Πτυχιακή Εργασία. Του Μπογιατζόγλου Φίλιππου ΑΕΜ: Θέμα: Θεραπευτική Ιππασία σε άτομα με Εγκεφαλική Παράλυση και. Αυτισμό

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΉΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Πτυχιακή Εργασία Του Μπογιατζόγλου Φίλιππου ΑΕΜ: Θέμα: Θεραπευτική Ιππασία σε άτομα με Εγκεφαλική Παράλυση και Αυτισμό Επιβλέπων: Τσιμάρας Βασίλειος Αναπληρωτής Καθηγητής Θεσσαλονίκη 2016

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ I: Εισαγωγή στην Θεραπευτική Ιππασία (Θ.Ι) Ορισμός Ιστορία της Θ.Ι Τα είδη της Θεραπευτικής και Προσαρμοσμένης Ιππασίας Τα μοντέλα της Θ.Ι Τα οφέλη της Θ.Ι Ενδείξεις Αντενδείξεις Το Περιβάλλον, το Θεραπευτικό Πρόγραμμα και οι Αρμοδιότητες του Εκπαιδευτή Θ.Ι...15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II: Σημαντικές πληροφορίες σχετικά με το πρακτικό μέρος της Θεραπευτικής Ιππασίας Η Ομάδα της Θ.Ι.: Ποιες ειδικότητες την απαρτίζουν και Ποιο το κυριότερο μέλος της; Οι Ειδικότητες-Ρόλοι Το κυριότερο μέλος της Θ.Ι. Σχετικά με την εκπαίδευση του Οι Παράμετροι και οι Προσαρμογές τους, που πρέπει να πραγματοποιηθούν σε μια θεραπευτική συνεδρία Η ίππευση και η αφίππευση Ο Θεραπευτικός και εκπαιδευτικός υλικός εξοπλισμός και ο εξοπλισμός του αναβάτη και του αλόγου Οι λαβές που θα εφαρμοστούν από τους Θεραπευτές Η πορεία του αλόγου μέσα στον ιππικό στίβο Σχεδιασμός μαθημάτων- συνεδριών Η Λήψη Θέσεων πάνω στο άλογο και τα ευεργετικά οφέλη της Οφέλη από την λήψη Θέσεων πάνω στο άλογο Μερικές βασικές θέσεις πάνω στο άλογο.25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ III: Θεραπευτική Ιππασία-Ιπποθεραπεία και Ε.Π Εισαγωγικά Ορισμός Ιστορικά Συνοδά Προβλήματα 26 1

3 3.1.4 Κλινική Εικόνα Διάγνωση Αίτια Ταξινόμηση της Ε.Π Οι θετικές επιδράσεις της κίνησης του αλόγου στην Ε.Π Κεντρικός στόχος της Θ.Ι. στην Ε.Π Η τρισδιάστατη κίνηση του αλόγου Οι αρμοδιότητες του Θεραπευτή Σπαστικότητα και Αταξία..31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: Θεραπευτική Ιππασία και Αυτισμός Ιστορικά Η διάγνωση Τα χαρακτηριστικά-ελείμματα του αυτισμού Η θεραπευτική ιππασία ως θεραπευτικό μέσο Η ευεργετική επίδραση της Θ.Ι. στον Αυτισμό Στόχοι και Περιεχόμενα ενός προγράμματος Θ.Ι. για άτομα με Αυτισμό Έρευνες σχετικές με τα οφέλη που αποκομίζει ο Αυτισμός από την Θ.Ι..38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Περίληψη Η συνεχής εξέλιξη της Θεραπευτικής Ιππασίας και η επιστημονική προσέγγιση που απέκτησε σταδιακά τον τελευταίο αιώνα, προκάλεσαν την δημιουργία ενός αδιαμφισβήτητα αποτελεσματικού θεραπευτικού μέσου, το οποίο, βάσει ερευνών, έχει απίστευτες ευεργετικές επιδράσεις σε μια μεγάλη ποικιλία αναπηριών-διαταραχών. Δύο από τις σημαντικότερες διαταραχές, στις οποίες παρουσιάζονται έντονα οι θετικές επιδράσεις της κίνησης του αλόγου, αποτελούν η Εγκεφαλική Παράλυση και ο Αυτισμός. Η θεραπευτική παρέμβαση, φυσικά με κοινό χαρακτηριστικό το άλογο, είναι διαφορετική μεταξύ εγκεφαλικής παράλυσης και αυτισμού, καθώς η πρώτη αναπηρία ανήκει στις κινητικές διαταραχές και η δεύτερη στις νευροαναπτυξιακές. The continuous development of the Therapeutic Horseback Riding and the scientific approach which gradually acquired the last century, caused the formation of an undoubtedly effective healing means, which, according to research, has incredible beneficial effects, in a great range of disabilities and disorders. Two of the most significant disorders, in which appear intensely the positive impacts of horse movement, are the Cerebral Palsy and Autism. The curative intervention, having of course horse as the common characteristic, is totally different between cerebral palsy and autism, since the first disability belongs to kinetic disorders and the latter to neuro-development. 3

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Εισαγωγή στην Θεραπευτική Ιππασία 1.1 Ορισμός: Με τον όρο Θεραπευτική ιππασία (ΘΙ) χαρακτηρίζεται η θεραπεία με τη βοήθεια του αλόγου. Αποτελεί εκείνο το θεραπευτικό μέσο, το οποίο βελτιώνει την αδρή κινητικότητα και συμβάλει στην αντιμετώπιση νευρολογικών και αναπτυξιακών διαταραχών σε συνδυασμό με φυσικοθεραπευτικά και εργοθεραπευτικά προγράμματα, ενώ βασικά συμπληρωματικά χαρακτηριστικά του είναι η εκπαίδευση και η ψυχαγωγία (Gross Motor Function, GMF) (Sterba et al., 2002). Θεραπευτική ιππασία είναι εκείνη η μορφή θεραπείας στην οποία, ο θεραπευτής χρησιμοποιεί τις τρεις διαστάσεις της κίνησης του αλόγου (εμπρός-πίσω, πάνωκάτω, δεξιά-αριστερά) προκειμένου να παρέχονται διαδοχικά στο άτομο, που υφίσταται την θεραπεία, κινητικά και αισθητηριακά ερεθίσματα. Το άλογο στην περίπτωση αυτή γίνεται θεραπευτικό μέσο, ενώ το άτομο πάνω στο άλογο θεωρείται ασθενής και όχι ιππέας. Εφαρμόζεται κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις, όπως ειδικά εκπαιδευμένα άλογα, ειδικά διαμορφωμένο περιβάλλον, εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό και ειδικός εξοπλισμός. Η θεραπευτική ιππασία αποτελεί δραστηριότητα που συνδυάζει την εκπαίδευση και την θεραπεία, με την ψυχαγωγία και την άσκηση (Bertoti, 1988, Straub 2000, Sterba et al., 2002, Επιστημονική Εταιρία Θεραπευτικής Ιππασίας & Ιπποθεραπείας Ελλάδας-Ε.Ε.Θ.Ι.Ι.Ε). 4

6 1.2 Η ιστορία της Θεραπευτικής Ιππασίας (Θ.Ι) Η ιδέα της ιππασίας ως θεραπεία ανάγεται στην Αρχαία Ελλάδα και στην Αρχαία Αίγυπτο. Στην αρχαία Ελλάδα ένα μυθικό πλάσμα ο Κένταυρος Χείρωνας, κατείχε θεραπευτικές και ιατρικές γνώσεις. Αποτελεί σημαντικό συμβολισμό το γεγονός ότι ένας κένταυρος, που ήταν δηλαδή μισό άλογο και μισός άνθρωπος, κατείχε τέτοιες θεραπευτικές γνώσεις (The Library of Greek Mythology, 1997). Στην Αρχαία Ελλάδα ο Ασκληπιός εθεωρείτο ότι έστειλε τα άλογα στους ανθρώπους για να τους θεραπεύουν. Η πρώτη γραπτή αναφορά σε κάποιο είδος οφελών που προκαλούνται από την ιππασία έγινε από τον αρχαίο Έλληνα ιατρό Ιπποκράτη τον 5 ο αιώνα π.χ. Η θεραπεία με το άλογο, αναφέρεται αρχικά στα αρχαία ελληνικά συγγράμματα του Ιπποκράτη. Ο Ιπποκράτης θεωρούσε την ιππασία, ωφέλιμη για τους μυς και τους πνεύμονες και επισήμανε ότι «η ιππασία στον καθαρό αέρα ενδυναμώνει τους μυς και τους κρατά σε καλή φυσική κατάσταση. Ο Ξενοφών θεράπευε τους λαβωμένους, από τον πόλεμο, στρατιώτες του χρησιμοποιώντας το άλογο (τόσο σωματική όσο και ψυχική αποκατάσταση), και όπως αναφέρει και στο βιβλίο του Περί Ιππικής, η ιππασία ως μέσον άσκησης και θεραπείας ήταν γνωστή στην Ελλάδα από τον 5 ο π.χ αι. (Mayberry 1978). Στο βιβλίο του «Τα εις εαυτόν» ( ) ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αυρήλιος ανέφερε σχετικά με την ιππασία ότι παρέχονταν ως θεραπευτική αγωγή (Αυρήλιος, ). Αναφορές υπάρχουν, κυρίως από τον ιατρό Ορειβάσιο ( μ.Χ) στους βυζαντινούς χρόνους, σχετικά με ασκήσεις οι οποίες μπορούσαν να βοηθήσουν θεραπευτικά μια κατάσταση. Στις ασκήσεις αυτές συμπεριλαμβάνονταν και η ιππασία ως θεραπευτική δραστηριότητα (Καραμπερόπουλος, 2006, Φανιόπουλος & Βουζανίδου, 2008). Το 1569, το βιβλίο με τίτλο «De arte gymnastica», του Ιταλού ιατρού Mercurialis, ήταν το πρώτο βιβλίο που είχε πληροφορίες σχετικά με αθλητική ιατρική. Η πρώτη επιστημονική αναφορά για τη σημαντικότητα της ιππασίας στον ανθρώπινο οργανισμό γίνεται σ αυτό το βιβλίο (Mercurialis, 1569). Μια άλλη σημαντική αναφορά σχετικά με τη δυνατότητα του αλόγου να θεραπεύει το σώμα και τη ψυχή, εφόσον πραγματοποιείται η ιππασία σε σταθερή εβδομαδιαία βάση, έγινε από τον Άγγλο ιατρό Sydenham ( ) (Anstey, 2011). Ένας άλλος σπουδαίος ιατρός ο Γάλλος Tissot αναφέρει στο βιβλίο του «Gymnastique Médicinale et Chirurgicale» το 1780 την ευεργετική δράση του βαδίσματος του αλόγου στο ανθρώπινο βάδισμα (Tissot, 1782). Στη σύγχρονη ιστορία, η πρώτη επιστημονική εργασία έγινε το 1870 από τον Γάλλο ιατρό Chassagne στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, ενώ η πρώτη επιστημονική μελέτη για την 5

7 θεραπευτική επίδραση της ιππασίας ανάγεται το Ο Chassagne χρησιμοποίησε την ιππασία ως θεραπευτική αντιμετώπιση διάφορων παθολογικών καταστάσεων και έφτασε στο συμπέρασμα ότι αυτή υπήρξε χρήσιμη στη σωματική αγωγή παιδιών με νευρολογικές διαταραχές, βελτιώνοντας την ισορροπία, τη στάση, την αρθρική κινητικότητα, το μυϊκό έλεγχο και προσφέροντας ψυχολογικά οφέλη (Chassagne, 1870). Μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο, η θεραπευτική ιππασία εφαρμόστηκε στο νοσοκομείο της Οξφόρδης για την αποθεραπεία τραυματιών πολέμου (Ρουσβανίδου, 2004). Ως μέσον αποκατάστασης, εφαρμόσθηκε συστηματικά η ιππασία, για πρώτη φορά από την ορθοπεδική νοσηλεύτρια Dame Agnes Hunt το 1901, στο Oswestry της Αγγλίας, χρησιμοποιούσε άλογα για αποκατάσταση (Oxford Dictionary of National Biography, 2004). Στην συνέχεια κατά τη διάρκεια του Α παγκοσμίου πολέμου εφάρμοζε αυτού του είδους την αποκατάσταση σε στρατιώτες που ήταν τραυματίες πολέμου (RDA). Επίσης στην περίοδο του Α παγκοσμίου πολέμου, η φυσικοθεραπεύτρια Olive Sands διεξήγαγε, στο νοσοκομείο της Οξφόρδης, θεραπευτικές συνεδρίες για τους τραυματίες (RDA). Το 1952, η Liz Hartel από τη Δανία, με μερική παράλυση στα κάτω άκρα από πολιομυελίτιδα, κατέκτησε το ασημένιο μετάλλιο Ιππικής Δεξιοτεχνίας στους Ολυμπιακούς Αγώνες στο Ελσίνκι και αποτέλεσε έμπνευση για την ίδρυση των πρώτων κέντρων Θεραπευτικής Ιππασίας στη Σκανδιναβία και κατόπιν στην Αγγλία. Επίσης, κατέκτησε την δεύτερη θέση στους Ολυμπιακούς στη Στοκχόλμη το 1956 και βγήκε 7 φορές πρωταθλήτρια Δανίας στο άθλημα (Wordpress, 2009). Η θεραπευτική ιππασία βρήκε έδαφος και στη Ρώμη, καθώς και στη μακρινή Κίνα. Ωστόσο, ιπποθεραπεία ως επίσημη γυμναστική θεραπεία δεν αναπτύχθηκε μέχρι το 1960, όπου για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε και ο όρος. Η ιππασία εμφανίστηκε στη Σκανδιναβία ως θεραπευτικό μέσο το 1946 για την αντιμετώπιση των επιδημιών της πολυομυελίτιδας (Bain, 1965, Bertoti, 1988, Lassen, 1954, Axelsson, 2004). Το 1969 ιδρύθηκε στις ΗΠΑ η Ομοσπονδία Ιππασίας για άτομα με αναπηρίες Β.Αμερικής (NARHA). Η NARHA φρόντισε να τεθούν οι βάσεις για την ασφαλέστερη εφαρμογή της θεραπευτικής ιππασίας όσον αφορά την αναπηρία, διδάσκει και καθοδηγεί εκπαιδευτές θεραπευτικής ιππασίας χορηγώντας πιστοποιήσεις και αξιολογεί ιππικούς ομίλους με σκοπό την επέκταση και διάδοση αυτού του θεραπευτικού μέσου ως μέσον θεραπείας, άσκησης και ψυχαγωγίας στον χώρο της αναπηρίας (NARHA, 2015, Ρουσβανίδου, 2004). Έκτοτε έγιναν ορισμένες προσπάθειες κυρίως από φυσικοθεραπευτές και ιατρούς, αλλά αυτός που κατηγοριοποίησε τη θεραπευτική ιππασία και έθεσε τις επιστημονικές βάσεις, ήταν ο Γερμανός 6

8 Heipertz (1977) (Ε.Ε.Θ.Ι.Ι.Ε, 2015). Από τότε, σε πολλές χώρες υπάρχουν ομάδες θεραπευτικής ιππασίας, που αποτελούνται από εξειδικευμένους επιστήμονες. Ο όρος ιπποθεραπεία προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις ίππος (άλογο) και θεραπεία, και αναφέρεται στη θεραπεία με τη βοήθεια του αλόγου. Αυτή η γυμναστική θεραπεία άρχισε να χρησιμοποιείται στη Γερμανία, την Αυστρία και την Ελβετία ως συμπλήρωμα στην παραδοσιακή φυσικοθεραπεία (που αφορά κατά κύριο λόγο την αποκατάσταση των βλαβών, που προκαλούν κάποια είδη αναπηρίας, και την ανάπτυξη της κινητικότητας). Στη Γερμανία, ιπποθεραπεία ήταν η εφαρμογή των θεωριών της πρακτικής της φυσικοθεραπείας με το εξής προσωπικό: Ένα φυσικοθεραπευτή, ένα ειδικά εκπαιδευμένο άλογο, και ένας χειριστής αλόγου. Ο φυσικοθεραπευτής έδινε οδηγίες στο χειριστή του αλόγου ως προς το βάδισμα, τον ρυθμό και την κατεύθυνση που θα εκτελούσε το άλογο. Η κίνηση του αλόγου ήταν προσαρμοσμένη προσεκτικά ώστε να επηρεάσει νευρομυϊκά τον ασθενή. Το πρώτο τυποποιημένο πρόγραμμα σπουδών στην ιπποθεραπεία δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 από μια ομάδα θεραπευτών του Καναδά και της Αμερικής, που ταξίδεψε στη Γερμανία για να μάθει για την ιπποθεραπεία, και να φέρει το νέο αυτό τύπο γυμναστικής θεραπείας στη Βόρεια Αμερική κατά την επιστροφή της. Η θεραπευτική αυτή γύμναση επισημοποιήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1992 με το όνομα American Hippotherapy Association (AHA). Από την ίδρυσή της, η AHA καθιέρωσε επίσημα πρότυπα της πρακτικής και επισημοποιήθηκε η θεραπευτική διαδικασία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στην Ελλάδα η θεραπευτική ιππασία πρωτοεμφανίσθηκε το 1983 με πρωτοβουλία της Aideen Lewis. Η Ιρλανδή φιλάνθρωπος ήταν και εθελόντρια στη θεραπευτική ιππασία, με μια ομάδα παιδιών της Εταιρείας Προστασίας Σπαστικών στον ιππικό Όμιλο της Βαρυμπόμπης. Ο Σ.Θ.Ι.Ε (Σύνδεσμος Θεραπευτικής Ιππασίας Ελλάδος) ιδρύθηκε το 1992 και αποτελεί μη κερδοσκοπική οργάνωση όπου η λειτουργία του στηρίζεται στην εθελοντική συνεισφορά των μελών του. Η αναγνώριση ως αθλητικό σωματείο με σημαντικές διακρίσεις σε διεθνείς αθλητικές διοργανώσεις (όπως Παραολυμπιακοί κ.λπ) έγινε το Ανεξάρτητα από τους εθελοντές εκπαιδευτές, γυμναστές, φυσικοθεραπευτές, εργοθεραπευτές, ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, οι «εθελοντές βοηθοί» δεν χρειάζεται να έχουν κάποιες συγκεκριμένες γνώσεις. Οι εκπαιδευτές του Σ.Θ.Ι.Ε φροντίζουν για την εκπαιδευσή του «εθελοντή βοηθού». Στην Αθήνα εδρεύει το πρώτο Ειδικό Κέντρο Ιππασίας, ενώ και άλλα κέντρα βρίσκονται στην Θεσσαλονίκη και τον Βόλο (ΣΘΙΕ, 2015). 7

9 Μερικοί από τους ξένους φορείς ΘΙ είναι : Riding for the Disadled Association (RDA), American Hippotherapy Association (AHA), The North American Riding for the Handicapped Association (NARHA), Federation of Horses in Education and Therapy International (HETI) κ.α. Όσον αφορά την Ελλάδα, ως φορείς αναγνωρίζονται: η Ελληνική Εταιρεία Θεραπευτικής Ιππασίας (ΕΛ.Ε.Θ.Ι.Π.), η Επιστημονική Εταιρία Θεραπευτικής Ιππασίας και Ιπποθεραπείας Ελλάδος (Ε.Ε.Θ.Ι.Ι.Ε.), ο Πανελλήνιος Σύλλογος Ιπποθεραπευτών και Εκπαιδευτών Θεραπευτικής Ιππασίας (ΠΑ.Σ.Ι.Ε.Θ.Ι.), η «Ιπποστήριξη» Λαγκαδά Θεσσαλονίκης κ.α. 1.3 Τα είδη της Θεραπευτικής και Προσαρμοσμένης Ιππασίας Η μεγάλη εξέλιξη της Θεραπευτικής Ιππασίας τις τελευταίες δεκαετίες, μιας διαφορετικής και ολιστικής θεραπευτικής προσέγγισης, όπως είναι αναγνωρισμένη από πολλές χώρες, είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία 5 επιμέρους κλάδων, όλοι τους με κοινή βάση «τη θεραπεία μέσω της τρισδιάστατης κίνησης του αλόγου». Οι διαφορές μεταξύ των κλάδων αφορούν τις συνθήκες εφαρμογής της θεραπευτικής παρέμβασης (Bertoti 1988, Straub, 2000). Ως 5 κλάδοι αναφέρονται οι εξής: i. Θεραπευτική Ιππασία ii. Παιδαγωγική ιππασία iii. Αθλητική Ιππασία iv. Ψυχοθεραπεία με το άλογο 8

10 v. Ιπποθεραπεία Θεραπευτική Ιππασία: Η αποκατάσταση ή βελτίωση της κατάστασης της αναπηρίας και της κινητικής μειονεξίας-δυσκολίας, με βάση την τρισδιάστατη κίνηση του αλόγου, αποτελεί τον βασικό σκοπό της θεραπευτκής ιππασίας. Σ αυτόν τον κλάδο είτε ο αναβάτης είναι αυτόνομος και καθοδηγεί το άλογο είτε φροντίζει γ αυτό ο οδηγός του αλόγου. Παιδαγωγική Ιππασία: Η νοητική υστέρηση και οι μαθησιακές δυσκολίες είναι οι κυριότερες μειονεξίες στις οποίες απευθύνεται αυτός ο κλάδος. Ο στόχος της παιδαγωγικής ιππασίας είναι κυρίως μαθησιακός (π.χ εκμάθηση λέξεων, σχημάτων). Αθλητική Ιππασία: Είναι η προσαρμογή του αθλήματος της ιππασίας στις δυνατότητες και αδυναμίας του ατόμου με αναπηρία. Βασικός στόχος αυτού του κλάδου είναι η συμμετοχή, των ατόμων με αναπηρία, σε αγώνες και αθλητικές διοργανώσεις. Ψυχοθεραπεία με το άλογο: Είναι η αντιμετώπιση των ψυχωτικών και καταθληπτικών καταστάσεων με τη βοήθεια ψυχαναλυτικών μεθόδων. Η Ιπποθεραπεία η οποία είναι η ιατρική και φυσικοθεραπευτική προσέγγιση της Θ.Ι. Με την βοήθεια του θεραπευτή ο ασθενής προσαρμόζεται παθητικά στον ρυθμό και την κίνηση του αλόγου. Η Ιπποθεραπεία είναι μια θεραπευτική συνεδρία και αφορά τους επιστήμονες της αποκατάστασης (φυσιοθεραπευτές, εργοθεραπευτές, λογοθεραπευτές, ψυχιάτρους, ψυχολόγους). Αποτελεί μια συνεδρία αποκατάστασης που χρησιμοποιεί ως μέσο το άλογο και διεξάγεται στον ιππικό στίβο. Δεν αντικαθιστά όμως την κλασική φυσικοθεραπεία. Με λίγα λόγια είναι μια στρατιγική φυσικοθεραπείας, εργοθεραπείας ή λογοθεραπείας, που αφορά άτομα με κινητικά προβλήματα, και χρησιμοποιεί ως θεραπευτικό μέσο την κίνηση του αλόγου. ( Αναπτυξιακή Θεραπευτική Ιππασία : H αναπτυξιακή ιπποθεραπεία εφαρµόζεται όπως η κλασσική ιπποθεραπεία, αλλά ο θεραπευτής βοηθά το παιδί σε µια συγκεκριµένη θέση και µπορεί να βοηθήσει σε µεταφορά κίνησης εντός της θέσης. Ο βασικός στόχος είναι η επιτυχής µεταφορά κίνησης από την πλάτη του αλόγου στον ιππέα και η προσαρμογή του σε αυτήν την κίνηση. Ο ιππέας καθοδηγείται θεραπευτικά πάνω στην ράχη του αλόγου και δεν προσπαθεί να επηρεάσει το άλογο µε οποιονδήποτε τρόπο. Τοποθετώντας τον αναβάτη πάνω στο άλογο, χρησιµοποιώντας µια απαλή κουβέρτα, σε διάφορες θέσεις, ο αναβάτης δεν ελέγχει το άλογο αλλά επηρεάζεται άµεσα από αυτό και ανταποκρίνεται στις κινήσεις του αλόγου, καθώς η θερµότητα του αλόγου µέσω της κουβέρτας πιθανώς βελτιώνει την κυκλοφορία, µειώνει τον 9

11 ανώµαλο µυϊκό τόνο και προωθεί την χαλάρωση σε παιδιά µε σπαστική εγκεφαλική παράλυση (DePauw, 1986, Bertoti, 1988, Potter et al, 1994). 1.4 Τα μοντέλα της θεραπευτικής ιππασίας αποτελούν: Το Γερμανικό μοντέλο τριών κύκλων για την θεραπευτική ιππασία (Heipertz, 1977). Το Αμερικάνικο τεταρτο-φασικό μοντέλο του 1987, για φυσιάτρους, θεραπευτές, εκπαιδευτικούς και εκπαιδευτές ιππασίας (Sprink, 1993) 10

12 Το Ελληνικό μοντέλο Θεραπευτικής Ιππασίας (Νικολάου & Πολύζος, 2011) Σχετικά με το ελληνικό μοντέλο: Η ιππική θεραπευτική εκπαίδευση και γυμναστική, την οποία ασκούν ειδικοί εκπαιδευτές ιππασίας για ΑμΕΑ, γυμναστές ειδικής αγωγής, ειδικοί παιδαγωγοί κ.α, αναφέρεται στα πολλαπλά οφέλη που εξασφαλίζει ο ασθενής από την κίνηση του αλόγου, την επαφή και την άσκηση με αυτό, και τον χώρο των συνεδριών. Τα οφέλη αυτά αφορούν τον ψυχαγωγικό, ψυχολογικό, κοινωνικό τομέα και την βελτίωση των ικανοτήτων του ατόμου. Η ιπποθεραπεία αφορά συνεδρίες αποκατάστασης, στις οποίες συμμετέχουν φυσικοθεραπευτές, εργοθεραπευτές, λογοθεραπευτές και ψυχολόγοι. 1.5 Οφέλη της Θεραπευτικής Ιππασίας Η Ιππασία ως μια ευχάριστη κοινωνική δραστηριότητα, αποτελεί μέσο φυγής για άτομα με κινητικές, αισθητηριακές, ψυχικές, νευροαναπτυξιακές και νοητικές μειονεξίες. Τα νέα και ασυνήθιστα ερεθίσματα που παρέχει η θεραπευτική ιππασία σε κάθε άτομο με αναπηρία, δημιουργούν τέτοιο κλίμα, ώστε να αντλούνται σωματικά, ψυχικά και νοητικά οφέλη, ενώ το άτομο εξελίσσεται και στον γνωστικό τομέα. Η θεραπευτική ιππασία έχει θετικές επιδράσεις στη σπονδυλική στήλη, στις αρθρώσεις και στους μυς, καθώς και στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα το οποίο ρυθμίζει κινητικές, αισθητηριακές και γνωστικές λειτουργίες (Rhona Lee Young, 2005, NARHA, 2008, NCPAD, 1997, Sterba et al., 2002, Straub, 2000, 11

13 ii. iii. i. Σωματικά: 1. Μείωση της σπαστικότητας 2. Ομαλοποίηση του μυϊκού τόνου 3. Βελτίωση της ισορροπίας 4. Προώθηση της σωστής στάσης του σώματος και βελτίωση αυτής 5. Προώθηση ενός σωστού προτύπου βάδισης καθώς και βελτίωση αυτής 6. Βελτίωση του ελέγχου της κεφαλής, του κορμού και της λεκάνης 7. Βελτίωση του κινητικού συντονισμού 8. Ενίσχυση της κιναισθησίας (αισθητικοκινητικού και οπτικοκινητικού συντονισμούαισθητηριακή ολοκλήρωση) 9. Ενίσχυση της απτικής αντίληψης 10. Μυϊκή ενδυνάμωση και βελτίωση της αντοχής και της καρδιοαναπνευστικής λειτουργίας 11. Αύξηση του εύρους κίνησης των αρθρώσεων (ROM) 12. Βελτίωση της συμμετρίας του σώματος 13. Μείωση της συχνότητας εμφάνισης των παθολογικών κινητικών προτύπων και προώθηση των φυσιολογικών 14. Ανάπτυξη των προστατευτικών αντιδράσεων Νοητικά 1. Επιδρά θετικά στην ομιλία 2. Ενίσχυση της ικανότητας προσοχής 3. Ομαλοποίηση της σκέψης (προώθηση της ομαλής σκέψης) 4. Ανάπτυξη της αντίληψης του σώματος και της οπτικοκινητικής αντίληψης 5. Βελτίωση της ικανότητας κατεύθυνσης Ψυχικά 1. Αύξηση της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης 2. Γνώση των αδυναμιών και των δυνατοτήτων του (Αυτογνωσία) 3. Ελάττωση των φόβων και των ενδοιασμών 4. Καλλιέργεια της αυτοπειθαρχίας, του αυτοελέγχου και της υπομονής 5. Ανάπτυξη της υπευθυνότητας, καθώς αναλαμβάνει την ευθύνη για τον έλεγχο του αλόγου 6. Μείωση της εσωστρέφειας καθώς ενθαρρύνεται η κοινωνικοποίηση 7. Δημιουργία και εξέλιξη του σεβασμού και της αγάπης προς τα ζώα 12

14 iv. Γνωστικά 1. Πρόοδος όσον αφορά τον διαχωρισμό αντικειμένων, χρωμάτων, μεγεθών, γραμμάτων και αριθμών 2. Βελτίωση της ποιότητας του λόγου (καθώς και της έντασης αυτού) 3. Ανάπτυξη της σωματογνωσίας και του σωματικού σχήματος, δηλαδή γνώση των μελών και μερών του σώματος, καθώς και των κινήσεων που μπορούν να εκτελέσουν και των σχημάτων που μπορούν να λάβουν v. Κοινωνικά 1. Καλλιέργεια της ομαδικότητας 2. Ανάπτυξη της συνεργασίας και της κοινωνικοποίησης, μέσα από την συναναστροφή με το άλογο, με το προσωπικό του προγράμματος της θεραπευτικής ιππασίας, καθώς και με άλλα παιδιά με αναπηρίες 3. Πρόοδος επικοινωνίας (λεκτικής και μη) Παρατηρούνται απίστευτα ευεργετικά αποτελέσματα της Θ.Ι στον ψυχο-κινητικό τομέα. Η μείωση του φόβου και η ανάπτυξη εμπιστοσύνης, του ατόμου στο σώμα του και στο άλογο μπορούν να αναπτυχθούν με τη βοήθεια των θεραπευτών, οι οποίοι θα πρέπει με κατάλληλους χειρισμούς να προωθούν την κοινωνική επαφή του παιδιού τόσο με άλλα παιδιά και ενήλικες, όσο και με τα ζώα και συγκεκριμένα με το άλογο. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας και της αυτοπεποίθησης και ο καλύτερος χειρισμός του φόβου, αποτελούν τομείς οι οποίοι μπορούν να αναπτυχθούν αρμονικά μέσα από τη δημιοργία μιας σχέσης εμπιστοσύνης με το άλογο (Scheidhacker & Schulz, 1998). 13

15 1.6 Ενδειξεις: Η Θεραπευτική Ιππασία-Ιπποθεραπεία παρουσιάζει θετικές θεραπευτικές επιδράσεις στις εξής ομάδες ατόμων με ιδιαιτερότητες (Sterba, 2007, McCormick, 1997, NARHA, 2008, ΣΘΙΕ, 2015, Εγκεφαλική παράλυση Κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις Ακρωτηριασμοί Μυϊκή ατροφία και Δυστροφία Κακώσεις νωτιαίου μυελού Δισχιδής ράχη Πολλαπλή σκλήρυνση Διαταραχές του λόγου Αισθητηριακές διαταραχές Σύνδρομο Down Αυτισμός Νοητική Υστέρηση Συμπεριφορικά προβλήματα Διαταραχή ελλειματικής προσοχής και υπερκινητικότητας Μαθησιακές δυσκολίες Ψυχικές διαταραχές 1.7 Αντενδείξεις (Bertoti, 1988, Meregillano, 2004) Σκολίωση µε >30 Ασθένεια του Scheuermann, όπου είναι προσβεβληµένη η σπονδυλική στήλη Οστεοπόρωση Μειωμένη κίνηση των ισχίων ή σηµειωµένη ασυµµετρία στην κίνηση των ισχίων καθώς εµποδίζει την επίτευξη κεντρικής θέσης στο άλογο Δυσµορφία ισχίων ή υποελαστικότητα Επιληψία Παθήσεις αίµατος, λόγω πιθανότητας εσωτερικής αιµορραγίας µέσω χτυπηµάτων, αν και σχετικές µελέτες δίνουν σαφείς πληροφορίες ότι το ποσοστό ατυχηµάτων βρίσκεται 14

16 κάτω από 1/1000, εποµένως η πιθανότητα ατυχήµατος σε περίπτωση που η θεραπευτική ιππασία εκτελείται από ειδικευµένους θεραπευτές είναι αµελητέα Οξεία κυστίτιδα Πρόσπτωση µεσοσπονδύλιου δίσκου Αλλεργία σε σκόνη του ιπποδρόµου και των τριχών του αλόγου Εξαρθρήματα ισχίου Σπονδυλολίσθηση Παθολογικά κατάγματα Υπερβολική κύφωση ή λόρδωση. 1.8 Το Περιβάλλον, Το θεραπευτικό Πρόγραμμα και Οι Αρμοδιότητες του Εκπαιδευτή Θ.Ι Η δημιουργία ενός δομημένου πλαισίου εκπαίδευσης, στον χώρο όπου διεκπεραιώνεται η Θεραπευτική Ιππασία, αποτελεί βασική προυπόθεση, ώστε να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες αλληλεπίδρασης, ανάμεσα στον ασθενή και το περιβάλλον, που θα προωθήσουν την πολύπλευρη εξέλιξη του ατόμου (αντιληπτική, γνωστική, κινητική, κοινωνική, συναισθηματική). Ο Εκπαιδευτής Θ.Ι πρέπει να προάγει την ανεξαρτησία και την ποιότητα της ζωής του ατόμου. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από ένα ευρύ πεδίο εμπειριών που παρέχει ο θεραπευτής, όπου το άτομο έχει την ευκαιρία να εξερευνήσει, να δημιουργήσει, να επιτύχει, ενώ ταυτόχρονα θα ανακαλύπτει τον εαυτό του και τις δυνατότητές του μέσα από την γνωριμία με το σώμα και τα συναισθήματά του (Νικολάου & Πολύζος, 2015). Ασφαλώς ο θεραπευτής αναλαμβάνει κάποιες γενικές αρμοδιότητες σχετικά με την εκπαίδευση του ατόμου στον χώρο της Θ.Ι, οι οποίες είναι (Νικολάου & Πολύζος, 2015): 1. Η καταγραφή και αξιολόγηση της κλινικής εικόνας του ατόμου 2. Ο σχεδιασμός του θεραπευτικού προγράμματος ξεχωριστά για το κάθε άτομο 3. Σεβασμός όσον αφορά τη διαφορετικότητα και τις δυνατότητες του καθενός (δηλαδή να κατανοεί και να δέχεται να εργάζεται το άτομο ανάλογα με τις δυνατότητες) 4. Προώθηση της κίνησης, της συνεργασίας, της επικοινωνίας, της κοινωνικότητας, της πρωτοβουλίας και ασφαλώς, όσο είναι εφικτό της αυτοπειθαρχίας 5. Να θέτει εξατομικευμένους θεραπευτικούς στόχους 6. Να συμμετέχει ενεργά ο ίδιος και να συνεργάζεται με τους υπόλοιπους ειδικούς της διεπιστημονικής ομάδας 15

17 7. Να προωθεί τη δημιουργία ανάλογης αλληλεπίδρασης μεταξύ ατόμου και αλόγου, η οποία θα οδηγήσει το άτομο στην ανάπτυξη των κινητικών και ψυχικών του ελλειμάτων. Σχετικά με τον σχεδιασμό του θεραπευτικού προγράμματος πρέπει να γίνεται επιλογή κατάλληλων θεραπευτών (πχ εργοθεραπευτών κλπ) εξατομικευμένα για το κάθε άτομο, καθώς και επιλογή κατάλληλου εξοπλισμού και θεραπευτικών μέσων, αλόγου και του ενδεδειγμένου βηματισμού αυτού. Επιπλέον ο σχεδιασμός περιλαμβάνει την επιλογή της πορείας του αλόγου μέσα στον ιππικό στίβο, την επιλογή των θέσεων και των σημείων που θα τοποθετηθεί το άτομο πάνω στο άλογο (για την παροχή διαφορτικών ερεθισμάτων), την ενίσχυση των επιθυμητών συμπεριφορών από το άτομο με την παροχή κατάλληλων προτύπων και τέλος την επιλογή των λαβών (πχ ασφαλείας) ανάλογα με την περίπτωση της ιδιαιτερότητας (Νικολάου & Πολύζος, 2015). Ο σχεδιασμός ενός θεραπευτικού προγράμματος πρέπει να είναι τέτοιος, ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τις δυνατότητες του παιδιού. Απαραίτητη αποτελεί τόσο η αξιολόγηση πριν την έναρξη του προγράμματος όσο και η αξιολόγηση της προόδου του παιδιού αργότερα. Τέλος, πρέπει το ενήλικο άτομο να έχει έγκριση από γιατρό, για την συμμετοχή του στο θεραπευτικό πρόγραμμα, ενώ το ανήλικο την συγκατάθεση των κηδεμόνων του (Vogel, 2001). 16

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ Σηματικές πληροφορίες σχετικά με το πρακτικό μέρος της Θεραπευτικής Ιππασίας 2.1 Η Ομάδα της Θεραπευτικής Ιππασίας: Ποιες ειδικότητες την απαρτίζουν και ποιο το κυριότερο μέλος της; Ειδικότητες-Ρόλοι: Για την επίτευξη αυτής της θεραπευτικής δραστηριότητας απαραίτητη αποτελεί η διεπιστημονική συνεργασία πολλών διαφορετικών ειδικοτήτων. Μέσα απ αυτήν την συνεργασία, καθίσταται εφικτή, η πιο ολοκληρωμένη αντιμετώπιση μεγάλης ποικιλίας περιστατικών. Η σωστή συνεργασία μεταξύ των εξειδικευμένων επιστημόνων και η, όσο το δυνατόν, ορθότερη και ολοκληρωτική ανάληψη, απ τον καθένα, του ρόλου του μέσα στην ομάδα, αποτελούν τις προϋποθέσεις για την επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων. Οι βασικότερες ειδικότητες που πρέπει να αναφερθούν είναι: φυσικοθεραπευτές, ψυχολόγοι, λογοθεραπευτές, ιατροί, γυμναστές Ειδικής Φυσικής Αγωγής, Ειδικοί παιδαγωγοί, κοινωνικοί λειτουργοί και εκπαιδευτές αθλητικής ιππασίας εξειδικευμένοι σε ΑμΕΑ (Νικολάου & Πολύζος, 2015). Σε μια μεμονωμένη συνεδρία Θ.Ι λαμβάνουν μέρος τα εξής μέλη: Δύο θεραπευτές, ο κύριος που θα ονομάζουμε Α, ο οποίος κατευθύνει τη συνεδρία, και ο δευτερεύων θεραπευτής Β Και ένας κατάλληλα εκπαιδευμένος οδηγός αλόγου. Βασική προτεραιότητα και των τριών μελών της ομάδας είναι η λήψη κατάλληλων μέτρων, για την ασφάλεια του ατόμου και την ομαλή διεκπεραίωση του θεραπευτικού προγράμματος. Κύριες αρμοδιότητες του Α θεραπευτή αποτελούν: η λήψη ιστορικού του περιστατικού, η αξιολόγηση (του ατόμου) και ο σχεδιασμός ενός εξατομικευμένου και στοχευμένου προγράμματος. Επιπλέον είναι υπεύθυνος για την επιλογή του αλόγου και του κατάλληλου βηματισμού αυτού, για την επιλογή του σωστού υλικοτεχνκού θεραπευτικού εξοπλισμού και 17

19 τέλος για την πληροφόρηση των υπόλοιπων επιστημόνων σχετικά με την πρόοδο που παρουσιάζει το εκάστοτε περιστατικό. Από την άλλη ο θεραπευτής Β βοηθάει ενεργά κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής συνεδρίας και μεταφέρει το θεραπευτικό υλικό που χρειάζεται. Γενικότερα, ο επικαφαλής θεραπευτής πρέπει να έχει αναπτύξει μια καλή σχέση με το άλογο, ώστε να μπορεί να κατανοεί την συμπεριφορά και την κίνηση του αλόγου, να έχει γνώσεις και ικανότητες ίππευσης, να έχει καλή επικοινωνία με την υπόλοιπη ομάδα και να διατηρεί τη ψυχραιμία του σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Ο οδηγός εκτός από το σωστό οδήγημα του αλόγου, την ταχύτητα του βήματός του, την αποφυγή τυχόν εμποδίων μέσα στον ιππικό στίβο και την σωστή τοποθέτηση του αλόγου κατά την έναρξη και τη λήξη της συνεδρίας, είναι υπεύθυνος για τις αλλαγές πορείας, την διατήρηση των αποστάσεων από τους υπόλοιπους παράγοντες του περιβάλλοντος (π.χ άλλα άλογα) και την ασφάλεια των θεραπευτών και του αλόγου. Πολλές από τις ενέργειες του οδηγού, όπως η αλλαγή της πορείας, αποτελούν ευρύτερη αρμοδιότητα του θεραπευτή Α, καθώς γίνονται εφόσον ζητηθεί από τον ίδιο θεραπευτή. Επιπλέον, ιατροί, ψυχολόγοι, φροντιστές αλόγων, εθελοντές βοηθοί κατέχουν σημαντικό ρόλο στην θεραπευτική ομάδα (Νικολάου & Πολύζος, 2015; O Shallie, 2014). Όσον αφορά τους εθελοντές βοηθούς θα πρέπει, να επιλεχθούν προσεκτικά σύμφωνα με την ηλικία και τις δυνατότητες-ικανότητές τους και να τους παρέχεται λεπτομερής καθοδήγηση. Με αυτόν τον τρόπο μπορούν να λαμβάνουν μέρος και οι οικογένειες των ατόμων (O Shallie, 2014) Κυριότερο μέλος της θεραπευτικής ομάδας αποτελεί το άλογο. Δεν είναι όλα τα άλογα κατάλληλα για Θ.Ι. Το πλήθος των χαρακτηριστικών που πρέπει να έχει ένα άλογο θεραπευτικής 18

20 ιππασίας δυσχεραίνει την διαδικασία της επιλογής του. Τα μικρόσωμα άλογα δεν προτιμώνται για θεραπευτική ιππασία, εξαιτίας του περιορισμένου κινητικού τους προτύπου. Αυτά τα άλογα είναι κατάλληλα για το κομμάτι της ιπποκομικής. Συνήθως επιλέγονται άλογα πάνω από 170 εκ. (Sprink, 1993). Τα χαρακτηριστικά που πρέπει να διαθέτουν τα άλογα θεραπευτές είναι τα εξής (Νικολάου & Πολύζος, 2015): Να μην είναι άλογα ιπποδρόμου Χρήσιμο θα ήταν, να επιλέγονται άλογα που έχουν εκπαιδευτεί στην ιππική δεξιοτεχνία, διότι εκτός του ότι είναι περισσότερο συνεργάσιμα, είναι και πιο εύκολη η εκπαίδευσή τους για Θ.Ι Να είναι γενικά υγιή και χωρίς ορθοπεδικά προβλήματα ή ανατομικές ιδιαιτερότητες Να έχουν ποιοτική κίνηση Να μην είναι πολύ ψηλά Θα πρέπει να δίνεται προσοχή στην ποιότητα και ποσότητα του τριχώματος (Sprink, 1993). Να μην είναι μικρότερα των 10 ετών Και τέλος, να έχουν ισορροπημένο χαρακτήρα (Sprink, 1993). Σχετικά με την εκπαίδευση του αλόγου : Απαραίτητες προϋποθέσεις για να θεωρηθεί ένα άλογο εκπαιδευμένο στην Θ.Ι είναι η εξοικείωση του με τον υλικό εξοπλισμό (π.χ παιχνίδια) και τις θεραπευτικές δραστηριότητες που διεξάγονται, τις θέσεις που λαμβάνει το άτομο πάνω του και τις λαβές που εφαρμόζουν οι θεραπευτές (π.χ για την ασφάλεια του ατόμου). Επιπλέον, πρέπει να υπάρχει υπομονή και εμπιστοσύνη από μέρους του αλόγου προς τους θεραπευτές και να θεωρεί φυσιολογική τη συστηματική παρουσία τους δίπλα του. Πρέπει να ακολουθεί τον οδηγό κατά πόδας, να σταματάει και να ξεκινάει μόνο με εντολή και τέλος να κάνει βήματα προς τα πίσω (Νικολάου & Πολύζος, 2015). 19

21 2.2 Οι Παράμετροι και οι Προσαρμογές τους, που πρέπει να πραγματοποιηθούν σε μία θεραπευτική συνεδρία. Την προσαρμογή των βασικών παραμέτρων, της κάθε θεραπευτικής συνεδρίας, σύμφωνα με το εξατομικευμένο πρόγραμμα που έχει επιλεχθεί για το εκάστοτε περιστατικό, καλείται να πραγματοποιήσει ο εκπαιδευτής-θεραπευτής. Έτσι, με βάση την κλινική εικόνα του ατόμου θα πρέπει να προσαρμοστούν στο θεραπευτικό πρόγραμμα, ανάλογα με τις δυνατότητες και ανάγκες του (Νικολάου & Πολύζος, 2015): Η ίππευση (η ανάβαση στο άλογο) και η αφίππευση (η κατάβαση απ αυτό): Τα πάντα σχετικά με την ίππευση και αφίππευση του ατόμου, εξαρτώνται από την κλινική εικόνα του, τους στόχους που έχουν τεθεί για αυτό και τα σωματομετρικά χαρακτηριστικά του ίδιου και του αλόγου. Υπάρχουν τρείς τρόποι ίππευσης και αφίππευσης, η ανεξάρτητη, η υποβοηθούμενη από τους θεραπευτές και η καθαρά εξαρτώμενη από τους θεραπευτές. Και οι τρείς τρόποι μπορούν να πραγματοποιηθούν με ειδική σκάλα ή από ειδική ράμπα Ο θεραπευτικός και εκπαιδευτικός υλικός εξοπλισμός και ο εξοπλισμός του αναβάτη και του αλόγου. Ο εξοπλισμός του αλόγου επηρεάζει την κίνηση και το βάδισμα του αλόγου, και η ισορροπία του εξοπλισμού πάνω του επηρεάζει τον αναβάτει (O Shallie, 20

22 2014). Πρώτον, ο εξοπλισμός που αφορά την ασφάλεια του ατόμου στην ράχη του αλόγου και το οδήγημα-κράτημα αυτού είναι (Sprink, 1993, Μeregilano, 2004): Η σέλα που αποτελείται από το υπόσαγμα (υφασμάτινο κάλυμα κάτω από την σέλα), το έποχο (ιμάντας που κρατάει την σέλα σταθερή) και από τους αναβολείς (στηρίγματα ποδιών) Ο χαλινός-ηνία Το Therapeutic pad, υφασμάτινο κάλυμα πάνω από το υπόσαγμα για περισσότερη ασφάλεια Η ζώνη σταθεροποίησης του therapeutic pad Ο συραγωγέας (μακρύ σκοινί, για το οδήγημα-έλεγχο του αλόγου) Και η κουβέρτα εργασίας, που διατηρεί την θερμοκρασία του αλόγου σε φυσιολογικά επίπεδα, σε περιπτώσεις χαμηλής περιβαλλοντικής θερμοκρασίας) Δεύτερον, ο εξοπλισμός που αφορά την ιπποκομία του αλόγου, που το διατηρεί καθαρό και υγιές αποτελεί: Η μακρύτριχη βούρτσα, η χτένα χαίτης, η βούρτσα χτενίσματος κ.α. (Faurie, 2001). Τρίτον, ο εξοπλισμός που αφορά τον ιππέα περιλαμβάνει αντικείμενα που εξασφαλίζουν την ασφάλεια του πάνω στο άλογο. Τέτοιος εξοπλισμός είναι το κράνος ιππασίας, τα γάντια, οι μπότες κ.α, ενώ σε σχέση με το άλογο, πολύχρωμα ηνία, βοήθημα μονόχειρα (ειδική λαβή για άτομα με περιορισμένη κινητικότητα του ενός χεριού) και μποτάκι αναβολέα (για την αποφυγή γλιστρήματος του ποδιού). Τέταρτον και τελευταίο, ο εκπαιδευτικός υλικοτεχνικός εξοπλισμός που αφορά την εκπαίδευση του ατόμου. Τέτοιος εξοπλισμός είναι παιχνίδια όπως ζωάκια (πλαστικά ή σε μορφή παζλ) και μπάλες, κρίκοι, κώνοι, καλάθια κ.α σε διάφορα μεγέθη και χρώματα. Το παιχνίδι αποτελεί ένα βασικό μέσο έκφρασης των παιδιών, και προάγει την σωματική, κοινωνική και συναισθηματική εξέλιξή τους (Sprink, 1993). Επιπλέον, αναπτύσει την δημιουργικότητα την φαντασία, την συγκέντρωση, τις γνωστικές ικανότητες και επομένως την αυτοπεποίθηση του ατόμου (Γουργιώτου, 2009) Οι λαβές που θα εφαρμοστούν από τους θεραπευτές, οι οποίες είναι τεσσάρων ειδών: Ασφαλείας, όπως σε πρόσθια καθιστή θέση όπου οι λαβές είναι λεκάνη-λεκάνη και γόνατο-λεκάνη, από τους θεραπευτές και από τις δύο μεριές 21

23 Σταθεροποίησης, όπως σε τετραποδική, που η λαβή είναι γόνατο-γόνατο από τους θεραπευτές και από τις δύο μεριές, και σε όρθια θέση που η λαβή είναι γόνατολεκάνη Αναχαίτησης λανθασμένων προτύπων στάσης ή κίνησης, όπως σε ύπτια θέση που η λαβή από τους θεραπευτές και από τις δύο μεριές είναι λεκάνη-κεφάλι, για την διόρθωση της πρόσθιας κλισης της λεκάνης Διευκόλυνσης, για την αλλαγή θέσης πάνω στην σέλα (π.χ λαβή λεκάνη-λεκάνη από τον ένα θεραπευτή) και την έγερση από την σέλα (π.χ λαβή γόνατο-λεκάνη από ένα θεραπευτή). Οι πιο συνηθησμένες και βασικές λαβές αποτελούν: Η τεχνική κλειδώματος με το χέρι: Η έσω επιφάνεια του αντιβραχίου του βοηθού και η παλάμη διασχίζουν τον μηρό του παιδιού. Τεχνική γόνατο - αστράγαλος : Το εσωτερικό χέρι του βοηθού σταθεροποιεί το γόνατο του ασθενή. Το εξωτερικό του χέρι τοποθετείται στον αστράγαλο. Οι βοηθοί πρέπει να υπάρχουν και στις δύο πλευρές του αλόγου. Τεχνική προστασίας της λεκάνης: Τα χέρια των βοηθών τοποθετούνται στα δύο ισχία του ασθενή και προς την σ.σ. Σε πιο νέους ηλικιακά ασθενείς ο βοηθός τυλίγει το εσωτερικό του χέρι γύρω από την οσφυϊκή μοίρα τους. Αυτή η τεχνική χρησιμοποιείται σε ασθενείς που χρειάζονται βοήθεια για να κατανέμουν το βάρους τους ομοιόμορφα, ώστε να έχουν ισορροπία κατά το κάθισμα. Χωρίς χέρια : Αυτή είναι η τελευταία τεχνική και εφαρμόζεται για προληπτικούς και ψυχολογικούς σκοπούς. Εφαρμόζεται σε ασθενείς οι οποίοι είναι σε θέση να διατηρούν τη σωστή ευθυγράμμιση χωρίς βοήθεια (Sprink, 1993) Η πορεία του αλόγου μέσα στον ιππικό στίβο. Οι αλλαγές της κατεύθυνσης του αλόγου μέσα στον ιππικό στίβο παρέχουν διαφορετικά κινητικά και οπτικά ερεθίσματα στο άτομο. Λαμβάνοντας ως σταθερό σημείο το κέντρο του ιππικού στίβου, η πορεία μπορεί να είναι: Δεξιόστροφη, Αριστερόστροφη, Κάθετης αλλαγής, Διαγώνιας αλλαγής Σερπαντίνα κ.α. 22

24 2.2.6 Σχεδιασμός μαθημάτων-συνεδριών. Απαραίτητη είναι η δημιουργία εξατομικευμένων πλάνων για το εκάστοτε άτομο, τα οποία θα σκιαγραφούν τους εξατομικευμένους στόχους και σκοπούς, θα καθορίζουν την πρόοδο και θα ανανεώνονται τακτικά ανάλογα με την εξέλιξη του ατόμου (O Shallie, 2014). 23

25 2.3 Η Λήψη Διαφορετικών Θέσεων πάνω στην ράχη του αλόγου και τα Ευεργετικά Οφέλη της Για την επίτευξη πολλών κινητικών-σωματικών οφελών από τα παραπάνω, σηματντικό ρόλο παίζει η θέση του ατόμου με αναπηρία πάνω στην ράχη του αλόγου. Για την λήψη μιας σωστής θέσης και στάσης και τη μεταβίβαση του κινητικού ερεθίσματος από το άλογο στο άτομο, απαραίτητες προϋποθέσεις αποτελούν η οδήγηση του αλόγου και επομένως ο ρυθμός και η ταχύτητα του βήματος του (Scheidhacker & Schulz, 1998) Η ράχη του αλόγου πραγματοποιεί συγκεκριμένες ρυθμικές κινήσεις, στο κατακόρυφο, εγκάρσιο και μετωπιαίο επίπεδο (Riede, Biery & Kauffman, 1989, Γεωργιάδου & Καπετάνου, 2004). Οι τρισδιάστατες αυτές ταλαντώσεις της ράχης γίνονται περίπου φορές το λεπτό. Σε άλογα μικρού σχετικά μεγέθους αυτή η συχνότητα των ταλαντώσεων είναι υψηλότερη (Γεωργιάδου & Καπετάνου, 2004, Scheidhacker & Schulz, 1998) Το πλήθος των διαφορετικών θέσεων, που μπορεί να λάβει το άτομο πάνω στην ράχη του αλόγου, παρέχει σημαντικά οφέλη τόσο στο παιδί όσο και «στον θεραπευτή» (Νικολάου & Πολύζος, 2015): i. Παρέχεται ποικιλία οπτικών, ακουστικών, κιναισθητικών και άλλων ερεθισμάτων στο παιδί ii. Παρέχεται η δυνατότητα διαχείρησης της έντασης, της ποιότητας και της ποσότητας των ερεθισμάτων τόσο από το παιδί όσο και από τον Θεραπευτή iii. Μπορούν να εκπαιδευτούν διαφορετικές μυϊκές ομάδες χρησιμοποιώντας διάφορες πλευρές του αλόγου iv. Εξέλιξη της ισορροπίας και προώθηση των προστατευτικών αντιδράσεων v. Δυνατότητα χρησιμοποίησης ποικιλίας παιχνιδιών και πραγματοποίησης ποικιλίας δραστηριοτήτων (π.χ από την πλάγια θέση-κάθισμα, ρίψη της μπάλας και υποδοχή, και ξανά ρίψη, από το παιδί) vi. Διευκολύνεται η διόρθωση λανθασμένων κινητικών προτύπων ή προτύπων στάσης. 24

26 2.3.2 Μερικές βασικές θέσεις λοιπόν πάνω στο άλογο αποτελούν (Ηeine, 1997, Meregilano, 2004, Νικολάου & Πολύζος, 2015): Καθιστή θέση πρόσθια, πλάγια και οπίσθια Θέση ύπτια (το κεφάλι στα ισχία του αλόγου), θέση τσουβάλι (πρηνής πλάγια ξαπλωμένη θέση, σαν να κοιτάμε την κοιλιά του αλόγου) και θέση πρηνής (το κεφάλι στα ισχία του αλόγου, σαν να κοιτάμε τα ισχία, και τα πόδια λίγο πιο μπροστά από την σέλα) Όρθια θέση προς τα εμπρός, πίσω και πλάγια Τετραποδική θέση προς τα εμπρός και πίσω 25

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ Θεραπευτική Ιππασία-Ιπποθεραπεία και Εγκεφαλική Παράλυση 3.1 Εισαγωγικά Ορισμός: Αρχικά, με τον όρο Εγκεφαλική παράλυση (Cerebral Palsy), καθορίζεται η μόνιμη, μη προοδευτική αλλά ούτε αναστρέψιμη βλάβη κινητικών κυρίως κέντρων του εγκεφάλου, που συμβαίνει κατά την περίοδο ανάπτυξης του εγκεφάλου, κυρίως τα 5 πρώτα χρόνια της ζωής και εκδηλώνεται με διαταραχές στην κινητικότητα και την στάση, καθώς και αδυναμία του πάσχοντα να χρησιμοποιήσει βουλητικά τους μυς του. Συχνά συνυπάρχει επιληψία, νοητική υστέρηση, διαταραχές της ομιλίας, της όρασης και της ακοής, καθώς και διαταραχές της συμπεριφοράς (Αγγελοπούλου, 2004) Ιστορικά: Την Εγκεφαλική Παράλυση (Ε.Π), αναλύει στις εργασίες του για πρώτη φορά ο Άγγλος χειρούργος Little το 1860 (Dunn, 1995), και γι αυτό τον λόγο στην αρχή ονομαζόταν νόσος του Little. Στην συνέχεια μετονομάζεται σε Εγκεφαλική Παράλυση και ορίζεται ως μία μόνιμη αλλά μεταβλητή διαταραχή της κίνησης και στάσης του σώματος, αλλά και μη εξελισσόμενη πάθηση του Κ.Ν.Σ (Κεντρικού Νευρικού Συστήματος) που προκαλείται από βλάβη ή ατελή εξέλιξη κάποιων μερών του εγκεφάλου. Ο όρος «μόνιμη» αναφέρεται στο γεγονός ότι η βλάβη-διαταραχή διαρκεί για όλη την ζωή του πάσχοντος ατόμου, ενώ με τον όρο «μεταβλητή» καταδεικνύεται η πρόκληση αλλαγών στην κινητικότητα, εξ αιτίας της ωρίμανσης ή λόγω θεραπευτικής προσέγγισης της διαταραχής (Little club, 1959). Μεταξύ 1 και 2 παιδιών ανά 1000 γεννήσεις, αναφέρεται η συχνότητα εμφάνισης της Ε.Π (Shevell et al., 2003, Bax et al., 2006) Τα άτομα με Ε.Π δεν έχουν κοινό ρυθμό ανάπτυξης με τον τυπικό πλυθησμό, η κύρια μειονεξία που παρουσιάζουν είναι στην εκούσια κινητικότητα, ενώ τις περισσότερες φορές παρουσιάζουν συνοδές νευροαναπτυξιακές διαταραχές (Bax et al., 2005). Τέτοια συνοδά προβλήματα αποτελούν (Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, 2004): 26

28 Σιελόρροια Δυσκολίες σίτισης Νοητική Υστέρηση Σπασμοί Δαταραχές της ακοής και της όρασης Διαταραχές λόγου και ομιλίας Άλλες αισθητηριακές διαταραχές και μη αντίληψη της εικόνας του σώματος στον χώρο Αναπνευστικά προβλήματα Οστεοπενία-Οστεοπόρωση Ορθοκυστικές διαταραχές Διαταραχές συμπεριφοράς Κακή κατάσταση δοντιών Ψυχολογικά προβλήματα. Είναι απαραίτητο, οποιοσδήποτε θεραπευτής, παιδαγωγός κ.α, να γνωρίζει το είδος των συνοδών προβλημάτων που παρουσιάζει ένα παιδί με Ε.Π, ώστε αν εντοπίσει αποιαδήποτε συνοδή διαταραχή, να είναι σε θέση να οδηγήσει την υπόλοιπη ομάδα αποκατάστασης σε επιπρόσθετη διερεύνηση αυτού και λήψη κατάλληλων μέτρων για την αντιμετώπισή του. Επιπλέον, όταν οι θεραπευτές γνωρίζουν συγκεκριμένα, τα μαθησιακά, ψυχολογικά και γνωστικά προβλήματα, μπορούν σε συνεργασία με την υπόλοιπη ομάδα αποκατάστασης να παρέμβουν και να περιορίσουν αποτελεσματικά αυτές τις μειονεξίες (Νεστορίδης, 2004). Έτσι λοιπόν είναι απαραίτητη η γνώση των συνοδών προβλημάτων, από τους ιπποθεραπευτές, ώστε να είναι σε θέση να προσαρμόσουν το πρόγραμμα ανάλογα με τις δυνατότητες και τις ανάγκες του εκάστοτε ατόμου με Ε.Π (Νικολάου & Πολύζος, 2015) Όσον αφορά την κλινική εικόνα των ατόμων με Ε.Π, κοινό χαρακτηριστικό, ανεξαρτήτως της περιοχής της βλάβης στον εγκέφαλο, αποτελεί η διαταραχή του μυϊκού τόνου. Αυτή η διαταραχή διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες, την υπερτονία, την υποτονία και την δυστονία, και μπορεί να επηρεάσει την κίνηση, την θέση, την στάση και συνεπώς να προκαλέσει ελλείματα ή και απώλεια του κινητικού ελέγχου και σωματικές παραμορφώσεις (π.χ σκολίωση) (Πολεμικού, 2010) Διάγνωση: Οι πρώτες ενδείξεις γίνονται εμφανείς, με τη μορφή κινητικών δυσλειτουργιών, κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής, όταν το βρέφος καθυστερεί να στηρίξει το κεφάλι, να καθίσει ανεξάρτητο, να 27

29 µπουσουλίσει και να ορθοστατήσει. Η έγκαιρη διάγνωση της Ε.Π αποτελεί πολύ σημαντική προϋπόθεση για την εξέλιξη του ατόμου, καθώς η πρώιμη παρέμβαση μπορεί να περιορίσει τη βαρύτητα της αναπηρίας. Η διάγνωση επιτυγχάνεται με τη λήψη του ιστορικού, την κλινική εικόνα, τη νευρολογική εξέταση και τις εργαστηριακές εξετάσεις του παιδιού όπως, αξονική τομογραφία εγκεφάλου και εγκεφαλογράφημα. Επιπλέον, είναι σημαντική και η εκτίμηση των αισθητηριακών λειτουργιών και της νοημοσύνης (Νεστορίδης, 2004, Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, 2004) Αίτια της Ε.Π (Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, 2004): 1. Προγεννητικά (ενδομήτρια, πριν την γέννηση όπως γενετικά σύνδρομα, ενδομήτριες λοιμώξεις κ.α) 2. Περιγεννητικά (κατά τη γέννηση όπως προεκλαμψία, προωρότητα, ασφυξία κ.α) 3. Μεταγεννητικά (μετά τη γέννηση όπως μηνιγγίτιδα, τραυματισμοί στο κεφάλι και τοξικά αίτια) 4. Αδιευκρίνιστος παράγοντας Η ταξινόμηση της Ε.Π γίνεται ως εξής (Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, 2004): Νευρολογική (ανάλογα με το σημείο του εγκεφάλου που εντοπίζεται η βλάβη) (Minear, 1956, O Connor & Yu, 2001, Levitt, 2001): i. Σπαστική μορφή, πυραμιδική (βλάβη των κινητικών περιοχών του φλοιού του εγκεφάλου) ii. Δυστονική μορφή,εξωπυραμιδική (βλάβη των βασικών γαγγλίων και χωρίζεται στην χορειοαθετωσική μορφή και την δυσκαμπτική μορφή) iii. Ατονική μορφή (βλάβη στην παρεγκεφαλίδα και χωρίζεται στην ατονική διπληγία και την παρεγκεφαλιδική αταξία) iv. Μικτή μορφή Τοπογραφική (σύμφωνα με την κατανομή της βλάβης στο σώμα) (Minear, 1956, O Connor & Yu, 2001, Rethlefsen et al., 2010): i. Τετραπληγία (προσβολή του κορμού, των άνω και των κάτω άκρων) ii. Διπληγία (προσβολή όλου του κορμού με εμφανείς εκδηλώσεις μόνο από τα κάτω άκρα) iii. Ημιπληγία (μερική ή ολική προσβολή του ενός ημιμορίου του σώματος) iv. Παραπληγία (προσβολή περιορίζεται μόνο στα κάτω άκρα) 28

30 v. Μονοπληγία (προσβολή μόνο του ενός άκρου) vi. Τριπληγία (προσβολή τριών άκρων) Λειτουργική (ανάλογα με την κινητική λειτουργικότητα του ατόμου): i. Κανένας περιορισμός δραστηριότητας ii. Ήπια δυσλειτουργία (Ελαφρύς έως μέτριος περιορισμός δραστηριότητας) iii. Μέτρια δυσλειτουργία (Μέτριος έως μεγάλος περιορισμός δραστηριότητας) iv. Βαριά δυσλειτουργία (Καμιά φυσική δραστηριότητα) 3.2 Σε άτομα με εγκεφαλική παράλυση παρατηρούνται σημαντικές θετικές επιδράσεις, τόσο στην ψυχολογία τους όσο και στο κινητικό τους σύστημα (σπονδυλική στήλη, αρθρώσεις, μύες) (Sterba, 2007). Μεγάλη ποικιλία αισθητηριακών ερεθισμάτων, στα συστήματα του ανθρώπινου σώματος (όπως το ιδιοδεκτικό, το αιθουσαίο και το απτικό σύστημα), παρέχονται από την τρισδιάστατη κίνηση της λεκάνης του αλόγου. Αυτή η κίνηση αποτελεί αδιαμφισβήτητο πρότυπο της ανθρώπινης κίνησης κατά τη βάδιση (Meregillano, 2004). Οι δυνατότητες ενεργοποίησης της κίνησης, που το άλογο προσφέρει, δεν μπορούν να επιτευχθούν με οποιαδήποτε άλλη φυσικοθεραπευτική μέθοδο. Οι θετικές επιδράσεις που παρατηρούνται στο άτομο από την τρισδιάστατη κίνηση του αλόγου είναι οι εξής (Janura et al., 2009, Snider et al., 2007, Scheidhacker & Schulz, 1998): Διέγερση ή βελτίωση των ορθοστατικών μηχανισμών του σώματος και του ελέγχου της κεφαλής Διόρθωση παθολογικών στατικών και κινητικών προτύπων Βελτίωση του μυϊκού συντονισμού Ανάπτυξη της ισορροπίας Προώθηση της μυϊκής προσαρμογής 29

31 Και γενικότερα εξέλιξη της κινητικότητας 3.3 Κεντρικός στόχος της Θ.Ι αποτελεί, η βελτίωση της σταθερότητας του κορμού και του ελέγχου της στάσης του σώματος, η βελτίωση της κινητικότητας της λεκάνης και η πρόωθηση ή εξέλιξη της βάδισης (Meregillano, 2004). Σημαντικό κομμάτι επίσης αποτελεί ο συντονισμός μεταξύ των μερών του κορμού και της λεκάνης του αλόγου καθώς, κατά τη βάδιση, ο κορμός αποτελεί σταθεροποιητικό παράγοντα στην πυελική περιστροφή (Haehl et al., 1999, Beinotti et al., 2010). 3.4 Η τρισδιάστατη κίνηση του αλόγου αποτελείται από τρεις μετατοπίσεις, την προσθοπίσθια την πλάγια και την στροφική (Νικολάου & Πολύζος, 2015). Μια άλλη παρόμοια διάκριση της κίνησης αυτής είναι: «δεξιά-αριστερά», «πάνω-κάτω» και «εμπρός-πίσω». Σε οποιαδήποτε κίνηση, που παράγεται από το άλογο, ο αναβάτης αντιδρά αντανακλαστικά (Bertoti, 1988). Κάθε φορά που μετατοπίζεται το σώμα προς μία κατεύθυνση, αναγκάζονται οι μύες της αντίθετης πλευράς να ενεργοποιηθούν και να πραγματοποιήσουν κάμψη. Έτσι επιτυγχάνεται αύξηση, της ισορροπίας και της αίσθησης του προσανατολισμού και βελτίωση του ελέγχου της κεφαλής και του κορμού (Νικολάου & Πολύζος, 2015, MacPhail et al., 1998, Haehl et al., 1999). Το άτομο καθώς βρίσκεται πάνω στην ράχη του αλόγου, από τη μια δέχεται παθητικά την τρισδιάστατη κίνηση του αλόγου και από την άλλη εκτελεί ασκήσεις από διάφορες θέσεις, με βάση τους θεραπευτικούς στόχους του φυσιοθεραπευτή (Heipertz, 1977). 3.5 Στις αρμοδιότητες του θεραπευτή, λαμβάνοντας υπόψη την κλινική εικόνα του ατόμου με Ε.Π και τους στόχους που έχει θέσει για αυτό, ανήκουν (Νικολάου & Πολύζος, 2015): Η επιλογή του αλόγου και του κατάλληλου βηματισμού αυτού (π.χ σε άτομο με υπερτονία, το άλογο που θα επιλέξουμε πρέπει να έχει ομαλό και ρυθμικό βηματισμό) Η επιλογή του σημείου που θα τοποθετηθεί ο ασθενής στην ράχη του αλόγου, και η σταδιακή έκθεση του στις διάφορες θέσεις, για την καλύτερη μεταβίβαση του ερεθίσματος της τρισδιάστατης κίνησης του αλόγου Η επιλογή κατάλληλου εξοπλισμού όσον αφορά την ράχη του αλόγου (όπως σέλα), τόσο για λόγους ασφαλείας όσο και για θεραπευτικούς (πχ επίτευξη μεγαλύτερης απαγωγής των ισχύων) Θέσπιση κατάλληλων θεραπευτικών στόχων, δηλαδή σχετικά με τη διόρθωση λανθασμένων παθολογικών κινητικών και στατικών προτύπων και την ανάπτυξη και 30

32 προώθηση της ισορροπίας, της κινητικότητας γενικά, και της ανεξάρτητης κίνησης (Quint & Toomey, 1998, McPhail et al., 1998, Meregillano, 2004). 3.6 Σπαστικότητα και Αταξία Οι πιο συχνές μορφές στην Ε.Π είναι 1. H σπαστική τετραπληγία 2. H σπαστική ημιπληγία 3. Kαι η αταξική μορφή 1. Στο σύνολο των περιπτώσεων με Ε.Π, το 70-75% καταλαμβάνει η σπαστική τετραπληγία, της οποίας η συνήθης κλινική εικόνα σκιαγραφείται ως εξής: Υπερτονία άνω και κάτω άκρων, αυξημένα τενόντια αντανακλαστικά, ύπαρξη κλόνου και οπισθότονου, και συνοδά προβλήματα (όπως δυσκολίες στην ομιλία και την κατάποση) (Bobath & Bobath, 1992, Sankar & Mundkur, 2005, Krigger, 2006, Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, 2004). Στο πρώτο κεφάλαιο αναφέρθηκαν γενικά τα οφέλη της Θ.Ι. Με βάση κάποια από αυτά, ιπποθεραπευτικοί στόχοι για ένα άτομο με σπαστική τετραπληγία αποτελούν (Bertoti, 1988, Quint & Toomey, 1998, Meregillano, 2004): I. Ομαλοποίηση του μυϊκού τόνου II. Ανάπτυξη ισορροπιστικών και προστατευτικών αντιδράσεων III. Εξέλιξη ή προώθηση του ελέγχου της κεφαλής και του κορμού IV. Διόρθωση λανθασμένων παθολογικών κινητικών και στατικών προτύπων V. Εξέλιξη της λεπτής και αδρής κινητικότητας και της κινητικότητας της λεκάνης. Βέβαια, η ανάπτυξη της εκούσιας κίνησης, η πρόληψη παραμορφώσεων, η ενίσχυση φυσιολογικών κινητικών προτύπων και γενικά η αύξηση της ανεξάρτητης, όσο το δυνατόν, κίνησης του ασθενή, αποτελούν τους βασικότερους στόχους (Bobath & Bobath, 1992, Levitt, 2001, Krigger, 2006). Το αργό και ρυθμικό βήμα του αλόγου και η ήρεμη και χαλαρωτική φωνή του θεραπευτή η οποία θα πρέπει να είναι κάτω από τον απόλυτο έλεγχο του για να μην αποτελεί ένα μπερδεμένο ερέθισμα για το παιδί (Sprink, 1993), αποτρέπουν το ενδεχόμενο τρόμου ή φόβου του παιδιού από μία απότομη κίνηση και επομένως από την υιοθέτηση παθολογικού προτύπου στάσης εξαιτίας της υπερδιέγερσης (Levitt, 2001). 31

33 Μερικές από τις θέσεις, πάνω στην ράχη του αλόγου, για τη διόρθωση παθολογικών προτύπων είναι η πρόσθια καθιστή θέση, που διορθώνει την προσαγωγή του ισχίου και την κάμψη και έσω στροφή των κάτω άκρων, και η πλάγια καθιστή θέση για την προώθηση των πλάγιων ισορροπιστικών αντιδράσεων. Για βαριές περιπτώσεις σπαστικής τετραπληγίας μπορεί να διεξαχθεί Backriding συνεδρία, κατά την οποία ο θεραπευτής ανεβαίνει στην ράχη του αλόγου μαζί με τον ασθενή, για καλύτερη ασφάλεια και υποστήριξη του κορμού και της κεφαλής του. Οι δύο πλάγιοι βοηθοί αυξάνουν, με την υποχρεωτική ύπαρξή τους, την ασφάλεια των αναβατών (Νικολάου & Πολύζος, 2015, Sprink, 1993). 2. Με τον όρο σπαστική ημιπληγία εννοούμε την προσβολή του ενός ημιμορίου του σώματος. Όσον αφορά την κλινική εικόνα και τα χαρακτηριστικά αυτής της μορφής, αποτελούν (Bobath & Bobath, 1992, Sankar & Mundkur, 2005): Η ύπαρξη ανισορροπίας και η ασυμμετρία τόσο του σώματος όσο και των κινήσεων που πραγματοποιούνται Η σταδιακή ελαχιστοποίηση της χρήσης της πάσχουσας πλευράς του σώματος Η ασυνέργεια μεταξύ των άνω άκρων Παραμορφώσεις όπως σκολίωση και ιπποποδία (όπου βραχύνεται ο αχίλλειος τένοντας) Συνοδά προβλήματα, όπως αισθητηριακές διαταραχές, μαθησιακές δυσκολίες κ.α. Βασικό στοιχείο των ιπποθεραπευτικών συνεδριών και γενικότερα της δραστηριοποίησης των ατόμων με σπαστική ημιπληγία είναι η ενεργοποίηση και κινητοποίηση της πάσχουσας πλευράς (Miltner, 1999, Charles, 2006, Caimmi et al., 2008). Στην ιπποθεραπεία, αυτό επιτυγχάνεται με 32

34 τη λήψη διαφόρων θέσεων πάνω στη ράχη του αλόγου, όπως πλάγια και πρόσθια ορθοστάτηση, τετραποδική κ.α, και με δραστηριότητες (της πάσχουσας πλευράς) με διάφορα παιχνίδια (Νικολάου & Πολύζος, 2015). 3. Κύρια χαρακτηριστικά της κλινικής εικόνας της αταξικής μορφής αποτελούν τα εξής (Minear, 1956, Levitt, 2001, Schmahmann, 2004): Υποτονία και νυσταγμός Έλλειψη κινητικού συντονισμού και ασυνέργεια των κινήσεων Έλλειψη στατικής και κινητικής ισορροπίας Τρόμος Δυσμετρία Καθυστέρηση ανάπτυξης λόγου. Η ενίσχυση του μυϊκού συντονισμού και της ανάπτυξης των ισορροπιστικών και προστατευτικών αντιδράσεων, που θα οδηγήσουν στην, όσο το δυνατό, πιο ανεξάρτητη κίνηση και στάση, αποτελούν τους βασικούς θεραπευτικούς στόχους τόσο στην ιπποθεραπεία όσο και στη γενική δραστηριοποίησή τους. Μερικές από τις θέσεις στη ράχη του αλόγου, μέσω των οποίων μπορούν να επιτευχθούν οι παραπάνω στόχοι αποτελούν η ορθοστάτηση, η τετραποδική, και η έγερση του σώματος από τη σέλα, στην πρόσθια καθιστή θέση, για μυϊκή ενδυνάμωση και ανάπτυξη του μυϊκού συντονισμού (Νικολάου & Πολύζος, 2015). 33

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Θεραπευτική Ιππασία και Αυτισμός 4.1 Ιστορικά: Το 1911, για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε από τον Ελβετό ψυχίατρο Bleuler ο όρος Αυτισμός. Επίσημα όμως χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Αμερικανό παιδοψυχίατρο Kanner το Ο αυτισμός αποτελεί πολύ σοβαρή μορφή αναπτυξιακής διαταραχής, όπου ως αιτία πρόκλησης αναφέρεται βλάβη στο κεντρικό νευρικό σύστημα, η οποία συνοδεύεται από μία ποικιλία παθολογικών καταστάσεων (όπως η επιληψία) (Happe 1998, Βαφιά 2008). Με βάση το πλήθος των στερεοτυπικών στοιχείων και το επίπεδο του Δείκτη Νοημοσύνης, ο αυτισμός χαρακτηρίζεται ως διαταραχή «φάσματος», καθώς υπάρχουν ήπιες και βαρύτερες μορφές της διαταραχής ( Η διαταραχή του αυτιστικού φάσματος αποτελεί καινούρια ονομασία για το DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), όπου καθιερώνεται η ενιαία κατάσταση των τεσσάρων διαταραχών ως μία. Αυτές οι διαταραχές είναι η αυτιστική διαταραχή, η παιδική αποδιοργανωτική διαταραχή, η διαταραχή Asperger και η διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή μη προσδιοριζόμενη διαφορετικά (American Psychiatric Association, 2013). 4.2 Η διάγνωση είναι εφικτή από την ηλικία των 18 μηνών (Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, 2004) και τα συμπτώματα θα πρέπει να έχουν εμφανιστεί πριν την ηλικία των 3 ετών. Απαραίτητη είναι η εξέταση του ατόμου με αυτισμό με βάση τα διαγνωστικά και στατιστικά κριτήρια του διεθνούς εγχειριδίου (Kanner, 1943, Hashimoto et al., 1995, O Shallie, 2014). Τα δύο πιο γνωστά διαγνωστικά εργαλεία είναι το ICD-IV (International Classification of Diseases 10) (World Health Organization, 1992) που χρησιμοποιείται κυρίως στην Ευρώπη, και το DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders IV) (ΑΡΑ, 2000) που χρησιμοποιείται κυρίως από την Αερικανική Ψυχιατρική Εταιρία. Η συχνότητα εμφάνισης, όσον αφορά το φύλο, είναι μεγαλύτερη στα αγόρια 3-4:1, ενώ όσον αφορά γενικότερα τον πλυθησμό ενοπίζεται σε 4-5 παιδιά ανά γεννήσεις (Frith, 1996, Αγγελοπούλου-Σακαντάμη, 2004). 34

36 4.3 Τα χαρακτηριστικά-ελλείματα που παρουσιάζουν τα άτομα με αυτισμό αφορούν τρεις βασικούς τομείς (American Psychiatric Association, 2013): I. Την κοινωνική αλληλεπίδραση και τη δημιουργία κοινωνικών σχέσεων και συναλλαγής συναισθημάτων και ενδιαφερόντων II. Την επικοινωνία, λεκτική και μη III. Την εμφάνιση στερεοτυπικών επαναλαμβανόμενων συμπεριφορών Με τον όρο φάσμα περιγράφεται καθοριστικά η διαφορετικότητα, ανάμεσα στα άτομα με αυτισμό, όσον αφορά τα επίπεδα της νοημοσύνης, τα οποία κυμαίνονται από βαρύτερες έως ελαφρύτερες μορφές νοητικής υστέρησης (Βογινδρούκας, 2005, Δράκος, 2003). Η εικόνα που παρουσιάζει ένα άτομο με αυτιστική διαταραχή οφείλεται στους εξής παράγοντες (Μαυροπούλου, 2007): Τον βαθμό σοβαρότητας που εμφανίζονται τα συμπτώματα της διαταραχής Την εμφάνιση αλλαγών κατά την ανάπτυξη του παιδιού Την μέτρια ή βαριά νοητική υστέρηση, που συνυπάρχει αντίστοιχα στο ¼, και η βαριά στο μισό πλυθησμό των ατόμων με αυτισμό Τη συνύπαρξη συνοδών διαταραχών όπως αισθητηριακών, κινητικών και επιληψίας Το κοινωνικό περιβάλλον και η εκπαίδευση που επηρεάζουν καθοριστικά τη συμπεριφορά του ατόμου Την προσωπικότητα του κάθε ατόμου 4.4 Η θεραπευτική ιππασία αποτελεί ένα πολύπλευρο και πολύ αποτελεσματικό θεραπευτικό μέσο, σχετικά με τη μείωση των χαρακτηριστικών της κλινικής εικόνας του αυτισμού (Κακούρος & Μαδιανάκη, 2003). Η θεραπευτική Ιππασία θεωρείται διαφορετική από κάθε άλλη θεραπευτική μέθοδο διότι εκτός του θεραπευτικού της χαρακτήρα περιλαμβάνει και το ψυχαγωγικό κομμάτι (Haehl, Guiliani, Lewis 1999, Ρουσβανίδου, 2004). Επιπλέον, η διαφορετικότητα υποστηρίζεται και από το γεγονός ότι το άλογο, με έλλειψη των ανθρώπινων προκαταλήψεων, προσδίδει στα άτομα με αναπηρία τη δυνατότητα να νιώσουν ότι μπορούν να κάνουν ό,τι και οι συνάνθρωποί τους (NCPAD, 1997). Η ρυθμική κίνηση του αλόγου σύμφωνα με ψυχολόγους δίνει το αίσθημα της επιστροφής στην ασφάλεια της βρεφικής ηλικίας. Από την άλλη απελευθερώνει το άτομο από τη ματαιοδοξία του και αναδύει διάφορες ανασφάλειες του, με αποτέλεσμα ο θεραπευτής να μπορεί να αντιληφθεί τα τρωτά σημεία του ατόμου (Melhem, 35

37 2000). Είναι μια επικερδής δραστηριότητα για τα άτομα με αυτισμό, καθώς την κοινωνικότητα που αποκτούν από την αλληλεπίδραση με το άλογο και με τους θεραπευτές εν συνεχεία, τη μεταφέρουν και στην καθημερινότητά τους (Kroger,1998). Η Εκπαιδευτική-Παιδαγωγική Θεραπευτική Ιππασία χρησιμοποιείται για παιδιά με αυτισμό. Η ιδέα της εκπαιδευτικής Θεραπευτικής Ιππασίας ξεκίνησε το 1969 (Special Education, 2004). 4.5 Η ευεργετική επίδραση της θεραπευτικής ιππασίας σε άτομα με αυτισμό περιλαμβάνει τα εξής οφέλη (Hart, 2000, McCormick, 1997, Barker & Dawson, 1998): Μείωση του άγχους, χαλάρωση και επομένως ανάπτυξη της εκφραστικότητας των συναισθημάτων Ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης Απόκτηση νέων γνωστικών δεξιοτήτων και αύξηση της αντίληψης της εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας Καλυτέρευση της ρύθμισης της συμπεριφοράς Ανάπτυξη της πρωτοβουλίας Σύμφωνα με τους εργοθεραπευτές η Θ.Ι, με την οποία επιτυγχάνεται καλύτερη αισθητηριακή ρύθμιση μέσω απτικών και ιδιοδεκτικών ερεθισμάτων, αποτελεί εκείνη η δραστηριότητα μέσω της οποίας μπορεί να αξιοποιηθεί το μέγιστο δυναμικό του παιδιού με αυτισμό (Sams et al., 2006, Casady & Nichols-Larsen, 2004, Heine, 1997). Έτσι λοιπόν, η ποικιλία αισθητηριακών και κινητικώνισοροπιστικών ερεθισμάτων που προσφέρει το άλογο στο άτομο με αυτισμό, αποτελεί πρότυπο ανάπτυξης και λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος, και δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να αντιληφθεί τις δυνατότητες και αδυναμίες του, καθώς και την εικόνα του σώματος του (Link, 2006). Επιπλέον, οι λογοθεραπευτές ενισχύουν τις επικοινωνιακές ικανότητες του ατόμου με αυτισμό, μέσω του συντονισμού της κίνησης και αναπνοής, τα οποία μπορούν να οδηγήσουν στην άρθρωση λόγου (Botehlo et al., 2008). Τα άτομα με αυτισμό μοιάζουν αρκετά με τα άλογα. Φαίνεται ότι και οι δύο «γνωρίζουν» την γλώσσα του σώματος, τον τόνο της φωνής και την αίσθηση της αφής. Και οι δύο φαίνεται να μαθαίνουν καλύτερα οπτικά. Με αυτούς τους τρόπους, λοιπόν αλληλεπιδρούν και οι δυο με το περιβάλλον και αντιλαμβάνονται καταστάσεις. Τα άτομα με αυτισμό υστερούν στην επεξεργασία ακουστικών ερεθισμάτων. Ακόμα και στις αντιδράσεις τους σε απότομες κινήσεις και άλλα ερεθισματα τέτοιου είδους, μοιάζουν πολύ. Αυτά όλα τα στοιχεία αποτελούν κίνητρο για το παιδί, να αλληλεπιδράσει με το άλογο (Brown, 2007). 36

38 4.6 Στόχοι και Περιεχόμενα ενός Προγράμματος Θ.Ι, για άτομα με Αυτισμό Οι τομείς στους οποίους παρουσιάζουν ελλείματα τα παιδιά με αυτισμό, αποτελούν και τους στόχους του θεραπευτικού προγράμματος, βάσει των οποίων τίθενται και τα περιεχόμενα του. Αυτοί οι στόχοι είναι η ανάπτυξη της κοινωνικότητας, της επικοινωνίας και των γνωστικών δεξιοτήτων. Όσον αφορά την εξέλιξη της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και των δεξιοτήτων του παιδιού σ αυτόν τον τομέα θα πρέπει ο θεραπευτής, η υπόλοιπη επιστημονική ομάδα και οι γονείς του ατόμου, να αφήσουν χώρο σ αυτό να προσαρμοστεί στο χώρο της Θ.Ι και να αλληλεπιδράσει με το άλογο. Αυτό σημαίνει ότι ο θεραπευτής με κάποιους χειρισμούς, να προωθήσει ή να ενθαρρύνει την επαφή του ατόμου τόσο με το άλογο όσο και με την υπόλοιπη θεραπευτική ομάδα. Μια αγκαλιά, ένα χάδι, το τάισμα του αλόγου κ.α, αποτελούν σημάδια κοινωνικής αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας. Σχετικά λοιπόν με το κομμάτι της επικοινωνίας, ο θεραπευτής μπορεί να μάθει στο παιδί π.χ πώς να χαιρετάει και να ευχαριστεί στην είσοδο και την έξοδό του από το θεραπευτικό κέντρο, και κατά τη διάρκεια της συνεδρίας, το άλογο και τους θεραπευτές. Βέβαια, η επικοινωνία σ αυτές τις περιπτώσεις, μπορεί να μην έχει την στενή έννοια της λεκτικής επικοινωνίας. Μπορεί μια αγκαλιά να αποτελέσει το «ευχαριστώ» του παιδιού (Νικολάου & Πολύζος, 2015). Για την ανάπτυξη ή απόκτηση γνωστικών δεξιοτήτων απαραίτητος είναι ο υλικός εξοπλισμός όπως μπάλες, κρίκοι, στεφάνια κ.α, διαφόρων χρωμάτων και μεγεθών. Οι γνώσεις που μπορούν να αποκτηθούν, μέσα από μία μεγάλη ποικιλία δραστηριοτήτων και εξοπλισμού, είναι: Τα χρώματα Τα σχήματα Τα μέρη του σώματος Η μίμιση κάποιων κινήσεων (π.χ σχετικά με την ιπποκομία) Η αρίθμηση Η πλευρίωση-αμφιπλευρικότητα Η κατανόηση, όσο γίνεται, των εννοιών του μεγέθους και της ποσότητας Ο οπτικοκινητικός συντονισμός και η διατήρηση της βλεματικής επαφής Η αντίληψη του χώρου και ο κινητικός σχεδιασμός (Brunving, 1988, Sprink, 1993, Νικολάου & Πολύζος, 2015). 37

39 4.7 Έρευνες σχετικές με τα οφέλη που αποκομίζουν τα άτομα με αυτισμό από την Θ.Ι. Σύμφωνα με την Hana Brown (1996), με την εφαρμογή της Θεραπευτικής ιππασίας στον αυτισμό βελτιώνονται η αντίληψη, η λεπτή και η αδρή κινητικότητα, και αναπτύσεται ο λόγος, ενώ μειώνονται οι ακραίες συμπεριφορές όπως κραυγές, υστερία και αντίσταση. Επίσης, αυξάνεται η αλληλεπίδραση και ο αυτοέλεγχος, επομένως υπάρχει και καλύτερη επικοινωνία. Η επαφή με το άλογο και η ίππευση, σύμφωνα με τον Levinson (2007) έχουν ηρεμιστική επίδραση, και προωθούν την θετική σκέψη και ψυχολογία, αποβάλλοντας τα αρνητικά γεγονότα από το μυαλό. Επιπλέον αυξάνεται ο αυτοσεβασμός των παιδιών με αυτισμό, καθώς μέσα από την αλληλεπίδραση με το άλογο, πετυχαίνουν να επικοινωνήσουν (μέσω νέων λέξεων και χειρονομιών), να οδηγήσουν και να σταματήσουν το άλογο, να συγκεντρωθούν και να ελέγξουν τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές τους (Capone, 2007). Η σχέση που αναπτύσεται ανάμεσα στο παιδί και το άλογο, είναι καθοριστική για τη βελτίωση της αισθητήριας λειτουργίας και την κοινωνική αλληλεπίδραση με τους γύρω, διότι το άλογο είναι ανεκτικό με την εξερεύνηση του από το παιδί, μέσω της αφής, και προσφέρει την αίσθηση της ασφάλειας (Kohn, 1996). Τέλος, είναι εμφανές το πλήθος των θετικών συναισθημάτων και η επίτευξη αυτοελέγχου και απομάκρυνσης των ανεπιθύμητων συμπεριφορών (Kroger, 1998). 38

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Θεραπευτική Ιππάσια και οι μορφές της, αποτελούν θεραπευτικό μέσο τόσο για κινητικές όσο και για νευροαναπτυξιακές διαταραχές. Οι πιο εξέχουσες διαταραχές, στις οποίες έχουν παρατηρηθεί και μελετηθεί επιστημονικά, οι ευεργετικές επιδράσεις της Θ.Ι. είναι η Εγκεφαλική Παράλυση και ο Αυτισμός. Με την κατάλληλα εκπαιδευμένη θεραπευτική και διεπιστημονική ομάδα, με τον κατάλληλο εξοπλισμό, τόσο του αλόγου όσο και του αναβάτη, με τους σωστούς χειρισμούς (ασφαλείας, σταθεροπιητικούς κ.α) από την μεριά των εκπαιδευτών-βοηθών, με την επιλογή του καταλληλότερου για την κάθε περίπτωση αλόγου, με την ολοκληρωμένη, όσο το δυνατόν, γνώση της κλινικής εικόνας και των συνοδών διαταραχών της κάθε αναπηρίας, μπορεί να επιτευχθεί το πιο αποτελεσματικό θεραπευτικό βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο πρόγραμμα για το παιδί. Το πιο σημαντικό όμως απ όλα είναι να δημιουργηθεί μια ζεστή σχέση εμπιστοσύνης και ασφάλειας μεταξύ παιδιού και αλόγου. 39