Ματζούκα, Μονή Παναγίας Σουμελά, Καθολικό, Ζωγραφικός Διάκοσμος

Transcript

1 Περίληψη : Το μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά ιδρύθηκε στα τέλη του 13ου αιώνα στην πλαγιά του όρους Μελά της Τραπεζούντας. Οι τοιχογραφίες που διατηρούνται στον κυρίως ναό και σε ορισμένα από τα παρεκκλήσια μέσα και έξω από τον περίβολο καλύπτουν την ευρεία χρονική περίοδο λίγο πριν από το 12ο αιώνα έως και το 18ο. Η μονή εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς το 1923 και υπέστη σοβαρές ζημιές (πυρκαγιά, βανδαλισμούς) στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Χρονολόγηση πριν από το 12ο μέχρι το 18ο αιώνα Γεωγραφικός εντοπισμός Τραπεζούντα 1. Διατήρηση Η Μονή της Παναγίας Σουμελά κτίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα στην πλαγιά του όρους Μελά, στην περιοχή της Ματζούκας στα νότια της Τραπεζούντας. Αποτέλεσε το παλλάδιο του ποντιακού ελληνισμού για έξι αιώνες περίπου, έως το 1923, οπότε λόγω των ιστορικών συνθηκών εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς της. Η φυσική φθορά που επήλθε με το πέρασμα του χρόνου σε συνδυασμό με την πυρκαγιά του 1930 και τους βανδαλισμούς των δεκαετιών 1960 και 1970 αλλοίωσαν την αρχική μορφή του μοναστηριού, την οποία στόχο έχει να αποκαταστήσει το πρόγραμμα ανασυγκρότησής του που μελετάται τον τελευταίο καιρό Ζωγραφικός διάκοσμος Οι τοιχογραφίες του μοναστηριού που έχουν δημοσιευτεί, λίγες βυζαντινές και περισσότερες μεταβυζαντινές, προέρχονται από το καθολικό, που είναι γνωστό και ως «Ιερή Σπηλιά», από το μέτωπο του βράχου βορείως του ναού, καθώς και από πέντε συνολικά παρεκκλήσια μέσα και έξω από τον περίβολό του. Οι τοιχογραφίες αυτές καλύπτουν μιαν ευρεία χρονική περίοδο, από λίγο πριν από το 12ο αιώνα έως και το 18ο. Στο σύνολο αυτών των τοιχογραφιών δεν αποκλείεται να προστεθούν και άλλες όταν γίνει δυνατή η πρόσβαση σε ορισμένα κατεστραμμένα παρεκκλήσια της μονής «Ιερή Σπηλιά» και βόρειο μέτωπο βράχου Εσωτερικά και εξωτερικά του κυρίως ναού του μοναστηριού, όπως και στο μέτωπο του βράχου βορείως του ναού, έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη τοιχογραφιών που, όπως ήδη αναφέρθηκε, χρονολογούνται στην περίοδο λίγο πριν από το 12ο αιώνα έως και το 18ο Βυζαντινές τοιχογραφίες Οι παλαιότερες τοιχογραφίες στο χώρο αυτό έχουν εντοπιστεί στο εσωτερικό της οροφής του ναού πρόκειται για δύο μετάλλια με την Παναγία και τον Χριστό στη βόρεια πλευρά και μια παράσταση του αρχάγγελου Γαβριήλ στη νότια πλευρά της οροφής, που, αν και έχουν δεχτεί επιζωγραφίσεις, παρουσιάζουν στενή σχέση με την τέχνη της Ρωσίας της εποχής πριν από το 12ο αιώνα. 2 Οι παραστάσεις αυτές είναι και οι παλαιότερες Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 1/7

2 που έχουν εντοπιστεί τόσο στο ναό όσο και σε ολόκληρο το μοναστηριακό συγκρότημα της Σουμελά. Μεταγενέστερο είναι το τμήμα μιας τοιχογραφίας στο μέτωπο του βράχου στα βόρεια της «Ιερής Σπηλιάς», που ήλθε στο φως κάτω από κατεστραμμένα τμήματα παράστασης της Δευτέρας Παρουσίας του επιφανειακού στρώματος. Πρόκειται για την κεφαλή μόνο μιας μορφής, στην οποία το 1970 ο Winfield αναγνώρισε το χέρι ενός από τους ζωγράφους που συμμετείχαν στην τοιχογράφηση της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας, 3 χρονολογώντας την κατά συνέπεια στη δεκαετία του Το σύνολο των γνωστών βυζαντινών τοιχογραφιών από το χώρο που εξετάζεται το συμπληρώνει η παράσταση που διατηρείται σε κακή κατάσταση στα ανατολικά του εσωτερικού νότιου τοίχου του ναού. Μέσα σε πλαίσιο που ορίζουν τέσσερις λεπτές κόκκινες ταινίες έχουν απεικονιστεί τρεις όρθιες ολόσωμες μορφές ντυμένες με βασιλική ενδυμασία, εκ των οποίων η ψηλότερη στο κέντρο ταυτίστηκε με τον Αλέξιο Γ Μεγάλο Κομνηνό ( ), η αριστερή μορφή με τον γιο του Μανουήλ Γ Μεγάλο Κομνηνό ( ) και η δεξιά με τον Ανδρόνικο Δ Μεγάλο Κομνηνό ( ). 5 Η ακριβής χρονολόγηση της παράστασης συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο έρευνας, καθώς κατά τους Μillet και Talbot Rice, με βάση την τεχνοτροπία της, πρέπει να χρονολογηθεί στις αρχές του 15ου αιώνα, επί βασιλείας δηλαδή Μανουήλ Γ ή λίγο μετά το θάνατό του το 1417, 6 ενώ κατά τους Βryer και Winfield επί Αλεξίου Γ Μεταβυζαντινές τοιχογραφίες Οι περισσότερες τοιχογραφίες στο μοναστήρι ανήκουν στην εποχή μετά την κατάληψη της περιοχής από τους Οθωμανούς (1461). Α στρώμα τοιχογράφησης: το παλαιότερο στρώμα της Μεταβυζαντινής περιόδου εντοπίστηκε στο εσωτερικό του βόρειου τοίχου του ναού και ήλθε στην επιφάνεια ύστερα από την καταστροφή του ανώτερου στρώματος τοιχογραφιών. Έχει διατηρηθεί σε πολύ κακή κατάσταση, καθώς είχε υποστεί συνεχή σφυροκοπήματα, προκειμένου να δεχτεί το κονίαμα του δεύτερου στρώματος εικονογράφησης. Ωστόσο τα σημεία όπου οι τοιχογραφίες σώζονται κάπως καλύτερα δείχνουν το έργο ενός ικανού ζωγράφου. Ο τοίχος ήταν χωρισμένος σε τρεις τουλάχιστον ζώνες. Στις δύο κατώτερες απεικονίζονταν όρθιοι ολόσωμοι άγιοι ενώ στην ανώτερη υπάρχουν παραστάσεις των οποίων η ταύτιση είναι αδύνατη. Τα τεχνοτροπικά γνωρίσματα των τοιχογραφιών οδηγούν σε μια χρονολόγησή τους το αργότερο στο 16ο αιώνα. 8 Β στρώμα τοιχογράφησης: στο στρώμα αυτό περιλαμβάνονται οι τοιχογραφίες που απεικονίζουν μεμονωμένους αγίους και οι παραστάσεις στο ανώτερο στρώμα εικονογράφησης του βόρειου και του ανατολικού τοίχου, καθώς και οι τρεις άγιοι από το κατώτερο στρώμα στα ανατολικά του νότιου τοίχου του ναού. Η επιγραφή που σώζεται πάνω από την κύρια θύρα εισόδου στο ναό, εσωτερικά, χρονολογεί το στρώμα με ακρίβεια στα Στην επιγραφή αναφέρεται ότι την «ιστόρηση» (δηλαδή την τοιχογράφηση) του ναού την ανέλαβε ο ζωγράφος Σάββας από την Οινόη με έξοδα του ιερομόναχου Ιγνατίου. 9 Γ στρώμα τοιχογράφησης: εδώ ανήκουν οι επιφανειακές τοιχογραφίες στον εσωτερικό νότιο και δυτικό τοίχο του ναού. Στο νότιο τοίχο, καλυμμένες από καπνιά, σώζονται τρεις μορφές αγίων, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται ο άγιος Ονούφριος, ενώ στο δυτικό τοίχο ολόσωμοι άγιοι και Πατέρες της Εκκλησίας. Σύμφωνα με σωζόμενη επιγραφή στο εσωτερικό του ναού, τις τοιχογραφίες αυτές τις εκτέλεσε ο μοναχός Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 2/7

3 Ιερόθεος το Δ στρώμα τοιχογράφησης: το τελευταίο στρώμα εικονογράφησης περιλαμβάνει τις παραστάσεις στους εξωτερικούς τοίχους του ναού και στο βόρειο μέτωπο του βράχου, οργανωμένες σε ζώνες και μέσα σε πλαίσια από κόκκινες λεπτές ταινίες. Οι παραστάσεις του ναού αντλούν τα θέματά τους από τον χριστολογικό και τον θεομητορικό κύκλο, από τον εικονογραφικό κύκλο της Γένεσης, αλλά και από βίους αγίων, ενώ στο βράχο αναπτύσσεται η μεγάλων διαστάσεων Δευτέρα Παρουσία σε τέσσερις ζώνες. Στο κέντρο της ανώτερης ζώνης έχει απεικονιστεί ο ένθρονος Χριστός και στο πλάι του οι Ουράνιες Δυνάμεις χωρισμένες σε δύο ομάδες. Στη δεύτερη ζώνη, ακριβώς κάτω από τον Χριστό, απεικονίζεται η Ετοιμασία του Θρόνου με το λευκό περιστέρι σύμβολο του Αγίου Πνεύματος και ένα μικρό σταυρό πάνω στο θρόνο, ενώ η Παναγία και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος δεόμενοι πλαισιώνουν το θρόνο γυρισμένοι κατά τα τρία τέταρτα προς το κέντρο στον υπόλοιπο χώρο της ίδιας ζώνης έχουν παραταχθεί οι Απόστολοι χωρισμένοι σε δύο ομάδες των έξι ατόμων, καθισμένοι σε θρόνους με υψηλό ερεισίνωτο, ενώ άγγελοι προβάλλουν πίσω από την πλάτη τους. Στην τρίτη ζώνη έχουν απεικονιστεί ομάδες Δικαίων, μάρτυρες, άγιοι, επίσκοποι και βασιλείς, ενώ στην κατώτερη ζώνη οι εκτεταμένες καταστροφές δεν επιτρέπουν την αναγνώριση των παραστάσεων. Όλες οι παραπάνω τοιχογραφίες χρονολογούνται σύμφωνα με επιγραφή πάνω από την παλαιότερη θύρα εισόδου στο ναό στο 1744, όταν έγιναν εργασίες ανακαίνισης του προαυλίου και του Ιερού του ναού από τον Ιγνάτιο, μητροπολίτη Χαλδίας Παρεκκλήσια Παρεκκλήσια στο εσωτερικό της Μονής Από τα εννέα παρεκκλήσια που βρίσκονται γύρω από την «Ιερή Σπηλιά» και πάνω από τη στέγη της, τα τέσσερα, όσο είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, έφεραν ζωγραφικό διάκοσμο: α) ένα στα ανατολικά του κυρίως ναού, β) ένα μερικά λαξευμένο στο βράχο, πίσω από νεότερα κτήρια, γ) ένα πάνω από το ναό και δ) ένα στα ανατολικά του κατεστραμμένου καμπαναριού. Το εικονογραφικό πρόγραμμα δε σώζεται ολόκληρο σε κανένα από τα παρεκκλήσια στο πρώτο παρεκκλήσιο, μάλιστα, η εκτεταμένη καταστροφή κάνει αδύνατη ακόμα και την αναγνώριση των παραστάσεων, ενώ στο δεύτερο διατηρούνται ίχνη μόνο των τοιχογραφιών, πιθανότατα του 14ου αιώνα, καθώς το παρεκκλήσιο είχε καταπέσει πριν ακόμα από το Στο τρίτο και στο τέταρτο παρεκκλήσι η κατάσταση είναι καλύτερη, καθώς εδώ σώζονται ορισμένες παραστάσεις. Οι παλαιότερες, πιθανότατα του 16ου/17ου αιώνα, διατηρούνται στον εξωτερικό νότιο τοίχο του μικρού παρεκκλησίου πάνω από την «Ιερή Σπηλιά» (τρίτο παρεκκλήσι) και στο στενό διάδρομο που ανοίγεται στο βόρειο τοίχο του: α) στον εξωτερικό νότιο τοίχο σώζεται παράσταση με τον άγιο Δημήτριο και τον άγιο Γεώργιο, έφιππους πάνω σε μαύρο και λευκό άλογο αντίστοιχα, να σκοτώνουν με τα δόρατά τους τον δράκοντα, που απεικονίζεται στο κατώτερο μέρος της σκηνής 13 β) στο εσωτερικό του διαδρόμου, στο δυτικό τοίχο σώζεται η παράσταση Μεταμόρφωσης. Στο νότιο τοίχο, στην κατώτερη ζώνη, διακρίνονται τρεις άγιοι (ο άγιος Σάββας, ο άγιος Θεοδόσιος και ένας τρίτος του οποίου η επιγραφή με το όνομα έχει σβηστεί), ενώ στην ανώτερη ζώνη σώζονται οι παραστάσεις της Γέννησης του Χριστού και της Ανάστασης. Στο βόρειο τοίχο Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 3/7

4 σώζονται ένας ολόσωμος άγιος, η Βάπτιση και η Σταύρωση, ενώ στην αψίδα του Ιερού εικονίζεται στο τεταρτοσφαίριο η Παναγία Βλαχερνίτισσα πλαισιωμένη από δύο αγγέλους και στον ημικύλινδρο τέσσερις ιεράρχες. Μεταγενέστερη, του τέλους του 18ου αιώνα, είναι η διακόσμηση της αψίδας του ιερού στο παρεκκλήσιο ανατολικά του καμπαναριού (τέταρτο παρεκκλήσι) με την παράσταση της Κοινωνίας των Αποστόλων στη μεσαία ζώνη και τους συλλειτουργούντες ιεράρχες, Ιωάννη Χρυσόστομο, Μέγα Βασίλειο και Γρηγόριο Ναζιανζηνό στην κατώτερη Παρεκκλήσια έξω από τη Μονή Μόλις τη δεκαετία του 1970 και σε απόσταση 100 μ. περίπου βορείως του μοναστηριακού συγκροτήματος της Παναγίας Σουμελά ανακαλύφθηκε ένα ακόμα παρεκκλήσιο. Το 1978 δημοσιεύτηκαν πέντε τοιχογραφίες από το εσωτερικό του, όπου απεικονίζονταν η Κοίμηση της Θεοτόκου, η Μεταμόρφωση, η Παναγία με τον Χριστό, ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και, τέλος, ορισμένοι Πατέρες. 14 Αν και οι παραστάσεις αυτές δεν έχουν ακόμη μελετηθεί διεξοδικά, έχουν χρονολογηθεί από τους Bryer και Winfield στον 12ο αιώνα Αξιολόγηση Οι σωζόμενες τοιχογραφίες στη Μονή της Παναγίας Σουμελά, λίγες βυζαντινές και πολύ περισσότερες μεταβυζαντινές των στρωμάτων του 16ου 18ου αιώνα, αποτελούν, παρά την κακή κατάσταση διατήρησής τους, ένα σημαντικό σύνολο για τη γνώση της πορείας εξέλιξης της βυζαντινής και, κυρίως, της μεταβυζαντινής τέχνης στην περιοχή της Τραπεζούντας και του Πόντου. Στην ανάδειξη αυτού του ζωγραφικού συνόλου θα βοηθήσει σημαντικά το πρόγραμμα αναστήλωσης της μονής. 1. Για την ιστορία της Μονής της Παναγίας Σουμελά βλ. κυρίως Κυριακίδης, Ε. Ιστορία της παρά την Τραπεζούντα Ιεράς Βασιλικής Σταυροπηγιακής Μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου της Σουμελά (Αθήναι 1898) Μητροπολίτης Χρύσανθος, «Η Εκκλησία Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ Κορομηλά, Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα από την Εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα (Αθήνα 1991¹, α ανατύπωση Νοέμβριος 1991, Αθήνα 2001²), σελ Κορομηλά, Μ., «Η Ιερά Αυτοκρατορική Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή της Υπεραγίας Θεοτόκου του Σουμελά. Το σεπτότερο λείψανο του Ποντιακού Ελληνισμού», Αρχαιολογία 40 (Σεπτ. 1991), σελ και Λαπαρίδης, Ν., Η Ματσούκα του Πόντου (Θεσσαλονίκη 1996), σελ , 19-20, 46-47, Μillet, G. Talbot Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ. 147 κ.ε., με συγκεντρωμένη την προγενέστερη σχετική βιβλιογραφία. 3. Το μνημείο έχει μελετηθεί από τον Talbot Rice, D. Tα αποτελέσματα της έρευνάς του δημοσιεύτηκαν από τον ίδιο στο έργο του The Church of Haghia Sophia at Trebizοnd (Edinburg 1968). 4. Βryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι (Dumbarton Oacks Studies 20, Washington D. C. 1985), σελ Fallmerayer, J. Ph., Fragmente aus dem Orient (Stuttgart-Tubingen 1845), σελ , και Κυριακίδης, Ε., Ιστορία της παρά την Τραπεζούντα Ιεράς Βασιλικής Σταυροπηγιακής Μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου της Σουμελά (Αθήναι 1898), σελ Μillet, G. Talbot Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 4/7

5 7. Βryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι (Washington D. C. 1985), σελ Μillet, G. Talbot Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ Κυριακίδης, Ε., Ιστορία της παρά την Τραπεζούντα Ιεράς Βασιλικής Σταυροπηγιακής Μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου της Σουμελά (Αθήναι 1898), σελ , όπου σημειώνεται πιθανότατα από λάθος το έτος 1712, και Μillet, G. Talbot Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ Κυριακίδης, Ε., Ιστορία της παρά την Τραπεζούντα Ιεράς Βασιλικής Σταυροπηγιακής Μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου της Σουμελά (Αθήναι 1898), σελ. 132, και Μillet, G. Talbot Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ Κυριακίδης, Ε., Ιστορία της παρά την Τραπεζούντα Ιεράς Βασιλικής Σταυροπηγιακής Μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου της Σουμελά (Αθήναι 1898), σελ Οι Μillet Talbot Rice, Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ , χρονολογούν το δ στρώμα γύρω στο Μillet, G. Talbot Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ Μillet, G. Talbot Rice, D., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936), σελ Tüfek, Ö., Sumela. Meryemana (Istanbul 1978), σελ , και Βryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos ΙΙ (Washington D. C. 1985), πίν Βryer, A. Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι (Washington D. C. 1985), σελ Βιβλιογραφία : Κορομηλά Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα. Από την εποχή του Χαλκού ως τις αρχές του 20ού αιώνα, Αθήνα 1991 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Rice D.T., Millet G., Byzantine Painting at Trebizond, London 1936 Tüfek Ö., Sumela. Meryemana, Istanbul 1978 Garidis M., La peinture murale dans le monde orthodoxe après la chute de Byzance ( ) et les pays sous domination etrangère, Athènes 1989 Εyice S., "Trabzon Yakininda Meryem Ana (Sumela) Manastiri", Belleten, 118, 1966, Κορομηλά Μ., "Η Ιερά Αυτοκρατορική Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή της Υπεραγίας Θεοτόκου του Σουμελά. Το σεπτότερο λείψανο του Ποντιακού Ελληνισμού", Αρχαιολογία, 40, 1991, Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 5/7

6 Δικτυογραφία : Sumela Monastery SUMELA MONASTERY The Sumela Monastery on the Web - Image Gallery Γλωσσάριo : αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου επίσης τοξοειδής κατασκευή, μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. Βλαχερνίτισσα, η (ή Πλατυτέρα) Εικονογραφικός τύπος της Παναγίας που οφείλει την ονομασία του σε ένα υποτιθέμενα θαυματουργό πρότυπο που βρισκόταν στη μονή των Βλαχερνών. Η Παναγία εικονίζεται σε προτομή, με τα χέρια υψωμένα (Δεόμενη), ενώ μπροστά στο στήθος της εμφανίζεται σε μετάλλιο ο μικρός Χριστός. Γένεση, η Το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, που πήρε την ονομασία αυτή από το περιεχόμενό του, τη Δημιουργία δηλαδή του κόσμου και τις πρώτες γενεές των ανθρώπων μέχρι την εμφάνιση του λαού του Ισραήλ. ερεισίνωτο, το Η πλάτη ενός θρόνου ή καθίσματος. Ετοιμασία του Θρόνου, η Εικονογραφική παράσταση εμπνευσμένη από τους Ψαλμούς, που εικονίζει το θρόνο που έχει ετοιμαστεί για το Χριστό στη Δευτέρα Παρουσία. Είναι ένας κενός πολυτελής θρόνος που εικονίζεται είτε μαζί με τον κώδικα του Ευαγγελίου και την Περιστερά (το Άγιο Πνεύμα), οπότε παρουσιάζεται μια αλληγορική εικόνα της Τριάδας, είτε με το Σταυρό, οπότε συμβολίζει τη μυστική παρουσία του Χριστού, στα πρότυπα αντίστοιχης αυτοκρατορικής εικονογραφίας. Θεομητορικός κύκλος, ο Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και εμπνέονται από το βίο της Παναγίας, από τα γεγονότα πριν ακόμα από τη Γέννησή της μέχρι τη Μετάστασή της στους Ουρανούς. Πηγές τους αποτελούν τόσο τα Τέσσερα Ευαγγέλια όσο και τα Απόκρυφα Ευαγγέλια. Κοινωνία των Αποστόλων, η Παράσταση που απεικονίζει την πράξη της διανομής του άρτου και του οίνου από το Χριστό-Αρχιερέα στους μαθητές του. Στη μνημειακή ζωγραφική κοσμεί κατά κανόνα τον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού. κονίαμα, το Πολτώδες παρασκεύασμα που αποτελείται από χώμα, νερό, κόκκους άμμου, θηραϊκής άμμου ή μαρμάρου. Χρησιμοποιείται είτε ως συνδετικό υλικό μεταξύ λίθων ή πλίνθων, εξασφαλίζοντας στερεότητα, είτε για την επίχριση τοιχοποιίας, εξασφαλίζοντας την προστασία της. μετάλλιο, το Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές. Μεταμόρφωση, η Παράσταση του Δωδεκάορτου που απεικονίζει το επεισόδιο της εμφάνισης του Χριστού εν δόξη πάνω στο όρος Θαβώρ. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε δύο μέρη: στο ανώτερο, στην κορυφή του όρους, παριστάνεται ο Χριστός στο κέντρο περιβαλλόμενος από δόξα και πλαισιωμένος από τους προφήτες Μωυσή και Ηλία στραμμένους προς το κέντρο και σε στάση δέησης, ενώ στο κατώτερο, στους πρόποδες του βουνού, βρίσκονται οι τρεις μαθητές του Χριστού Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης, σε στάσεις που δηλώνουν την έκπληξη και το ξάφνιασμά τους από το γεγονός. συλλειτουργούντες ιεράρχες, οι Οι ιεράρχες που εικονίζονται στον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού είτε, ενίοτε, έξω από αυτήν, στον ανατολικό τοίχο του ναού, γυρισμένοι κατά τα τρία τέταρτα προς το κέντρο, κρατώντας συνήθως ξεδιπλωμένα ειλητάρια με λειτουργικές ευχές. Οι συλλειτουργούντες ιεράρχες αντικατέστησαν τους Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 6/7

7 αρχικά μετωπικούς ιεράρχες της αψίδας και καθιερώθηκαν στην εικονογραφία από το β μισό του 12ου αιώνα και εξής. τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. χριστολογικός κύκλος, ο Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αφορούν την επίγεια ζωή του Χριστού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό και κλείνοντας με την Ανάληψη. Χρονολόγιο Πριν από το 12ο αιώνα: Τοιχογραφίες στην οροφή της «Ιερής Σπηλιάς» 12ος αιώνας: Τοιχογραφίες παρεκκλησίου βορείως της μονής Δεκαετία 1260: Τμήμα παράστασης στο μέτωπο του βράχου βορείως της «Ιερής Σπηλιάς» 14ος αιώνας: Ίχνη τοιχογραφιών σε παρεκκλήσιο σκαμμένο μερικά μέσα στο βράχο 14ος/15ος αιώνας: Παράσταση αυτοκρατόρων στο νότιο εσωτερικό τοίχο της «Ιερής Σπηλιάς» 16ος αιώνας: Α στρώμα εικονογράφησης στο βόρειο εσωτερικό τοίχο της «Ιερής Σπηλιάς» 16ος/17ος αιώνας: Παράσταση στον εξωτερικό νότιο τοίχο του παρεκκλησίου πάνω από την «Ιερή Σπηλιά» 1710: Β στρώμα εικονογράφησης στον ανατολικό, βόρειο και νότιο τοίχο της «Ιερής Σπηλιάς» 1732: Γ στρώμα εικονογράφησης στον εσωτερικό νότιο και δυτικό τοίχο της «Ιερής Σπηλιάς» 1744: Δ στρώμα εικονογράφησης στους εξωτερικούς τοίχους της «Ιερής Σπηλιάς» και στο μέτωπο του βράχου βορειότερα Τέλη 18ου αιώνα: Διακόσμηση της αψίδας του ιερού στο παρεκκλήσιο ανατολικά του καμπαναριού της μονής Δημιουργήθηκε στις 19/3/2017 Σελίδα 7/7