σύμβολο <Ε> που δείχνει το βέλος). Οι προσδιοριστές τους οποίους επικαλούμαστε περιγράφονται αναλυτικά στον γράφο determiners_graph_ams. Εικόνα 31. Απόσπασμα γράφου ονοματικού συνόλου Τέλος, όπως αναφέραμε, στους προσδιοριστές περιλαμβάνουμε και κάποιες κατηγορίες αριθμητικών. Θα αφιερώσουμε το ακόλουθο υποκεφάλαιο στα αριθμητικά, καθώς υπάρχουν ιδιάζοντα χαρακτηριστικά στις δομές στις οποίες αυτά περιλαμβάνονται ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ Στις γραμματικές μας έχουμε, επίσης, συμπεριλάβει τα αριθμητικά. Τα αριθμητικά είναι ήδη καταχωρισμένα στο ηλεκτρονικό λεξικό που χρησιμοποιήσαμε στη μελέτη μας. Ειδικότερα, η τυπολογία που έχει χρησιμοποιηθεί για την ταξινόμηση των αριθμητικών είναι η ακόλουθη (Voyatzi 2006, σ. 102): παράλειψη του υποκειμένου (αγγλ. pro-drop language) (Horrocks, 1984; Φιλιππάκη-Warburton, 1985; Drachman, 1987; Θεοφανοπούλου-Κοντού, 1987; Καρανάσιος, 1990). Για παράδειγμα: (Εσύ) έφυγες. Αυτό δεν μας αποτρέπει από το να υιοθετήσουμε την ίδια προσέγγιση με τη γαλλική βιβλιογραφία, υιοθετώντας την ερμηνεία του μηδενικού/κενού προσδιοριστή (Tsamadou, 1993; Sioupi, 2001). Άλλωστε, η χρήση μηδενικού προσδιοριστή μελετάται και σε γλώσσες, όπως η γαλλική, όπου το φαινόμενο αυτό δεν παρατηρείται (γλώσσα non-pro-drop) (Anscombre, 1991), πρβλ. παραδείγματα *Es parti και Tu es parti 159

161 α) απόλυτα αριθμητικά π.χ. δέκα β) τακτικά αριθμητικά π.χ. δέκατος γ) πολλαπλασιαστικά αριθμητικά π.χ. δεκαπλάσιος δ) αναλογικά αριθμητικά π.χ. δεκαπλός ε) ομαδικά περιληπτικά αριθμητικά π.χ. δεκάδα στ) ομαδικά προσεγγιστικά αριθμητικά π.χ. δεκαριά Στο παρόν υποκεφάλαιο, θα παρουσιάσουμε αναλυτικά την περιγραφή που πραγματοποιήσαμε για τα αριθμητικά, καταγράφοντας τη θέση τους εντός του ονοματικού συνόλου. 167 Στους γράφους που έχουν ενταχθεί στους προσδιοριστές περιλαμβάνονται οι περιπτώσεις α), ε) και στ), γιατί αυτές είναι οι περιπτώσεις αριθμητικών που λειτουργούν προσδιοριστικά (Stavrou & Terzi, 2008; 2009). 168 Για παράδειγμα: Ήπιε δέκα μπίρες Ήπιε καμιά δεκαριά μπίρες Ήπιε μια δεκάδα μπίρες Κατά την παρουσίαση, θα εστιάσουμε στα απόλυτα αριθμητικά, τα οποία παρουσιάζουν πολλούς τρόπους γραφής. Ειδικότερα, στην περιγραφή μας χρησιμοποιήσαμε τους γράφους που κατασκεύασε η Βογιατζή (2004) για την αναγνώριση των αριθμητικών. 169 Πιο 167 Αντίστοιχη μελέτη έχει πραγματοποιηθεί και για τα αγγλικά (Chrobot, 2000). 168 Στη μελέτη μας περιοριστήκαμε στην αναγνώριση των αριθμητικών και δεν προβήκαμε σε περαιτέρω μελέτη τους. Για μελέτη των αριθμητικών σε κειμενικό/λειτουργικό επίπεδο, βλ. Καλοκαιρινό (1993). 169 Η Βογιατζή (2004) για τη μελέτη της βασίστηκε σε αντίστοιχες γαλλικές έρευνες (Maurel, 1993; Gross, M. 2002). 160

162 συγκεκριμένα, με τους γράφους της Βογιατζή (2004) έχουν αναγνωριστεί μονολεκτικές όσο και πολυλεκτικές μονάδες αριθμητικών. 170 Για παράδειγμα: Σήμερα γνώρισα τρεις υπέροχες προσωπικότητες Στην επίσημη πρεμιέρα, προσκάλεσαν άτομα Θα παίξουν εκατόν ογδόντα παραστάσεις Το θέμα απασχολεί 10 εκατομμύρια ανθρώπους Ωστόσο, στα κείμενα συχνά απαντώνται κι άλλες μορφές αριθμητικών, όπως μικτοί αριθμοί, κλάσματα, αριθμοί με υποδιαστολή, κ.ά. Για παράδειγμα: (1) Του αναγνώρισαν 17 ½ μήνες προϋπηρεσίας Αφού εντοπίσαμε το σύνολο των μορφών στις οποίες απαντώνται τα αριθμητικά, τις εντάξαμε στις υπάρχουσες ηλεκτρονικές γραμματικές (Βογιατζή, 2004). Στη γραμματική που ακολουθεί περιγράφονται οι διαφορετικές δομές των αριθμητικών, όπως προσαρμόστηκαν μετά από τις προσθήκες μας. Εικόνα 32. Γράφος δομών αριθμητικών 170 Οι όροι αυτοί αποδίδονται στα αγγλικά αντίστοιχα ως simplex και complex cardinals (Stavrou & Terzi, 2009). 161

163 Πιο συγκεκριμένα, στο πλαίσιο Α επικαλούμαστε εγκιβωτισμένο γράφο που περιλαμβάνει το σύνολο των ομαδικών μονολεκτικών και περιληπτικών αριθμητικών (π.χ. δεκάδες, καμιά δεκαριά κτλ.) (Βογιατζή, 2004). Στο πλαίσιο Β η περιγραφή αντιστοιχεί στους αριθμούς, όταν γράφονται ολογράφως (π.χ. δέκα), ενώ στο πλαίσιο Γ όταν γράφονται με ψηφία (π.χ. 10) (Βογιατζή, 2004). Στο πλαίσιο Δ έχουμε προσθέσει έναν γράφο που περιγράφει το συμβολισμό των κλασμάτων (π.χ. ¾), ενώ το πλαίσιο Ε παραπέμπει στη γραμματική των αριθμών με υποδιαστολή (π.χ. 3,5). Στο σημείο ΣΤ έχουμε παραθέσει όλους τους δυνατούς τρόπους αναπαράστασης του συν και του πλην πριν από τους αριθμούς. Ακολουθεί απόσπασμα από το συμφραστικό πίνακα που προκύπτει μετά την εφαρμογή του εν λόγω γράφου: Εικόνα 33. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα διαφορετικών δομών αριθμητικών Τέλος, προβλέψαμε την παρουσία κάποιων εκφράσεων που τροποποιούν το αριθμητικό (π.χ. κατά μέσο όρο, το maximum, στο περίπου κτλ., όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα: Βράβευσαν 500 και βάλε φωτογράφους Διόρθωσα στο περίπου 50 εκθέσεις Μέτρησαν μάξιμουμ 100 συμμετοχές Ο αντίστοιχος γράφος που περιγράφει την περίπτωση αυτή παρατίθεται ακολούθως: 162

164 Εικόνα 34. Γράφος φράσεων που τροποποιούν αριθμούς ΕΠΙΘΕΤΑ Υπενθυμίζουμε ότι σύμφωνα με το μεθοδολογικό μας μοντέλο, τα επίθετα δεν περιέχονται στην κατηγορία των προσδιοριστών (Gross M. 1986, σ. 222), καθώς ο ρόλος τους στην πρόταση δεν είναι να συνδέουν τα ρήματα με τα ουσιαστικά (βλ ). Ένα επίθετο μπορεί να χαρακτηρίσει ένα ουσιαστικό με ποικίλους τρόπους. Οι έντυπες γραμματικές αναφέρουν τρία είδη προσδιορισμών (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 555): - τον επιθετικό (1) Ο ήρεμος δικαστής ανακοίνωσε την απόφαση - τον κατηγορηματικό (2) Ο δικαστής ήρεμος ανακοίνωσε την απόφαση 163

165 - και το κατηγορούμενο. 171 (3) Ο δικαστής (που ανακοίνωσε την απόφαση) είναι ήρεμος Από τα τρία αυτά είδη προσδιορισμών, το κατηγορούμενο (είτε υποκειμένου είτε αντικειμένου) αποτελεί συντακτικό όρο της πρότασης από μόνο του καθώς η σύνδεσή του με το προσδιοριζόμενο ουσιαστικό γίνεται μέσω του συνδετικού ρήματος [παράδειγμα (3)]. Αντίθετα, ο κατηγορηματικός και ο επιθετικός προσδιορισμός προσδιορίζουν το ουσιαστικό στο εσωτερικού του ονοματικού συνόλου που αποτελεί έναν ενιαίο συντακτικό όρο στην πρόταση [παραδείγματα (1) και (2)]. Για το λόγο αυτό, η περίπτωση του κατηγορούμενου δεν περιλαμβάνεται σε αυτό το στάδιο της έρευνας, αλλά καταγράφεται μεταξύ των συντακτικών όρων που μπορεί να λάβει ένα ονοματικό σύνολο (βλ. κεφ. 4). Όσον αφορά τη διαφορά μεταξύ του επιθετικού και του κατηγορηματικού προσδιορισμού, ο πρώτος αποδίδει μια μόνιμη ιδιότητα στο ουσιαστικό [παράδειγμα (4)], ενώ ο δεύτερος μια προσωρινή (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 213) [παράδειγμα (5)]. (4) Ο ήρεμος δικαστής ανακοίνωσε την απόφαση (Ο δικαστής ήταν ήρεμος και πριν ανακοινώσει την απόφαση) (5) Ο δικαστής ήρεμος ανακοίνωσε την απόφαση (Ο δικαστής ήταν ήρεμος την ώρα που ανακοίνωσε την απόφαση) Η διαφορά αυτή συνήθως εντοπίζεται από τη θέση του προσδιορισμού σε σχέση με το ουσιαστικό: ο επιθετικός προσδιορισμός προηγείται του ουσιαστικού, ενώ ο κατηγορηματικός ακολουθεί (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 213). Ωστόσο, όταν το ονοματικό σύνολο έχει τη θέση του πρώτου αντικειμένου (NP1) κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιώνεται. Αντιθέτως, το επίθετο, μπορεί να τοποθετείται είτε αριστερά είτε δεξιά 171 Οι Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton (2002, σ. 281) ομαδοποιούν τις δύο πρώτες περιπτώσεις (επιθετικό και κατηγορηματικό προσδιορισμό) στην προσδιοριστική λειτουργία του επιθέτου, σε αντιδιαστολή με την κατηγορηματική (κατηγορούμενο). 164

166 από το ουσιαστικό, χωρίς να διαφοροποιείται καθόλου το νόημα [πρβλ. παραδείγματα (6)- (7) και (8)-(9)]. (6) Αγόρασε ένα παλιό σπίτι (7) Αγόρασε ένα σπίτι παλιό (8) Φορούσε ένα πράσινο πουλόβερ (9) Φορούσε ένα πουλόβερ πράσινο Επομένως, στη μελέτη μας συμπεριλάβαμε αδιακρίτως τόσο την περίπτωση που το επίθετο προηγείται όσο και την περίπτωση που έπεται. Στο γράφο που ακολουθεί φαίνεται το απόσπασμα της γραμματικής που δηλώνει τη δυνατότητα εμφάνισης του επιθετικού προσδιορισμού είτε πριν (τμήμα Α του γράφου) είτε μετά το ουσιαστικό (τμήμα Β του γράφου): Εικόνα 35. Απόσπασμα γράφου όπου ο επιθετικός προσδιορισμός προηγείται ή έπεται του ουσιαστικού Τέλος, όταν το ονοματικό σύνολο εισάγεται με οριστικό άρθρο, υπάρχει η δυνατότητα επανάληψης του οριστικού άρθρου με το επίθετο πριν ή μετά το ουσιαστικό (Stavrou, 1991; Androutsopoulou, 1995; Kolliakou, 1997; Alexiadou & Wilder, 1998). Για παράδειγμα: (10α) Είδαμε τα παλιά τα κτήρια Στον παρακάτω γράφο παρατηρούμε την εμφάνιση της ακολουθίας οριστικό άρθρο + επίθετο (η οποία δηλώνεται στο πλαίσιο Α) πριν και μετά από την ακολουθία οριστικό άρθρο + ουσιαστικό (η οποία δηλώνεται πλαίσιο Β). 165

167 Εικόνα 36. Απόσπασμα γράφου επανάληψης άρθρου με τον επιθετικό προσδιορισμό Στη μελέτη μας, έχουν συμπεριληφθεί και αυτές οι περιπτώσεις. Επιπλέον, στην κατηγορία των επιθέτων έχουμε συμπεριλάβει τις παθητικές μετοχές, καθώς λειτουργούν και ως επίθετα (Sklavounou 1997, σ. 38) [πρβλ. παραδείγματα (11) και (12)]. (11) Οι επιστήμονες προτείνουν έναν ισορροπημένο τρόπο ζωής (12) Οι επιστήμονες προτείνουν ένα σύγχρονο τρόπο ζωής Παρόλα αυτά, οι μετοχές εκτός από την επιθετική τους ιδιότητα μπορεί να εμφανίζουν παράλληλα και τη ρηματική τους ιδιότητα [παράδειγμα (13)]. (13) Είναι ένα προγραμματισμένο από εμάς λογισμικό Πράγματι, το σύνολο από εμάς αποτελεί εμπρόθετο προσδιορισμό του ποιητικού αιτίου στη μετοχή προγραμματισμένο, καθώς προκύπτει από την παθητική φωνή του ρήματος προγραμματίζω (Εμείς προγραμματίσαμε το λογισμικό-> Το λογισμικό προγραμματίστηκε από εμάς). Η ιδιότητα αυτή δεν μελετάται στο πλαίσιο της αναγνώρισης του ονοματικού συνόλου. Ακολουθεί ένας γράφος που χρησιμοποιήθηκε για την περιγραφή των επιθέτων, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται οι παθητικές μετοχές (σύμβολο VP:K) και η δυνατότητα χρήσης του 166

168 αρνητικού μορίου μη (π.χ. μη ανανεωμένος). Τέλος, στο γράφο αυτό περιγράφεται και η δυνατότητα επανάληψης της δομής αυτής περισσότερες από μία φορές με τη χρήση αντίστοιχης στίξης (χρήση κόμματος) ή συνδέσμου (σύμβολο CONJ). Εικόνα 37. Γράφος περιγραφής τμήματος του επιθετικού προσδιορισμού Στο απόσπασμα του συμφραστικού πίνακα που ακολουθεί, παρατηρούμε τα αποτελέσματα που λαμβάνουμε από την εφαρμογή των παραπάνω γράφων: Εικόνα 38. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ονοματικού συνόλου με επιθετικό προσδιορισμό Όπως φαίνεται στην εικόνα, τα μπλε υπογραμμισμένα σύνολα είναι αυτά που αναγνωρίστηκαν από την εφαρμογή των εν λόγω γράφων. Τα σύνολα αυτά παραθέτονται μαζί με το συγκείμενό τους. Όπως βλέπουμε, στα σύνολα που αναγνωρίσαμε περιλαμβάνονται επίθετα (π.χ. μεγάλους, απίθανους κτλ), παθητικές μετοχές (π.χ. απαιτούμενους) αλλά υπάρχει και ταυτόχρονη παρουσία προσδιοριστών σε διάφορα σημεία (π.χ. τους μεγάλους τους καλλιτέχνες, τους απλούς δικούς μας χαρταετούς). Τέλος, παρατηρούμε ότι αναγνωρίστηκαν και περισσότερα του ενός επίθετα που συνδέονται με το σύνδεσμό και (π.χ. τους απλούς και ταπεινούς ανθρώπους). 167

169 6.4.3 ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ Εκτός από τα παραπάνω στοιχεία, ένα ονοματικό σύνολο με κεφαλή ένα ουσιαστικό μπορεί να περιέχει και επιρρήματα. Τα επιρρήματα παρουσιάζουν μεγάλη πολυπλοκότητα στη σύνταξη, καθώς μπορούν να προσδιορίζουν πάρα πολλά στοιχεία (Νάκας 1987, σσ ). Για παράδειγμα: Έφαγε πολύ (το επίρρημα προσδιορίζει το ρήμα) Είναι πολύ όμορφη (το επίρρημα προσδιορίζει το επίθετο) Προφανώς κανείς δεν τους ανάγκασε (το επίρρημα προσδιορίζει την πρόταση) Στις περιγραφές μας, έχουμε συμπεριλάβει αποκλειστικά την περίπτωση όπου τα επιρρήματα βρίσκονται στο εσωτερικό των ονοματικών συνόλων. Για παράδειγμα: Επικαλείται πολύ συχνά τον άλλοτε πρόεδρο της Βραζιλίας για τις επιτυχίες του στην οικονομία Δεν μπόρεσαν να βρουν τρόπο να βοηθήσουν τον βαριά τραυματισμένο υποπλοίαρχο Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι στα επιρρήματα περιλαμβάνουμε εκτός από τα μονολεκτικά επιρρήματα και τις φράσεις που λειτουργούν συντακτικά ως επιρρήματα και μπορούν να τα αντικαταστήσουν στον παραδειγματικό άξονα (Voyatzi 2006, σ. 9). [πρβλ. παραδείγματα (1) και (2)]. 172 (1) Το μέτρο αυτό θα μπορούσε να ανατρέψει την ασταμάτητη πορεία της ύφεσης (2) Το μέτρο αυτό θα μπορούσε να ανατρέψει την χωρίς σταματημό πορεία της ύφεσης Πιο συγκεκριμένα, στους γράφους μας έχουμε συμπεριλάβει τόσο τα μονολεκτικά επιρρήματα όσο και τις ημι-παγιωμένες δομές επιρρημάτων που έχουν συλλεχθεί και καταγραφεί από τη Voyatzi (2006). Τα επιρρήματα αυτά μπορούν να συνοδεύουν επίθετα, αλλά μπορεί να προσδιορίζουν το ουσιαστικό χωρίς την παρουσία επιθέτων. Ο γράφος που 172 Οι φράσεις αυτές συχνά ονομάζονται στη βιβλιογραφία και ως επιρρηματικά (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 339). 168

170 περιγράφει τις δυνατότητες συνδυασμού ενός επιρρήματος και ενός επιθετικού προσδιορισμού είναι ο ακόλουθος: Εικόνα 39. Γράφος επιθετικού προσδιορισμού σε συνδυασμό με επίρρημα Πιο συγκεκριμένα, ο γράφος αυτός (εικόνα 39) επικαλείται σε διάφορα σημεία (σημεία Α) τους επιθετικούς προσδιορισμούς (μέσω ενός εγκιβωτισμένου γράφου με το όνομα epithetikos_prosdiorismos, στον οποίο έχουμε περιγράψει τη μορφή ενός επιθετικού προσδιορισμού), και σε άλλα σημεία (σημεία Β) τα επιρρήματα. 173 Έτσι αναγνωρίζονται οι δομές των παραδειγμάτων (1) έως (4): (1) Συγχώρεσε τον αληθινά μετανιωμένο σύζυγο (πράσινη διαδρομή) (2) Διάλεξε το πάνω ράφι (μπλε διαδρομή) (3) Φόρεσε το άσπρο παντελόνι (κίτρινη διαδρομή) (4) Η μεγάλη σχετικά ποικιλία σε γλυκά τους εντυπωσίασε (κόκκινη διαδρομή) 173 Υπενθυμίζουμε ότι το γκρι χρώμα του πλαισίου δείχνει ότι πρόκειται για επίκληση άλλου γράφου, που ονομάζεται εγκιβωτισμένος γράφος. 169

171 Στα παραδείγματα αυτά, έχουμε υπογραμμίσει τα τμήματα της πρότασης που αναγνωρίζει ο γράφος. Δίπλα σε κάθε παράδειγμα έχουμε επισημάνει το χρώμα της διαδρομής του γράφου που αναγνωρίζει την εν λόγω δομή. Διευκρινίζουμε ότι ο γράφος αυτός δεν αναγνωρίζει το σύνολο του ονοματικού συνόλου, αλλά μόνο το τμήμα εκείνο που απαρτίζεται από επιθετικούς και επιρρηματικούς προσδιορισμούς που τροποποιούν το ουσιαστικό. Με άλλα λόγια, ο γράφος αυτός είναι ενταγμένος σε έναν ευρύτερο γράφο στον οποίο περιλαμβάνονται τα υπόλοιπα τμήματα του ονοματικού συνόλου, όπως π.χ. τα άρθρα. Ακολουθεί ένα απόσπασμα συμφραστικών πινάκων με ονοματικά σύνολα, τα οποία περιλαμβάνουν επιρρήματα και, προαιρετικά, επιθετικούς προσδιορισμούς. Εικόνα 40. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ονοματικών συνόλων με επίρρημα Όπως βλέπουμε στον παραπάνω συμφραστικό πίνακα, έχουν αναγνωριστεί επιρρήματα πριν από ουσιαστικά (π.χ. απανταχού επενδυτές, εκεί χριστιανούς), παθητικές μετοχές (π.χ. γερά οργανωμένους) και επίθετα (π.χ. οικονομικά ισχυρούς) ΑΛΛΕΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ Στις γραμματικές που παρουσιάσαμε μέχρι τώρα, έχουμε μελετήσει τις περιπτώσεις όπου ένα ουσιαστικό προσδιορίζεται από προσδιοριστές, επίθετα ή επιρρηματικούς προσδιορισμούς. Όπως αναφέραμε στο 5.3, ένα ουσιαστικό μπορεί, επιπλέον, να προσδιορίζεται από αναφορική πρόταση [παράδειγμα (1)], ή από άλλα ουσιαστικά [παράδειγμα (2)] (Τσαμαδού-Jacoberger & Χειλά-Μαρκοπούλου, 2006): Οι ίδιες κατηγορίες μαρτυρούνται τόσο στις έντυπες γραμματικές (Holton, Mackridge & Filippaki- Warburton, 2002; Κλαίρης & Μπαμπινιώτης, 2009), όσο και σε επιστημονικές δημοσιεύσεις, όπως π.χ. στο Σετάτο (1992), με διαφορετική, ενίοτε, τυπολογία. 170

172 (1) Του δάνεισα το βιβλίο που διάβασα (2) Διάβασα το βιβλίο του Γιώργου Η περίπτωση της αναφορικής πρότασης, όπως θα δούμε παρακάτω (υποκεφ ), δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστεί στο πλαίσιο τοπικών γραμματικών και για το λόγο αυτό δεν μελετώνται στην παρούσα έρευνα. Όσον αφορά την περίπτωση κατά την οποία ένα ουσιαστικό προσδιορίζεται από ένα άλλο ουσιαστικό, υπάρχουν τρεις υποπεριπτώσεις. - το δεύτερο ουσιαστικό είναι εμπρόθετο: Αγόρασα το σπίτι με τους ηλιακούς θερμοσίφωνες - το δεύτερο ουσιαστικό είναι σε γενική πτώση: Χαιρέτησα τον καθηγητή του αδερφού μου - το δεύτερο ουσιαστικό εκφέρεται ως ομοιόπτωτος προσδιορισμός: Μου σύστησε τη φίλη του τη Μαρία Στο υποκεφ , είδαμε την περίπτωση της γενικής πτώσης, όταν αυτή αποτελεί πρώτο αντικείμενο σε μεταβατικά ρήματα με ένα αντικείμενο που δηλώνει το συγκεκριμένο. Ειδικότερα, μελετήσαμε τη συντακτικο-σημασιολογική σχέση που συνδέει τα δύο ουσιαστικά στο πλαίσιο της μετασχηματιστικής θεωρίας που ακολουθούμε. Στη συνέχεια του κεφαλαίου, θα παρουσιάσουμε το γράφο που κατασκευάσαμε για την εν λόγω περίπτωση (υποκεφ ), καθώς και αυτούς που κατασκευάσαμε για τις περιπτώσεις του εμπρόθετου και του ομοιόπτωτου προσδιορισμού (βλ. υποκεφ και αντίστοιχα). Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, η γλώσσα μπορεί με τους μηχανισμούς που διαθέτει να παράγει άπειρα εκφωνήματα (Lyons 1977, σ. 26). Ωστόσο, οι μηχανισμοί που διέπουν τα ονοματικά αυτά σύνολα είναι πεπερασμένοι. Με άλλα λόγια, παρά το γεγονός ότι τα ονοματικά σύνολα που μπορεί να εκφέρει κάποιος είναι άπειρα και η έκτασή τους μπορεί 171

173 να φτάσει τις δεκάδες λέξεις, ωστόσο οι μηχανισμοί που χρησιμοποιούνται είναι πεπερασμένοι και θεωρούμε ότι, αν περιγραφούν στο σύνολό τους, είναι δυνατή η αυτόματη αναγνώριση οποιουδήποτε ονοματικού συνόλου. Ειδικότερα, όλες οι υποπεριπτώσεις προσδιορισμού ενός ουσιαστικού από ένα άλλο που παραθέτουμε ακολούθως αποτελούν μεγάλα ονοματικά σύνολα (αγγλ. maximal-length noun phrase): Είδα την κοπέλα με τις κοτσίδες Έχασα τα κλειδιά του αδερφού μου Συνάντησα τον ξάδερφό μου το δικηγόρο Τα ονοματικά αυτά σύνολα για να περιγραφούν απαιτούν επανάληψη μιας βασικότερης δομής του ονοματικού συνόλου (αγγλ. base noun phrase) (Ramshaw & Marcus, 1995; Tjong Kim Sang, 2000; Bai, et al., 2006): δηλαδή ενός ουσιαστικού και των προσδιοριστικών του στοιχείων (προσδιοριστές, επίθετα κτλ.). Για το λόγο αυτό, στις περιγραφές μας βασιστήκαμε στους γράφους που κατασκευάσαμε και παρουσιάσαμε στα υποκεφ έως ΑΝΑΦΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Όπως προαναφέρθηκε, υπάρχουν ονοματικά σύνολα τα οποία περιλαμβάνουν δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις στο εσωτερικό τους. Οι προτάσεις αυτές εισάγονται από μια αναφορική αντωνυμία η οποία έχει ιδιαίτερο συντακτικό ρόλο στην πρόταση [παράδειγμα (1)]: συνδέει έναν συντακτικό όρο της δευτερεύουσας πρότασης (αντικείμενο του ρήματος αγόρασα) με έναν της κύριας (αντικείμενο στο ρήμα πούλησα). (1) Πούλησα το αυτοκίνητο [που αγόρασα πέρσι] (2) Πούλησα το αυτοκίνητο [το οποίο αγόρασα πέρσι] Τα ονοματικά αυτά σύνολα αποφασίσαμε να τα διαφοροποιήσουμε από αυτά που περιγράψαμε στο υποκεφ , γιατί η επεξεργασία τους από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή θα πρέπει να γίνει με τελείως διαφορετικό τρόπο από αυτή των υπολοίπων ονοματικών συνόλων. 172

174 Ειδικότερα, ο συντακτικός αναλυτής θα πρέπει να επεξεργαστεί διαφορετικά την πληροφορία αυτή, όχι μόνο όσον αφορά την αναγνώριση της αναφορικής λειτουργίας της λέξης (να αναγνωρίσει σε ποια λέξη αναφέρεται η αντωνυμία), αλλά και όσον αφορά τη συντακτική της λειτουργία, εφόσον καμιά άλλη αντωνυμία δεν εισάγει ολόκληρη πρόταση, εκτός από την αναφορική. 175 Πιο συγκεκριμένα, ένας συντακτικός αναλυτής θα πρέπει να επικαλεστεί κανόνες σχηματισμού προτάσεων για την αναγνώριση της δευτερεύουσας πρότασης, καθώς περιλαμβάνονται σε αυτήν ρήματα αλλά και τα ενδεχόμενα ορίσματά τους, ή άλλοι επιρρηματικοί προσδιορισμοί. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι δεν είναι δυνατή η καταγραφή του συνόλου της δευτερεύουσας αναφορικής πρότασης σε επίπεδο τοπικών γραμματικών. Όπως έχουμε αναφέρει (βλ. 6.1), οι τοπικές γραμματικές που κατασκευάσαμε δε λαμβάνουν υπόψη τη σύνταξη του ρήματος, αλλά περιορίζονται σε αποκλειστικά μορφολογικές πληροφορίες. Ως εκ τούτου, στην έρευνά μας, για την κατηγορία των ονοματικών συνόλων με αναφορική πρόταση, καταγράψαμε τις αναφορικές αντωνυμίες στους γράφους μας μόνο σε μορφολογικό επίπεδο. Επιπλέον, προσθέσαμε στο αποτέλεσμα της εφαρμογής της γραμματικής, ως επισήμανση, την πληροφορία ότι εισάγει δευτερεύουσα πρόταση, χωρίς να προβούμε σε μελέτη σε βάθος, όπως φαίνεται στην εικόνα: 175 Η αναφορική λειτουργία θα πρέπει να μελετηθεί συνολικά στη γλώσσα, καθώς δεν εντοπίζεται μόνο στις αναφορικές αντωνυμίες ή στους υπόλοιπους προσδιοριστές, αλλά και στο εσωτερικό των ρημάτων (Ευθυμίου, 1992a; b) (πρβλ. παρακάτω παραδείγματα). Η Κατερίνα κοιτάζεται στον καθρέφτη Η Κατερίνα κοιτάζει τον εαυτό της στον καθρέφτη Ο Γιάννης και η Μαρία αγαπιούνται Ο Γιάννης και η Μαρία αγαπούν ο ένας τον άλλον *Ο Γιάννης και η Μαρία αγαπούν τον εαυτό τους 173

175 Εικόνα 41. Γράφος αναφορικής αντωνυμίας που συντάσσεται με πρόταση Ακολουθεί απόσπασμα από τα αποτελέσματα που λαμβάνουμε μετά την εφαρμογή του εν λόγω γράφου: Εικόνα 42. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα αναφορικών αντωνυμιών με επισήμανση ότι ακολουθεί δευτερεύουσα πρόταση 174

176 Μια ενδιαφέρουσα διάκριση των αναφορικών αντωνυμιών είναι η διαφοροποίηση αυτών που εισάγουν εξαρτημένες αναφορικές προτάσεις [παράδειγμα (3)] από αυτές που εισάγουν ελεύθερες/αοριστολογικές/ακέφαλες αναφορικές προτάσεις [παράδειγμα (4)] (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σσ. 222, 422; Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σσ ). 176 (3) Θα πριμοδοτήσω τον υποψήφιο τον οποίο αδίκησε η Επιτροπή περισσότερο (4) Θα πριμοδοτήσω όποιον αδίκησε η Επιτροπή περισσότερο Η διαφορά τους έγκειται στο ότι οι πρώτες πρσδιορίζουν κάποιο στοιχείο με ονοματική λειτουργία (ουσιαστικό, αντωνυμία κ.ο.κ.) [παράδειγμα (3)], ενώ οι δεύτερες λειτουργούν αυτοδύναμες ως ονοματικό σύνολο [παράδειγμα (4)]. Ωστόσο, οι αναφορικές αντωνυμίες που εισάγουν ακέφαλες αναφορικές προτάσεις μπορούν να αναλυθούν ως εξής: Θα πριμοδοτήσω όποιον αδίκησε η Επιτροπή περισσότερο Θα πριμοδοτήσω αυτόν που αδίκησε η Επιτροπή περισσότερο Οι αναφορικές αντωνυμίες που εισάγουν ακέφαλες αναφορικές προτάσεις καταγράφηκαν σε ξεχωριστό γράφο, καθώς η μετέπειτα επεξεργασία του από το συντακτικό αναλυτή θα πρέπει να είναι διαφορετική ΕΜΠΡΟΘΕΤΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ Ένα ουσιαστικό μπορεί να προσδιορίζεται από ένα εμπρόθετο σύνολο: ένα σύνολο που εισάγεται από μία πρόθεση. Για παράδειγμα: Νοικιάζω το σπίτι με το φράχτη 176 Ειδικότερα, στις αοριστολογικές αναφορικές προτάσεις μετά την αντωνυμία ενδέχεται να υπάρχει η ακολουθία κι αν, και αν, και να (Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σσ. 222, 425). Για παράδειγμα: Θα βρίσω όποιον κι αν δω μπροστά μου 175

177 Στον όρο πρόθεση περιλαμβάνονται τόσο μονολεκτικές (π.χ. για) όσο και σύνθετες προθετικές/εμπρόθετες φράσεις (Νάκας, 1987; Θεοφανοπούλου-Κοντού, 1992; Tachibana, 1993; Holton, Mackridge & Filippaki-Warburton 2002, σ. 357) (π.χ. δίπλα σε). 177 Ωστόσο, ένα προθετικό σύνολο μπορεί να αποτελέσει και συμπλήρωμα σε κάποιο κατηγόρημα [παράδειγμα (1)] ή επιρρηματικό προσδιορισμό [παράδειγμα (2)]: 178 (1) Είπα την αλήθεια στη μητέρα μου (2) Του είπα την αλήθεια στο μπαλκόνι Η επιλογή της σωστής ερμηνείας του προθετικού συνόλου μπορεί να γίνει εφικτή μόνο από έναν συντακτικό αναλυτή, ο οποίος θα λαμβάνει υπόψη τις συντακτικές πληροφορίες των λεξικών. Μόνο με βάση τη συντακτική και σημασιολογική ανάλυση, μπορούμε να διακρίνουμε τις διαφορετικές ερμηνείες στα παρακάτω σύνολα: (3) Αγόρασα το νυφικό με την ουρά VP NP1 (4) Αγόρασα το νυφικό με τη μητέρα μου VP NP1 ADV Για το λόγο αυτό, τα προθετικά σύνολα δεν τα συμπεριλάβαμε καθόλου στις περιγραφές μας ΟΜΟΙΟΠΤΩΤΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ Ένα ουσιαστικό μπορεί να προσδιορίζεται από ένα δεύτερο ουσιαστικό το οποίο αποτελεί ομοιόπτωτο προσδιορισμό. Στην κατηγορία των ομοιόπτωτων προσδιορισμών, 177 Υπάρχουν και άλλοι όροι που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς για τις σύνθετες προθετικές φράσεις, όπως προθετικό επίρρημα, σύνθετη/ημιτελής/νόθος/καταχρηστική πρόθεση, πρόθεση επίρρημα κτλ. (Θεοφανοπούλου- Κοντού, 1995; Φύκιας, 1995). 178 Ανάλογα με τη σημασία, μια πρόθεση ενδέχεται να απαιτεί διαφορετική πτώση (Σετάτος, 1995). Για παράδειγμα: Κατευθύνονται κατά του πρωθυπουργού (Κατά + γενική εχθρική κατεύθυνση) Κατηφόρισε κατά το κέντρο (Κατά + αιτιατική κατεύθυνση) 176

178 περιλαμβάνουμε δύο περιπτώσεις: την παράθεση και την επεξήγηση. Η διαφορά τους έγκειται στο είδος της πληροφορίας που προστίθεται: στην παράθεση προστίθεται μια γενική πληροφορία σε μια ειδική [παράδειγμα (1)], ενώ στην επεξήγηση μια ειδική προστίθεται σε μια γενική πληροφορία [παράδειγμα (2)]. (1) Ο Δημήτρης, ο συμφοιτητής μου, κάνει πρακτική άσκηση σε σχολείο (2) Ο συμφοιτητής μου, ο Δημήτρης, κάνει πρακτική άσκηση σε σχολείο Στην έρευνά μας αναγνωρίσαμε την περίπτωση του ομοιόπτωτου προσδιορισμού χωρίς, ωστόσο, να διαφοροποιήσουμε την παράθεση από την επεξήγηση. Ο διαχωρισμός αυτός δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί σε επίπεδο τοπικών γραμματικών καθώς, όπως αναφέραμε στο 6.3, οι γραμματικές δεν επιτρέπουν την αναγνώριση της σημασιολογικής σχέσης που συνδέει τα δύο ουσιαστικά. Για τον ίδιο λόγο, στην περίπτωση αυτή συμπεριλάβαμε τις περιπτώσεις όπου ένα ουσιαστικό προσδιορίζει ένα άλλο, ως επιθετικός προσδιορισμός. Για παράδειγμα: Ο Σαμαράς συνάντησε τους ευρωπαίους ηγέτες για να συζητήσουν για το επίμαχο θέμα Ακολουθεί ο γράφος που περιγράφει την υπό μελέτη δομή για την αιτιατική αρσενικού του ενικού: Εικόνα 43. Γράφος ομοιόπτωτου προσδιορισμού Παρακάτω, παραθέτουμε ένα απόσπασμα ενός συμφραστικού πίνακα, όπου φαίνονται δομές που αναγνωρίζονται με την εφαρμογή του παραπάνω γράφου: 177

179 Εικόνα 44. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ομοιόπτωτου προσδιορισμού Όπως βλέπουμε στον παραπάνω συμφραστικό πίνακα, αναγνωρίζουμε τόσο την περίπτωση της παράθεσης (π.χ. αυτό το μεγάλο και ενωμένο κόμμα, φορέα ελπίδας), όσο και την περίπτωση ουσιαστικών που λειτουργούν ως επιθετικοί προσδιορισμοί στο δεύτερο ουσιαστικό (π.χ. επαγγελματίες μεταφραστές, ιδιώτες επαγγελματίες κτλ) ΔΟΜΗ «Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική» Όπως έχουμε περιγράψει αναλυτικότερα στο 5.3, στην εν λόγω υποκατηγορία κατατάσσουμε τις δομές στις οποίες το δεύτερο ουσιαστικό βρίσκεται σε γενική, αποκλείοντας τα πολυλεκτικά σύνθετα αυτής της δομής. Για παράδειγμα: Έκλεισε την πόρτα του αυτοκινήτου Διευκρινίζουμε ότι δεν κατασκευάσαμε γράφους για κάθε διαφορετική σημασιολογική υποκατηγορία που αναφέραμε στο 5.3.2, καθώς, όπως δείξαμε, οι υποκατηγορίες αυτές συνδέονται με το κατηγόρημα της πρότασης και θα πρέπει να μελετηθούν στο πλαίσιο μιας πρότασης (Guillet & Leclère, 1981). Επιπλέον, σύμφωνα με όσα εξηγήσαμε στο 6.2, οι γραμματικές που κατασκευάσαμε εφαρμόζονται «τοπικά» στο κείμενο, χωρίς να έχουν πρόσβαση σε συντακτικές πληροφορίες. Όσον αφορά την αυτόματη αναγνώριση όλων των υποπεριπτώσεων, ακολουθεί απόσπασμα του γράφου που κατασκευάσαμε για την αναγνώρισή τους: Εικόνα 45. Γράφος δομής Ουσιαστκό + Ουσιαστικό σε γενική 178

180 Ακολουθεί ένα απόσπασμα του αντίστοιχου συμφραστικού πίνακα που προκύπτει μετά την εφαρμογή του εν λόγω γράφου: Εικόνα 46. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα δομής Ουσιαστικό+Ουσιαστικό σε γενική Στον παραπάνω συμφραστικό πίνακα βλέπουμε περιπτώσεις της δομής Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική, όπου το πρώτο ή το δεύτερο ουσιαστικό προσδιορίζεται από επίθετα (π.χ. την τέλεια αναπαραγωγή του κυττάρου, την τεχνολογία του τρισδιάστατου λέιζερ) ή μετοχές (π.χ. την ανέλκυση ενός ναυαγισμένου φορτηγού πλοίου) ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΓΡΑΦΟΙ-ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ Τέλος, κατασκευάσαμε γράφους που προβλέπουν το συνδυασμό των παραπάνω δομών. Για παράδειγμα: (1) τους φίλους μου τους μουσικούς N Nομοιόπτ (2) τους φίλους μου τους μουσικούς της παράστασης N Nομοιόπτ Ngen (3) την κατοικία του ξαδέρφου μου του πιλότου N Ngen Nομοιόπτ (4) τον πρόεδρο της Επιτροπής του Φεστιβάλ N Ngen Ngen (5) την ταινία του ξαδέρφου του ηθοποιού του Hollywood N Ngen Ngen Ngen 179

181 Παραθέτουμε, ενδεικτικά, το γράφο που περιγράφει τη δομή της πρότασης (2), όπου υπάρχουν τρία επιμέρους ονοματικά σύνολα, δύο σε αιτιατική (ομοιόπτωτος) και ένα τρίτο στη γενική. Εικόνα 47. Γράφος συνδυασμού ομοιόπτωτου και ετερόπτωτου προσδιορισμού Ακολουθεί απόσπασμα του αντίστοιχου συμφραστικού πίνακα: Εικόνα 48. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα συνδυασμού ομοιόπτωτου και ετερόπτωτου προσδιορισμού Στον παραπάνω συμφραστικό πίνακα βλέπουμε περιπτώσεις ομοιόπτωτου προσδιορισμού, όπως τον ορίσαμε στο υποκεφ (π.χ. «την οικιακή βοηθό, ένα ρόλο πολύ διαφορετικό», τους επαγγελματίες προμηθευτές). Επιπλέον ένα από τα δύο ουσιαστικά του ομοιόπτωτου προσδιορισμού προσδιορίζονται από μία γενική (π.χ. προμηθευτές του δήμου, πολιτική πλειοψηφίας). 6.5 ΟΝΟΜΑΤΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ ΜΕ ΚΕΦΑΛΗ ΕΝΑ ΕΝΝΟΟΥΜΕΝΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ Στα παραπάνω υποκεφάλαια (6.4.1 έως ) παρουσιάσαμε τους γράφους που κατασκευάσαμε για την περιγραφή των ονοματικών συνόλων με κεφαλή ένα ουσιαστικό το οποίο εκφέρεται στην πρόταση. Στα κεφάλαια που ακολουθούν, θα παρουσιάσουμε τα ονοματικά σύνολα που έχουν ως κεφαλή ένα ουσιαστικό το οποίο όμως εννοείται. 179 Το ουσιαστικό εννοείται στις περιπτώσεις ουσιαστικοποίησης και αντωνυμιοποίησης, τις οποίες θα δούμε αναλυτικά στα παρακάτω υποκεφάλαια (6.5.1 και αντίστοιχα). 179 Για παρουσίαση των ονοματικών συνόλων με κεφαλή ένα εννοούμενο ουσιαστικό στη γαλλική γλώσσα, βλ. Corblin (1990). 180

182 6.5.1 ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Όπως αναφέραμε παραπάνω (βλ ), με τον όρο ουσιαστικοποίηση εννοούμε τη μετατροπή σε ουσιαστικό μιας λέξης που ανήκει σε άλλο μέρος του λόγου, ή τη χρήση μιας λέξης ή πρότασης ως ουσιαστικού [παράδειγμα (1)]. (1) Έχασα το κινητό μου (=το κινητό μου τηλέφωνο) Όσον αφορά τη διάκριση που κάνουν οι Κλαίρης και Μπαμπινιώτης (2009, σ. 3) που αναφέραμε στο 2.1.2, στο υποκεφάλαιο αυτό θα περιοριστούμε στη συντακτική ουσιαστικοποίηση και όχι στη λεξιλογική που γίνεται σε επίπεδο λέξης. 180 Με άλλα λόγια, δε θα αναφερθούμε στις περιπτώσεις όπου η μορφή της λέξης μετατρέπεται σε άλλη μέσω της μεθόδου της παραγωγής (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σσ ), αλλά στις περιπτώσεις κατά τις οποίες η ίδια η λέξη, διατηρώντας τη μορφή της, αλλάζει γραμματική κατηγορία εξαιτίας της δομής στην οποία απαντάται (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 358). Αυτό, όπως έχουμε πει, επιτυγχάνεται συνήθως με την πρόταξη του οριστικού άρθρου (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2009, σ. 362) [παράδειγμα (2)]. (2) Του είπα τα εξής Ειδικότερα, θα μελετήσουμε τις ουσιαστικοποιήσεις των επιθέτων (Αναστασιάδη- Συμεωνίδη, Ευθυμίου & Φλιάτουρας, 2003; 2012) και των επιρρημάτων. Ο διαχωρισμός των δύο περιπτώσεων (ουσιαστικοποίηση επιθέτου και ουσιαστικοποίηση επιρρήματος) αιτιολογείται, καθώς το επίθετο, με βάση τη βιβλιογραφία ανήκει στην κατηγορία του ονόματος (βλ. ορολογία του υποκεφ. 2), οπότε δεν κρίνεται εύλογη η τοποθέτησή του μεταξύ των άλλων επιρρηματικών στοιχείων που ουσιαστικοποιούνται. Άλλωστε τα επίθετα μπορούν, σε ορισμένες περιπτώσεις, να ουσιαστικοποιούνται ακόμη και χωρίς την 180 Υπενθυμίζουμε ότι στο σύνολο της γραμματικής των Κλαίρη & Μπαμπινιώτη (2009, σ. 3), ο όρος όνομα χρησιμοποιείται με την έννοια του ουσιαστικού εφόσον, σύμφωνα με τους συγγραφείς, το κατεξοχήν όνομα είναι το ουσιαστικό. Δεδομένου ότι ο όρος ουσιαστικοποίηση δεν αναφέρεται καθόλου στο σύνολο της γραμματικής, και δεδομένου του ορισμού που δίνουν για τον όρο ονοματοποίηση, θεωρούμε κατ αντιστοιχία, ότι ο όρος ονοματοποίηση χρησιμοποιείται αντί του όρου ουσιαστικοποίηση. 181

183 παρουσία άρθρου, ενώ το άρθρο είναι απαραίτητο σε όλες τις άλλες περιπτώσεις επιρρηματικών στοιχείων όταν ουσιαστικοποιούνται [βλ. παραδείγματα (3) έως (6)]. (3) Προτιμώ το ζεστό (νερό) (4) Προτιμώ ζεστό (νερό) (5) Προτιμώ το πάνω (διαμέρισμα) (6) *Προτιμώ πάνω (διαμέρισμα) Στα δύο υποκεφάλαια που ακολουθούν, θα αναφερθούμε στα ονοματικά σύνολα με κεφαλή ένα ουσιαστικοποιημένο επίθετο και ένα ουσιαστικοποιημένο επίρρημα αντίστοιχα (βλ και ) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΘΕΤΟΥ Σε αυτό το υποκεφάλαιο, θα μελετήσουμε τις περιπτώσεις ουσιαστικοποίησης ενός επιθέτου. Τα επίθετα αυτά λαμβάνουν τη θέση της κεφαλής του ονοματικού συνόλου, κατόπιν απαλοιφής του ουσιαστικού που προσδιορίζουν. (1α) Αγόρασε το ακριβό αυτοκίνητο (1β) Αγόρασε το ακριβό Σε αυτό το σημείο κρίνουμε σκόπιμο να διαφοροποιήσουμε δύο είδη ουσιαστικοποιημένων επιθέτων: αυτών που έχουν προκύψει από έλλειψη και αυτών που έχουν προκύψει από μετατροπή (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ευθυμίου & Φλιάτουρας, 2003; 2012). Ειδικότερα, τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα που προκύπτουν από έλλειψη είναι αυτά που έχουν υποστεί ονοματική υποδιαγραφή (αγγλ. nominal subdeletion) (Giannakidou & Stavrou, 1999; Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ευθυμίου & Φλιάτουρας, 2003). Με άλλα λόγια πρόκειται για επίθετα που έχουν τη συντακτική θέση ουσιαστικού, επειδή το ουσιαστικό που προσδιορίζεται έχει απαλειφθεί ως εννοούμενο [παραδείγματα (2) έως (4)]. (2) Τελικά φόρεσα το κόκκινο (φουστάνι) (3) Δώστε μου σας παρακαλώ το μικρό (μέγεθος) (4) Τον είδες τον ψηλό (άνδρα); 182

184 Αντίθετα, τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα που προκύπτουν από μετατροπή είναι αυτά που έχουν αποκτήσει συγκεκριμένη ερμηνεία. Ενδέχεται να μην υπάρχει καν εννοούμενο προσδιοριζόμενο ουσιαστικό [παράδειγμα (5)], αλλά και, όταν υπάρχει, να μην προσδίδει το γένος του στο ουσιαστικοποιημένο επίθετο [παράδειγμα (6)]. (5) Το κράτος θα πρέπει να παρέχει κάποια βασικά αγαθά στους άπορους (6) Ο Άλκης βλέπει τα αθλητικά (αθλητική εκπομπή) Στα ουσιαστικοποιημένα επίθετα με μετατροπή δεν είναι απαραίτητο να υπάρχει διαφάνεια στη σημασία τους [παράδειγμα (7)] (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ευθυμίου & Φλιάτουρας, 2003). (7) Θα σου διαβάσω ένα ανέκδοτο Δεδομένου ότι το φαινόμενο της ουσιαστικοποίησης είναι πολύ ευρύ και λαμβάνοντας υπόψη ότι το φαινόμενο αυτό στην ελληνική γλώσσα χαρακτηρίζεται από μεγάλο βαθμό παραγωγικότητας, οι συγγραφείς παρατηρούν ότι υπάρχουν πολλές περιπτώσεις ενδιάμεσων καταστάσεων μεταξύ των ουσιαστικοποιημένων επιθέτων που έχουν προκύψει από έλλειψη και αυτών που έχουν προκύψει από μετατροπή. Το βασικό χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί την έλλειψη από τη μετατροπή είναι ότι η έλλειψη πραγματοποιείται στο συντακτικό επίπεδο, ενώ η μετατροπή στο μορφολογικό. Για παράδειγμα, στη λέξη αστικό (λεωφορείο), παρότι υπάρχει προσδιοριζόμενο ουσιαστικό, το ουσιαστικοποιημένο επίθετο διατηρεί το γένος του εννοούμενου ουσιαστικού και παρουσιάζει διαφάνεια στη σημασία, έχει μια πολύ συγκεκριμένη ερμηνεία και για το λόγο αυτό θεωρείται ότι η ουσιαστικοποίησή του έχει γίνει στο μορφολογικό επίπεδο. Η μελέτη μας, όπως έχουμε παρουσιάσει εκτενώς στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της αυτόματης επεξεργασίας κειμένων, η οποία επιτυγχάνεται, στο μορφολογικό επίπεδο, με τη χρήση ηλεκτρονικών λεξικών. Στα λεξικά αυτά, η μόνη περίπτωση ουσιαστικοποιημένων επιθέτων που δεν έχουν 183

185 καταχωριστεί στα ηλεκτρονικά λεξικά είναι αυτά που έχουν προκύψει από έλλειψη [παράδειγμα (8)]. 181 (8) Έφαγα ένα ροζ (κουφέτο) Άλλωστε, όπως υποστηρίζουν και οι Giannakidou και Stavrou (1999), η διαδικασία της έλλειψης πραγματοποιείται στο συντακτικό επίπεδο και η σημασία της λέξης που προκύπτει εξαρτάται από τα συμφραζόμενα. Πιο συγκεκριμένα, στο παράδειγμα (9), το επίθετο μπλε της δεύτερης πρότασης χαρακτηρίζει το ουσιαστικό αυτοκίνητο, το οποίο έχει αναφερθεί στην προηγούμενη πρόταση. (9) Μου άρεσε και το κόκκινο και το μπλε αυτοκίνητο. Αλλά τελικά θα παραγγείλω το μπλε Αντίθετα, σε όλες τις υπόλοιπες περιπτώσεις ουσιαστικοποίησης, η παρουσία έστω και ενός από τα προαναφερθέντα κριτήρια (απουσία εννοούμενου ουσιαστικού, μη προβλεψιμότητα στο γένος ή τον αριθμό, αδιαφάνεια στη σημασία) συνεπάγεται τουλάχιστον ένα, έστω μικρό, βαθμό παγίωσης και οδηγεί στην καταχώρισή τους σε ηλεκτρονικό λεξικό ως ουσιαστικών, σε συνάρτηση με την αναπτυγμένη τους μορφή, όπου αυτή υπάρχει. 182 Για παράδειγμα: αστικό,αστικό λεωφορείο.n:nns:ans:vns Με βάση τα παραπάνω, προκύπτει ότι όλες οι περιπτώσεις ουσιαστικοποίησης, εκτός της έλλειψης, αναγνωρίζονται ως ουσιαστικά και, επομένως, αναγνωρίζονται από τις προαναφερθείσες περιγραφές των ονοματικών συνόλων που έχουν ως κεφαλή ένα ουσιαστικό (βλ έως 6.4.4). Αντίθετα, στο παρόν υποκεφάλαιο αναφερόμαστε στις περιπτώσεις της έλλειψης. Για παράδειγμα: 181 Για λεπτομέρειες σχετικά με τα κριτήρια καταχώρισης ενός ουσιαστικοποιημένου επιθέτου στα ηλεκτρονικά λεξικά που χρησιμοποιήσαμε βλ. Anastasiadi, et al. (2000), Kyriacopoulou, Mrabti & Yannacopoulou (2002), Φούφη (2012, σσ ). 182 Στις περιπτώσεις αυτές περιλαμβάνουμε και τις ενδιάμεσες περιπτώσεις μεταξύ έλλειψης και μετατροπής. Για αναλυτική παρουσίαση των κριτηρίων εντοπισμού του βαθμού παγίωσης των σύνθετων λέξεων και του τρόπου σύνδεσης των ουσιαστικοποιημένων επιθέτων με την αναπτυγμένη τους μορφή στα ηλεκτρονικά λεξικά βλ. Φούφη (2012). Για λεπτομέρειες στην αμφισημία που παρουσιάζουν τα ουσιαστικοποιημένα αυτά ουσιαστικά, βλ. Anastassiadi, et al. (2000). 184

186 Βρήκα ένα παλιό Για την αναγνώριση των περιπτώσεων αυτών, περιγράφουμε στις τοπικές γραμματικές το συντακτικό περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται. Όπως έχουμε εξηγήσει αναλυτικά στο 6.2, ένα πεπερασμένο αυτόματο περιγράφει μια ακολουθία από λέξεις. Μια τέτοια περιγραφή της δομής των ονοματικών συνόλων δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί αν δεν ληφθεί υπόψη το γλωσσικό περιβάλλον. Όπως φαίνεται στα ακόλουθα παραδείγματα, η δομή που απαιτεί γύρω του ένα επίθετο ως κεφαλή είναι ίδια με αυτή που απαιτεί ένα επίθετο ως προσδιορισμός ενός ουσιαστικού. Η μόνη διαφορά έγκειται στο ότι δεν ακολουθεί ουσιαστικό που να προσδιορίζεται [πρβλ. παραδείγματα (10α)-(10β) και (11α)-(11β)]. (10α)Το ξύλινο του άρεσε περισσότερο (10β) Το ξύλινο τραπέζι του άρεσε περισσότερο (11α) Αυτοί οι αδίστακτοι εξακολουθούν να κυκλοφορούν με πανάκριβα αυτοκίνητα (11β) Αυτοί οι αδίστακτοι πολιτικοί εξακολουθούν να κυκλοφορούν με πανάκριβα αυτοκίνητα Για να λύσουμε το πρόβλημα αυτό, βασιστήκαμε στην περιγραφή των επιθέτων όταν αυτά προσδιορίζουν ουσιαστικά. Πιο συγκεκριμένα, για να αναγνωρίσουμε τα εν λόγω ονοματικά σύνολα, επικαλεστήκαμε το ίδιο τμήμα του γράφου που χρησιμοποιήσαμε για την περιγραφή του επιθέτου ως προσδιορισμού ενός ουσιαστικού (βλ. εικόνα 49, τμήμα Α του γράφου) και χρησιμοποιήσαμε ως γράφο εξαίρεσης την περιγραφή ολόκληρου του ονοματικού συνόλου με κεφαλή ουσιαστικό (τμήμα Β του γράφου). Με άλλα λόγια, εφαρμόζοντας το πεπερασμένο αυτόματο, το σύστημα θα εντοπίσει τα επίθετα εκείνα που δεν προσδιορίζουν ουσιαστικό. Πιο συγκεκριμένα, η περιγραφή του πεπερασμένου αυτομάτου που ακολουθεί μπορεί να αναγνωστεί ως εξής: Αναζήτησε τα επίθετα (τμήμα Α) τα οποία δεν ταυτίζονται με την περιγραφή του ονοματικού συνόλου με κεφαλή ουσιαστικό (τμήμα Β) (= δεν προσδιορίζουν ουσιαστικό). 185

187 Εικόνα 49. Γράφος ουσιαστικοποιημένων επιθέτων Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι στην κατηγορία των επιθέτων έχουμε συμπεριλάβει τις παθητικές μετοχές. Οι Κλαίρης & Μπαμπινιώτης (2009, σσ. 153, 194) τις μετοχές αυτές τις ονομάζουν ρηματικά επίθετα ή επιθετικές μετοχές, επειδή παρουσιάζουν τα ίδια συντακτικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά με τα επίθετα [πρβλ. παραδείγματα (13) και (14)]. 183 (13) Πήρα το ανοιγμένο (14) Πήρα το ανοικτό Ακολουθεί απόσπασμα του αντίστοιχου συμφραστικού πίνακα ύστερα από εφαρμογή της εν λόγω γραμματικής σε αυθεντικά κείμενα: Εικόνα 50. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ουσιαστικοποιημένων επιθέτων 183 Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι οι δύο προτάσεις που ακολουθούν διαφέρουν σημασιολογικά. 186

188 Όπως φαίνεται στον παραπάνω συμφραστικό πίνακα, αναγνωρίσαμε επίθετα τα οποία δεν συνοδεύουν κάποιο ουσιαστικό (π.χ. πλαστικές, αυθεντική, καλύτερες κτλ) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΟΣ Το επίρρημα έχει κατεξοχήν επιρρηματική χρήση στην πρόταση. Τα προσδιοριζόμενα στοιχεία ενός επιρρήματος μπορεί να είναι ποικίλα (Νάκας 1987, σσ ). Μεταξύ αυτών είναι και το ουσιαστικό [παράδειγμα (1α)]. Όταν ένα άρθρο προηγείται του επιρρήματος, τότε αυτό ισοδυναμεί με επιθετικό προσδιορισμό (Νάκας 1987, σ. 32) [παράδειγμα (1β)]. (1α) Απεχθάνομαι τους δίπλα γείτονες (1β) Απεχθάνομαι τους διπλανούς γείτονες Ωστόσο, δεν υπάρχει πάντοτε παράγωγο επίθετο που να δηλώνει την ίδια σημασία [παράδειγμα (2)]. Ακόμη και στην περίπτωση που δεν είναι δυνατή η αντικατάστασή του με παράγωγο επίθετο, η επιθετική χρήση του επιρρήματος δεν παύει να υφίσταται. (2) Απεχθάνομαι τους πάνω γείτονες Όπως και στην περίπτωση των ουσιαστικοποιημένων επιθέτων που προέκυψαν από έλλειψη (βλ ), δεν προβλέπουμε καταχώριση στα λεξικά για την εν λόγω χρήση των επιρρημάτων. Πράγματι, στην περίπτωση στην οποία αναφερόμαστε, το ουσιαστικό που προσδιορίζεται από το επίρρημα ενδέχεται να απουσιάζει [παράδειγμα (3)]. (3) Απεχθάνομαι τους δίπλα Πρόκειται για ουσιαστικοποίηση, κατά την οποία ένα στοιχείο που δεν ανήκει στην κατηγορία του ονόματος εμφανίζεται σε ένα συντακτικό περιβάλλον στο οποίο εμφανίζονται τα ονόματα. Ο μηχανισμός με τον οποίο επιτελείται η ουσιαστικοποίηση είναι, και σε αυτή την περίπτωση, η πρόταξη του οριστικού άρθρου ο, η, το [παράδειγμα (3)]. 187

189 Ενδέχεται να συναντήσουμε και μια πρόθεση ανάμεσα στο οριστικό άρθρο και το επίρρημα [παράδειγμα (4)]. Αυτή η περίπτωση προβλέπεται από τις περιγραφές μας. (4) Απεχθάνομαι τους από κάτω Ειδικότερα, στη μελέτη μας, η περιγραφή της ουσιαστικοποίησης πραγματοποιήθηκε όπως όπως στις έντυπες γραμματικές: με την πρόταξη του οριστικού άρθρου. Για την περιγραφή της ουσιαστικοποίησης θέσαμε γράφους με κεφαλή ουσιαστικό και επίθετο ως εξαιρέσεις (βλ. εικόνα 51), ώστε να μην αναγνωριστούν, εσφαλμένα, μικρότερα τμήματά τους ως ονοματοποιήσεις [παραδείγματα (5) και (6)]. (5) Θα αγοράσω το κάτω διαμέρισμα (6) Θα αγοράσω τα πολύ μικρά Εικόνα 51. Γράφος ουσιαστικοποιημένων επιρρημάτων ΑΝΤΩΝΥΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΗ Όπως αναφέραμε στο , σύμφωνα με τον M. Gross (1986, σ. 28) ο όρος προσδιοριστής περιλαμβάνει επιπλέον και περιπτώσεις κατά τις οποίες οι ίδιες λέξεις έχουν αντωνυμική χρήση [πρβλ. παραδείγματα (1) και (2)]. (1) Αγαπώ εκείνη την κοπέλα (2) Αγαπώ εκείνη 188

190 Το φαινόμενο αυτό ο M. Gross το ονομάζει αντωνυμιοποίηση (γαλλ. pronominalisation) (1986, σ. 28). Πιο συγκεκριμένα, θεωρεί ότι η λέξη εκείνη είναι η ίδια λέξη στις δύο παραπάνω προτάσεις. Και στις δύο περιπτώσεις ανήκει στην ευρύτερη κατηγορία των προσδιοριστών και η σύνδεση των προτάσεων γίνεται με τη διαδικασία της απαλοιφής του ουσιαστικού (γαλλ. effacement): (1) Αγαπώ εκείνη την κοπέλα Αγαπώ εκείνη την κοπέλα (2) Αγαπώ εκείνη Ο M. Gross (1986, σ. 9) επισημαίνει ότι ο διαχωρισμός των παραπάνω χρήσεων ως διαφορετικών γραμματικών κατηγοριών [εκείνη: προσδιοριστής στην πρόταση (1), εκείνη: αντωνυμία στην πρόταση (2)], που γίνεται στη γαλλική παραδοσιακή γραμματική, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία δύο διαφορετικών τάξεων λέξεων οι οποίες δε συνδέονται μεταξύ τους. Αντίθετα, στη μελέτη που έκανε σχετικά με τους προσδιοριστές, έκρινε σκόπιμο να ενοποιήσει τις δύο διαφορετικές λειτουργίες (Gross M. 1986, σ. 38) με τη μέθοδο που εξηγήσαμε παραπάνω. Η ενοποίηση των δύο λειτουργιών υπό τη γενικότερη κατηγορία των προσδιοριστών έχει προταθεί από τα ελληνικά και από άλλους γλωσσολόγους (Tsimpli & Stavrakaki, 1999; Tsimpli, 2004). Για παράδειγμα, σύμφωνα με την Tsimpli (2004), η κοινή μορφή που έχει ο ασθενής τύπος της προσωπικής αντωνυμίας [παράδειγμα (3)] με το οριστικό άρθρο [παράδειγμα (4)] δεν είναι τυχαία, αλλά μαρτυρεί την κοινή ταυτότητα των δύο στοιχείων: (3) Το διάβαζα (4) Το βιβλίο διάβαζα Για την περιγραφή των προσδιοριστών στις τοπικές γραμματικές, καταφύγαμε στην καταγραφή της δομής καθεμιάς από τις λέξεις που περιλαμβάνονται στο λεξικό μας ως προσδιοριστές. Αυτό δικαιολογείται από το γεγονός ότι ο συνδυασμός των προσδιοριστών 189

191 μεταξύ τους δεν διέπεται από καθολικούς κανόνες [πρβλ. παραδείγματα (5α) και (5β)] και, επομένως, η αναζήτηση κανόνων και εξαιρέσεων δεν θα είχε ιδιαίτερο νόημα. (5α) Όλοι εκείνοι έφυγαν σε μια ώρα (5β) *Πάντες εκείνοι έφυγαν σε μια ώρα Επιπλέον, για την περιγραφή των αντωνυμιοποιημένων προσδιοριστών, καταφύγαμε στην τεχνική της εξαίρεσης που εφαρμόσαμε και στα ουσιαστικοποιημένα (βλ και ). Τέλος, διαφοροποιήσαμε τους τύπους του ασθενούς τύπου της προσωπικής αντωνυμίας από τις υπόλοιπες περιπτώσεις, καθώς η θέση τους στο πλαίσιο της πρότασης είναι πάντα διαφορετική [πρβλ. παραδείγματα (6α), (6β) και (6γ)]. 184 (6α) Έφαγε το μήλο (6β) *Έφαγε το (6γ) Το έφαγε Ακολουθεί ένα απόσπασμα του γράφου που περιγράφει τις περιπτώσεις αντωνυμιοποίησης των προσδιοριστών: 184 Άλλωστε η δυνατότητα μετασχηματισμού με χρήση του ασθενούς τύπου της προσωπικής αντωνυμίας καταγράφεται ως ξεχωριστή ιδιότητα στους συντακτικούς πίνακες. 190

192 Εικόνα 52. Γράφος αντωνυμιοποίησης προσδιοριστών Ακολουθεί απόσπασμα του αντίστοιχου συμφραστικού πίνακα: Εικόνα 53. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα αντωνυμιοποιημένων προσδιοριστών Όπως παρατηρούμε, οι προσδιοριστές που αναγνωρίζουμε δεν συνοδεύουν κάποιο ουσιαστικό αλλά αποτελούν αυτούσιες ένα συντακτικό όρο (π.χ. τη, αυτό, κανέναν κτλ). 6.6 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάσαμε αναλυτικά τις γραμματικές που κατασκευάσαμε για την αναγνώριση των ονοματικών συνόλων. Σύμφωνα με τον περιορισμό της έρευνας όσον αφορά τη δομή των ονοματικών συνόλων (βλ. 5.2), μας απασχόλησαν αυτά που έχουν ως λεξική κεφαλή τα ουσιαστικά. Προκειμένου να περιγράψουμε τα ονοματικά αυτά σύνολα με ηλεκτρονικές γραμματικές, διαφοροποιήσαμε σε πρώτο επίπεδο τις περιπτώσεις όπου το ουσιαστικό υπάρχει στην πρόταση από αυτές στις οποίες απουσιάζει (περιπτώσεις 191

193 ουσιαστικοποίησης). Όσον αφορά τις περιπτώσεις όπου το ουσιαστικό εισάγεται στην πρόταση, αρχικά αναφερθήκαμε σε όλους τους πιθανούς προσδιορισμούς του ουσιαστικού και περιγράψαμε τις ηλεκτρονικές γραμματικές που κατασκευάσαμε για κάθε περίπτωση. Στη συνέχεια, αναφερθήκαμε στις περιπτώσεις ουσιαστικοποίησης επιθέτων και επιρρημάτων καθώς και στις αντωνυμιοποιήσεις των προσδιοριστών. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάσαμε αρχικά τα εν λόγω φαινόμενα και στη συνέχεια τις αντίστοιχες ηλεκτρονικές γραμματικές. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε τον τρόπο με τον οποίο μπορούν οι ηλεκτρονικές γραμματικές να εξαλείψουν τις μορφολογικές αμφισημίες. Ειδικότερα, αφού ορίσουμε την αμφισημία και τα διάφορα είδη της, θα εστιάσουμε στις μορφολογικές αμφισημίες. Πιο συγκεκριμένα θα εφαρμόσουμε τις γραμματικές μας σε σώμα κειμένων έκτασης λέξεων (βλ ) και θα αξιολογήσουμε το αποτέλεσμα της εφαρμογής αυτής. 192

194 7. ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ Στο προηγούμενο κεφάλαιο περιγράψαμε τα ονοματικά σύνολα που συμπεριλάβαμε στη μελέτη μας και παρουσιάσαμε τους γραμματικούς κανόνες που κατασκευάσαμε για την αυτόματη αναγνώρισή τους. Οι γραμματικές αυτές, λόγω της δυνατότητας αναγνώρισης ενιαίων φράσεων ως δομών, επιτρέπουν την ακριβή μορφολογική περιγραφή των συστατικών ενός ονοματικού συνόλου και ως εκ τούτου την εξάλειψη ορισμένων μορφολογικών αμφισημιών. Στο κεφάλαιο αυτό, θα εστιάσουμε στην εξάλειψη των αμφισημιών που πραγματοποιήσαμε. Αρχικά, στο υποκεφ. 7.1, θα αναφερθούμε στη χρήση του όρου αμφισημία στη γλωσσολογία. Στη συνέχεια, αφού παρουσιάσουμε τα διαφορετικά είδη αμφισημίας που εμφανίζονται κατά την αυτόματη επεξεργασία ενός κειμένου (βλ ), θα περιορίσουμε τη μελέτη μας στις μορφολογικές αμφισημίες (βλ. 7.2). Εφόσον ορίσουμε το πλαίσιο και τη μέθοδο με την οποία θα πραγματοποιηθεί η μείωση των μορφολογικών αμφισημιών (βλ. 7.3), θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα που λάβαμε από την εφαρμογή των γραμματικών μας (βλ. 7.4). 7.1 Ο ΟΡΟΣ ΑΜΦΙΣΗΜΙΑ Ο όρος αμφισημία στην επιστήμη της γλωσσολογίας καλύπτει δύο περιπτώσεις: την πολυσημία (αγγλ. polysemy) και την ομωνυμία (αγγλ. homonymy) (Quine 1960, σ. 129). Σύμφωνα με τον Quine (1960, σ. 129), η διάκριση πολυσημίας-ομωνυμίας βασίζεται στις αρχές της παραδοσιακής λεξικογραφίας: η πολυσημία χαρακτηρίζει μία λέξη (ή έκφραση) η οποία έχει πολλές διαφορετικές σημασίες, ενώ η ομωνυμία χαρακτηρίζει δύο ή περισσότερες διαφορετικές λέξεις οι οποίες έχουν την ίδια μορφή. Ειδικότερα, όταν δύο κοινοί γλωσσικοί τύποι έχουν κοινή ετυμολογική προέλευση, τότε πρόκειται για μία καταχώριση στα έντυπα λεξικά, η οποία έχει διαφορετικές σημασίες (Fillmore & Atkins, 2000). 185 Για παράδειγμα: 185 O Quine (1960, σ. 129) παρατηρεί ότι συχνά τα κριτήρια με τα οποία διαχωρίζουμε τις σημασίες ώστε να καταλήξουμε σε μονή ή διπλή καταχώριση μιας λέξης δεν μπορούν πάντα να εφαρμοστούν με απόλυτο τρόπο. 193

195 ρεύμα: κίνηση μάζας υγρού ή αερίου προς ορισμένη κατεύθυνση 186 Τον παρέσυρε το ρεύμα του ποταμού ρεύμα: ομαδική κίνηση ή μετακίνηση ανθρώπων Ρεύμα μεταναστών αναμένεται στην Ελλάδα μετά τις ραγδαίες εξελίξεις στη γειτονική χώρα Τα παραπάνω παραδείγματα έχουν καταχωριστεί σε ένα λήμμα, καθώς και οι δύο έννοιες συνδέονται με την έννοια της ροής (είτε υγρού/αερίου, είτε ανθρώπων). Αντίθετα, όταν η ετυμολογική προέλευση δύο κοινών γλωσσικών τύπων δεν είναι κοινή και δεν συνδέονται σημασιολογικά, τότε πρόκειται για δύο καταχωρίσεις στα έντυπα λεξικά και επομένως πρόκειται για δύο διαφορετικές λέξεις (ομωνυμία) (Fillmore & Atkins, 2000). Για παράδειγμα: τύπος: άτομο που ανήκει σε κάποιο συγκεκριμένο τύπο ανθρώπου 187 Είναι δραστήριος τύπος τύπος: το σύνολο των εντύπων και κυρίως των εφημερίδων και των περιοδικών Ο τύπος θεωρείται η τέταρτη εξουσία Όπως έχουμε αναφέρει στο 4.1.1, σύμφωνα με το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετούμε, για κάθε λεκτικό τύπο, κάθε διαφορετική σημασία οδηγεί σε διαφορετική καταχώριση σε ένα ηλεκτρονικό λεξικό. Επομένως, στη μελέτη μας, η διάκριση μεταξύ πολυσημίας και ομωνυμίας δεν υφίσταται. Επιπλέον, στο μοντέλο που υιοθετούμε, η ετυμολογία μιας λέξης δε λαμβάνεται καθόλου υπόψη. Στο πλαίσιο αυτού του μοντέλου, ο M. Gross (2001b) ορίζει μια λέξη ή μια γλωσσική έκφραση ως αμφίσημη όταν έχει πολλές σημασίες. Με τον όρο σημασία, ωστόσο, ο M. Gross δεν περιορίζεται στην έννοια που αποδίδει σημασιολογικά ο εκάστοτε γλωσσικός τύπος, αλλά αφορά οποιαδήποτε γλωσσική ερμηνεία που δίνει ο υπολογιστής στη λέξη αυτή (είτε σε μορφολογικό, είτε σε συντακτικό επίπεδο). Με άλλα λόγια ο όρος αμφισημία 186 Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (1998), λ. ρεύμα. 187 Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (1998), λ. τύπος. 194

196 δεν αφορά μόνο διαφορετική σημασία, αλλά μπορεί να αφορά και διαφορετική μορφολογική ή συντακτική περιγραφή που χαρακτηρίζει κάθε λέξη. Ειδικότερα, στις αμφισημίες που εντοπίζονται σε επίπεδο λέξης, ο M. Gross (2001b) περιλαμβάνει τις ομόγραφες λέξεις [πρβλ. παραδείγματα (1α) και (1β), (2α) και (2β)] που αφορούν το γραπτό λόγο και τις ομόηχες λέξεις [πρβλ. παραδείγματα (3α) και (3β)] που αφορούν τον προφορικό λόγο. (1α) τύπος (1β) τύπος (2α) ρεύμα (2β) ρεύμα (3α) ώμος (3β) όμως Δεδομένου ότι στην έρευνά μας μελετούμε αποκλειστικά το γραπτό λόγο, θα μας απασχολήσουν μόνο οι ομόγραφες λέξεις. Επιπλέον, μια άλλη διάκριση που γίνεται στη διεθνή βιβλιογραφία, είναι αυτή της αμφισημίας (αγγλ. ambiguity) και της ασάφειας (αγγλ. vagueness) (Quine 1960, σ. 126). Πιο συγκεκριμένα, η ασάφεια αφορά χαρακτηριστικά των οποίων η τιμή είναι αδιευκρίνιστη (αγγλ. unspecified). Για παράδειγμα, το γένος στη λέξη συγγενής είναι ασαφές, καθώς μπορεί να αντιστοιχεί είτε στο αρσενικό γένος (ο συγγενής) είτε στο θηλυκό (η συγγενής). Στην υπολογιστική επεξεργασία μιας γλώσσας, οι όροι ασάφεια και αμφισημία θεωρούνται ταυτόσημοι, καθώς όλες οι διαφορετικές τιμές που μπορεί να πάρει ένα χαρακτηριστικό (π.χ. το αρσενικό και το θηλυκό γένος για τη λέξη συγγενής) αποδίδονται μία προς μία και δεν αγνοείται κανένα στοιχείο, ακόμη κι αν είναι άγνωστο. 188 Έτσι, στο ηλεκτρονικό μας λεξικό, η λέξη συγγενής καταχωρίζεται ως εξής: 188 Η χρήση του όρου ασάφεια μαρτυρείται στους Γάκη, Ορφανό & Ιορδανίδου (1999) και Ορφανό (2000). 195

197 συγγενής,συγγενής.n+hum:nms:nfs:vfs 189 Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι για την περιγραφή μιας φυσικής γλώσσας με ηλεκτρονικά λεξικά, η πληρότητα στις περιγραφές είναι απαραίτητη, καθώς οι κανόνες που καταγράφονται στο εσωτερικό ενός συστήματος αυτόματης ανάλυσης της γλώσσας θα πρέπει να διέπονται από συστηματικότητα, προκειμένου να χαρακτηρίζονται από συνοχή (να έχουν ολοκληρωμένη διατύπωση και σαφή δομή) και καθολικότητα (να ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις των υπό μελέτη φαινομένων). Η εξαντλητικότητα στην περιγραφή μιας φυσικής γλώσσας με ηλεκτρονικά μέσα και στην εξάλειψη των αμφισημιών αποτελεί ένα δύσκολο έργο, καθώς οι γλώσσες είναι πολύπλοκες και υπάρχουν πολλαπλά επίπεδα ανάλυσης (π.χ. μορφολογικό, συντακτικό, κειμενικό, κ.ο.κ.). Επομένως, οι διαφορετικές ερμηνείες που μπορούν να δοθούν σε κάθε λέξη και σε κάθε πρόταση από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή είναι πολυάριθμες. 190 Για το λόγο αυτό, οι αμφισημίες, στην υπολογιστική γλωσσολογία, ταξινομούνται με βάση το στάδιο ανάλυσης στο οποίο εμφανίζονται (βλ ). Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί, θα παρουσιάσουμε τα διαφορετικά υποείδη, στηριζόμενοι στην τυπολογία που διατύπωσε η Kyriacopoulou (2005, σ ) για τη Νέα Ελληνική ΕΙΔΗ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ ΚΑΙ ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Κάθε στάδιο ανάλυσης ενός κειμένου συνδέεται με συγκεκριμένα είδη αμφισημίας. Στην πορεία της επεξεργασίας ενός κειμένου ορισμένες αμφισημίες εξαλείφονται σταδιακά. Στο υποκεφάλαιο αυτό, θα παρουσιάσουμε τα διάφορα είδη αμφισημίας και θα συσχετίσουμε την εμφάνισή τους με τα διαφορετικά στάδια επεξεργασίας της γλώσσας. Όπως έχουμε αναφέρει στο , ένα κείμενο αρχικά υπόκειται σε τυπογραφική ανάλυση (προεπεξεργασία ενός κειμένου) (Silberztein 1993, σ. 111). Ειδικότερα, το Unitex κατά την 189 Για λεπτομέρειες όσον αφορά τη χρήση των συμβόλων στα ηλεκτρονικά λεξικά, βλ Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι για το φυσικό ομιλητή, οι διαφορετικές ερμηνείες μιας λέξης ή μιας πρότασης δε δυσχεραίνουν πάντα την ανθρώπινη επικοινωνία (Grice, 1975). Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η επιλογή της σωστής ερμηνείας της λέξης και/ή της πρότασης από το φυσικό ομιλητή γίνεται, συνήθως, υποσυνείδητα. 196

198 τυπογραφική ανάλυση αναγνωρίζει το χαρακτήρα που εισάγει κάθε περίοδο και πριν από αυτόν τοποθετεί το σύμβολο {S} που δηλώνει την αρχή της περιόδου. 191 Για παράδειγμα: {S} Τα έργα που τυγχάνουν ενίσχυσης πρέπει να έχουν εμφανή ευρωπαϊκή διάσταση. Πρώτο είδος αμφισημίας είναι η τυπογραφική αμφισημία. Ένας χαρακτήρας παρουσιάζει τυπογραφική αμφισημία όταν έχει περισσότερες από μία λειτουργίες (Silberztein 1993, σσ ). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της τελείας, η οποία μπορεί να δηλώνει το τέλος μιας περιόδου [παράδειγμα (1)], αλλά μπορεί να εμφανίζεται και σε ένα ακρωνύμιο [παράδειγμα (2)] ή μία συντόμευση [παράδειγμα (3)]. (1) Τον ζήτησε χθες ο υπουργός. (2) Α.Π.Θ. (3) βλ. Μετά τον τεμαχισμό ενός κειμένου σε περιόδους εξαλείφεται το μεγαλύτερο μέρος των τυπογραφικών αμφισημιών, οι οποίες έχουν εμφανιστεί με την έναρξη της προεπεξεργασίας του κειμένου. Για παράδειγμα, μετά την εφαρμογή της γραμματικής που τεμαχίζει σε περιόδους, στον αριθμό δεν θα προστεθεί το σύμβολο {S}. Για παράδειγμα: {S} Η κοινοτική χρηματοδοτική στήριξη μπορεί να φθάσει μέχρι το 50% των συνολικών δαπανών για το έργο και δεν μπορεί να υπερβεί το ποσό των ευρώ Ο επιτυχής τεμαχισμός της παραπάνω περιόδου οφείλεται στο γεγονός ότι στην εν λόγω γραμματική έχουν συμπεριληφθεί γράφοι που περιγράφουν αριθμούς, κατάλογοι με ακρωνύμια, συντομεύσεις, παροιμίες κ.ά. (Κυριακοπούλου, et al., 2007). 192 Μετά την τυπογραφική ανάλυση ενός κειμένου (στάδιο προεπεξεργασίας), το σύστημα προχωρεί στην επεξεργασία του. Για να επιτευχθεί αυτό, θα πρέπει να έχει πρόσβαση σε 191 Το Unitex είναι το σύστημα ανάλυσης που χρησιμοποιήσαμε στην έρευνά μας (βλ ). Απόσπασμα κειμένου τεμαχισμένου σε προτάσεις μέσω του Unitex παρατίθεται στο παράρτημα. 192 Για την αυτόματη επεξεργασία των παροιμιών, βλ. Τσακνάκη (2004). 197

199 μορφολογικές πληροφορίες (Laporte, 2001). Όπως έχουμε αναφέρει στο υποκεφ , το πρώτο στάδιο ανάλυσης αποτελεί η λεξική ανάλυση, η οποία συνίσταται στην αναγνώριση των ελάχιστων λεξικών μονάδων που απαρτίζουν κάθε πρόταση του κειμένου. Αποτέλεσμα της λεξικής ανάλυσης είναι η αντιστοίχιση σε κάθε λημματικό τύπο όλων των πιθανών κλιτών τύπων (ακόμη και αν ο λημματικός τύπος ταυτίζεται με τον κλιτό) και η απόδοση των αντίστοιχων μορφοσημασιολογικών πληροφοριών σε κάθε κλιτό τύπο. Για παράδειγμα: τραπέζι,.n:nns:ans:vns Το σύστημα ανάλυσης αναζητά τις λεξικές μονάδες της πρότασης του κειμένου μεταξύ των κλιτών τύπων του λεξικού και αποδίδει σε αυτές τις αντίστοιχες μορφοσημασιολογικές πληροφορίες που περιέχονται στο λεξικό (αγγλ. tagging). Με άλλα λόγια, μπορεί κανείς να κατανοήσει τη μορφολογική ανάλυση ως την προβολή δύο συστημάτων με τα εξής δεδομένα: από τη μια μεριά το ακατέργαστο κείμενο (μια μη δομημένη γραμμική αλληλουχία τυπογραφικών χαρακτήρων) και από την άλλη το σύστημα με τα λεξικά (ένα σύνολο δομημένων γλωσσικών δεδομένων). Η λεξική ανάλυση συνίσταται στην αντιπαράθεση των δύο αυτών συστημάτων με σκοπό τη δημιουργία ενός τρίτου: μίας σειράς λέξεων συνδεδεμένων με τις γλωσσικές τους ιδιότητες (Silberztein 1993, σσ ). Δεδομένου ότι σε ένα λεξικό υπάρχουν ομόγραφοι κλιτοί τύποι, το σύστημα, προκειμένου να μην υπάρξει απώλεια πληροφορίας (αγγλ. zero silence), αντιστοιχίζει στη λεξική μονάδα της πρότασης όλους τους κλιτούς τύπους του λεξικού με κοινή ορθογραφία (Laporte, 1994a). Έτσι, η μορφολογική ανάλυση έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση σε ένα κείμενο μεγάλου αριθμού αμφισημιών που προκύπτουν από τις πληροφορίες που παρέχουν τα ηλεκτρονικά λεξικά (Silberztein 1993, σ. 154). Οι αμφισημίες αυτές ονομάζονται μορφολογικές. Πιο συγκεκριμένα, μορφολογική αμφισημία έχουμε όταν δύο τύποι του ηλεκτρονικού λεξικού έχουν την ίδια ορθογραφία και διαφέρουν τουλάχιστον σε ένα από τα παρακάτω 198

200 χαρακτηριστικά: το λημματικό τύπο, τη γραμματική κατηγορία, την κλίση τους, το γένος ή τον αριθμό (Courtois, 1996). 193 Σε αυτά τα κριτήρια ορισμού της μορφολογικής αμφισημίας, η Kyriacopoulou (2005, σ. 43) προσθέτει για τα ελληνικά και την πτώση. Ένα παράδειγμα μορφολογικής αμφισημίας αποτελεί ο τύπος καθιστά που αντιστοιχεί στο τρίτο πρόσωπο του ενεστώτα του ρήματος καθιστώ και στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική ουδετέρου του πληθυντικού του επιθέτου καθιστός. Για την ευκολότερη μελέτη των μορφολογικών αμφισημιών, χρησιμοποιείται η μέθοδος των πεπερασμένων αυτομάτων, η οποία παρέχει έναν γραφικό τρόπο αναπαράστασής τους μέσα σε κάθε περίοδο. 194 Στην εικόνα 54 βλέπουμε το παράδειγμα ενός γράφου που αναπαριστά τη γραμμική ακολουθία της πρότασης. Κάθε κόμβος περιέχει μία λέξη του κειμένου και μία ερμηνεία αυτής (με έντονα γράμματα κάτω από τον αντίστοιχο κόμβο βρίσκονται οι πληροφορίες που προκύπτουν από τη λεξική ανάλυση). Οι γραμμές που συνδέουν τους κόμβους δείχνουν τη ροή του κειμένου. Η ανάγνωση του γράφου έχει φορά από αριστερά προς τα δεξιά: ξεκινά από το βέλος στην αριστερή πλευρά του γράφου και συνεχίζει προς τα δεξιά ανάλογα με την πορεία που ορίζουν οι γραμμές. 193 Υπενθυμίζουμε ότι ένας τύπος του ηλεκτρονικού λεξικού αντιστοιχεί σε έναν κλιτό τύπο μιας λεξικής μονάδας. Για παράδειγμα, σε ένα ηλεκτρονικό λεξικό ο τύπος τραπέζι (αιτιατική ενικού) είναι διαφορετικός από τον τύπο τραπέζι (κλητική ενικού). Και οι δύο όμως προέρχονται από τον ίδιο λημματικό τύπο. Για λεπτομέρειες σχετικά με τα μορφολογικά λεξικά, βλ Η χρήση δέντρων έχει προταθεί και για την αναπαράσταση των συντακτικών αμφισημιών στο πλαίσιο της βαθιάς συντακτικής ανάλυσης (αγγλ. parsing) (Seo & Simmons, 1989). 199

201 Εικόνα 54. Γράφος που αντιστοιχεί στο πεπερασμένο αυτόματο του κειμένου Σε λεξικό επίπεδο συναντάται, επίσης, ένα είδος αμφισημίας το οποίο αφορά τη μορφοσύνταξη. Ειδικότερα, η αμφισημία αυτή εντοπίζεται μεταξύ απλών και σύνθετων λεξικών μονάδων: μια ακολουθία δύο απλών λεξικών μονάδων σε μία περίσταση επικοινωνίας τη θεωρούμε μία σύνθετη πολυλεκτική μονάδα, εφαρμόζοντας τα κριτήρια που προτείνει ο G. Gross (1996b, σσ. 9-22) [παράδειγμα (4)], ενώ σε άλλη περίσταση επικοινωνίας η ίδια ακολουθία μπορεί να αποτελέσει ένα σύνολο ελεύθερης δομής [παράδειγμα (5)]. 195 (4) Έχει μαύρη ζώνη στο καράτε (5) Χθες φορούσε μια μαύρη ζώνη Επιπλέον, όπως αναφέραμε στο , υπάρχουν ορισμένες σύνθετες λέξεις της δομής επίθετο + ουσιαστικό (π.χ. αστικό λεωφορείο), στις οποίες το επίθετο ουσιαστικοποιείται και καταχωρίζεται στα ηλεκτρονικά λεξικά ως ουσιαστικό (π.χ. αστικό). 196 Για τις περιπτώσεις αυτές, στα ηλεκτρονικά λεξικά προβλέπεται η ακόλουθη καταχώριση: αστικό,αστικό λεωφορείο.n:nns:ans:vns 195 Ο ορισμός των σύνθετων πολυλεκτικών μονάδων στο πλαίσιο της έρευνάς μας αναλύεται στο υποκεφ Η μελέτη και καταγραφή των περιπτώσεων αυτών έγινε από τη Φούφη (2012). 200

202 Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση επιπλέον αμφισημιών μετά το πέρας της μορφολογικής ανάλυσης. Η εξάλειψη των αμφισημιών που εμφανίζουν σύνθετες πολυλεκτικές μονάδες αποτελεί μια ξεχωριστή μελέτη, καθώς θα πρέπει να εφαρμοστούν επιπλέον σημασιολογικά κριτήρια (Anastasiadi, et al., 2000; Βοσκάκη & Θηλυκός, 2003; Βοσκάκη & Καζαντζή, 2004). Για το λόγο αυτό, οι αμφισημίες αυτές τίθενται εκτός του αντικειμένου της παρούσας έρευνας. Στη συνέχεια, ακολουθεί η συντακτικο-σημασιολογική ανάλυση, κατά την οποία αναγνωρίζονται οι συντακτικές δομές κάθε πρότασης. Στο συντακτικό επίπεδο, η αμφισημία αφορά ευρύτερα τμήματα της πρότασης (αγγλ. chunks) και όχι μεμονωμένες λέξεις. Όπως είδαμε στο 6.3, η επιφανειακή ή ρηχή συντακτική ανάλυση συνίσταται στον τεμαχισμό των προτάσεων σε ευρύτερες δομές, στις οποίες κατά τη βαθιά συντακτική ανάλυση αποδίδεται η συντακτική τους θέση. Για παράδειγμα, η πρόταση Είδα το απόγευμα το φιλαράκι μου μετά το πέρας της επιφανειακής συντακτικής επεξεργασίας αναλύεται ως εξής: (6α) [Είδα]VP [τη Δευτέρα]NP [το φιλαράκι μου]np ή (6β) [Είδα]VP [τη Δευτέρα]ADV [το φιλαράκι μου]np Στα παραπάνω παραδείγματα, παρατηρούμε ότι με την ολοκλήρωση της επιφανειακής συντακτικής ανάλυσης, στο σύνολο τη Δευτέρα αποδίδονται δύο πιθανοί χαρακτηρισμοί: αυτός του ονοματικού συνόλου (NP1) και αυτός του επιρρήματος (ADV). Όπως εξηγήσαμε στο 3.1.2, ένα σύνολο σε διαφορετικά συγκείμενα, μπορεί να έχει ονοματική ή επιρρηματική λειτουργία. Για παράδειγμα, στην παραπάνω πρόταση, όταν ολοκληρωθεί η βαθιά συντακτική ανάλυση, το σύνολο τη Δευτέρα θα πρέπει να έχει επιρρηματική λειτουργία: 201

203 [Είδα]VP [τη Δευτέρα]ADV [το φιλαράκι μου]np Αντίθετα, στην πρόταση (7) το ίδιο σύνολο έχει ονοματική λειτουργία (NP1). (7) Μισώ [τη Δευτέρα]NP1 Επομένως, πριν ολοκληρωθεί η βαθιά συντακτική ανάλυση, στην πρόταση (6) το σύνολο τη Δευτέρα παραμένει αμφίσημο. Η αμφισημία αυτή θα εξαλειφθεί από το συντακτικό αναλυτή με τη χρήση λεξικώνγραμματικών (Gross, M. 1975; Boons, Guillet & Leclère, 1976a; b). Υπενθυμίζουμε ότι σε ένα λεξικό-γραμματική κάθε κατηγόρημα αποτελεί ένα λήμμα και συνοδεύεται από τις σημασιοσυντακτικές ιδιότητες που παρουσιάζουν τα ορίσματά του (βλ ). Το γεγονός ότι ένα ρήμα καταχωρίζεται τόσες φορές όσες είναι και οι σημασίες του (βλ ) έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση ενός άλλου είδους αμφισημίας: αυτής της σημασίας των κατηγορημάτων. Παρακάτω δίνονται παραδείγματα όπου το ρήμα αλλάζω έχει διαφορετικές σημασίες και λειτουργίες. Ο καιρός άλλαξε (μη μεταβατικό) 197 Ο Γιάννης άλλαξε αυτοκίνητο (μεταβατικό, σημασία: αντικαθιστώ) Ο Γιάννης άλλαξε το υπνοδωμάτιό του (μεταβατικό, σημασία: δίνω διαφορετική μορφή) Με την ολοκλήρωση του σταδίου της συντακτικής ανάλυσης (parsing), επιτυγχάνεται η εξάλειψη των συντακτικών, σημασιολογικών και μορφολογικών αμφισημιών (Laporte, 2001). 198 Όσον αφορά τις μορφολογικές αμφισημίες, η εξάλειψή τους γίνεται με βάση τις πληροφορίες που αντλούμε για τη σύνταξη των κατηγορημάτων. 197 Λεξικό της Κοινής Νέας Ελληνικής (1998), λ. αλλάζω. 198 Η εξάλειψη αυτή γίνεται στο μέτρο του δυνατού. Υπάρχουν αμφισημίες που παραμένουν ακόμη και για το φυσικό ομιλητή. 202

204 Για παράδειγμα, στην πρόταση Η ελληνική γλώσσα δεν έγινε επίσημη υπάρχουν οι εξής μορφολογικές αμφισημίες πτώσεων: ο τύπος ελληνική αντιστοιχεί στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού του επιθέτου ελληνικός, ο τύπος γλώσσα αντιστοιχεί στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού του ουσιαστικού γλώσσα και ο τύπος επίσημη αντιστοιχεί στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού του επιθέτου επίσημος. Κατά τη συντακτική ανάλυση, το σύστημα αναγνωρίζει το ρήμα έγινε ως συνδετικό που δέχεται υποκείμενο και κατηγορούμενο στην ονομαστική. Το μεθοδολογικό μοντέλο που υιοθετούμε (βλ. 1.2) προβλέπει την ανάλυση του λόγου μέχρι και το συντακτικό επίπεδο. Κατά συνέπεια, δεν πραγματοποιείται επεξεργασία του κειμένου σε κειμενικό επίπεδο και δεν επιχειρείται η εξάλειψη αντίστοιχων αμφισημιών. 7.2 ΕΙΔΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΜΦΙΣΗΜΙΑΣ Σύμφωνα με τον ορισμό της Courtois (1996), έτσι όπως τον προσάρμοσε για τα ελληνικά η Kyriacopoulou (2005, σσ ), δύο τύποι του ηλεκτρονικού λεξικού θεωρούνται μορφολογικά αμφίσημοι όταν έχουν την ίδια ορθογραφία και διαφέρουν σε ένα τουλάχιστον από τα παρακάτω χαρακτηριστικά: - τη γραμματική κατηγορία. Για παράδειγμα, ο τύπος ήπια αντιστοιχεί στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική του ενικού του θηλυκού και του πληθυντικού του ουδετέρου του επιθέτου ήπιος καθώς και στο πρώτο πρόσωπο του αορίστου του ρήματος πίνω. Σε αυτή την υποκατηγορία εντάσσεται και η περίπτωση των ουσιαστικοποιημένων που οδηγούν σε διπλή λημματογράφηση το λημματικό τύπο. Για παράδειγμα, ο τύπος επίπλων αντιστοιχεί στη γενική πληθυντικού της λέξης έπιπλο και στη γενική πληθυντικού της λέξης επίπλους. 199 Πρόκειται για την περίπτωση ουσιαστικοποίησης με μετατροπή, όπως την ορίσαμε στο

205 - τον τρόπο κλίσης τους. Για παράδειγμα, η μονάδα πάχους αντιστοιχεί σε δύο τύπους: στη γενική ενικού του λήμματος πάχος με ονομαστική πληθυντικού πάχη και στη γενική ενικού του λήμματος πάχος με ονομαστική πληθυντικού πάχη, πάχια και τα πάχητα το γένος. Για παράδειγμα, ο τύπος δικηγόρου αντιστοιχεί στη γενική ενικού του αρσενικού και του θηλυκού της λέξης δικηγόρος. - τον αριθμό. Για παράδειγμα, ο τύπος γκολ αντιστοιχεί σε όλες τις πτώσεις του ενικού και του πληθυντικού αριθμού της λέξης γκολ. - την πτώση. Για παράδειγμα, ο τύπος γίγαντα αντιστοιχεί στη γενική, την αιτιατική και την κλητική ενικού της λέξης γίγαντας. Όταν ένας τύπος αντιστοιχεί σε περισσότερους από έναν λημματικούς τύπους, γραμματικές κατηγορίες ή κλιτικά παραδείγματα, οδηγεί σε διαφορετικές καταχωρίσεις. Επειδή συχνά ένας τέτοιος τύπος μεταφράζεται με ποικίλους τρόπους, ανάλογα με τις διαφορετικές σημασίες ή λειτουργίες του, θα ήταν ορθό να θεωρήσουμε ότι σε επίπεδο λέξεων, η αμφισημία είναι πάντα τυχαίο γεγονός, οφείλεται δηλαδή στο ότι διαφορετικές λέξεις προφέρονται και ορισμένες φορές γράφονται με τον ίδιο τρόπο (Gross, M. 2001b). Αντίθετα, όταν ένας τύπος αντιστοιχεί σε περισσότερα του ενός γένη, αριθμούς ή πτώσεις, τότε οδηγεί σε μία καταχώριση και ονομάζεται άπαξ (Courtois, 1996). Εκτός από τις παραπάνω, στις μορφολογικές αμφισημίες που μελετούμε συμπεριλαμβάνουμε και τις περιπτώσεις ουσιαστικοποίησης των επιθέτων [παράδειγμα (1)] και αντωνυμιοποίησης των προσδιοριστών [παράδειγμα (2)]. 201 (1) Τίμησαν με βραβείο την νεότερη (2) Του έδωσαν αυτά 200 Στο Λεξικό της Κοινής Νέας Ελληνικής του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη οι σημασίες των δύο λέξεων διαχωρίζονται. 201 Στο σημείο αυτό αναφερόμαστε στην ουσιαστικοποίηση με έλλειψη (βλ ). Για το φαινόμενο της αντωνυμιοποίησης των προσδιοριστών, βλ

206 Υπενθυμίζουμε ότι τα φαινόμενα της ουσιαστικοποίησης και της αντωνυμιοποίησης συνδέουν αντίστοιχα τις παρακάτω προτάσεις: (1α) Τίμησαν με βραβείο την νεότερη ηθοποιό (1β) Τίμησαν με βραβείο την νεότερη (2α) Του έδωσαν αυτά τα στοιχεία (2β) Του έδωσαν αυτά Όπως εξηγήσαμε στο , οι εν λόγω περιπτώσεις ουσιαστικοποίησης και αντωνυμιοποίησης δεν οδηγούν σε διαφορετική λημματογράφηση. Με άλλα λόγια, στις δύο προτάσεις [(1α) και (1β) καθώς και (2α) και (2β)], οι υπό μελέτη λέξεις ανήκουν στην ίδια γραμματική κατηγορία. Αντίθετα, η διαφορά στις δύο προτάσεις έγκειται στη διαφορετική λειτουργία των λέξεων, λόγω του διαφορετικού τους γλωσσικού περιβάλλοντος: (1α): φρέσκα: επίθετο, επιθετικός προσδιορισμός στο «μήλα» (1β): φρέσκα: ουσιαστικοποιημένο επίθετο, αντικείμενο στο «έδωσα» (2α): αυτά: προσδιοριστής, προσδιορισμός στο «εργαλεία» (2β): αυτά: αντωνυμιοποιημένος προσδιοριστής, αντικείμενο στο «έδωσα» Στη μελέτη μας, η εξάλειψη των αμφισημιών στις περιπτώσεις αυτές συνίσταται στη διαφοροποίηση των δύο περιπτώσεων. Ειδικότερα, σύμφωνα με την παρουσίαση των γραμματικών στα υποκεφ και αντίστοιχα, υπάρχουν δύο διαφορετικές γραμματικές για να περιγράψουν τις προτάσεις 1α και 1β, με αποτέλεσμα να διαχωριστούν οι δύο λειτουργίες. Το ίδιο ισχύει και για τις προτάσεις (2α) και (2β) (βλ ). 205

207 7.3 ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ Στόχος της μορφολογικής ανάλυσης είναι να καταλήξουμε σε ένα κείμενο κάθε λεξική μονάδα του οποίου θα συνοδεύεται από έναν μόνο χαρακτηρισμό (Dister, 2001), αυτόν που πραγματώνεται στη συγκεκριμένη περίσταση επικοινωνίας. Το στάδιο κατά το οποίο θα πραγματοποιείται η εξάλειψη των αμφισημιών είναι πολύ σημαντικό. Θα πρέπει αφενός να συντελεστεί το συντομότερο δυνατόν, εφόσον δυσκολεύει σημαντικά την αυτόματη ανάλυση (Kyriacopoulou 2005, σ. 42), και αφετέρου να λάβει υπόψη τις διαθέσιμες πληροφορίες σε κάθε στάδιο της ανάλυσης. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω (βλ ), κάποιες από τις μορφολογικές αμφισημίες εξαλείφονται κατά τη συντακτική ανάλυση, με τη χρήση του λεξικού-γραμματικής. Η χρήση του συγκεκριμένου γλωσσικού πόρου κατά τη συντακτική ανάλυση δικαιολογείται από το γεγονός ότι ο καλύτερος τρόπος για να περιγράψει κανείς τις διαφορετικές σημασίες μιας λέξης ή μιας έκφρασης είναι να τις εισαγάγει σε ένα συγκείμενο (Gross, M. 2001b). Έτσι, το λεξικό-γραμματική με τις πληροφορίες που περιέχει για τα συμπληρώματα του κατηγορήματος μπορεί να άρει τις αμφισημίες σε λεκτικούς τύπους εξαρτώμενους από τον πυρήνα της πρότασης. Ακολουθεί ένα απλουστευμένο σχεδιάγραμμα της εξάλειψης αμφισημιών στο συντακτικό επίπεδο: 206

208 Πρόταση υπό ανάλυση: Το παιδί ανακίνησε το γάλα Αποτελέσματα μορφολογικής ανάλυσης (με βάση πληροφορίες λεξικών): παιδί: ανθρώπινο, ονομαστική/αιτιατική/κλητική πτώση γάλα: μη ανθρώπινο, ονομαστική/αιτιατική/κλητική πτώση Κατανεμητικές ιδιότητες του ρήματος ανακινώ: (πληροφορίες που περιέχονται στον πίνακα Λεξικού-Γραμματικής) ανακινώ: - δέχεται για υποκείμενο ένα ανθρώπινο - δέχεται για άμεσο αντικείμενο ένα μη ανθρώπινο Ανάλυση πρότασης από το συντακτικό αναλυτή με βάση τις κατανεμητικές ιδιότητες: ανακινώ: κατηγόρημα το παιδί: υποκείμενο ονομαστική πτώση το γάλα: άμεσο αντικείμενο αιτιατική πτώση Εικόνα 55. Σχεδιάγραμμα εξάλειψης μορφολογικών αμφισημιών Καθίσταται σαφές ότι η εξάλειψη του συνόλου των μορφολογικών αμφισημιών απαιτεί πλήρη συντακτική ανάλυση. Ωστόσο, ο Laporte (2001) θεωρεί ότι η μερική εξάλειψη, ή αλλιώς μείωση, των αμφισημιών, όπου δεν είναι απαραίτητη η πλήρης συντακτική ανάλυση, αποτελεί πιο ρεαλιστικό στόχο. Άλλωστε, όπως επισημαίνει η Kyriacopoulou (2005, σ. 42), ο Silberztein (1993) απέδειξε ότι είναι εφικτή η εξάλειψη κάποιων αμφισημιών πριν τη συντακτική ανάλυση, αμέσως μετά τη λεξική ανάλυση Αντίθετα, σε άλλα προγράμματα λεξικής ανάλυσης (Klein & Simmons, 1963; Dermatas & Kokkinakis, 1989; Pellilo & Refice, 1991; Brill, 1992; Federici & Pirelli, 1992), η λεξική ανάλυση και η εξάλειψη κάποιων 207

209 Επομένως, ως μείωση των αμφισημιών (αγγλ. ambiguity reduction) ορίζεται η διαδικασία που εφαρμόζεται στο αποτέλεσμα της λεξικής ανάλυσης και στοχεύει στην απόρριψη όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού λαθεμένων αναλύσεων με τον απλούστερο και ταχύτερο τρόπο (Laporte, 2001). 203 Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα φιλτράρισμα των αποτελεσμάτων που αποφέρει η αναζήτηση στα λεξικά. 204 Το φιλτράρισμα αυτό διευκολύνει τη συντακτική ανάλυση που ακολουθεί, περιορίζοντας τον αριθμό των εναλλακτικών αναγνώσεων μιας πρότασης (κάθε διαφορετική ανάλυση μιας λέξης σημαίνει και μια διαφορετική ανάγνωση της πρότασης) και τη συνθετότητα των πληροφοριών που θα μεταδοθούν στο συντακτικό αναλυτή (Milne, 1986). Στην παρούσα έρευνα, θα ασχοληθούμε με τη μείωση των μορφολογικών αμφισημιών, η οποία λαμβάνει χώρα μετά το πέρας της λεξικής ανάλυσης. Ειδικότερα, θα ασχοληθούμε με την εξάλειψη των αμφισημιών που αφορούν το γένος, την πτώση και τον αριθμό των στοιχείων που απαρτίζουν τα ονοματικά σύνολα. Για παράδειγμα: Διάβασε το τετράδιο τετράδιο: ονομαστική/αιτιατική/κλητική πτώση, ουδέτερο γένος, ενικός αριθμός, του ουσιαστικού «τετράδιο» Όσον αφορά την εξάλειψη των αμφισημιών μεταξύ των γραμματικών κατηγοριών, η έρευνά μας περιορίζεται στις λέξεις που εντοπίζονται στο εσωτερικό των ονοματικών συνόλων (π.χ. μορφολογικών αμφισημιών γίνεται ταυτόχρονα με αποτέλεσμα με το πέρας της λεξικής ανάλυσης το κείμενο να εμφανίζεται με μειωμένο αριθμό πιθανών ετικετών. Ο σαφής διαχωρισμός των δύο φάσεων που υιοθετούμε διευκολύνει τη διαρκή βελτίωση των δύο διεργασιών: η βελτίωση της πρώτης φάσης επιτυγχάνεται με την πληρέστερη μορφολογική περιγραφή στα λεξικά, ενώ της δεύτερης με την ακριβέστερη περιγραφή του συγκειμένου στους γραμματικούς κανόνες (Laporte, 1994a). Υπενθυμίζουμε ότι η λεξική ανάλυση (αγγλ. lexical tagging) συνίσταται στην αναγνώριση των ελάχιστων μονάδων και στο χαρακτηρισμό αυτών με ετικέτες (αγγλ. tags) και εξασφαλίζει τη γρήγορη πρόσβαση του συστήματος σε γλωσσικά δεδομένα (Laporte, 2001). 203 Θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον όρο μείωση ως μερική εξάλειψη των μορφολογικών αμφισημιών. Από εδώ και πέρα, όταν αναφερόμαστε σε εξάλειψη αμφισημιών, θα εννοούμε την μερική εξάλειψη, ή αλλιώς μείωση, η οποία επιτυγχάνεται με τη χρήση τοπικών γραμματικών. 204 Η έρευνά μας βασίζεται αποκλειστικά σε γλωσσικά δεδομένα και όχι σε στατιστικά δεδομένα. Μελέτες με αντικείμενο την εξάλειψη μορφολογικών αμφισημιών με χρήση στατιστικών δεδομένων έχουν γίνει από τους Levinger, Ornan & Itai (1995), Baayen & Sproat (1996) κ.ά. Τέλος, έχουν προταθεί και υβριδικά μοντέλα που συνδυάζουν τα γλωσσικά δεδομένα με μοντέλα πιθανοτήτων (Sigogne, 2009). 208

210 προσδιοριστές, επίθετα κτλ.) και την αμφισημία που εμφανίζουν με άλλα στοιχεία του ονοματικού συνόλου (π.χ. επιρρήματα). Αυτό το κορίτσι έχει καταφέρει απίστευτα πράγματα απίστευτα: ονομαστική/αιτιατική/κλητική πτώση, ουδέτερο γένος, πληθυντικός αριθμός του επιθέτου «απίστευτος» απίστευτα: επίρρημα Η άρση των αμφισημιών αυτών επιτυγχάνεται με βάση το συγκείμενο, με την εφαρμογή των ίδιων γραμματικών κανόνων που χρησιμοποιήσαμε για την περιγραφή των ονοματικών συνόλων (βλ. κεφ. 6). Αναλυτικότερα, αφού αποδοθούν στις λεξικές μονάδες του κειμένου όλες οι πιθανές ετικέτες με βάση τις πληροφορίες των ηλεκτρονικών λεξικών, απορρίπτονται κάποιες από αυτές τις ετικέτες με την εφαρμογή των τοπικών γραμματικών που περιγράφουν το συγκείμενο. Οι τοπικές γραμματικές αποτέλεσαν το μέσο εξάλειψης αμφισημιών για τις πρώτες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν για την Νέα Ελληνική (Anastasiadi, et al., 2000; Θηλυκός, 2000; Βοσκάκη & Θηλυκός, 2003; Βοσκάκη & Καζαντζή, 2004; Βοσκάκη & Μπακούρα, 2004). Αντίστοιχες διεθνείς έρευνες έχουν εκπονηθεί από τους Koskenniemi (1990), Roche (1992), Silberztein (1993), Voutilainen & Tapanainen (1993), Laporte (1994a; b), Carvalho (2001), Kevers & Kindt (2005), Ranchhod & Eleutério (2008) κ.ά. 205 Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί, θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα που λάβαμε όσον αφορά την άρση των αμφισημιών με τη χρήση των γραμματικών κανόνων που κατασκευάσαμε. 7.4 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Όπως αναφέραμε παραπάνω (7.3), οι γράφοι που χρησιμοποιήσαμε για την εξάλειψη των αμφισημιών είναι οι ίδιοι με αυτούς που χρησιμοποιήσαμε για την αναγνώριση των ονοματικών συνόλων. 205 Για την εξάλειψη αμφισημιών, χρησιμοποιούνται, εναλλακτικά, τοπικές γραμματικές διαφορετικού φορμαλισμού, οι οποίες πραγματοποιούν αποκλειστικά εξάλειψη αμφισημιών, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα ταυτόχρονης ρηχής συντακτικής ανάλυσης (αγγλ. shallow parsing/chunking) (Laporte & Monceaux, 1999; Blanc & Dister, 2004; Blanc, 2006). 209

211 Πιο συγκεκριμένα, στην εικόνα 56, απεικονίζεται η μορφολογική ανάλυση των ουσιαστικών μετά το πέρας της μορφολογικής ανάλυσης. Εικόνα 56. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ουσιαστικών με μορφολογική περιγραφή πριν την εξάλειψη αμφισημιών Όπως βλέπουμε στον παραπάνω συμφραστικό πίνακα, τα ουσιαστικά που αναγνωρίζονται είναι αμφίσημα. Ειδικότερα, για κάθε ουσιαστικό υπάρχουν τρεις διαφορετικές μορφολογικές ερμηνείες που χωρίζονται με την άνω κάτω τελεία: ονομαστική θηλυκού του ενικού (Nfs), αιτιατική θηλυκού ενικού (Afs) και κλητική θηλυκού ενικού (Vfs). Αντίθετα, στην εικόνα 57 παραθέτουμε απόσπασμα από το αποτέλεσμα της μορφολογικής περιγραφής των ίδιων λέξεων, μετά την εφαρμογή των γραμματικών αναγνώρισης ονοματικών συνόλων. Εικόνα 57. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ονοματικών συνόλων μετά την εφαρμογή τοπικών γραμματικών Όπως βλέπουμε, η αμφισημία της πτώσης έχει εξαλειφθεί χάρη στο συγκείμενο και η μορφολογική περιγραφή περιορίζεται στην αιτιατική (Afs). Σε περίπτωση όπου τα συστατικά στοιχεία του ονοματικού συνόλου δεν το επιτρέπουν, τα ονοματικά σύνολα παραμένουν αμφίσημα και εξάγονται δύο διαφορετικές μορφολογικές 210

212 ερμηνείες. Ακολουθεί ένα απόσπασμα συμφραστικού πίνακα, όπου η αμφισημία παραμένει. Εικόνα 58. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα ονοματικών συνόλων με μορφολογική αμφισημία Αφού αφαιρέσαμε τις περιπτώσεις αμφισημίας από τα αποτελέσματα των συμφραστικών πινάκων, ενσωματώσαμε τα αποτελέσματα στο κείμενο, όπως εξηγήσαμε στο υποκεφάλαιο Στην παρακάτω εικόνα φαίνεται το κείμενο σε μορφή.txt με ενσωματωμένο το αποτέλεσμα του συμφραστικού πίνακα της εικόνας 58. Εικόνα 59. Ενσωμάτωση αποτελεσμάτων εφαρμογής γραμματικών στο κείμενο Στη συνέχεια προχωρήσαμε στην αξιολόγηση της εξάλειψης των αμφισημιών. Ειδκότερα, η διαδικασία της αξιολόγησης πραγματοποιήθηκε ως εξής: σε σώμα κειμένων έκτασης λέξεων δημοσιογραφικού λόγου, προερχόμενο από άρθρα δημοσιευμένα στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, εφαρμόσαμε τους γράφους που κατασκευάσαμε και παρουσιάσαμε στο κεφ. 6, όπως δείξαμε παραπάνω. 207 Προκειμένου να αξιολογήσουμε τα αποτελέσματα που λάβαμε, παράλληλα με την παραπάνω εργασία, πραγματοποιήσαμε χειρωνακτική επισημείωση του ίδιου σώματος κειμένων, όσον αφορά τη μορφολογική περιγραφή των ονοματικών συνόλων. Στόχος της επισημείωσης είναι να γνωρίζουμε τα ιδανικά αποτελέσματα που επιζητούμε, προκειμένου να επιτευχθεί η σύγκριση. Η σύγκριση έγινε ημι-αυτόματα με ένα εργαλείο που 206 Αυτό πραγματοποιήθηκε με τη χρήση επιπλέον γράφων εξαίρεσης, στους οποίους περιγράφονταν αδρομερώς ονοματικά σύνολα σε ονομαστική, γενική, κλητική πτώση καθώς και σύνολα που εισάγονταν από πρόθεση. Επιπλέον, η εφαρμογή των γράφων έγινε με τη λειτουργία forbid ambiguous outputs, ώστε να αποφευχθούν δύο διαφορετικές αναγνώσεις του ίδιου συνόλου. 207 Για αναλυτική περιγραφή του σώματος κειμένων, βλ

213 κατασκευάσαμε με τη γλώσσα προγραμματισμού PERL. 208 επισημειωμένου κειμένου. Ακολουθεί ένα απόσπασμα {Στόχος,στόχος.N:Nms} {είναι,είμαι.v:p3s} {η,η.det+def:nfs} {ανάδειξη,ανάδειξη.n:nfs} {του,του.det+def:gms} {πολιτισμού,πολιτισμός.n:gms} {των,των.det+def:gnp} {κρατών μελών,κράτος μέλος.n:gnp}, {προβάλλοντας,προβάλλω.v:g} {την,την.det+def:afs} {εθνική,εθνικός.a:afs} {και,και.conj} {τοπική,τοπικός.a:afs} {ιδιομορφία,ιδιομορφία.n+abst:afs} Στη συνέχεια, συγκρίναμε αυτόματα τα αποτελέσματα αυτά με τα αποτελέσματα που λάβαμε μετά την εφαρμογή των γράφων. Όπως προαναφέραμε, η μελέτη μας εστιάζεται στις μορφολογικές αμφισημίες που εμφανίζονται μεταξύ των πτώσεων, του γένους, του αριθμού, της γραμματικής κατηγορίας, καθώς επίσης και στα φαινόμενα ουσιαστικοποίησης και αντωνυμιοποίησης (βλ. 6.5 και αντίστοιχα). Στο υποκεφάλαιο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε το σύνολο των αμφισημιών αυτών που εντοπίσαμε στο σώμα κειμένων, ενώ στο υποκεφ , θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα της εξάλειψης των αμφισημιών αυτών ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ ΣΩΜΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ Στο σώμα κειμένων που χρησιμοποιήσαμε εντοπίστηκαν ονοματικά σύνολα. 209 Στους πίνακες που ακολουθούν καταγράφονται οι αμφισημίες που εντοπίσαμε σε αυτά. Στις καταμετρήσεις αυτές, διευκρινίζουμε ότι, όταν σε έναν κλιτό τύπο αντιστοιχούν δύο πτώσεις [π.χ. ο τύπος μυ στην κλίση του ουσιαστικού μυς στον ενικό, βλ. παράδειγμα (1)], αριθμούμε μία αμφισημία όταν σε έναν κλιτό τύπο αντιστοιχούν τρεις πτώσεις [π.χ. ο τύπος τομέα στην κλίση του ουσιαστικού τομέας στον ενικό, βλ. παράδειγμα (2)] αριθμούμε δύο κ.ο.κ. (1α) μυς (2α) τομέας 208 Η σύγκριση επιτεύχθηκε με ένα πρόγραμμα που κατασκεύασε οιωνάς Μιχαηλίδης, το οποίο προσαρμόσαμε ανάλογα με τις ανάγκες της παρούσας μελέτης. 209 Ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί στη βασική δομή του ονοματικού συνόλου (αγγλ. base noun phrase), η οποία, όπως αναφέραμε στο 6.4.4, μπορεί να σχηματίζει απλά ή πολύπλοκα ονοματικά σύνολα (Ramshaw & Marcus, 1995; Tjong Kim Sang, 2000; Bai, et al., 2006). Η καταμέτρηση έγινε με το σύστημα Unitex. 212

214 μυός μυ/μυν μυ τομέα τομέα τομέα Ο πίνακας 8 αφορά τις αμφισημίες οι οποίες εντοπίζονται σε μία λημματογράφηση. Με άλλα λόγια, οι αμφισημίες αυτές καταγράφονται στην ίδια σειρά στο ηλεκτρονικό λεξικό [βλ. παραδείγματα (1β) και (2β)]. (1β) μυ,μυς.n:ams:vms (2β) τομέα,τομέας.n:gms:ams:vms Χαρακτηριστικό στο οποίο εμφανίζεται η αμφισημία Αριθμός αμφισημιών Πτώση Γένος Αριθμός 170 Πίνακας 9 Αμφισημίες στην πτώση, το γένος και τον αριθμό Όπως παρατηρούμε, οι περισσότερες αμφισημίες εντοπίζονται στην πτώση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στα περισσότερα ουσιαστικά και επίθετα θηλυκού και ουδετέρου γένους, η ονοματική, η αιτιατική και η κλητική έχουν κοινό τύπο. Για παράδειγμα: (3) θάλασσα (4) ωραίο θάλασσας ωραίου θάλασσα ωραίο θάλασσα ωραίο θάλασσες θαλασσών θάλασσες θάλασσες ωραία ωραίων ωραία ωραία Λιγότερες είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες το αρσενικό είναι αμφίσημο με το θηλυκό (π.χ. ο συνήθης, η συνήθης, το σύνηθες) ή το ουδέτερο (π.χ. ο κυβερνών, η κυβερνώσα, το κυβερνών), ενώ σπανιότερες είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες τύποι που βρίσκονται σε διαφορετικό αριθμό έχουν κοινό τύπο (π.χ. το τραμ, τα τραμ) 213

215 Ο πίνακας 9 περιλαμβάνει τις αμφισημίες που εντοπίζονται μεταξύ διαφορετικών γραμματικών κατηγοριών [πρβλ. παραδείγματα (5) και (6)]. 210 (5) Η Μαργαρίτα πήγε σε ένα πάρτι (σε: πρόθεση) (6) Σε είδα (σε: αντωνυμία) Οι αμφισημίες αυτές οδηγούν σε διαφορετική λημματογράφηση. Ο τύπος σε των παραδειγμάτων (5) και (6) αντιστοιχεί στις λημματογραφήσεις (7) και (8) αντίστοιχα. (7) σε,.prep (8) σε,εσύ.pro+2s+pers:ams:afs Γραμματικές κατηγορίες μεταξύ των οποίων Αριθμός αμφισημιών εμφανίζεται η αμφισημία αντωνυμία-πρόθεση επίρρημα-επίθετο 170 άλλες περιπτώσεις 90 Πίνακας 10 Αμφισημίες μεταξύ γραμματικών κατηγοριών Σύμφωνα με τα δεδομένα του πίνακα, οι γραμματικές κατηγορίες που εμφανίζουν τη μεγαλύτερη αμφισημία είναι οι αντωνυμίες και οι προθέσεις. 211 Όπως είδαμε στα παραδείγματα (7) και (8), πρόκειται συνήθως για τις λέξεις με και σε οι οποίες είναι λέξεις με μεγάλη συχνότητα στα κείμενα. Λιγότερο συχνές είναι οι περιπτώσεις αμφισημίας μεταξύ επιρρημάτων και επιθέτων. Πρόκειται κυρίως για τους λεκτικούς τύπους των επιθέτων όταν βρίσκονται στο ουδέτερο γένος [π.χ. ο τύπος εξαιρετικά στην πρόταση (9)] που είναι αμφίσημοι με το παράγωγο επίρρημα [π.χ. ο τύπος εξαιρετικά στην πρόταση (10)]. (9) Χθες γνώρισα κάτι εξαιρετικά παιδιά (10) Του έδωσε μια εξαιρετικά πολύπλοκη υπόθεση 210 Αναφερόμαστε αποκλειστικά στις γραμματικές κατηγορίες που εντοπίζονται σε ονοματικά σύνολα. 211 Για την εξάλειψη των αμφισημιών αυτών, κατασκευάσαμε κάποιες επιπλέον τοπικές γραμματικές, ίδιου μορφότυπου, που περιλαμβάνουν τις προσωπικές αντωνυμίες (ισχυρό και αδύναμο τύπο). 214

216 Στην τελευταία κατηγορία έχουμε συμπεριλάβει τις περιπτώσεις όπου ένας τύπος εντός του ονοματικού συνόλου είναι αμφίσημος με ένα ρήμα [π.χ. ο τύπος ήπια στα παραδείγματα (11) και (12)]. (11) Του επέβαλαν μια ήπια ποινή (12) Χθες ήπια μια δροσερή μπίρα Αυτές αποτελούν σπάνιες περιπτώσεις και η εξάλειψή τους δεν αποτέλεσε αντικείμενο της μελέτης μας. Τέλος, στον πίνακα που ακολουθεί, καταγράψαμε τις περιπτώσεις αντωνυμιοποίησης των προσδιοριστών και ουσιαστικοποίησης των επιθέτων. Όπως προαναφέραμε, η αμφισημία στις περιπτώσεις αυτές δεν αφορά διαφορετική κατηγορία των λέξεων [πρβλ. παραδείγματα (13) και (14)]. (13) Δώσε μου το κίτρινο πουκάμισο κίτρινο: επίθετο (14) Δώσε μου το κίτρινο κίτρινο: ουσιαστικοποιημένο επίθετο που λημματογραφείται στα λεξικά ως επίθετο 212 Άλλα φαινόμενα Αριθμός αμφισημιών αντωνυμιοποίηση προσδιοριστή ουσιαστικοποίηση επιθέτου 253 Πίνακας 11 Αμφισημίες στα φαινόμενα αντωνυμιοποίησης και ουσιαστικοποίησης Όπως φαίνεται από τον πίνακα, η αμφισημία στους προσδιοριστές έχει πολύ υψηλή συχνότητα στα κείμενα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στους προσδιοριστές που μπορούν να αντωνυμιοποιηθούν συγκαταλέγονται και τα άρθρα [πρβλ. παραδείγματα (15) και (16)], τα οποία έχουν πολύ υψηλή συχνότητα εμφάνισης στο λόγο. (15) Έφαγε το επιδόρπιο 212 Για λεπτομέρειες σχετικά με την ουσιαστικοποίηση επιθέτων, βλ

217 το: προσδιοριστής (16) Το έφαγε το: αντωνυμιοποιημένος προσδιοριστής 213 Όσον αφορά την περίπτωση των ουσιαστικοποιημένων, υπενθυμίζουμε ότι αναφερόμαστε στην περίπτωση ουσιαστικοποίησης με έλλειψη, όπως την ορίσαμε στο ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΞΑΛΕΙΨΗΣ ΑΜΦΙΣΗΜΙΩΝ Όπως προαναφέραμε (βλ. υποκεφ. 7.4), μέρος των αμφισημιών που παρουσιάσαμε στο και εμφανίστηκαν στο σώμα κειμένων εξαλείφθηκαν με την εφαρμογή των τοπικών γραμματικών που κατασκευάσαμε και παρουσιάσαμε αναλυτικά στο κεφ. 6. Στο υποκεφάλαιο αυτό θα αξιολογήσουμε το αποτέλεσμα της εφαρμογής των γραμματικών κανόνων όσον αφορά τη μείωση των μορφολογικών αμφισημιών στα κείμενα. 214 Η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων πραγματοποιήθηκε με βάση τα μεγέθη ανάκληση (αγγλ. recall) και ακρίβεια (αγγλ. precision). Ειδικότερα, το ποσοστό ανάκλησης αντιστοιχεί στον ακόλουθο μαθηματικό τύπο (Van Rijsbergen, 1979): αμφισημίες που έχουν εξαλειφθεί σωστά σύνολο αμφισημιών που υπήρχαν Εικόνα 60. Προσαρμοσμένος τύπος ανάκλησης για την εξάλειψη των αμφισημιών Όσον αφορά τα ποσοστά ακρίβειας, αυτά υπολογίστηκαν από τον τύπο: αμφισημίες που έχουν εξαλειφθεί σωστά αμφισημίες που εξαλείφθηκαν (είτε σωστά είτε λάθος) Εικόνα 61. Προσαρμοσμένος τύπος ακρίβειας για την εξάλειψη των αμφισημιών 213 Για λεπτομέρειες σχετικά με το φαινόμενο της αντωνυμιοποίησης, βλ Η αξιολόγηση των γραμματικών κανόνων όσον αφορά την αναγνώριση των ονοματικών συνόλων (βλ. κεφ. 6) δεν καθίσταται δυνατή, καθώς δεν υπάρχει στη διάθεσή μας σώμα κειμένων επισημειωμένο ως προς τη συντακτική ανάλυση. 216

218 Στους πίνακες που ακολουθούν, για κάθε περίπτωση αμφισημίας που αναφέραμε παραπάνω (7.4.1), καταγράφονται τα εξής στοιχεία: ο αριθμός των αμφισημιών που εξαλείφθηκαν σωστά με τη χρήση των γραμματικών (στήλη Α), αυτών που εξαλείφθηκαν εσφαλμένα (στήλη Β), αυτών που αγνοήθηκαν από τις γραμματικές (στήλη Γ). Με βάση τα στοιχεία αυτά, εξάγονται τα ποσοστά ανάκλησης και ακρίβειας (στήλες Δ και Ε αντίστοιχα). Μορφολογικό χαρακτηριστικό Σύνολο Σωστά (Α) Λάθος (Β) Καθόλου (Γ) Ανάκληση (Δ) Ακρίβεια (Ε) πτώση % 88% γένος % 94% αριθμός % 84% Πίνακας 12 Εξάλειψη αμφισημιών σε πτώση, γένος και αριθμό Στα αποτελέσματα του παραπάνω πίνακα, παρατηρούμε σχετικά υψηλά ποσοστά ακρίβειας, αλλά χαμηλά ποσοστά ανάκλησης. Αυτό σημαίνει ότι σε αρκετές περιπτώσεις δεν πραγματοποιείται εξάλειψη των αμφισημιών αυτών (χαμηλά ποσοστά ανάκλησης). Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι το συγκείμενο είναι επίσης αμφίσημο. Για παράδειγμα, στο ονοματικό σύνολο ωραία παλικάρια, τόσο το επίθετο ωραία όσο και το ουσιαστικό παλικάρια μπορούν να αντιστοιχούν είτε σε ονομαστική, είτε σε αιτιατική είτε σε κλητική πληθυντικού αριθμού. 215 Με άλλα λόγια, οι λέξεις που απαρτίζουν το ονοματικό σύνολο εμφανίζουν αμφότερες την ίδια αμφισημία στην πτώση και επομένως η εξάλειψή της είναι αδύνατη στο πλαίσιο της αναγνώρισης της εσωτερικής δομής του συνόλου. Όπως έχει αναφερθεί (βλ ), το σύνολο των μορφολογικών αμφισημιών μπορεί να εξαλειφθεί μόνο μετά το πέρας της συντακτικής ανάλυσης, όπου μπορούν να ληφθούν υπόψη πληροφορίες, όπως η συντακτική θέση [παράδειγμα (1)] ή η συντακτική σχέση δύο λέξεων [παράδειγμα (2)], οι οποίες συμβάλλουν στην καθολική εξάλειψη της αμφισημίας. (1) Το σπίτι γκρεμίστηκε σπίτι: ονομαστική, αιτιατική, κλητική (αποτέλεσμα μορφολογικής ανάλυσης) σπίτι: ονομαστική, εφόσον είναι υποκείμενο (αποτέλεσμα συντακτικής ανάλυσης) 215 Επιπλέον, το επίθετο ωραία μπορεί να αντιστοιχεί σε τύπους του θηλυκού του ενικού αριθμού ωστόσο, αυτή η αμφισημία μπορεί να εξαλειφθεί. 217

219 (2) Τα παπούτσια αυτά είναι κόκκινα κόκκινα: ονομαστική, γενική, αιτιατική, κλητική (αποτέλεσμα μορφολογικής ανάλυσης) κόκκινα: ονομαστική, εφόσον είναι κατηγορούμενο στο υποκείμενο (αποτέλεσμα συντακτικής ανάλυσης) Αντίθετα με τα ποσοστά ανάκλησης, τα ποσοστά ακρίβειας εμφανίζονται αρκετά υψηλά. Με άλλα λόγια, η εξάλειψη της αμφισημίας, όταν λαμβάνει χώρα, πραγματοποιείται σωστά κατά το μεγαλύτερο μέρος. Αυτό κρίνεται αναμενόμενο, εφόσον η συμφωνία στην πτώση, το γένος και τον αριθμό είναι απαραίτητη στο εσωτερικό του ονοματικού συνόλου και οι τοπικές γραμματικές λαμβάνουν υπόψη το άμεσο συγκείμενο μιας λέξης. Ενδεχόμενα λάθη προκύπτουν από λάθη στα ηλεκτρονικά λεξικά, στα σώματα κειμένων, ή στους ηλεκτρονικούς γραμματικούς κανόνες. Αμφίσημες γραμματικές κατηγορίες πρόθεσηαντωνυμία επίρρημαεπίθετο Σύνολο Σωστά Λάθος Καθόλου Ανάκληση Ακρίβεια % 92% % 73% Πίνακας 13 Εξάλειψη αμφισημιών μεταξύ γραμματικών κατηγοριών Στον παραπάνω πίνακα, παρατηρούμε ότι τα ποσοστά ανάκλησης και ακρίβειας σε αμφισημίες που εντοπίζονται μεταξύ προθέσεων και άλλων γραμματικών κατηγοριών είναι ιδιαίτερα υψηλά. Παρότι στην έρευνά μας δεν έχουμε συμπεριλάβει τα εμπρόθετα ονοματικά σύνολα (βλ ), η κατανομή των προθέσεων αποκλειστικά αριστερά από τα ονοματικά σύνολα επιτρέπει την αυτόματη αναγνώρισή τους και την εύκολη εξαίρεσή τους από τα υπό μελέτη ονοματικά σύνολα. Αντιθέτως, χαμηλό ποσοστό ακρίβειας και ιδιαίτερα χαμηλό ποσοστό ανάκλησης εμφανίζει η αμφισημία μεταξύ επιρρημάτων και επιθέτων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα επιρρήματα παρουσιάζουν μεγάλη κινητικότητα εντός του ονοματικού συνόλου και συχνά εμφανίζονται σε θέσεις που μπορούν να καταλαμβάνουν και τα επίθετα [πρβλ. παραδείγματα (3) και (4)]. 218

220 (3) τα πολύ χαμηλά σπίτια επίρρημα (4) τα όμορφα χαμηλά σπίτια επίθετο Τέλος, οι περιπτώσεις αμφισημίας που αφορούν άλλες γραμματικές κατηγορίες (π.χ. ήπια: επίθετο, θηλυκό του ήπιος, ήπια: ρήμα, αόριστος του πίνω) δεν έχουν εξαλειφθεί, καθώς οι γραμματικές μας περιλαμβάνουν αποκλειστικά ονοματικά στοιχεία. Αυτό σημαίνει ότι δεν προβλέπεται η περιγραφή άλλων (π.χ. ρηματικών) στοιχείων και επομένως με την εφαρμογή των κανόνων, πολλές αμφισημίες θα εξαλείφονταν εσφαλμένα. Ωστόσο, αν εφαρμόζονταν αντίστοιχοι γλωσσικοί πόροι με περιγραφές των δομών αυτών, η ονοματική ανάγνωση των στοιχείων αυτών θα είχε ήδη εξαλειφθεί και δε θα προέκυπτε το αντίστοιχο πρόβλημα. Άλλα φαινόμενα Σύνολο Σωστά Λάθος Καθόλου Ανάκληση Ακρίβεια αντωνυμιοποίηση % 70% προσδιοριστή ουσιαστικοποίηση επιθέτου % 93% Πίνακας 14 Εξάλειψη αμφισημιών στα φαινόμενα της αντωνυμιοποίησης και της ουσιαστικοποίησης Το σχετικά χαμηλό ποσοστό ακρίβειας στην εξάλειψη των αμφισημιών μεταξύ αντωνυμιοποιημένων και μη προσδιοριστών, οφείλεται κατά ένα μέρος στην υψηλή συχνότητα των προσδιοριστών στο λόγο. Τα άρθρα, τα οποία είναι οι προσδιοριστές που χρησιμοποιούνται συχνότερα, συνοδεύουν κύρια ονόματα, ονοματικές οντότητες που δεν υπάρχουν πάντα στα ηλεκτρονικά λεξικά. Παρότι έχουν γίνει προσπάθειες αυτόματης αναγνώρισης των κυρίων ονομάτων, το συγκείμενο δεν αρκεί πάντα για την επιτυχή αναγνώριση των κυρίων ονομάτων (Μαυρόπουλος 2012, σ. 163). Επιπλέον, το άρθρο χρησιμοποιείται σε ονοματοποιήσεις παροιμιών, σλόγκαν κ.ο.κ., οι οποίες αποτελούν ξεχωριστή πρόκληση στην αυτόματη επεξεργασία φυσικών γλωσσών (Κυριακοπούλου, et al., 2007) (βλ. 4.3). Για τους λόγους 219

221 αυτούς, η αμφισημία που εντοπίζεται στις εν λόγω περιπτώσεις συχνά εξαλείφεται εσφαλμένα, καθώς δεν αναγνωρίζεται ορθά το άμεσο συγκείμενο. 7.5 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στο κεφάλαιο αυτό αρχικά ορίσαμε τον όρο αμφισημία στο πλαίσιο της αυτόματης επεξεργασίας γλωσσών. Στη συνέχεια, αφού παρουσιάσαμε τα είδη αμφισημιών σε συνάρτηση με κάθε στάδιο επεξεργασίας της γλώσσας, εστιάσαμε στις μορφολογικές αμφισημίες. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάσαμε την εφαρμογή των γραμματικών κανόνων σε κείμενο έκτασης λέξεων με σκοπό την αξιολόγησή τους όσον αφορά την εξάλειψη των μορφολογικών αμφισημιών. Οι γραμματικές που παρουσιάσαμε στο κεφ. 6, λόγω της δυνατότητας αναγνώρισης ενιαίων φράσεων ως δομών, επιτρέπουν την ακριβή μορφολογική περιγραφή των συστατικών ενός ονοματικού συνόλου και ως εκ τούτου την εξάλειψη ορισμένων μορφολογικών αμφισημιών. Η αξιολόγηση της εφαρμογής αυτής υπολογίστηκε με ποσοστά ανάκλησης και ακρίβειας. Στο επόμενο κεφάλαιο, θα ακολουθήσουν δύο προτάσεις εφαρμογής των γραμματικών μας στη μετάφραση και πιο συγκεκριμένα στη μεταφραστική τεχνολογία. Η πρώτη εφαρμογή αφορά την παραλληλοποίηση κειμένων, ενώ η δεύτερη την αυτόματη μετάφραση. 220

222 8. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ 8.1 Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΩΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΚΑΙ ΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Η μετάφραση αποτελεί μια καθιερωμένη πρακτική εδώ και αιώνες. Έχουν διατυπωθεί πολλές διαφορετικές προσεγγίσεις για τον ορισμό της έννοιας της μετάφρασης, ενώ συχνά μελετάται ένα πλέγμα προβλημάτων που περιβάλλουν το φαινόμενο του μεταφράζειν και των μεταφράσεων (Holmes, 1988). Ως εκ τούτου, ο όρος μετάφραση έχει πολλές σημασίες: μπορεί να αναφέρεται στο ευρύτερο γνωστικό αντικείμενο, στην ίδια τη διαδικασία αλλά και στο προϊόν που παράγεται (Μάντεϊ 2004, σ. 24). 216 Όταν ο όρος αυτός χρησιμοποιείται ως διαδικασία περιγράφει την απόδοση ενός μηνύματος από μια γλώσσα, την οποία ονομάζουμε γλώσσα-πηγή, σε μια άλλη, η οποία συνιστά τη γλώσσα-στόχο. Η αντίστοιχη επιστήμη που μελετά τις διάφορες πτυχές του φαινομένου της μετάφρασης ονομάζεται μεταφρασεολογία. Πιο συγκεκριμένα, η μεταφρασεολογία μελετά τις βασικές αρχές σύμφωνα με τις οποίες διεξάγεται η διαδικασία της μετάφρασης και ερευνά τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να βελτιωθεί η ποιότητα του τελικού προϊόντος. Στην ανακοίνωσή του ο Holmes (1988) πρότεινε για πρώτη φορά μια ολική διάρθρωση που περιγράφει επακριβώς όλα τα επιμέρους ζητήματα που μελετά η μεταφρασεολογία. Διαχώρισε την «καθαρή» από την «εφαρμοσμένη» έρευνα και ταξινόμησε στους δύο αυτούς κλάδους όλα τα υποπεδία της μεταφρασεολογίας. Από τη δεκαετία του 40 και εξής, η μελέτη της μετάφρασης προσλαμβάνει έναν διεπιστημονικό χαρακτήρα, καθώς σχετίζεται με την ανάπτυξη άλλων κλάδων, όπως η πληροφορική, η ανθρωπογλωσσολογία, η κοινωνιολογία κτλ. 217 Ειδικότερα, η μετάφραση συνδέθηκε κατά συστηματικό τρόπο με τη γλωσσολογία τον 20ό αιώνα, όταν η μελέτη στον κλάδο της μετάφρασης αφορούσε τις σχέσεις ισοδυναμίας μεταξύ της γλώσσας-πηγής και της γλώσσας-στόχου (Μάντεϊ 2004, σ. 70). Ως ισοδυναμία ορίζεται η σχέση που συνδέει δύο 216 Το προϊόν που παράγεται λέγεται αλλιώς και μετάφρασμα. 217 Σύμφωνα με το διαχωρισμό της ιστορίας της μετάφρασης σε τέσσερις διαφορετικές περιόδους από τον Steiner (1975, σ. 248) πρόκειται για την τρίτη και τέταρτη περίοδο, οι οποίες συμπίπτουν χρονικά. Η τρίτη περίοδος χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη συστημάτων αυτόματης μετάφρασης τα οποία συνδέουν τη μετάφραση με την επιστήμη της πληροφορικής, ενώ η τέταρτη από την επιρροή που δέχτηκε η μετάφραση από θεωρητικούς κλάδους που αναπτύσσονταν εκείνη την εποχή όπως η ανθρωπολογία, η κοινωνιολογία, η ψυχολογία κ.ά. 221

223 κείμενα, όταν αυτή μας επιτρέπει να θεωρήσουμε το ένα κείμενο μετάφραση του άλλου (Kenny, 2009). Η έννοια της ισοδυναμίας έχει απασχολήσει έντονα τη διεθνή επιστημονική κοινότητα και έχει μελετηθεί σε διάφορα επίπεδα της γλώσσας. Χαρακτηριστικές είναι οι έρευνες όσον αφορά τη γλώσσα ως σύστημα (Jakobson, 1959), τη μορφή του μηνύματος (Nida, 1976) ή τη γλωσσολογική ανάλυση των κειμένων (Catford, 1965). Το ενδιαφέρον για την ισοδυναμία παρατηρείται εξίσου έντονο στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις εργασίες που έχουν πραγματοποιηθεί σε θεωρητικό ή σε πρακτικό επίπεδο των Κουτσιβίτη (1994), Μπατσαλιά & Σελλά-Μάζη (1994), Grammenidis (1998; 2002; 2006), Sidiropoulou (1999), Tsitsa (2000a; b), Νενοπούλου (2001), Λουπάκη (2005) και Γουλέτη (2006). Μετά τη δεκαετία του 80, πολλές μελέτες εστίασαν στη διάδραση μεταξύ πολιτισμού και μετάφρασης (Simeonidou-Christidou, 1997; 2000; Floros, 2005). Το ενδιαφέρον αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η έννοια του πολιτισμού, ανεξάρτητα από το είδος της προσέγγισης που υιοθετείται (γλωσσολογικής ή πολιτισμικής), επεμβαίνει ρυθμιστικά σε διάφορα επίπεδα: από τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο δημιουργείται το προς μετάφραση κείμενο έως και τον καθορισμό των τελικών επιλογών για την απόδοση του τελικού μεταφράσματος (Γραμμενίδης 2009, σ. 76). Λαμβάνοντας υπόψη τις διάφορες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί στην πορεία του χρόνου, παρατηρούμε ότι η μετάφραση έχει δεχτεί επιρροές από πολλές επιστήμες. Αυτό δικαιολογεί άλλωστε και την πληθώρα υποπεδίων της μεταφρασεολογίας που κατέγραψε και ταξινόμησε στο έργο του ο Holmes (1988). Ενδεικτικά αναφέρουμε τη φιλοσοφία, την κειμενογλωσσολογία (Newmark, 1988; Μπαμπινιώτης, 1994), τη σημασιολογία (Ljudskanov, 2008), τη συγκριτική γραμματολογία, τη σημειολογία (Mounin, 1963), την ψυχογλωσσολογία (Garnier, 1985), την κοινωνιογλωσσολογία και τη θεωρία της επικοινωνίας (Nida & Taber, 1974; Hatim & Mason, 1990; 1997; Nord, 1991). Ειδικά, όσον 222

224 αφορά τη σχέση της μετάφρασης ως επιστήμης με τη γλωσσολογία, υπάρχουν άρρηκτοι δεσμοί και αυτό αποδεικνύεται από την παρουσία της γλώσσας τόσο στο αρχικό όσο και στο τελικό στάδιο μιας μετάφρασης (Γραμμενίδης, 2006). Στην έρευνά μας, θα μας απασχολήσει η σχέση της μετάφρασης με την επιστήμη της πληροφορικής. Ειδικότερα, στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε λεπτομερώς την επίδραση που έχει ασκήσει η τεχνολογία στο χώρο της μετάφρασης και στο πλαίσιο αυτό θα εντάξουμε τις εφαρμογές που θα παρουσιάσουμε στα υποκεφ και Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Η είσοδος της τεχνολογίας στη διαδικασία της μετάφρασης αφενός έχει επηρεάσει το έργο του μεταφραστή, αφετέρου έχει οδηγήσει την ανάπτυξη ενός νέου κλάδου, του κλάδου της μεταφραστικής τεχνολογίας, ή αλλιώς της μεταφραστικής (αγγλ. translation technology, γαλλ. traductique). 218 Ο όρος μεταφραστική εισήχθηκε από τον Berman (1987; 1989) και περιγράφει την επιστήμη που συνδέει τη διαδικασία της μετάφρασης με τις δυνατότητες που παρέχουν τα υπολογιστικά συστήματα. 219 Σήμερα, ο ίδιος όρος εκφράζει το σύνολο των εργαλείων που επιτρέπουν τον άμεσο ή έμμεσο αυτοματισμό της διαδικασίας της μετάφρασης (Bannour, 2009). Τα εργαλεία αυτά διακρίνονται σε δύο κατηγορίες (Blatt, et al. 1985, σ. 76). Στην πρώτη ανήκουν αυτά που λειτουργούν ως βοηθήματα στον μεταφραστή και παράγουν τη μετάφραση με Βοήθεια Υπολογιστή (αγγλ. Computer Aided Translation / Computer Assisted Translation / CAT). 220 Στην κατηγορία αυτή εμπίπτουν οι μεταφραστικές μνήμες, τα παραλληλοποιημένα κείμενα, οι ορολογικές βάσεις δεδομένων κ.ά. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα λογισμικά που παράγουν αυτόματη μετάφραση (αγγλ. Machine Translation). Στη μετάφραση αυτή δεν υπάρχει ανθρώπινη παρέμβαση. 218 Οι δύο αποδόσεις του όρου traductique στη Νέα Ελληνική έχουν γίνει από τη Δημητρούλια (2006). 219 Σύμφωνα με τον μεταφρασεολογικό «χάρτη» του Holmes (1988) πρόκειται για την «εφαρμοσμένη» μεταφρασεολογία που μελετά τα μεταφραστικά βοηθήματα. 220 Η Δημητρούλια (2006) αναφέρει ως ισοδύναμους όρους τους εξής: Μετάφραση με Ηλεκτρονική Υποστήριξη, Μετάφραση με Μηχανική Υποστήριξη και Μετάφραση με Υποστήριξη Υπολογιστή. 223

225 Μια παραπλήσια διάκριση γίνεται από τους Lehrberger & Bourbeau (1988), οι οποίοι κατατάσσουν τα εργαλεία μεταφραστικής τεχνολογίας σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με το βαθμό παρέμβασης του υπολογιστή: την Ανθρώπινη Μετάφραση με Μηχανική Υποστήριξη, τη Μηχανική Μετάφραση με Ανθρώπινη Υποστήριξη και την Πλήρως Αυτόματη Μηχανική Μετάφραση. Τέλος, όσον αφορά τις τεχνολογίες που λειτουργούν υποστηρικτικά προς τον ανθρώπινο μεταφραστή, ο Melby (1998) τις διαχωρίζει περαιτέρω ανάλογα με το στάδιο της μετάφρασης στο οποίο χρησιμοποιούνται: αυτές που χρησιμοποιούνται πριν τη μετάφραση (π.χ. κατάτμηση του κειμένου σε μεταφραστικές μονάδες), κατά τη διάρκεια της μετάφρασης (π.χ. χρήση μεταφραστικής μνήμης) και μετά τη μετάφραση (π.χ. ορθογραφικός έλεγχος). 221 Ανεξάρτητα από τους τρόπους κατηγοριοποίησής τους, οι εφαρμογές μεταφραστικής τεχνολογίας δεν μπορούν να καταρτιστούν χωρίς να ληφθεί υπόψη η πρόοδος που σημειώνεται στον τομέα της αυτόματης επεξεργασίας φυσικών γλωσσών (αγγλ. Natural Language Processing / NLP), ή αλλιώς, της υπολογιστικής γλωσσολογίας (αγγλ. Computational Linguistics). Άλλωστε, οι δύο κλάδοι συνδέονται από τα πρώτα στάδια της αυτόματης μετάφρασης, καθώς η ανάγκη για αυτόματη μετάφραση υπήρξε η αφορμή για τις πρώτες χρηματοδοτήσεις ερευνών στην υπολογιστική γλωσσολογία. Στα υποκεφάλαια που ακολουθούν θα παρουσιάσουμε δύο προτάσεις εφαρμογής ορισμένων από τους γραμματικούς κανόνες που κατασκευάσαμε. Η πρώτη εφαρμογή αφορά την παραλληλοποίηση κειμένων (βλ ), ενώ η δεύτερη τη μετάφραση κειμένων (βλ ). 8.3 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Σκοπός των εφαρμογών που ακολουθούν είναι να δείξουμε τη δυνατότητα ενσωμάτωσης των γραμματικών ως γλωσσικού πόρου σε λογισμικά που χρησιμοποιούνται στη διαδικασία 221 Διευκρινίζουμε ότι ως μεταφραστική μονάδα ορίζεται το μικρότερο τμήμα του οποίου τα συστατικά δεν μπορούν να μεταφραστούν μεμονωμένα (Vinay & Darbelnet 1958, σ. 352). 224

226 της μετάφρασης, είτε αυτή πραγματοποιείται από τον άνθρωπο είτε από μηχανή. Τόσο στην παραλληλοποίηση όσο και στη μηχανική μετάφραση, η ενσωμάτωση των γλωσσικών πόρων στο αντίστοιχο σύστημα απαιτεί την κατασκευή ή την προσαρμογή αντίστοιχου αλγορίθμου, η οποία δεν είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης. Υπό την έννοια αυτή, οι εφαρμογές που ακολουθούν πραγματοποιούνται σε θεωρητικό επίπεδο. Ωστόσο, θεωρούμε ότι μέσα από τις ακόλουθες εφαρμογές καθίσταται δυνατή, έστω και θεωρητικά, η ανάδειξη της συμβολής της παρούσας έρευνας στη μεταφραστική επιστήμη ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΠΟΙΗΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Όπως αναφέραμε παραπάνω, η πρώτη εφαρμογή των τοπικών γραμματικών που θα προτείνουμε αφορά την παραλληλοποίηση κειμένων. Η ευθυγράμμιση παράλληλων κειμένων, ή απλούστερα η παραλληλοποίηση κειμένων, συνίσταται στη διαδικασία αντιστοίχισης ενός κειμένου σε μια γλώσσα-πηγή με τη μετάφρασή του (παράλληλου κειμένου) σε μια γλώσσα-στόχο (βλ. εικόνα 62). Εικόνα 62. Στιγμιότυπο οθόνης του λογισμικού XAlign κατά την παραλληλοποίηση μεταφρασμένων κειμένων από τη γαλλική στην αγγλική γλώσσα (Paumier 2009, σσ ; Lecuit, Maurel & Vitas, 2011) 225

227 Η παραλληλοποίηση κειμένων χρησιμοποιείται ευρέως για πολλές εφαρμογές. Ειδικά όσον αφορά τη διαδικασία της μετάφρασης, τα παράλληλα κείμενα χρησιμοποιούνται κυρίως για την άντληση παραδειγμάτων μετάφρασης είτε από τον ίδιο τον μεταφραστή, με τη χρήση μεταφραστικών μνημών, είτε από συστήματα μηχανικής μετάφρασης τα οποία βασίζονται σε παραδείγματα (αγγλ. example-based machine translation) (Papageorgiou, Cranias & Piperidis, 1994). Το πρώτο σύστημα παραλληλοποίησης κειμένων εφαρμόστηκε από τους Kay & Röscheisen (1993). Παρότι η ιδέα της παραλληλοποίησης δεν ήταν καινούρια, το σύστημα αυτό ήταν το πρώτο που επικαλούνταν αλγορίθμους και στατιστικές πληροφορίες για την επίτευξη της ευθυγράμμισης. 222 Έκτοτε, έχουν πραγματοποιηθεί πολλά συστήματα παραλληλοποίησης, μεταξύ των οποίων τα πιο διαδεδομένα είναι το Vanilla (Gale & Church, 1991), το Uplug (Tiedemann, 2002), το Hunalign (Varga, et al., 2005), το Wordfast (Champollion, 2008) κ.ά. 223 Η παραλληλοποίηση των παραπάνω προγραμμάτων αφορά αντιστοίχιση σε επίπεδο περιόδων, η οποία είναι η πιο συνηθισμένη. Ένα παράδειγμα παραλληλοποίησης σε επίπεδο περιόδων φαίνεται στην εικόνα Το πρώτο παράλληλο κείμενο θεωρείται η Στήλη της Ροζέττας. 223 Αναφερόμαστε αποκλειστικά σε λογισμικά που διατίθενται δωρεάν στο διαδίκτυο, ενώ δεν περιλαμβάνουμε προγράμματα που προορίζονται για εμπορικούς σκοπούς. 226

228 Εικόνα 63. Στιγμιότυπο οθόνης του λογισμικού XAlign κατά την παραλληλοποίηση μεταφρασμένων κειμένων σε επίπεδο περιόδου από τη γαλλική στη ρουμανική γλώσσα (Paumier & Dumitriou, 2008; Paumier 2009, σσ ) Πιο συγκεκριμένα, στην αριστερή στήλη υπάρχει ένα γαλλικό κείμενο και στη δεξιά στήλη η μετάφρασή του στη ρουμανική γλώσσα. Τόσο το γαλλικό (κείμενο στη γλώσσα-πηγή) όσο και το ρουμανικό (κείμενο στη γλώσσα-στόχο) κείμενο έχουν τεμαχιστεί σε περιόδους, καθεμία από τις οποίες τοποθετείται εντός ενός πλαισίου. Μεταξύ του γαλλικού και του ρουμανικού κειμένου, υπάρχει ένα γκρι πλαίσιο (μεσαία στήλη), στο οποίο πραγματοποιείται η αντιστοίχιση των περιόδων του γαλλικού κειμένου με τις περιόδους του ρουμανικού κειμένου (κόκκινες γραμμές). Όπως φαίνεται και στο σχήμα, στο πλαίσιο της παραλληλοποίησης, προβλέπεται η δυνατότητα αντιστοίχισης μίας περιόδου με περισσότερες από μία στην άλλη γλώσσα και αντίστροφα. Τα τελευταία χρόνια, η παραλληλοποίηση άρχισε να πραγματοποιείται επιπλέον σε άλλα επίπεδα της γλώσσας ανάλογα με την εφαρμογή στην οποία θα χρησιμοποιηθεί το παραλληλοποιημένο σώμα κειμένων (Le, et al., 2000). Οι πιο διαδεδομένες είναι οι παραλληλοποιήσεις σε επίπεδο λέξης (Och & Ney, 2003), ευρύτερων δομών εντός των προτάσεων (αγγλ. chunks) (Joshi & Joshi, 2010; Kim, 2010; Murata, et al., 2010) ή και σε 227

229 επίπεδο κειμένων, όταν πρόκειται για μεγάλο όγκο παράλληλων σωμάτων στα οποία περιλαμβάνονται πολλά κείμενα (Nazar, 2011) ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΠΟΙΗΣΗ ΕΥΡΥΤΕΡΩΝ ΔΟΜΩΝ Η πρόταση εφαρμογής της έρευνάς μας αφορά την παραλληλοποίηση σε επίπεδο δομών. Η παραλληλοποίηση αυτή καλύπτει μικρότερο τμήμα από την περίοδο αλλά μεγαλύτερο από τη λέξη (Bharati, et al., 2002). Όταν πραγματοποιείται, συνδυάζεται συχνά με την παραλληλοποίηση των προτάσεων και των λέξεων. 224 Ειδικότερα, στις περισσότερες περιπτώσεις παραλληλοποίησης δομών, η αντιστοίχιση λαμβάνει χώρα αφού έχει προηγηθεί παραλληλοποίηση σε επίπεδο περιόδου (Murata, et al., 2010), προκειμένου να αναλυθεί σε βαθύτερο επίπεδο η αντιστοίχιση. 225 Μετά τον τεμαχισμό σε περιόδους, συνήθως ακολουθεί η λεξική ανάλυση, με βάση την οποία πραγματοποιείται η ρηχή επιφανειακή ανάλυση. 226 Μετά την ολοκλήρωση της επιφανειακής ανάλυσης των κειμένων των δύο γλωσσών, ακολουθεί η αντιστοίχιση των δομών αυτών (Hwang, Paik & Sasaki, 2004; Tessera, 2007; Joshi & Joshi, 2010; Kim, 2010). Στο σχήμα που ακολουθεί, αναπαρίσταται η πιο διαδεδομένη διαδικασία παραλληλοποίησης σε επίπεδο δομών που περιγράψαμε: 224 Είναι εξαιρετικά σπάνιο η αντιστοίχιση δομών να μη συνδυάζεται με κανένα άλλο επίπεδο αντιστοίχισης (Zhou, Zong & Xu, 2004). 225 Όπως συμβαίνει και με το επίπεδο των περιόδων, δεν υπάρχει αντιστοίχιση των δομών 1 προς Ο αυτόματος χαρακτηρισμός των λέξεων (αγγλ. tagging) ενός κειμένου διαδραματίζει κεντρικό ρόλο κατά την αυτόματη επεξεργασία των κειμένων, καθώς διευκολύνει σημαντικά τα επόμενα στάδια επεξεργασίας ενός κειμένου (Καραγιάννης, 2000). Για αναλυτική περιγραφή της λεξικής ανάλυσης, βλ

230 Εικόνα 64. Σχήμα παραλληλοποίησης σε επίπεδο δομών σύμφωνα με τις περισσότερες μελέτες Αντίθετα, λιγότερες είναι οι μελέτες στις οποίες η επιφανειακή ανάλυση του κειμένου στις δύο γλώσσες προηγείται της αντιστοίχισης των περιόδων (Bharati, et al., 2002). Σε αυτή την περίπτωση, γίνεται χρήση σχετικού αλγορίθμου ο οποίος επιτρέπει την αντιστοίχιση των περιόδων με βάση τις κοινές δομές μεταξύ των γλωσσών. 229

231 Τέλος, συχνά, η αντιστοίχιση δομών (αγγλ. chunks) μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να βελτιώσει τις προηγηθείσες παραλληλοποιήσεις είτε σε επίπεδο περιόδου (Deng & Byrne, 2006) είτε σε επίπεδο λέξης (Le, et al., 2000). Στη δεύτερη περίπτωση, αυτό επιτυγχάνεται γιατί θεωρείται ότι κατά τη μετάφραση υπάρχουν στενότεροι δεσμοί μεταξύ ευρύτερων δομών (αγγλ. chunks) σε σχέση με αυτούς που υπάρχουν μεταξύ των λέξεων (Le, et al., 2000). Η εφαρμογή που προτείνουμε λαμβάνει χώρα σε ήδη παραλληλοποιημένο σώμα κειμένων σε επίπεδο πρότασης. Το σώμα κειμένων που χρησιμοποιούμε ονομάζεται Opus και περιέχει κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Tiedemann & Nygaard, 2004; Tiedemann, 2012). 227 Οι γλώσσες που επιλέξαμε είναι η γαλλική και η ελληνική. Πιο συγκεκριμένα, η εφαρμογή που θα παρουσιάσουμε αφορά την αναγνώριση αντίστοιχων δομών ονοματικών συνόλων στις δύο γλώσσες, με χρήση των διαθέσιμων μονόγλωσσων γλωσσικών πόρων (λεξικά και γραμματικές) για τη γαλλική και την ελληνική γλώσσα. Ακολουθεί αναλυτικά η περιγραφή της διαδικασίας που υιοθετήσαμε. Για το άνοιγμα του παραλληλοποιημένου κειμένου χρησιμοποιήσαμε το εργαλείο Xalign. 228 Το εργαλείο αυτό κατασκευάστηκε στο εργαστήριο LORIA το 2006 και ενσωματώθηκε στο πρόγραμμα Unitex (Paumier 2009, σσ ). 229 Το παράθυρο παραλληλοποίησης της πλατφόρμας Unitex φαίνεται στην εικόνα 65: 227 Το παραλληλοποιημένο σώμα κειμένων διατίθεται δωρεάν στον ιστότοπο Για πληροφορίες σχετικές με το εργαλείο XAlign, βλ Ο ιστότοπος του εν λόγω εργαστηρίου είναι ο ακόλουθος: 230

232 Εικόνα 65. Στιγμιότυπο οθόνης του προγράμματος XAlign του Unitex Όπως παρατηρούμε στην εικόνα, τα δύο κείμενα έχουν παραλληλοποιηθεί σε επίπεδο περιόδου. Στην αριστερή στήλη βρίσκεται το κείμενο στη γλώσσα-πηγή (γαλλική γλώσσα), ενώ δεξιά βρίσκεται η μετάφρασή του στα ελληνικά. Η παραλληλοποίηση (έντονες κόκκινες γραμμές) επιτυγχάνεται χάρη στους αντίστοιχους γράφους τεμαχισμού σε προτάσεις, που είναι ενσωματωμένοι στην πλατφόρμα του Unitex (Paumier, 2009). Η επιλογή του εν λόγω προγράμματος παραλληλοποίησης οφείλεται στο γεγονός ότι είναι απόλυτα συμβατό με το Unitex, το οποίο χρησιμοποιήσαμε κατά την κατασκευή των γραμματικών. Άλλωστε, οι ηλεκτρονικές γραμματικές που εφαρμόσαμε χρησιμοποιούν τα γλωσσικά δεδομένα που περιέχονται στα ηλεκτρονικά λεξικά, τα οποία έχουν συνταχθεί και για τις δύο γλώσσες σύμφωνα με το φορμαλισμό DELA. Ο φορμαλισμός αυτός 231

233 υποστηρίζεται από το Unitex και είναι κοινός για όλες τις γλώσσες του δικτύου Relex, ώστε να ευνοούνται οι πολύγλωσσες υπολογιστικές εφαρμογές. 230 Στο παραλληλοποιημένο σώμα κειμένων εφαρμόσαμε, αρχικά, τα ηλεκτρονικά λεξικά που διαθέτουμε για τις δύο γλώσσες ώστε να πραγματοποιηθεί η λεξική ανάλυση. Πιο συγκεκριμένα, για την ελληνική γλώσσα, χρησιμοποιήσαμε τα λεξικά που διαθέτει το Εργαστήριο Μετάφρασης και Επεξεργασίας του Λόγου του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (βλ ). Όπως έχουμε περιγράψει αναλυτικά στο υποκεφ , το αποτέλεσμα της λεξικής ανάλυσης είναι ο χαρακτηρισμός κάθε λέξης του κειμένου με βάση τις μορφολογικές πληροφορίες των ηλεκτρονικών λεξικών. Στην εικόνα 66 φαίνεται ένα απόσπασμα από τον κατάλογο με τις λέξεις που αναγνωρίστηκαν στο ελληνικό κείμενο με βάση τα ηλεκτρονικά λεξικά. Εικόνα 66. Κατάλογος με αναγνωρισμένες απλές και σύνθετες λέξεις του ελληνικού κειμένου μέσω Unitex Όσον αφορά τη γαλλική γλώσσα, τα μορφολογικά λεξικά διατίθενται δωρεάν μέσω του εργαλείου Unitex. Απόσπασμα του αποτελέσματος της λεξικής ανάλυσης για το γαλλικό κείμενο δίνεται στην εικονα Ο ιστότοπος του δικτύου RELEX είναι ο ακόλουθος: 232

234 Εικόνα 67. Κατάλογος με αναγνωρισμένες απλές και σύνθετες λέξεις του γαλλικού κειμένου μέσω Unitex Στη συνέχεια, στο ελληνικό κείμενο εφαρμόσαμε ένα τμήμα των τοπικών γραμματικών μας. Πιο συγκεκριμένα, εφαρμόσαμε τις τοπικές γραμματικές που περιγράφουν απλά ονοματικά σύνολα με κεφαλή ουσιαστικά τα οποία προσδιορίζονται από αριθμητικό. 231 Για παράδειγμα: τρία κράτη πέντε ευρωπαϊκά κράτη 20 άρθρα Ακολουθεί το αντίστοιχο απόσπασμα του συμφραστικού πίνακα που έχει προκύψει μετά την εφαρμογή των αντίστοιχων γράφων περιγραφής ονοματικών συνόλων στο ελληνικό κείμενο. Τα υπογραμμισμένα τμήματα της πρότασης σε γαλάζιο χρώμα που βρίσκονται εντός αγκυλών είναι τα ονοματικά σύνολα που αναγνωρίστηκαν με την εφαρμογή των γράφων για τα ελληνικά, τα οποία συνοδεύονται από το συγκείμενό τους. 231 Με τον όρο απλά ονοματικά σύνολα, αναφερόμαστε σε αυτά που έχουν ένα μόνο ουσιαστικό τα οποία αποτελούν τη βασική δομή (αγγλ. base noun phrase), η οποία, όπως αναφέραμε στο 6.4.4, μπορεί να σχηματίζει απλά ή πολύπλοκα ονοματικά σύνολα (Ramshaw & Marcus, 1995; Tjong Kim Sang, 2000; Bai, et al., 2006). 233

235 Εικόνα 68. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα κατόπιν εφαρμογής γράφου αναγνώρισης απλών ονοματικών συνόλων στο ελληνικό κείμενο Παράλληλα, στο αντίστοιχο γαλλικό κείμενο, εφαρμόσαμε τις αντίστοιχες γραμματικές που έχουν κατασκευαστεί από την ομάδα του LIGM και διατίθενται δωρεάν στο διαδίκτυο στη βιβλιοθήκη Graalweb (Constant, 2007). 232 Για παράδειγμα: trois états cinq états européens vingt articles Ακολουθεί σχετικό απόσπασμα του συμφραστικού πίνακα για τη γαλλική γλώσσα: 232 Ο ιστότοπος της ομάδας LIGM είναι ο ακόλουθος: Οι εν λόγω γραμματικές της γαλλικής γλώσσας διατίθενται στον ιστότοπο 234

236 Εικόνα 69. Απόσπασμα συμφραστικού πίνακα κατόπιν εφαρμογής γράφου αναγνώρισης απλών ονοματικών συνόλων στο γαλλικό κείμενο Η επιλογή των απλών ονοματικών συνόλων με κεφαλή ουσιαστικό και τα οποία προσδιορίζονται από αριθμητικό έγινε λόγω της ύπαρξης αντίστοιχων γλωσσικών πόρων και για τις δύο γλώσσες, σχεδιασμένων με τον ίδιο φορμαλισμό και βασιζόμενων σε κοινό μεθοδολογικό πλαίσιο (βλ ). Όπως φαίνεται στην εικόνα 70, στα παραλληλοποιημένα κείμενα έχουν ενσωματωθεί τα αποτελέσματα των γράφων περιγραφής ονοματικών συνόλων με κεφαλή ουσιαστικό που προσδιορίζονται από αριθμητικό. Τα αποτελέσματα των συνόλων που αναγνωρίστηκαν έχουν τοποθετηθεί εντός αγκυλών, με χρήση της λειτουργίας ενσωμάτωσης των αποτελεσμάτων στο κείμενο που παρέχει το Unitex (Paumier 2009, σ. 81) (βλ. μπλε υπογραμμίσεις). 235

237 Εικόνα 70. Στιγμιότυπο οθόνης παραλληλοποίησης με το εργαλείο XAlign και αναγνώρισης των υπό μελέτη ονοματικών συνόλων Για να ολοκληρωθεί η παραλληλοποίηση μεταξύ των δομών, θα πρέπει να κατασκευαστεί επιπλέον ένας αλγόριθμος ο οποίος να αντιστοιχίζει τα σύνολα αυτά. Ωστόσο ένα τέτοιο εγχείρημα απαιτεί εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις και για το λόγο αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί στο πλαίσιο της εφαρμογής αυτής. Μια πιθανή εφαρμογή της παραλληλοποίησης των ονοματικών αυτών συνόλων είναι η εξαγωγή πληροφορίας, ενώ η αντιστοίχισή τους θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης της ισοδυναμίας μεταξύ των γλωσσών ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Η δεύτερη εφαρμογή που θα προτείνουμε αφορά τη μηχανική μετάφραση. Όπως αναφέραμε στο 8.2, ο όρος μηχανική/αυτόματη μετάφραση αναφέρεται στον πλήρη αυτοματισμό της μεταφραστικής διαδικασίας, της μεταφοράς, δηλαδή, ενός μηνύματος από τη γλώσσα-πηγή στη γλώσσα-στόχο. Οι διαφορετικές προσεγγίσεις κατά την κατασκευή 236

238 ενός συστήματος αυτόματης μετάφρασης μπορούν να αναπαρασταθούν στο τρίγωνο του Vauquois (1968). Εικόνα 71. Η πυραμίδα του Vauquois (1968) Η αριστερή πλευρά του τριγώνου αντιστοιχεί στη διαδικασία ανάλυσης του κειμένου στη γλώσσα-πηγή ξεκινώντας από τη βάση του τριγώνου και καταλήγοντας στην κορυφή, ενώ η δεξιά πλευρά αντιστοιχεί στη διαδικασία παραγωγής του κειμένου στη γλώσσα-στόχο, η οποία ξεκινά από την κορυφή της πυραμίδας και καταλήγει στο κάτω δεξιό άκρο. Όσον αφορά την ανάλυση της γλώσσας, σύμφωνα με το τρίγωνο του Vauquois υπάρχουν τρία διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης: η μορφολογία, η σύνταξη και η σημασιολογία. 233 Ξεκινώντας από το κάτω μέρος του τριγώνου, το πρώτο επίπεδο που συναντάμε είναι το μορφολογικό, όπου η ανάλυση περιορίζεται στο επίπεδο της λέξης. Αμέσως παραπάνω, βρίσκεται η ανάλυση σε επίπεδο δομών, η οποία λαμβάνει υπόψη πληροφορίες που ξεπερνούν τα όρια της λέξης. Το τρίτο επίπεδο αντιστοιχεί στη σημασιολογική ανάλυση, η οποία προκύπτει μετά την ολοκλήρωση της αναγνώρισης της συντακτικής θέσης των συστατικών των προτάσεων του κειμένου στη γλώσσα-πηγή. 233 Υπάρχουν και άλλα επίπεδα ανάλυσης της γλώσσας που δεν αναφέρουμε εδώ, επειδή είτε δεν έχουν να κάνουν με το γραπτό λόγο (φωνητική, φωνολογία κτλ.) είτε προϋποθέτουν πληροφορίες εκτός του γλωσσικού συστήματος (π.χ. πραγματολογία, κοινωνιογλωσσολογία κτλ.). 237