ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΖΕΥΓΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΕΣΜΟ ΜΕ ΤΗ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ & ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΖΕΥΓΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΕΣΜΟ ΜΕ ΤΗ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΚΥΡΓΕΡΙΔΟΥ ΕΛΕΝΗ ΕΠΟΠΤΡΙΑ: ΒΟΡΡΙΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας αποτελεί την επισφράγιση των μεταπτυχιακών σπουδών καθώς και έναν κύκλο ζωής πλημμυρισμένο από έντονες στιγμές, βιώματα και συναισθήματα. Η συγγραφή αυτής της μελέτης θα ήταν ανέφικτη χωρίς την καθοδήγηση και ουσιαστική συμβολή των παρακάτω ανθρώπων, τους οποίους αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω θερμά για την αμέριστη προσφορά τους σε αυτή την προσπάθεια. Θα ήθελα να εκφράσω τις πιο θερμές μου ευχαριστίες στην καθηγήτρια κα. Παναγιώτα Βορριά, η οποία είχε την κύρια ευθύνη για την καθοδήγησή μου στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Την ευχαριστώ θερμά για τις πολύτιμες συμβουλές και την αμέριστη ηθική της συμπαράσταση καθόλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος και κυρίως το διάστημα συγγραφής της εργασίας. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον καθηγητή κ. Γρηγόρη Κιοσέογλου για την πολύτιμη βοήθειά του στη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων. Τον ευχαριστώ, επίσης, μέσα από την καρδιά μου για τις ουσιαστικές συμβουλές και παραινέσεις του κάθε φορά που χρειάστηκα τη βοήθειά του. Ευχαριστώ πάρα πολύ την καθηγήτρια ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Maryland κα. Jude Cassidy για την προθυμία της να μου παραχωρήσει το ερωτηματολόγιο Perceptions of Adult Attachment Questionnaire (PAAQ), το οποίο κατασκεύασε η ίδια με τους συνεργάτες της, και όλες τις πληροφορίες που το συνοδεύουν. Θα ήταν παράλειψη εάν στο ευχαριστήριο αυτό σημείωμα δεν περιλαμβανόταν ένα μεγάλο ευχαριστώ στα ζευγάρια που συμμετείχαν με μεγάλη προθυμία στην έρευνα και αφιέρωσαν τον προσωπικό τους χρόνο για τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Χωρίς τη συμμετοχή τους δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί αυτή η μελέτη. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους φίλους μου, οι οποίοι με βοήθησαν στη διαδικασία συλλογής του υλικού και με στήριξαν ο κάθε ένας με το δικό του μοναδικό τρόπο σε όλη αυτή την προσπάθεια. Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω τη συνάδελφο και φίλη μου Χριστίνα Ζητοπούλου με την οποία μοιράστηκα τα δύο τελευταία χρόνια τις χαρές, τις αγωνίες, τις ανησυχίες και τις δυσκολίες που βίωσα κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος και της εκπόνησης της μεταπτυχιακής εργασίας. Πολλά ευχαριστώ χρωστώ στην οικογένειά μου και ιδιαιτέρως στην αδελφή μου Χρύσα. Χωρίς την αμέριστη ηθική και υλική τους υποστήριξη, η ολοκλήρωση των μεταπτυχιακών μου σπουδών δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Τέλος, με αγάπη ευχαριστώ τον Γιώργο Σταματούδη για την υπομονή, τη συμπαράσταση και υποστήριξή του από την αρχή των προπτυχιακών μου σπουδών μέχρι την εκπόνηση αυτού του ερευνητικού εγχειρήματος και τη συγγραφή της εργασίας. 1

3 Mental representations of the self and others are major components of personality, and they often explain a person s behavior in interpersonal and social settings. Psychodynamic theorists 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ σελ. 8 ABSTRACT σελ. 9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ σελ Α ΜΕΡΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΔΕΣΜΟΥ....σελ Ορισμός του δεσμού...σελ. 15 Η δημιουργία του δεσμού μητέρας-βρέφους...σελ Η θεωρία του δεσμού και τα βασικά χαρακτηριστικά του δεσμού.....σελ Τύποι δεσμού στη βρεφική ηλικία. σελ Εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας σελ Ο ΔΕΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΝΗΛΙΚΗ ΖΩΗ σελ Ο δεσμός με τους γονείς και τους ερωτικούς συντρόφους στην ενήλικη ζωή..σελ Η θεωρία του δεσμού για τις ερωτικές σχέσεις...σελ Αξιολόγηση του δεσμού στην ενήλικη ζωή. σελ Διερεύνηση των Αναπαραστάσεων για το Δεσμό.σελ. 27 Διερεύνηση των Αντιλήψεων για το Δεσμό σελ Αξιολόγηση του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις σελ Τύποι και διαστάσεις του δεσμού στην ενήλικη ζωή...σελ Ταξινόμηση των τεσσάρων τύπων δεσμού στην ενήλικη ζωή σελ ΔΕΣΜΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ, ΤΥΠΟΙ ΔΕΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΡΩΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ σελ Δεσμός με τους γονείς και δεσμός στις ερωτικές σχέσεις...σελ Αξιολόγηση της ποιότητας της συντροφικής/συζυγικής σχέσης.σελ. 39 Δεσμός στις ερωτικές σχέσεις και ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού.σελ Δεσμός του ενός συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις και ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου.σελ

5 Συνδυασμός του τύπου του δεσμού των συντρόφων στις ερωτικές σχέσεις και ποιότητα της σχέσης τους σελ Δεσμός με τους γονείς και ποιότητα της συντροφικής/συζυγικής σχέσης σελ Δεσμός του ενός συντρόφου με τους γονείς και ποιότητα της συντροφικής/συζυγικής σχέσης του άλλου συντρόφου..σελ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ.σελ Β ΜΕΡΟΣ ΣΚΕΠΤΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ σελ Σκεπτικό και στόχοι της παρούσας έρευνας..σελ Ερευνητικά ερωτήματα που προκύπτουν από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας και υποθέσεις της παρούσας έρευνας.σελ ΜΕΘΟΔΟΣ σελ Προκαταρκτική έρευνα.. σελ Αξιοπιστία των ερωτηματολογίων της προκαταρκτικής έρευνας..σελ. 69 Οι συμμετέχοντες..σελ ΜΕΘΟΔΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ σελ Μετάφραση και προσαρμογή των ερωτηματολογίων σελ. 75 Ερωτηματολόγια αξιολόγησης.σελ Ερωτηματολόγιο για τα δημογραφικά στοιχεία..σελ. 75 Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή...σελ Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Στενές Διαπροσωπικές Σχέσεις σελ Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής.σελ Διαδικασία συλλογής δεδομένων..σελ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ σελ Εισαγωγή....σελ. 84 Ψυχομετρικά χαρακτηριστικά των κλιμάκων...σελ Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή...σελ. 85 Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Στενές Διαπροσωπικές Σχέσεις σελ Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής.σελ. 88 Έλεγχος υποθέσεων. σελ Η επίδραση των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις....σελ

6 Η επίδραση του τύπου του δεσμού στην ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού...σελ Η επίδραση του τύπου του δεσμού του ενός μέλους του ζευγαριού στην αναφερόμενη ποιότητα σχέσης του άλλου μέλους...σελ Η επίδραση του συνδυασμού του τύπου του δεσμού των δύο συντρόφων στην ποιότητα της σχέσης τους.. σελ Η επίδραση των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης σελ Η επίδραση των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου..σελ Η επίδραση των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου....σελ ΣΥΖΗΤΗΣΗ σελ Η επίδραση των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις.. σελ Η επίδραση του τύπου του δεσμού στην ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού..... σελ Η επίδραση του τύπου του δεσμού του ενός μέλους του ζευγαριού στην αναφερόμενη ποιότητα σχέσης του άλλου μέλους σελ Η επίδραση του συνδυασμού του τύπου του δεσμού των δύο συντρόφων στην ποιότητα της σχέσης τους..σελ Η επίδραση των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης..σελ Η επίδραση των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου σελ Η επίδραση των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου σελ Διαφορές φύλου στη σύνδεση μεταξύ του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου σελ

7 Διαφορές φύλου στη σύνδεση μεταξύ των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για το δεσμό με τη μητέρα και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου...σελ ΕΠΙΛΟΓΟΣ σελ Συμπεράσματα της παρούσας έρευνας..σελ Περιορισμοί της έρευνας-προτάσεις για μελλοντική έρευνα..σελ Συμβολή της παρούσας έρευνας.. σελ Χρησιμότητα και πιθανή εφαρμογή των αποτελεσμάτων. σελ. 144 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ σελ Παράρτημα I: Ερωτηματολόγια έρευνας...σελ Παράρτημα II: Στοιχεία περιγραφικής στατιστικής.σελ Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα..σελ Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των μεταβλητών των διαστάσεων της αποφυγής και του άγχους..σελ. 178 Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των διαστάσεων της δυαδικής προσαρμογής σελ Παράρτημα III: Συσχετίσεις μεταξύ των μεταβλητών.σελ Συσχετίσεις μεταξύ των αντιλήψεων των ανδρών για το δεσμό με τη μητέρα και των αντιλήψεων των γυναικών για το δεσμό με τη μητέρα...σελ Συσχετίσεις μεταξύ των διαστάσεων της αποφυγής και του άγχους.. σελ. 183 Συσχετίσεις μεταξύ των διαστάσεων της δυαδικής προσαρμογής και της δυαδικής ικανοποίησης για τους άνδρες και τις γυναίκες...σελ Συσχετίσεις μεταξύ των διαστάσεων της δυαδικής συναίνεσης, της έκφρασης στοργής και της δυαδικής συνοχής για τους άνδρες και τις γυναίκες.σελ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. Κατανομή των συμμετεχόντων ως προς το φύλο και την ηλικία....σελ. 70 Πίνακας 2. Οικογενειακή κατάσταση των συμμετεχόντων.σελ. 70 Πίνακας 3. Κατανομή των συμμετεχόντων ως προς την εκπαίδευση...σελ. 71 6

8 Πίνακας 4. Κατανομή των συμμετεχόντων ως προς την απασχόληση και τα συνολικά χρόνια εργασίας.. σελ. 72 Πίνακας 5. Διάρκεια σχέσης, συμβίωσης και γάμου ζευγαριών.σελ. 73 Πίνακας 6. Ύπαρξη και αριθμός παιδιών.σελ. 74 Πίνακας 7. Οικογενειακή κατάσταση των γονέων των συμμετεχόντων...σελ. 74 Πίνακας 8. Κατανομή των ατόμων στους τέσσερις τύπους δεσμού προς τους/τις ερωτικούς/ές συντρόφους με βάση το ECR σελ. 86 Πίνακας 9. Κατανομή των δύο φύλων ως προς τους δύο τύπους δεσμού.. σελ. 87 Πίνακας 10. Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης ως προς τον τύπο του δεσμού των ανδρών. σελ. 92 Πίνακας 11. Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης ως προς τον τύπο του δεσμού των γυναικών. σελ. 94 Πίνακας 12. Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης των γυναικών ως προς τον τύπο του δεσμού των ανδρών...σελ. 96 Πίνακας 13. Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης των ανδρών ως προς τον τύπο του δεσμού των δύο συντρόφων.σελ. 100 Πίνακας 14. Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης των γυναικών ως προς τον τύπο του δεσμού των δύο συντρόφων. σελ. 103 Πίνακας 15. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των διαστάσεων των πρώιμων εμπειριών από το δεσμό με τη μητέρα.σελ. 176 Πίνακας 16. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των διαστάσεων των πρόσφατων αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα.σελ. 177 Πίνακας 17. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των διαστάσεων της αποφυγής και του άγχους ως συνάρτηση του φύλου..σελ. 178 Πίνακας 18. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις της δυαδικής προσαρμογής και των επιμέρους διαστάσεων..σελ. 179 Πίνακας 19. Συσχετίσεις μεταξύ των επιμέρους υποκλιμάκων του PAAQ για τους άνδρες και τις γυναίκες. σελ. 182 Πίνακας 20. Συσχετίσεις μεταξύ των διαστάσεων του ECR.σελ. 183 Πίνακας 21. Συσχετίσεις μεταξύ των διαστάσεων της δυαδικής προσαρμογής και της δυαδικής ικανοποίησης για τους άνδρες και τις γυναίκες...σελ. 184 Πίνακας 22. Συσχετίσεις μεταξύ των διαστάσεων της δυαδικής συναίνεσης, της έκφρασης στοργής και της δυαδικής συνοχής για τους άνδρες και τις γυναίκες.. σελ

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η μελέτη της ποιότητας των ερωτικών σχέσεων έχει κεντρίσει τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον των ερευνητών και έχει συνδεθεί με το δεσμό με τους γονείς και το δεσμό που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις. Στην παρούσα έρευνα μελετήθηκε η σχέση ανάμεσα στον τύπο του δεσμού με τον/την ερωτικό/ή σύντροφο και την προσαρμογή στην ερωτική σχέση καθώς και η σχέση ανάμεσα στις αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα και την προσαρμογή στην ερωτική σχέση. Στη μελέτη συμμετείχαν 65 ζευγάρια νεαρής ηλικίας που συγκατοικούσαν. Χρησιμοποιήθηκαν τα εξής ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς: 1) Το Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (Perceptions of Adult Attachment Questionnaire, Lichtenstein & Cassidy, 1991), 2) Η Κλίμακα Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις (Experiences in Close Relationships Inventory, ECR, Brennan, Clark & Shaver, 1998) και 3) Η Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής (Dyadic Adjustment Scale, DAS, Spanier, 1976). Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι τα άτομα με ασφαλή δεσμό είχαν καλύτερη συνολική ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τα άτομα που είχαν ανασφαλή δεσμό. Επιπλέον, και οι τρεις τύποι ανασφαλούς δεσμού στους άνδρες (αποφυγής/απορριπτικός, εμμονής και αποφυγής-φοβικού τύπου) είχαν αρνητική επίδραση στην προσαρμογή των γυναικών στην ερωτική τους σχέση. Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες που είχαν συντρόφους με ανασφαλή δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό, τύπου εμμονής και αποφυγής-φοβικού τύπου είχαν μικρότερη προσαρμογή στη σχέση τους σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν συντρόφους με ασφαλή δεσμό. Ο τύπος του δεσμού των γυναικών δεν επιδρούσε σημαντικά στην προσαρμογή των ανδρών στην ερωτική τους σχέση. Πιο συγκεκριμένα, η ποιότητα της σχέσης των ανδρών που είχαν συντρόφους με ανασφαλή δεσμό δεν διέφερε από την ποιότητα της σχέσης των ανδρών που είχαν γυναίκες με ασφαλή δεσμό. Όσον αφορά την επίδραση του συνδυασμού του τύπου του δεσμού των μελών του ζευγαριού στην προσαρμογή τους στη σχέση, βρέθηκε ότι τα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι είχαν ασφαλή δεσμό και τα ζευγάρια στα οποία ο ένας σύντροφος είχε ασφαλή δεσμό και ο άλλος σύντροφος είχε ανασφαλή δεσμό είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τα ζευγάρια που αποτελούνταν από δύο συντρόφους με ανασφαλή δεσμό. Οι αναλύσεις που έγιναν με στόχο τη διερεύνηση της σύνδεσης μεταξύ των πρώιμων εμπειριών από το δεσμό με τη μητέρα και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης έδειξαν ότι η απόρριψη των γυναικών και των ανδρών από τη μητέρα τους κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας επηρέαζε αρνητικά τη συνολική προσαρμογή των γυναικών στην ερωτική τους σχέση. Λέξεις Κλειδιά: αντιλήψεις για το δεσμό μητέρας-παιδιού, ερωτικές σχέσεις, τύπος του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις, ποιότητα συντροφικής σχέσης. 8

10 ABSTRACT In the last years, the study of quality of couple relationships has received ample attention from scientists and has been associated with attachment to parents and attachment in dating and marital relationships. The current study examined the association between attachment style and adjustment in romantic relationships as well as the association between perceptions of adult attachment and adjustment in romantic relationships. 65 cohabitating couples aged from 21 to 32 years were recruited for the study. Couples completed the following self-report questionnaires: 1) Perceptions of Adult Attachment Questionnaire, PAAQ, Lichtenstein & Cassidy, 1991, 2) Experiences in Close Relationships Inventory, ECR, Brennan, Clark & Shaver, 1998 and 3) Dyadic Adjustment Scale, DAS, Spanier, Results showed that secure individuals reported greater adjustment in their romantic relationship than insecure individuals. In addition, men s insecure attachment styles (dismissing-avoidant, preoccupied and fearful-avoidant) had a strong negative influence on women s adjustment in their romantic relationship. More specifically, women who were engaged in a partnership with insecure partners (dismissing-avoidant, preoccupied and fearful-avoidant) reported lower levels of marital adjustment compared to women who were engaged in a partnership with secure partners. Women s attachment style was not significantly correlated with their partners reports of marital adjustment. More particularly, no significant difference was found between men s relationship quality cohabited to insecurely attached women and men s relationship quality cohabited to securely attached women. As for the dyadic effect of the contribution of partners attachment style to their joint relationship adjustment, the results suggested that secure couples (both partners described themselves as securely attached) as well as mixed couples (one partner chose the secure description and the other defined himself or herself as insecure) reported higher relationship quality compared to both insecure couples (both partners described themselves as insecurely attached). Analyses aimed to test the links between early attachment experiences and marital relationship quality illustrated that both partners rejection from their mother in early childhood had a detrimental effect on women s marital adjustment. Key Words: perceptions of mother-child attachment, romantic relationships, attachment style, couple relationship quality. 9

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η θεωρία του δεσμού τονίζει το σημαντικό ρόλο των στενών διαπροσωπικών σχέσεων για τη συναισθηματική ανάπτυξη του ατόμου καθόλη τη διάρκεια της ζωής. Κατά τα χρόνια της νεαρής ενήλικης ζωής τα άτομα συνάπτουν σχέσεις με ερωτικούς/ές συντρόφους. Η εμπλοκή των ενηλίκων σε ερωτικές σχέσεις αποκτά ιδιαίτερη σημασία και έχει συνδεθεί εμπειρικά με την ποιότητα της σχέσης με τους γονείς τους καθώς και με την ποιότητα των φιλικών τους σχέσεων. Τα βιβλιογραφικά δεδομένα αναφέρονται στον παραλληλισμό της σύναψης ερωτικής σχέσης με τη διαδικασία της σύναψης δεσμού γονέα-βρέφους. Οι ερωτικές σχέσεις διέπονται από τρία συστήματα συμπεριφοράς: τη συμπεριφορά σύναψης δεσμού, τη συμπεριφορά παροχής φροντίδας και τη σεξουαλική συμπεριφορά. Από τη μελέτη της συμπεριφοράς σύναψης δεσμού στις ερωτικές σχέσεις προκύπτει ότι τα άτομα διαφοροποιούνται ως προς τις σχέσεις δεσμού που συνάπτουν με βάση την αίσθηση της προσωπικής τους αξίας και της εγγύτητας που αναπτύσσουν προς τους άλλους. Ο τύπος του δεσμού επηρεάζει τη συμπεριφορά, τον τρόπο σκέψης και τα συναισθήματα των ατόμων στις στενές διαπροσωπικές τους σχέσεις. Σχετικά πρόσφατα έχει αρχίσει να εξετάζεται η σχέση της συμπεριφοράς σύναψης δεσμού στις ερωτικές σχέσεις με ποικίλες διαστάσεις των ερωτικών σχέσεων όπως είναι η προσαρμογή, η ποιότητα και η ικανοποίηση των ατόμων από τη σχέση τους. Αφορμή για τη σταδιακή ενασχόληση με το δεσμό που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις και την ποιότητα των ερωτικών σχέσεων είναι ευρήματα ερευνών που επιβεβαιώνουν ότι ο δεσμός στις ερωτικές σχέσεις επηρεάζει την ποιότητα της σχέσης των δύο συντρόφων. Ειδικότερα, τα άτομα που έχουν ασφαλή δεσμό με το/τη σύντροφό τους αναφέρουν ότι έχουν καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τα άτομα που έχουν ανασφαλή δεσμό στη σχέση με το/τη σύντροφό τους. 10

12 Το ενδιαφέρον των ερευνητών τα τελευταία χρόνια εστιάζεται στο εάν υπάρχει σύνδεση μεταξύ του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου και της συμπεριφοράς και των αντιλήψεων για τη σχέση του άλλου συντρόφου. Αρκετές έρευνες έχουν εντοπίσει σχέση μεταξύ της συμπεριφοράς ή ικανοποίησης από τη σχέση του ενός συντρόφου και του τύπου του δεσμού, αναφορικά με τις ερωτικές σχέσεις, του άλλου συντρόφου. Ειδικότερα, τα άτομα τα οποία έχουν ασφαλή δεσμό διατηρούν σχέση με συντρόφους, οι οποίοι έχουν καλύτερη ποιότητα στη μεταξύ τους σχέση. Επιπλέον, οι ερευνητές εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στο εάν υπάρχουν διαφορές στη σύνδεση μεταξύ της λειτουργικότητας της σχέσης και του τύπου του δεσμού ανάλογα με το συνδυασμό του τύπου του δεσμού των δύο συντρόφων. Πιο συγκεκριμένα, με βάση τα ευρήματα ερευνών, τα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι έχουν ασφαλή δεσμό παρουσιάζουν καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι έχουν ανασφαλή δεσμό. Στο πρώτο μέρος της παρούσας μελέτης επιχειρείται η βιβλιογραφική ανασκόπηση των βασικών θεωρητικών και ερευνητικών δεδομένων της θεωρίας του δεσμού κατά την ενήλικη ζωή, της υιοθέτησης της θεωρίας του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις και της σύνδεσης των ατομικών διαφορών όσον αφορά τη συμπεριφορά σύναψης δεσμού με την ποιότητα της σχέσης. Στο δεύτερο μέρος της μελέτης παρουσιάζεται το σκεπτικό της έρευνας, τα ερωτήματα που προέκυψαν από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση και διατυπώνονται οι στόχοι και οι υποθέσεις της έρευνας. Παρακάτω παρουσιάζεται η μέθοδος που ακολουθήθηκε για τη συλλογή του υλικού και περιγράφεται το δείγμα της πιλοτικής και βασικής έρευνας, καθώς και τα βασικά δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος. Στη συνέχεια παρουσιάζονται η διαδικασία συλλογής του υλικού, τα εργαλεία συλλογής των δεδομένων και τα ψυχομετρικά χαρακτηριστικά τους. Ακολούθως παρουσιάζονται τα αποτελέσματα από τις στατιστικές αναλύσεις, η συζήτηση των αποτελεσμάτων της έρευνας και η αποτίμησή τους με βάση τα ευρήματα άλλων ερευνών. Η παρουσίαση ολοκληρώνεται στον επίλογο όπου καταγράφονται τα γενικά συμπεράσματα της μελέτης, αναφέρονται οι περιορισμοί της έρευνας και διατυπώνονται προτάσεις για μελλοντικές έρευνες. 11

13 Η παρούσα μελέτη εστιάζει στη σχέση μεταξύ της σύναψης δεσμού στην ενήλικη ζωή και της ποιότητας της σχέσης του ζευγαριού. Αποτελεί μια πρώτη συστηματική προσπάθεια διερεύνησης των σχέσεων μεταξύ των τύπων του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις, των αντιλήψεων για το δεσμό με τους γονείς και της προσαρμογής στη συντροφική/συζυγική σχέση. Ειδικότερα, εξετάζονται οι διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης ανάλογα με το ατομικό και δυαδικό ύφος σύναψης δεσμού στις ερωτικές σχέσεις, καθώς και ανάλογα με την πρόσφατη αντίληψη για την πρώιμη σχέση με τους γονείς. Η πρωτοτυπία της έρευνας έγκειται στο ότι το δείγμα της έρευνας το αποτελούν ζευγάρια νεαρής ηλικίας που μένουν μαζί και στο γεγονός ότι χρησιμοποιεί αυτό-αναφορές που προέρχονται και από τα δύο μέλη του ζευγαριού, καθώς η σχέση του ζευγαριού μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή σε δυαδικό επίπεδο παρά σε ατομικό. Επιπλέον, οι στατιστικές αναλύσεις πραγματοποιήθηκαν έχοντας ως μονάδα ανάλυσης άλλοτε το άτομο και άλλοτε το ζευγάρι. 12

14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13

15 Οι εμπειρίες και οι σχέσεις στην παιδική ηλικία παίζουν σημαντικό ρόλο για τη συναισθηματική και προσωπική ανάπτυξη των ατόμων καθόλη τη διάρκεια του βίου. Κατά τη διάρκεια της βρεφικής και παιδικής ηλικίας τα άτομα συνάπτουν τον πρώτο συμβιωτικό δεσμό με τη μητέρα τους για την ικανοποίηση των συναισθηματικών τους αναγκών (ανακούφιση και εγγύτητα). Η ποιότητα της σχέσης και των αλληλεπιδράσεων μητέρας-παιδιού στη βρεφική και παιδική ηλικία επηρεάζουν την ικανότητα σύναψης και διατήρησης στενών διαπροσωπικών σχέσεων στην ενήλικη ζωή, όπως είναι οι ερωτικές σχέσεις. Τα άτομα γενικεύουν στις μετέπειτα σχέσεις τους τις προσδοκίες για ανταπόκριση και διαθεσιμότητα, που είχαν αποκτήσει από την πρωταρχική σχέση με τη μητέρα τους. Για τη μελέτη της σύναψης δεσμού στην ενήλικη ζωή και ειδικότερα στις ερωτικές σχέσεις είναι πρωτίστως σημαντική η κατανόηση της διαμόρφωσης του δεσμού στη βρεφική ηλικία. Το θεωρητικό μέρος της πρώτης ενότητας της εισαγωγής περιλαμβάνει μια σύντομη ανασκόπηση της θεωρίας του δεσμού και πιο συγκεκριμένα τον ορισμό του όρου «δεσμός», το πώς δημιουργείται ο δεσμός ανάμεσα στη μητέρα και το βρέφος της, τα βασικά χαρακτηριστικά του δεσμού, τους τύπους του δεσμού στη βρεφική ηλικία καθώς και τη μέθοδο αξιολόγησής τους. Εν συνεχεία γίνεται μια σύντομη παρουσίαση του όρου «εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας» με σκοπό την κατανόηση της συμπεριφοράς των ατόμων στα πλαίσια των μετέπειτα συναισθηματικών τους δεσμών με τους άλλους. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΔΕΣΜΟΥ Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας στην ενήλικη ζωή (Freud, 1940). Επιπλέον, οι εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις για τον εαυτό και τον άλλον, οι οποίες διαμορφώνονται στο πλαίσιο των αλληλεπιδράσεων του ατόμου με τα πρωταρχικά πρόσωπα του δεσμού, δηλαδή τους γονείς, αποτελούν βασικά συστατικά της προσωπικότητας και συχνά εξηγούν τη συμπεριφορά του ατόμου σε διαπροσωπικό και κοινωνικό επίπεδο (Westen, 1998). 14

16 Η θεωρία του δεσμού είναι κατά βάση μια ψυχαναλυτική θεωρία. Διατυπώθηκε με σκοπό τη μελέτη της σχέσης του βρέφους με το πρόσωπο που του παρέχει την πρωταρχική φροντίδα, συνήθως τη μητέρα του. Ο Bowlby (1969) έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στις πραγματικές εμπειρίες του βρέφους στη σχέση με τη μητέρα του και στον τρόπο με τον οποίο επηρεάζουν οι εμπειρίες αυτές τη μετέπειτα συμπεριφορά του. Ωστόσο, η θεωρία του δεσμού αποτελεί μια θεωρία για τη δημιουργία των συναισθηματικών δεσμών και τη συναισθηματική ρύθμιση καθόλη τη διάρκεια του βίου (Mikulincer, Shaver, & Pereg, Waters et al., 2002). Σύμφωνα με τη θεωρία του δεσμού η σχέση του βρέφους με τη μητέρα του λειτουργεί ως πρότυπο για τη δημιουργία των μετέπειτα στενών συναισθηματικών σχέσεων του ατόμου. Οι ερωτικές σχέσεις που συνάπτουν τα άτομα στην ενήλικη ζωή διαμορφώνονται με βάση τις εμπειρίες που απέκτησαν από την πρώιμη σχέση με τους γονείς τους (Bowlby, Hazan & Shaver, Kirkpatrick & Shaver, 1992). Τις τελευταίες δεκαετίες η θεωρία του δεσμού υιοθετήθηκε από πολλούς ερευνητές με σκοπό τη μελέτη της σύναψης και λειτουργίας των ερωτικών σχέσεων. Οι ατομικές διαφορές που παρατηρούνται στη λειτουργικότητα των ερωτικών σχέσεων αποδίδονται στους διαφορετικούς τύπους του δεσμού μητέρας-βρέφους. Οι τύποι του δεσμού συνδέονται με τις ατομικές διαφορές που παρατηρούνται στον τρόπο που τα άτομα προσεγγίζουν, βιώνουν και συμπεριφέρονται στις ερωτικές τους σχέσεις (Collins et al., Hazan & Shaver, 1987). Ορισμός του δεσμού Ο Bowlby (1969/82, 1973) ορίζει το δεσμό ως τη συμπεριφορά που αναπτύσσει το βρέφος και αποσκοπεί στη διατήρηση της εγγύτητας του βρέφους με το πρόσωπο που του παρέχει φροντίδα και προστασία. Ο τελικός στόχος της συμπεριφοράς δεσμού δεν είναι απλά η προσέγγιση του προσώπου που παρέχει την πρωταρχική φροντίδα αλλά η επίτευξη μιας συναισθηματικής κατάστασης, της αίσθησης ασφάλειας (felt security) (Bowlby, Sroufe & Waters, 1977), η οποία βασίζεται στις προσδοκίες για τη διαθεσιμότητα και στήριξη των προσώπων του δεσμού σε περιπτώσεις ανάγκης. 15

17 Η δημιουργία του δεσμού μητέρας-βρέφους Ο δεσμός οργανώνεται περίπου στους έξι μήνες. Το βρέφος εκδηλώνει μια σειρά από συμπεριφορές (χαμόγελο, κλάμα, προσέγγιση), οι οποίες στοχεύουν στη διατήρηση της εγγύτητας με το πρόσωπο του δεσμού. Ο δεσμός ενεργοποιείται όταν το βρέφος είναι κουρασμένο, όταν βιώνει άγχος, φόβο και την απουσία ή τον αποχωρισμό από τη μητέρα του. Ο Bowlby (1973) περιέγραψε σημαντικές ατομικές διαφορές στη λειτουργία του συστήματος δεσμού. Η αλληλεπίδραση με τις φιγούρες του δεσμού [1], οι οποίες είναι διαθέσιμες και ανταποκρίνονται σε περιπτώσεις ανάγκης, διευκολύνει τη λειτουργία του συστήματος δεσμού. Ωστόσο, όταν οι φιγούρες του δεσμού δεν είναι διαθέσιμες και υποστηρικτικές, η αίσθηση ασφάλειας δεν επιτυγχάνεται. Το άτομο δεν αναζητάει την εγγύτητα με το πρόσωπο του δεσμού αλλά υιοθετεί άλλες στρατηγικές συναισθηματικής ρύθμισης (Cassidy & Kobak, Main, 1990). Ειδικότερα, το άτομο αναμένει ότι οι προσδοκίες του για επίτευξη ασφάλειας δεν θα ικανοποιηθούν. Γι αυτό δεν επιδιώκει την εξασφάλιση υποστήριξης από το πρόσωπο του δεσμού αλλά στηρίζεται στην καταβολή της δικής του μόνο προσπάθειας. Ο Bowlby (1979) παρατηρώντας τις αντιδράσεις των παιδιών κατά τον αποχωρισμό από τα πρόσωπα του δεσμού κατέληξε ότι υπάρχει ομοιογένεια στις συναισθηματικές τους αντιδράσεις. Οι συναισθηματικές αντιδράσεις των παιδιών είναι ιδιαίτερα προσαρμοστικές και ακολουθούν συγκεκριμένη και προβλέψιμη σειρά. Η πρώτη αντίδραση είναι η διαμαρτυρία, η οποία περιλαμβάνει το κλάμα, το ενεργητικό ψάξιμο και την αντίσταση στις προσπάθειες άλλων προσώπων να τα ανακουφίσουν. Η αντίδραση αυτή μπορεί να έχει ως συνέπεια την επαναφορά του προσώπου του δεσμού. Εάν η μητέρα δεν επανέλθει, η επόμενη αντίδραση του βρέφους είναι η απελπισία, που χαρακτηρίζεται από παθητική στάση και λύπη. Η αντίδραση αυτή επιτρέπει στο παιδί να παραμένει ήσυχο και να ανακουφιστεί από το άγχος μόνο του. [1] Οι όροι «φιγούρα του δεσμού» και «πρωταρχικό πρόσωπο του δεσμού» αναφέρονται στο πρόσωπο που παρέχει την πρωταρχική φροντίδα, που είναι συνήθως η μητέρα του βρέφους. 16

18 Η τρίτη αντίδραση είναι η συναισθηματική αποδέσμευση, η οποία επιτρέπει στο παιδί να επανέλθει στις συνηθισμένες του δραστηριότητες και πιθανόν να αναζητήσει ένα άλλο πρόσωπο που να του παρέχει φροντίδα. Φαίνεται λοιπόν ότι η διαθεσιμότητα του προσώπου του δεσμού είναι μία από τις πρωταρχικές αιτίες διαφοροποίησης των ατομικών στρατηγικών συναισθηματικής ρύθμισης. Η θεωρία του δεσμού και τα βασικά χαρακτηριστικά του δεσμού Η θεωρία του δεσμού αποτελεί ουσιαστικά προϊόν σύνθεσης των εργασιών του Bowlby και της Ainsworth (Bretherton, 1991). Η θεωρία του δεσμού (Bowlby, 1969, 1973, 1980) έχει ως βασική παραδοχή την πανανθρώπινη ανάγκη δημιουργίας στενών συναισθηματικών δεσμών. Αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο τα βρέφη διαμορφώνουν κοινωνικο-συναισθηματικές σχέσεις με τα άτομα που τους παρέχουν φροντίδα. Η θεωρία του δεσμού υποστηρίζει την ύπαρξη εγγενών μηχανισμών κινήτρων, καθώς θεωρεί ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά καθοδηγείται από το κίνητρο της προσαρμογής και της επιβίωσης. Ο Bowlby και η Ainsworth (1991) υποστήριξαν ότι υπάρχει ένα έμφυτο σύστημα συμπεριφοράς (δεσμός μητέρας-βρέφους), το οποίο διευκολύνει την προσαρμογή και επιβίωση του βρέφους με την ικανοποίηση των βασικών αναγκών του βρέφους για προστασία και ασφάλεια. Επιπλέον, η θεωρία του δεσμού εξηγεί τις ατομικές διαφορές που εντοπίζονται στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και στη μετέπειτα κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη με όρους ατομικών διαφορών στην ποιότητα του δεσμού. Βασικό χαρακτηριστικό της θεωρίας είναι ότι συνδέει τις εμπειρίες του ατόμου στην οικογένειά του και την ποιότητα της σχέσης με τη μητέρα του ή με το υποκατάστατό της με τον τρόπο σύναψης σχέσεων, φιλικών και ερωτικών, στην ενήλικη ζωή. Σύμφωνα με το Bowlby (1988) η υγιής ανθρώπινη ανάπτυξη εξαρτάται από τη δημιουργία αμοιβαία ικανοποιητικών διαπροσωπικών σχέσεων, όπως είναι η σχέση γονέα-παιδιού. Στα πλαίσια αυτής της σχέσης το βρέφος και κατόπιν το μικρό παιδί βιώνει μια στενή, οικεία και αδιάκοπη σχέση με τη μητέρα του ή με το υποκατάστατό της ενώ και τα δύο μέλη της σχέσης βιώνουν ικανοποίηση και ευχαρίστηση. 17

19 Το βρέφος χρησιμοποιεί τη μητέρα ως βάση ασφάλειας (secure base) για να εξερευνήσει το περιβάλλον με σιγουριά και ως καταφύγιο ασφαλείας (safe haven) σε περίπτωση εμφάνισης κάποιου κινδύνου ή ενός στρεσογόνου παράγοντα (Bowlby, 1969/1982. Bretherton, 1985). Η εμπιστοσύνη στην ικανότητα της μητέρας να λειτουργεί ως «βάση ασφάλειας» επιτρέπει στο βρέφος να ενεργοποιεί τη συμπεριφορά εξερεύνησης, ελέγχοντας περιοδικά τη διαθεσιμότητά της. Ο Bowlby (1980) και η Ainsworth (1978) αναφέρονται στο δεσμό ως μία ειδική κατηγορία σχέσης που εντάσσεται σε μία ευρύτερη κατηγορία, την οποία ονόμασαν συναισθηματικούς δεσμούς (affectional bonds). Η Ainsworth (1989) έθεσε πέντε κριτήρια που αφορούν από κοινού τους συναισθηματικούς δεσμούς γενικά και το δεσμό ειδικότερα, καθώς και ένα κριτήριο που θα πρέπει να πληροί αποκλειστικά η σχέση δεσμού. Σύμφωνα με τα κριτήρια της Ainsworth (1989) oι συναισθηματικοί δεσμοί: 1) αφορούν σχέσεις οι οποίες είναι πολύ σημαντικές για το άτομο, 2) είναι σταθεροί και μη παροδικοί, 3) αναφέρονται στη σχέση με κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο το οποίο είναι αναντικατάστατο για το άτομο, 4) χαρακτηρίζονται από την επιθυμία και την καταβολή ενεργών προσπαθειών για τη διατήρηση της επαφής με το άτομο με το οποίο συνάπτεται ο συναισθηματικός δεσμός και 5) χαρακτηρίζονται από έντονο άγχος και ψυχολογική δυσφορία κατά το μη οικειοθελή αποχωρισμό του ατόμου από το πρόσωπο του δεσμού. Το έκτο κριτήριο, το οποίο χαρακτηρίζει και διακρίνει το δεσμό από τις λοιπές κατηγορίες σχέσεων, αφορά την αναζήτηση ανακούφισης και ασφάλειας στα πλαίσια της σχέσης με τον άλλον. Τύποι δεσμού στη βρεφική ηλικία Σύμφωνα με τη θεωρία του δεσμού η ποιότητα της αλληλεπίδρασης του βρέφους με το πρόσωπο που του παρέχει την πρωταρχική φροντίδα επηρεάζει την ποιότητα της μεταξύ τους σχέσης. Στην έρευνα της Ainsworth (1967), που διεξήχθη στην Ουγκάντα της Αφρικής και στη Βαλτιμόρη της Αμερικής, βρέθηκε ότι ο ασφαλής δεσμός μεταξύ του βρέφους και της μητέρας του σχετιζόταν με τη μητρική ευαισθησία, την ικανότητα δηλαδή στην αναγνώριση και την άμεση ανταπόκριση στα μηνύματα του βρέφους. 18

20 Τα βρέφη των οποίων οι μητέρες ήταν ευαίσθητες στα σήματα του βρέφους τους είχαν ασφαλή δεσμό με τη μητέρα τους, ενώ τα βρέφη των οποίων οι μητέρες ήταν λιγότερο ευαίσθητες και ανταποκρίνονταν λιγότερο στις ανάγκες του βρέφους τους είχαν ανασφαλή δεσμό με τη μητέρα τους. Επομένως, το βρέφος αναπτύσσει ασφαλή δεσμό με το πρωταρχικό πρόσωπο που του παρέχει φροντίδα, όταν το πρόσωπο αυτό ανταποκρίνεται με ευαισθησία, σταθερότητα και συνέπεια στις ανάγκες του (Main, 1990). Όταν η αλληλεπίδραση του παιδιού με τη μητέρα του οδηγεί σε απόρριψη ή σύγκρουση, το παιδί αναπτύσσει ανασφαλή δεσμό με τη μητέρα του. Το παιδί που έχει ανασφαλή δεσμό με τη μητέρα του μπορεί να προσδοκά ότι θα αισθάνεται ανασφαλές και θα είναι συνεχώς ανήσυχο, καθώς και ότι οι μετέπειτα σχέσεις δεσμού που θα συνάψει με τους άλλους δεν θα χαρακτηρίζονται από στοργή. Όταν η μητέρα δεν επιδεικνύει την αναμενόμενη συμπεριφορά στοργής προς το βρέφος της, είναι πολύ πιθανόν να παρουσιαστούν δυσκολίες στον τομέα των διαπροσωπικών σχέσεων κατά την ενήλικη ζωή (Bowlby, 1969/ ). Η μέθοδος αξιολόγησης του δεσμού μητέρας-βρέφους είναι η κλασική εργαστηριακή μέθοδος της «Συνθήκης με τον Ξένο» (Strange Situation Procedure), που επινοήθηκε από την Ainsworth και τους συνεργάτες της (Ainsworth, Blehar, Waters, & Wall, 1978). Για το σχεδιασμό της μεθόδου της «Συνθήκης με τον Ξένο» η Ainsworth και οι συνεργάτες της (Ainsworth, Blehar, Waters, & Wall, 1978) αξιοποίησαν τις υπό μελέτη συμπεριφορές της επιφυλακτικότητας προς τον ξένο καθώς και των συμπεριφορών επανασύνδεσης με τη μητέρα. Η Συνθήκη με τον Ξένο περιλαμβάνει επτά τρίλεπτα επεισόδια, στα οποία εναλλάσσεται η παρουσία και απουσία της μητέρας του βρέφους με ένα άγνωστο πρόσωπο και το βρέφος μένει και μόνο του. Η διαδικασία βιντεοσκοπείται και, σύμφωνα με το σύστημα ταξινόμησης της Συνθήκης με τον Ξένο, τα βρέφη εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες δεσμού (ασφαλής, ανασφαλής τύπου αποφυγής, ανασφαλής τύπου αμφιθυμίας) με βάση τις ατομικές διαφορές που παρατηρούνται στη συμπεριφορά τους στις επανασυνδέσεις με τη μητέρα τους. Επομένως, η συμπεριφορά του βρέφους κατά τις επανασυνδέσεις με τη μητέρα του αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα για την κατάταξη του βρέφους σε έναν τύπο δεσμού. 19

21 Μία τέταρτη κατηγορία, η οποία προστέθηκε αργότερα, είναι αυτή του δεσμού τύπου αποδιοργάνωσης, στην οποία ταξινομούνται τα βρέφη που παρουσιάζουν συμπεριφορά αποδιοργάνωσης/αποπροσανατολισμού κατά την επανασύνδεση με τη μητέρα τους (Main & Solomon, 1986). Αυτή η κατηγορία αφορά παιδιά με ιστορικό κακοποίησης ή παραμέλησης, τα οποία στη Συνθήκη με τον Ξένο συμπεριφέρονταν με ιδιότυπο τρόπο. Επιπλέον, αφορά παιδιά ειδικού πληθυσμού όπως βρέφη αλκοολικών μητέρων ή χρηστών ουσιών, καθώς και βρέφη που ζούσαν σε ίδρυμα. Η μητρική συμπεριφορά που συνδέεται με τη συμπεριφορά των παιδιών αυτής της ομάδας σχετίζεται με τον εκφοβισμό των βρεφών. Υποστηρίζεται ότι ο τέταρτος τύπος δεσμού αφορά τους γονείς των παιδιών που είναι αποδιοργανωμένοι συναισθηματικά και συνήθως έχουν προσωπική ιστορία τραύματος, εγκατάλειψης ή θάνατο του γονέα τους σε μικρή ηλικία. Εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας Ο Bowlby (1973) υποστήριξε ότι οι αλληλεπιδράσεις γονέα-βρέφους επηρεάζουν την ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου μέσω γνωστικών αναπαραστάσεων, τις οποίες ονόμασε εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό (internal working models of attachment). Τα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό περιλαμβάνουν συγκεκριμένο γνωστικό και συναισθηματικό περιεχόμενο σε σχέση με τον εαυτό και τις φιγούρες του δεσμού, το οποίο είναι αποθηκευμένο σε μία καλά οργανωμένη δομή αναπαράστασης (Bowlby, Bretherton, Collins & Read, 1994). Η «αναπαράσταση» απεικονίζει δύο κεντρικές όψεις της σχέσης του βρέφους με τη μητέρα του: 1) εάν το βρέφος θεωρεί ότι είναι άξιο της αγάπης και της στήριξης και 2) εάν μπορεί να αναμένει ότι θα λάβει ανακούφιση και στήριξη, όταν είναι αγχωμένο και φοβισμένο (Hinde, 1995). Αυτές οι εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις θεωρήθηκαν από το Bowlby (1973) ότι αποτελούν την αιτία της συνέχειας που παρατηρείται μεταξύ των πρώιμων εμπειριών δεσμού και των σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών στις μετέπειτα σχέσεις. 20

22 Ωστόσο, αν και ο τρόπος που το άτομο συνάπτει σχέσεις επηρεάζεται από τις εμπειρίες που απέκτησε στη σχέση με τους γονείς του κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας, μπορεί να επηρεάζεται, επίσης, και από τις νέες εμπειρίες που αποκτάει στα πλαίσια των καινούριων διαπροσωπικών του σχέσεων (Crowell, Treboux, & Waters, 2002b. Vaughn, Egeland, & Sroufe, Waters, Waters et al., 2000, στο Crowell, Treboux, & Brockmeyer, 2009). Η προσθήκη νέων εμπειριών ανταπόκρισης και υποστήριξης στις μετέπειτα σχέσεις του ατόμου μπορεί να τροποποιήσει μια ενδεχόμενη αρνητική εικόνα για τους άλλους ως μη ανταποκρινόμενους στις εκκλήσεις για στήριξη και βοήθεια. Επιπλέον, οι νέες εμπειρίες μπορούν να αλλάξουν και μια ενδεχόμενη αρνητική εικόνα για τον εαυτό ως μη άξιο να αποδεχτεί την ανταπόκριση και στήριξη των άλλων. Ο ΔΕΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΝΗΛΙΚΗ ΖΩΗ Κατά τη διάρκεια της νεαρής ενήλικης ζωής ο δεσμός με τους γονείς παραμένει σημαντικός. Ωστόσο, τα άτομα συνάπτουν νέες σχέσεις δεσμού με πρόσωπα εκτός του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, όπως είναι οι φίλοι και οι ερωτικοί σύντροφοι. Οι εμπειρίες τους από τη σχέση με τους γονείς τους διαμορφώνουν τον τρόπο που τα άτομα αλληλεπιδρούν με τους άλλους στα πλαίσια των νέων φιλικών και ερωτικών τους σχέσεων. Στα πλαίσια της μελέτης της σύναψης δεσμού στην ενήλικη ζωή θα γίνει στη δεύτερη ενότητα της εισαγωγής η παρουσίαση της θεωρίας του δεσμού στην ενήλικη ζωή. Πιο συγκεκριμένα, θα γίνει μία σύντομη αναφορά στις αλλαγές που παρατηρούνται στο δεσμό των ατόμων με τους γονείς τους, ο οποίος διατηρείται και στην ενήλικη ζωή, καθώς και στο νέο δεσμό που συνάπτεται με τους ερωτικούς συντρόφους. Έπειτα, θα ακολουθήσει η παρουσίαση της εφαρμογής της θεωρίας του δεσμού στη μελέτη των ερωτικών σχέσεων, η παρουσίαση των μεθόδων αξιολόγησης του δεσμού με τους γονείς και τους ερωτικούς συντρόφους στην ενήλικη ζωή, καθώς και η περιγραφή των διαστάσεων και των τύπων του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις. 21

23 Ο δεσμός με τους γονείς και τους ερωτικούς συντρόφους στην ενήλικη ζωή Κατά τη διάρκεια της εφηβικής ηλικίας και της πρώτης ενήλικης ζωής οι ανάγκες που έχουν τα άτομα για παρηγοριά/ανακούφιση, εγγύτητα και ασφάλεια μεταβιβάζονται από τους γονείς σε κάποιο άλλο νέο πρόσωπο ως μέρος της υγιούς ενήλικης ανάπτυξης (Bowlby, 1969). Οι σχέσεις με τους συνομηλίκους (φίλους και ερωτικούς συντρόφους) γίνονται το επίκεντρο του συναισθηματικού κόσμου των εφήβων και των νεαρών ενηλίκων (Allen & Land, 1999). Σε έρευνα των Trinke και Bartholomew (1997) προέκυψε ότι οι συμμετέχοντες που είχαν ερωτική σχέση ανέφεραν ως πρωταρχικό πρόσωπο του δεσμού τον ερωτικό τους σύντροφο και κατόπιν επέλεξαν ως πρόσωπο του δεσμού με ιεραρχική σειρά τη μητέρα, τον πατέρα, τον αδερφό και τον καλύτερό τους φίλο. Πιο συγκεκριμένα, το 62% των φοιτητών που διατηρούσαν μια σταθερή και σοβαρή ερωτική σχέση επέλεξαν το/τη σύντροφό τους ως πρωταρχικό πρόσωπο του δεσμού. Καθώς τα άτομα μεγαλώνουν ηλικιακά δείχνουν μεγαλύτερη προτίμηση στους συντρόφους τους ως πρωταρχικά πρόσωπα του δεσμού, ιδιαίτερα εάν διατηρούν μακροχρόνια σχέση μαζί τους. Ωστόσο, είναι φανερό ότι η σημασία της μητέρας ως πρόσωπο του δεσμού δεν μειώνεται. Η μητέρα ακολουθεί στην ιεραρχική σειρά τον ερωτικό σύντροφο αλλά ο ρόλος της στην ικανοποίηση των ατομικών αναγκών δεσμού παραμείνει σημαντικός. Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης συμφωνούν με τα αποτελέσματα της μελέτης των Zeifman και Hazan (2008) αναφορικά με τις διαφορετικές ανάγκες που εξυπηρετεί η σχέση με τους γονείς και η σχέση με τους φίλους και κατόπιν με τους ερωτικούς συντρόφους. Ειδικότερα, βρέθηκε ότι τα άτομα χρησιμοποιούσαν το/τη σύντροφό τους ως καταφύγιο ασφαλείας παρά ως βάση ασφάλειας, ενώ χρησιμοποιούσαν τους γονείς τους ως βάση ασφάλειας παρά ως καταφύγιο ασφαλείας. Από τις παραπάνω έρευνες γίνεται αντιληπτή μία αλλαγή στην ιεραρχία των φιγούρων του δεσμού καθώς και η επίδραση που ασκεί ο δεσμός με τους γονείς και ο δεσμός με τους συνομηλίκους κατά τη διάρκεια της εφηβείας στο δεσμό που συνάπτεται με τους ερωτικούς συντρόφους κατά την περίοδο της ενηλικίωσης. 22

24 Η ανασκόπηση των παραπάνω ερευνητικών δεδομένων δείχνει ότι ο δεσμός με τους γονείς συνεχίζει να υφίσταται και να αποτελεί μια σημαντική δυναμική σχέση, που δίνει προβάδισμα στις επόμενες σχέσεις να αναπτυχθούν. Τα άτομα συνεχίζουν να βλέπουν τους γονείς τους ως βάση ασφάλειας, που διευκολύνει την εξερεύνηση και την ανάπτυξη. Η σχέση γονέα-παιδιού κατά την περίοδο της εφηβείας διέπεται από σημαντικές αλλαγές, όπως είναι η μείωση του χρόνου αλληλεπίδρασης και το πέρασμα από την εξάρτηση στη βαθμιαία ανάπτυξη της αμοιβαίας επικοινωνίας. Ωστόσο, η διαθεσιμότητα και υποστήριξη των πρωταρχικών προσώπων του δεσμού, όχι απαραίτητα η φυσική εγγύτητα αλλά το συναισθηματικό δέσιμο, αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο διαμόρφωσης της προσωπικότητας και της εμπιστοσύνης προς τον εαυτό (Cassidy, 1999). Από την άλλη πλευρά, τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι οι γονείς δεν αποτελούν πλέον τα πρωταρχικά πρόσωπα του δεσμού. Η σχέση με τους γονείς αντικαθίσταται από τη σχέση με τους συνομηλίκους και κατόπιν με τους ερωτικούς συντρόφους, καθώς κατά την περίοδο της εφηβείας και της νεαρής ενήλικης ζωής τα άτομα αρχίζουν να αναζητούν κάποιο νέο πρόσωπο, που μπορεί με το πέρασμα του χρόνου να αντικαταστήσει το γονέα. Η θεωρία του δεσμού για τις ερωτικές σχέσεις Η θεωρία του δεσμού έχει ευρύτατα υιοθετηθεί στη μελέτη των ερωτικών σχέσεων. Παρέχει το βασικό θεωρητικό πλαίσιο για τη διερεύνηση και κατανόηση των ατομικών διαφορών που εντοπίζονται στις ερωτικές σχέσεις, με την έννοια ότι οι εμπειρίες από το δεσμό γονέα-παιδιού κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας διαμορφώνουν τον τρόπο σύναψης ερωτικών σχέσεων στην ενήλικη ζωή (Bowlby, Fraley & Shaver, Hazan & Shaver, 1987). Ωστόσο, η θεωρία του Bowlby (1969) παρείχε λίγες κατευθυντήριες γραμμές όσον αφορά τη λειτουργία και έκφραση του συστήματος δεσμού στην ενήλικη ζωή, ενώ και η έρευνα για το δεσμό επικεντρώθηκε κυρίως στα πρώτα χρόνια της ζωής. 23

25 Οι Hazan και Shaver (1987) ήταν οι πρώτοι θεωρητικοί που επέκτειναν τη θεωρία του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις της ενήλικης ζωής. Οι Hazan και Shaver (1987) παραλλήλισαν τη σύναψη ερωτικής σχέσης με τη διαδικασία σύναψης δεσμού. Υποστήριξαν ότι οι σχέσεις μεταξύ των ερωτικών συντρόφων προσομοιάζουν τη σχέση γονέα-παιδιού. Στη θεωρία τους οι Hazan και Shaver (1987) δεν εξισώνουν την ερωτική αγάπη με το δεσμό αλλά θεωρούν ότι οι ερωτικές σχέσεις περιλαμβάνουν ένα συνδυασμό τριών έμφυτων συστημάτων συμπεριφοράς : δεσμό, φροντίδα και σεξουαλική πράξη. Τα τρία συστήματα επηρεάζουν το ένα το άλλο και συνεργάζονται για να καθορίσουν τα χαρακτηριστικά και την πορεία της ερωτικής σχέσης. Το κάθε μέλος της σχέσης είναι πιθανόν με την πάροδο του χρόνου να συνάψει δεσμό με το άλλο μέλος της σχέσης. Ο χρόνος που απαιτείται για την όλη διαδικασία σύναψης δεσμού είναι περίπου δύο χρόνια. Σ αυτά τα δύο χρόνια εγκαθιδρύεται ο δεσμός με τον/την ερωτικό/ή σύντροφο και οι δύο σύντροφοι χρησιμοποιούν ο ένας τον άλλον για τη διατήρηση εγγύτητας, ως βάση ασφάλειας καθώς και ως καταφύγιο ασφαλείας (Hazan & Zeifman, 1994). Το σύστημα δεσμού ενεργοποιείται στις ερωτικές σχέσεις. Τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν τις ερωτικές σχέσεις ρυθμίζονται από το ίδιο βιολογικό σύστημα, μοιράζονται παρόμοιες συνθήκες ενεργοποίησης και εμφανίζονται να παρουσιάζουν την ίδια δυναμική με τη σχέση μητέρας-βρέφους (Hazan & Shaver, 1987). Σύμφωνα με το Bowlby (1982) ο δεσμός μητέρας-βρέφους παρέχει ασφάλεια και προστασία στο βρέφος. Οι Hazan και Shaver (1987) παρατήρησαν ότι και οι σχέσεις κατά την ενήλικη ζωή είναι ουσιώδεις για την επίτευξη αισθήματος ασφάλειας, μέσω της εξασφάλισης εγγύτητας με το πρόσωπο του δεσμού. Οι σχέσεις στη διάρκεια της βρεφικής και της πρώτης παιδικής ηλικίας είναι μονής κατεύθυνσης, με την έννοια ότι η μητέρα παρέχει φροντίδα και ικανοποιεί τις ανάγκες του παιδιού, το οποίο δέχεται τη φροντίδα και είναι εξαρτημένο από τη μητέρα. Επιπλέον, η σχέση του παιδιού με τη μητέρα είναι συμπληρωματική, με την έννοια ότι το παιδί ζητάει ασφάλεια και ανακούφιση και η μητέρα του την παρέχει. 24

26 Αντιθέτως, οι νέες σχέσεις δεσμού που αναπτύσσονται μετά από την παιδική ηλικία και ειδικότερα κατά τη διάρκεια της εφηβικής και της νεανικής ζωής είναι σχέσεις αμοιβαιότητας, καθώς και τα δύο μέλη της σχέσης παρέχουν φροντίδα, ικανοποιούν τις ανάγκες και αποτελούν πηγή ασφάλειας ο ένας για τον άλλο. Οι δύο σύντροφοι δίνουν και λαμβάνουν φροντίδα ο ένας στον άλλο είτε ταυτόχρονα είτε εναλλάσσοντας ρόλους (Weiss, 1982, στο Cassidy & Shaver, West & Sheldon-Keller, 1994). Ο δεσμός συχνά ενεργοποιείται κατά τη διάρκεια των αλληλεπιδράσεων των ερωτικών συντρόφων. Όπως και το βρέφος, ο ερωτικός σύντροφος σε μια σχέση βιώνει χαρά ή άγχος αναφορικά με τη διαθεσιμότητα και ανταπόκριση του άλλου συντρόφου. Επιπλέον, οι αποχωρισμοί και οι απώλειες ενεργοποιούν το δεσμό των ερωτικών συντρόφων. Ο ερωτικός σύντροφος βιώνει άγχος κατά τον αποχωρισμό, λύπη σε περίπτωση που δεν επέρχεται η επανασύνδεση με το σύντροφό του και επιζητεί τρόπους επανάκτησης της επαφής με το σύντροφό του (Hazan & Shaver, 1987). Αυτές οι νέες σχέσεις, οι οποίες έχουν τα χαρακτηριστικά των σχέσεων δεσμού, επηρεάζονται από τις εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις για τον εαυτό και τον άλλον, που έχει δημιουργήσει και εγγράψει το άτομο ως αποτέλεσμα των προηγούμενων αλληλεπιδράσεων κατά τη διάρκεια της βρεφικής και παιδικής του ηλικίας. Συμπερασματικά, υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ του δεσμού της παιδικής ηλικίας και του δεσμού της ενήλικης ζωής. Ωστόσο, παρατηρούνται και σημαντικές διαφορές. Στη βρεφική και παιδική ηλικία οι τύποι του δεσμού διαμορφώνονται με βάση τη συμπεριφορά του προσώπου του δεσμού, ενώ στην ενήλικη ζωή ο τρόπος σύναψης στενών διαπροσωπικών σχέσεων επηρεάζεται από τις νοητικές αναπαραστάσεις, που έχει δημιουργήσει και εγγράψει το άτομο για τον εαυτό του και τον άλλον ως αποτέλεσμα των προηγούμενων αλληλεπιδράσεων με τους γονείς του. 25

27 Αξιολόγηση του δεσμού στην ενήλικη ζωή Πριν από την παρουσίαση των τύπων του δεσμού στην ενήλικη ζωή και των ερευνητικών δεδομένων που αναφέρονται στις ατομικές διαφορές που παρατηρούνται ως συνέπεια του τύπου του δεσμού, είναι χρήσιμη η αναφορά στον τρόπο αξιολόγησης των ατομικών διαφορών στη σύναψη δεσμού στην ενήλικη ζωή και ειδικότερα στις ερωτικές σχέσεις. Η έρευνα για το δεσμό κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής διεξάγεται στα πλαίσια δύο διαφορετικών μεθοδολογικών προσεγγίσεων (Bartholomew & Shaver, Cassidy & Shaver, Simpson & Rholes, 1998), η καθεμία εκ των οποίων εκπροσωπείται από την αναπτυξιακή και την κοινωνική ψυχολογία, αντίστοιχα. Οι δύο αυτές ερευνητικές προσεγγίσεις σχετίζονται με διαφορετικές διαστάσεις των ατομικών εσωτερικευμένων προτύπων διεργασίας για το δεσμό. Στα πλαίσια της αναπτυξιακής ψυχολογίας μελετώνται οι ασυνείδητες γενικευμένες αναπαραστάσεις για το δεσμό αναφορικά με τη σχέση με τους γονείς (George, Kaplan, & Main, 1985), ενώ στα πλαίσια της κοινωνικής ψυχολογίας μελετώνται οι συνειδητές και προσβάσιμες αντιλήψεις για το δεσμό αναφορικά με τις περισσότερο συγκεκριμένες στάσεις, σκέψεις και συναισθήματα που βρίσκουν έκφραση στις ερωτικές σχέσεις (Treboux, Crowell, & Waters, 2004). Ωστόσο, παρά τη συνειδητή φύση τους, σε πειραματικό επίπεδο οι τύποι του δεσμού που εκδηλώνονται στις ερωτικές σχέσεις έχουν συνδεθεί με ενδοψυχικές, ασυνείδητες διαδικασίες συναισθηματικής ρύθμισης (Shaver & Mikulincer, 2002). Οι μέθοδοι αξιολόγησης των τύπων του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις έχουν συνδυαστεί σε πρόσφατες έρευνες με εργαστηριακές μεθόδους αξιολόγησης, οι οποίες διερευνούν την ασυνείδητη φύση της λειτουργίας του συστήματος δεσμού. Η μελέτη των Fraley και Shaver (1997) αποκάλυψε ότι, παρόλο που τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό μπορεί να αναφέρουν ότι απορρίπτουν την αξία των σχέσεων, εκδηλώνουν έντονες σωματικές αντιδράσεις, όπως αυξημένους χτύπους καρδιάς και αυξημένα επίπεδα στρες (όπως προέκυψαν από εργαστηριακές μετρήσεις της αγωγιμότητας του δέρματος), όταν σε συνθήκες έντονου στρες αποχωρίζονται το/τη σύντροφό τους. 26

28 α) Διερεύνηση των Αναπαραστάσεων για το Δεσμό Για την αξιολόγηση του δεσμού στην εφηβική ηλικία και την ενήλικη ζωή κατασκευάστηκε από τους George, Kaplan και Main (1985) η Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (Adult Attachment Interview). Πρόκειται για μία ημι-δομημένη συνέντευξη διάρκειας μιάμισης ώρας με βάση την οποία οι ερωτηθέντες καλούνται να αναφέρουν συναισθήματα απόρριψης και να μιλήσουν για αποχωρισμούς από τους γονείς τους κατά την παιδική τους ηλικία, απώλειες και περιστατικά κακοποίησης, καθώς και για εμπειρίες έντονου άγχους και ασθενειών. Επιπλέον, καλούνται να απαντήσουν σε ερωτήσεις για αλλαγές στη σχέση με τους γονείς τους, για την τωρινή τους σχέση μαζί τους και για τη συμπεριφορά των γονέων τους κατά την παιδική τους ηλικία. Τέλος, ζητείται η άποψή τους για την επίδραση των πρώιμων παιδικών εμπειριών στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. β) Διερεύνηση των Αντιλήψεων για το Δεσμό Στην πορεία αναπτύχθηκαν και άλλες κλίμακες αξιολόγησης του δεσμού στην ενήλικη ζωή. Πρόκειται για ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς, τα οποία αξιολογούν τις αντιλήψεις του ατόμου για το δεσμό με τους γονείς του. 1) Ο Pottharst (1990, στο Cassidy & Shaver, 1999) επινόησε το Ερωτηματολόγιο για το Ιστορικό Δεσμού (Attachment History Questionnaire), το οποίο εξετάζει τις αναμνήσεις του ατόμου από το δεσμό με τους γονείς του. Τα άτομα κατηγοριοποιούνται: α) σε αυτά που είχαν την εμπειρία της λειτουργίας των γονέων ως βάση ασφάλειας (secure base), β) σε αυτά που είχαν την εμπειρία της υπερβολικής γονεϊκής επιβολής πειθαρχίας και γ) σε αυτά που είχαν την εμπειρία της απειλής αποχωρισμού ή της απώλειας της αγάπης των γονέων. 2) Οι Lichtenstein και Cassidy (1991) κατασκεύασαν το Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (Perceptions of Adult Attachment Questionnaire) με σκοπό την αξιολόγηση των θετικών και αρνητικών εμπειριών της παιδικής ηλικίας σε μία αφήγηση, η οποία να αντανακλά την αξία που αποδίδουν τα άτομα στο δεσμό γονέα-παιδιού. 27

29 Προερχόμενο άμεσα από τη Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή, το Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή περιλαμβάνει τρεις κλίμακες: α) τις αντιλήψεις των ενηλίκων για τη σχέση με τη μητέρα τους κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, β) τις αντιλήψεις των ενηλίκων για την τωρινή σχέση με τη μητέρα τους και γ) τις αντιλήψεις των ενηλίκων για την πρόσβασή τους στις αναμνήσεις από την παιδική ηλικία. 3) Οι Benoit, Parker και Zeanah (1994/2000) κατασκεύασαν το Ερωτηματολόγιο Ανίχνευσης του Δεσμού στην Ενήλικη Ζωή (Adult Attachment Screening Questionnaire) με σκοπό τη διερεύνηση των εμπειριών στην παιδική ηλικία, των συναισθημάτων και των σκέψεων για τους γονείς, καθώς και την επίδραση των εμπειριών δεσμού στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου. Ωστόσο, η μέθοδος αυτή διαφέρει από το Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή και τη Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή, καθώς κατηγοριοποιεί αποκλειστικά τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής και δεσμό τύπου υπερεμπλοκής. Επομένως, δεν μπορεί να ανιχνεύσει τα άτομα των οποίων οι εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις για το δεσμό υποδηλώνουν την ύπαρξη ασφαλούς δεσμού. Η Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή αξιολογεί τις εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις των ενηλίκων για το δεσμό με τους γονείς τους σε αντίθεση με τα λοιπά ερωτηματολόγια, τα οποία αξιολογούν τις αντιλήψεις των ενηλίκων για το δεσμό με τους γονείς τους. Η χρήση της Συνέντευξης για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή έχει υιοθετηθεί από διάφορους ερευνητές. Εξαιτίας όμως της ειδικής εκπαίδευσης που απαιτεί για την αποκωδικοποίησή της, η οποία γίνεται μόνο από εγκεκριμένους αναλυτές, είναι πλέον διαδεδομένη η χρήση πιο εύχρηστων εργαλείων, όπως είναι τα ερωτηματολόγια αυτό-αναφοράς. 28

30 Αξιολόγηση του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις Σύμφωνα με τα ευρήματα των Hazan και Shaver (1987) τα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό συνεχίζουν να επηρεάζουν τη συμπεριφορά του ατόμου στις στενές διαπροσωπικές του σχέσεις καθόλη τη διάρκεια του βίου. Συγκεκριμένα, ο τρόπος με τον οποίο το άτομο συνάπτει στενές διαπροσωπικές σχέσεις με άλλα άτομα αντανακλά τις εμπειρίες από το δεσμό με τους γονείς του (Collins & Read, Hazan & Shaver, 1987). Οι διαφορετικοί τύποι του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις αντικατοπτρίζουν τις διαφορετικές στρατηγικές διαχείρισης του άγχους, που τυχόν προκαλούσε η εμπειρία του ατόμου με το πρόσωπο του δεσμού (Feeney, 1999). Για την αξιολόγηση του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις χρησιμοποιούνται σύντομα ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς με βάση τα οποία το άτομο καλείται να περιγράψει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του στις στενές διαπροσωπικές του σχέσεις. Οι Hazan και Shaver (1987) αρχικά διατύπωσαν τρεις σύντομες παραγράφους και ζητούσαν από τους συμμετέχοντες να επιλέξουν με ποια από τις τρεις ταυτίζονταν περισσότερο, όσον αφορά τον τρόπο σύναψης στενών διαπροσωπικών σχέσεων. Η κάθε παράγραφος/περιγραφή αντιστοιχεί σε τρεις διαφορετικούς τρόπους σύναψης δεσμού. H κατηγοριοποίηση των τύπων του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις είναι αντίστοιχη με την κατηγοριοποίηση των ατομικών διαφορών στην ποιότητα του δεσμού μητέρας-βρέφους (Hazan & Shaver, 1987, Mayseless, Danieli & Sharabany, Mikulincer, Pietromonaco & Barrett, 1997). Πολλοί ερευνητές, ανάμεσά τους οι Collins και Read (1990) και οι Griffin και Bartholomew (1994), υιοθέτησαν τη μεθοδολογική προσέγγιση των Hazan και Shaver (1987) αλλά σταδιακά η αρχική μορφή αυτών των μεθόδων βελτιώθηκε. Οι παράγραφοι αντικαταστάθηκαν από 18 δηλώσεις ή κατασκευάστηκαν μεγαλύτερα και πιο περίπλοκα ερωτηματολόγια (Collins & Read, Griffin & Bartholomew, 1994). Επιπλέον, προστέθηκε ένας τέταρτος τύπος δεσμού, αυτός του ανασφαλούς δεσμού φοβικού τύπου. 29

31 Τα δεδομένα για τη συσχέτιση των δύο μορφών αξιολόγησης του δεσμού των ενηλίκων, δηλαδή της Συνέντευξης για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή και των Ερωτηματολογίων αυτό-αναφοράς για το Δεσμό στις Ερωτικές Σχέσεις, είναι αντιφατικά. Ορισμένοι ερευνητές αναφέρουν υψηλή συσχέτιση μεταξύ των αξιολογήσεων που προκύπτουν από τη χρήση της Συνέντευξης για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή και των αξιολογήσεων που προκύπτουν από τη χρήση των ερωτηματολογίων αυτό-αναφοράς (Crowell, Fraley, & Shaver, Crowell, Treboux, & Waters, 2002). Κάποιοι μελετητές αναφέρουν μέτρια συσχέτιση (Bartholomew & Shaver, Griffin & Bartholomew, Shaver, Belsky & Brennan, 2000), χαμηλή (Furman et al., 2002) ή ασήμαντη συσχέτιση (Miga, Hare, Allen, & Manning, Roisman et al., 2007) ενώ άλλοι δεν βρίσκουν καμία συσχέτιση μεταξύ των αξιολογήσεων που προέρχονται από τη Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή και των αξιολογήσεων που προέρχονται από τα ερωτηματολόγια αυτό-αναφοράς (Crowell, Treboux, & Waters, De Haas, Bakermans-Kranenburg, Van Ijzendoorn, 1994). Ωστόσο, οι περισσότερες από αυτές τις έρευνες βασίστηκαν σε μικρά δείγματα ενώ συγχρόνως βασίστηκαν στην κατηγορική ταξινόμηση των τύπων του δεσμού παρά στην ταξινόμηση με βάση τις δύο διαστάσεις (άγχος για την εγκατάλειψη-αποφυγή της εγγύτητας), η οποία θα έδινε πιο ακριβείς πληροφορίες (Bartholomew & Shaver, 1998). Συμπερασματικά, και οι δύο μορφές μεθόδων αξιολόγησης, δηλαδή η Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή και τα ερωτηματολόγια αυτό-αναφοράς, αξιολογούν το δεσμό στην ενήλικη ζωή. Ωστόσο, η Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή αξιολογεί τις αναπαραστάσεις για το δεσμό με τους γονείς και αναφέρεται στα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό, ενώ τα ερωτηματολόγια αυτό-αναφοράς αξιολογούν τις αντιλήψεις για το δεσμό με τους ερωτικούς συντρόφους. Συνεπώς, είναι πιθανόν οι δύο μορφές αξιολόγησης του δεσμού στην ενήλικη ζωή να μην μετρούν την ίδια έννοια, καθώς αξιολογούν το δεσμό σε δύο διαφορετικές σχέσεις δεσμού, με τους γονείς και τους ερωτικούς συντρόφους. 30

32 Από τα εμπειρικά δεδομένα προκύπτει ότι η σχέση ανάμεσα στο δεσμό με τους γονείς και το δεσμό στις ερωτικές σχέσεις, παρότι θεωρητικά έχει τεκμηριωθεί, δεν επιβεβαιώνεται στις διάφορες έρευνες, καθώς τα διάφορα εργαλεία αξιολόγησης του δεσμού με τους γονείς και του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις φαίνεται να εμφανίζουν μέτρια μεταξύ τους συσχέτιση. Ενδιαφέρον επομένως παρουσιάζει η περαιτέρω διερεύνηση της σύνδεσης του δεσμού με τους γονείς και του δεσμού με τους ερωτικούς συντρόφους με τη χρήση διαφορετικών εργαλείων, ούτως ώστε να προκύψουν πιο ακριβή συμπεράσματα. Τύποι και διαστάσεις του δεσμού στην ενήλικη ζωή Όσον αφορά την αξιολόγηση των ατομικών διαφορών που παρατηρούνται στο δεσμό που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις, οι ερευνητές αναφέρονται σε δύο βασικές διαστάσεις: άγχος και αποφυγή (Brennan, Clark & Shaver, 1998) ή μοντέλο για τον εαυτό και μοντέλο για τον άλλον (Bartholomew & Horowitz, 1991), αντίστοιχα. Η πρώτη διάσταση (άγχος ή μοντέλο για τον εαυτό) αφορά το φόβο απόρριψης ή εγκατάλειψης από το/τη σύντροφο. Η δεύτερη διάσταση (αποφυγή ή μοντέλο για τον άλλον) έχει να κάνει με την άνεση με την εγγύτητα και τη στήριξη στους άλλους. Ο δεσμός στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις αξιολογείται με συνέντευξη και με ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς. Όλες οι διαφορετικές κλίμακες αξιολόγησης του δεσμού στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις μετρούν την ίδια έννοια, αυτή των αντιλήψεων του ενήλικα για τη σχέση με το/τη σύντροφό του. Τα ερωτηματολόγια αξιολόγησης του δεσμού ταξινομούν τα άτομα στις τρεις (ασφαλής, εμμονής, αποφυγής/απορριπτικός) ή τέσσερις (ασφαλής, εμμονής, αποφυγής/απορριπτικός, φοβικός) κατηγορίες δεσμού, είτε με βάση τις δύο διαστάσεις του άγχους και της αποφυγής (Brennan et al., 1998) είτε με βάση τις τρεις διαστάσεις της εγγύτητας, της εξάρτησης και του άγχους (Collins & Read, 1990). Η χρησιμοποίηση των διαφορετικών μεθόδων αξιολόγησης των ατομικών διαφορών στον τρόπο σύναψης δεσμού έχει θέσει φραγμό στη σύγκριση και σύνθεση των ερευνητικών δεδομένων που προκύπτουν από τις διαφορετικές ταξινομήσεις. 31

33 Οι πιο πρόσφατες μελέτες πάνω στο θέμα της ταξινόμησης των ατόμων στους τύπους του δεσμού συναινούν στο ότι οι τρεις και οι τέσσερις τύποι δεσμού προκύπτουν από τις ίδιες δύο διαστάσεις, της αποφυγής (θετικό-αρνητικό μοντέλο για τον άλλον) και του άγχους (θετικό-αρνητικό μοντέλο για τον εαυτό) (Brennan, Clark & Shaver, Collins & Read, Crowell, Fraley, & Shaver, Fraley & Waller, 1998). Το μοντέλο των δύο διαστάσεων παρέχει ένα ικανοποιητικό πλαίσιο που μπορεί να εμπεριέχει και να οργανώνει τις ταξινομήσεις πολλών ερευνητών, καθιστώντας παράλληλα τα ερευνητικά δεδομένα συγκρίσιμα μεταξύ τους. Σύμφωνα με τους Hazan και Shaver (1987) η ταξινόμηση των τριών τύπων δεσμού έχει ως εξής: 56% των ατόμων είχε ασφαλή δεσμό, 24% είχε ανασφαλή δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό και 20% είχε ανασφαλή δεσμό τύπου εμμονής. Στη μελέτη τους τα άτομα που κατατάχθηκαν στους τρεις τύπους δεσμού εμφάνιζαν ατομικές διαφορές στις δύο διαστάσεις, της αποφυγής και του άγχους. Ειδικότερα, τα άτομα με ασφαλή δεσμό εκδήλωναν χαμηλά ποσοστά άγχους εγκατάλειψης και αισθάνονταν άνετα να στηρίζονται στους άλλους και να τους πλησιάζουν συναισθηματικά. Τα άτομα με ανασφαλή δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό εμφάνιζαν χαμηλά ποσοστά άγχους εγκατάλειψης και δεν αισθάνονταν άνετα να στηρίζονται στους άλλους και να τους πλησιάζουν συναισθηματικά. Τα άτομα με ανασφαλή δεσμό τύπου εμμονής ανέφεραν υψηλά ποσοστά άγχους όσον αφορά την εγκατάλειψη και ένιωθαν σε μέτρια ποσοστά άνετα να είναι συναισθηματικά κοντά με τους άλλους και να εξαρτώνται από αυτούς. Ο ανασφαλής δεσμός τύπου εμμονής χαρακτηρίζεται από ανησυχία για τη διαθεσιμότητα του/της συντρόφου, ενώ ο ανασφαλής δεσμός τύπου αποφυγής/απορριπτικός χαρακτηρίζεται από άρνηση της σημασίας της συναισθηματικής εξάρτησης και εγγύτητας στις ερωτικές σχέσεις (Hazan & Shaver, 1987). Η διάσταση του άγχους μπορεί να υποδηλώνει, επίσης, μια πρώιμη έκθεση του ατόμου στο άγχος που υπήρχε στη συζυγική σχέση των γονέων του, ενώ η διάσταση της αποφυγής μπορεί να υποδηλώνει την ύπαρξη μιας γονεϊκής σχέσης, η οποία χαρακτηρίζεται από αποφυγή της εγγύτητας των δύο συζύγων (Bernstein, Keltner, & Laurent, 2012). 32

34 Πολλές μελέτες υποστηρίζουν ότι η ποιότητα της συζυγικής σχέσης των γονέων επηρεάζει την ποιότητα του δεσμού γονέα-παιδιού (Howes & Markman, Lundy, 2002, στο Finger, Hans, Bernstein & Cox, 2009). Ο δεσμός γονέα-παιδιού επηρεάζεται είτε άμεσα, λόγω του αρνητικού κλίματος που υπάρχει στη σχέση των γονέων, είτε έμμεσα, μέσω της αδυναμίας της μητέρας να ανταποκριθεί υποστηρικτικά και με ευαισθησία στις ανάγκες του παιδιού της εξαιτίας της αρνητικής ποιότητας που υπάρχει στη σχέση που διατηρεί η ίδια με το σύντροφό της. Όπως προαναφέρθηκε, ο δεσμός του παιδιού με τον γονέα του λειτουργεί ως πρότυπο για τις μετέπειτα στενές συναισθηματικές του σχέσεις. Επομένως, είναι πιθανόν το άτομο να εκδηλώνει έντονο άγχος ή/και αποφυγή στις ερωτικές του σχέσεις κατά την περίοδο της ενηλικίωσης. Ταξινόμηση των τεσσάρων τύπων δεσμού στην ενήλικη ζωή Για την αξιολόγηση του τρόπου σύναψης δεσμού στις ερωτικές σχέσεις η Bartholomew (1990) συστηματοποίησε την ιδέα του Bowlby (1973) για τα εσωτερικευμένα μοντέλα για τον εαυτό και τον άλλον σε μία ταξινόμηση τεσσάρων κατηγοριών. Το μοντέλο για τον εαυτό διχοτομείται σε θετικό και αρνητικό (ο εαυτός ως άξιος αγάπης και υποστήριξης ή ως μη άξιος αγάπης και υποστήριξης). Επομένως, το μοντέλο για τον εαυτό σχετίζεται με το βαθμό άγχους εγκατάλειψης και εξάρτησης από την αποδοχή των άλλων. Το μοντέλο για τον άλλον διχοτομείται αντίστοιχα σε θετικό και αρνητικό (ο άλλος ως άξιος εμπιστοσύνης και διαθέσιμος ή ως μη άξιος εμπιστοσύνης και απορριπτικός). Επομένως, το μοντέλο για τον άλλον σχετίζεται με την τάση αναζήτησης ή αποφυγής της εγγύτητας. Από το συνδυασμό των δύο διαστάσεων προκύπτουν τέσσερις τύποι δεσμού (Bartholomew & Horowitz, 1991). H κατανομή των ατόμων στον ασφαλή τύπο δεσμού αφορά περίπου το 50% των περιπτώσεων, ενώ οι τρεις τύποι ανασφαλούς δεσμού μοιράζονται το υπόλοιπο 50% των ατόμων. Συγκεκριμένα, τα ποσοστά που προέκυψαν από τη μελέτη των Bartholomew και Horowitz (1991) ήταν τα εξής: 47% των ατόμων είχε ασφαλή δεσμό, 18% είχε ανασφαλή δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό, 14% είχε ανασφαλή δεσμό τύπου εμμονής και 21% είχε ανασφαλή δεσμό φοβικού τύπου. 33

35 Ο ασφαλής τύπος (secure) χαρακτηρίζεται από το συνδυασμό ενός θετικού μοντέλου για τον εαυτό και τον άλλον, καθώς και από χαμηλά επίπεδα άγχους και αποφυγής. Τα άτομα με ασφαλή δεσμό έχουν μία εσωτερικευμένη αίσθηση αυτοαξίας, μία αίσθηση ασφάλειας και άνεσης στις στενές διαπροσωπικές τους σχέσεις αλλά και εμπιστοσύνη στην ανταπόκριση των άλλων. Ο ανασφαλής δεσμός τύπου εμμονής (preoccupied) χαρακτηρίζεται από ένα αρνητικό μοντέλο για τον εαυτό και ένα θετικό μοντέλο για τον άλλον, καθώς και από υψηλά επίπεδα άγχους και χαμηλά επίπεδα αποφυγής. Τα άτομα με δεσμό τύπου εμμονής εμφανίζουν μια ισχυρή ανάγκη για στενές διαπροσωπικές σχέσεις και αναζητούν αποδοχή και επιβεβαίωση από τους άλλους. Θεωρούν ότι μπορούν να νιώσουν ασφαλείς και να επικυρώσουν την αυτοαξία τους μέσα από μία πολύ στενή σχέση με τους άλλους, αφήνοντας συγχρόνως τον εαυτό τους ευάλωτο σε δεινό άγχος, όταν οι ανάγκες που έχουν για εγγύτητα και αποδοχή δεν ικανοποιούνται. Αυτό το πρότυπο δεσμού θεωρητικά αντιστοιχεί στο δεσμό τύπου αμφιθυμίας (Hazan & Shaver, 1987) και στο δεσμό τύπου υπερεμπλοκής (Main, Kaplan, & Cassidy, 1985). Ο ανασφαλής δεσμός φοβικού τύπου (fearful) χαρακτηρίζεται από το συνδυασμό ενός αρνητικού μοντέλου για τον εαυτό και τον άλλον, καθώς και από υψηλά επίπεδα άγχους και αποφυγής. Τα άτομα με δεσμό φοβικού τύπου είναι σε μεγάλο βαθμό εξαρτώμενα από τους άλλους προκειμένου να αισθανθούν ότι αξίζουν. Εξαιτίας όμως των αρνητικών προσδοκιών τους αποφεύγουν την εγγύτητα με σκοπό να προστατεύσουν τον εαυτό τους από την πιθανή απόρριψη από τους άλλους. Ο ανασφαλής δεσμός τύπου αποφυγής/απορριπτικός (dismissing) χαρακτηρίζεται από ένα θετικό μοντέλο για τον εαυτό και ένα αρνητικό μοντέλο για τον άλλον, καθώς και από χαμηλά επίπεδα άγχους και υψηλά επίπεδα αποφυγής. Τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό αποφεύγουν την εγγύτητα και την οικειότητα εξαιτίας των αρνητικών προσδοκιών που έχουν για τους άλλους. Ουσιαστικά διατηρούν τη θετική αίσθηση της αυτοαξίας τους με το να αρνούνται την αξία των στενών διαπροσωπικών σχέσεων και μεγεθύνοντας τη σημαντικότητα της διατήρησης της ανεξαρτησίας τους. Αυτός ο τύπος δεσμού θεωρητικά αντιστοιχεί στο δεσμό τύπου αποφυγής (Main, Kaplan, & Cassidy, 1985). 34

36 Οι διαστάσεις του μοντέλου για τον εαυτό και τον άλλον μπορούν να ιδωθούν εννοιολογικά και με όρους εξάρτησης και αποφυγής της εγγύτητας. Ο δεσμός φοβικού τύπου και τύπου αποφυγής/απορριπτικός αντανακλούν την αποφυγή της εγγύτητας. Ωστόσο, τα άτομα που εμπίπτουν στους δύο τύπους δεσμού διαφέρουν στην ανάγκη αποδοχής τους από τους άλλους για τη διατήρηση μιας θετικής εκτίμησης για τον εαυτό. Αντιστοίχως, τα άτομα με δεσμό φοβικού τύπου και τύπου εμμονής εκδηλώνουν έντονη εξάρτηση από τους άλλους για τη διατήρηση μιας θετικής εκτίμησης για τον εαυτό. Ωστόσο, διαφέρουν ως προς το βαθμό προθυμίας τους για εμπλοκή σε στενές σχέσεις. ΔΕΣΜΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ, ΤΥΠΟΙ ΔΕΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΡΩΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ Στην τρίτη ενότητα της εισαγωγής παρουσιάζονται αναλυτικά τα ερευνητικά δεδομένα που αναφέρονται στη σύνδεση του δεσμού με τους γονείς και του τύπου του δεσμού στην ερωτική σχέση με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζονται τα ερευνητικά δεδομένα που επιβεβαιώνουν καθώς και αυτά που δεν επαληθεύουν τη σχέση μεταξύ του δεσμού με τους γονείς και του δεσμού με τους ερωτικούς συντρόφους. Παρουσιάζονται, επίσης, τα ερευνητικά δεδομένα που αφορούν στη σχέση ανάμεσα στο δεσμό των ατόμων με τους ερωτικούς τους συντρόφους και στην ποιότητα της σχέσης τους. Στη συνέχεια, αναφέρονται οι έρευνες που έχουν εξετάσει το δεσμό ως ένα δυαδικό χαρακτηριστικό και τονίζουν ότι ο τύπος του δεσμού του ενός συντρόφου επηρεάζει την ποιότητα της σχέσης του άλλου συντρόφου καθώς και ότι ο τύπος του δεσμού και των δύο συντρόφων επιδρά συνδυαστικά στην ποιότητα της μεταξύ τους σχέσης, όπως την αντιλαμβάνονται οι δύο σύντροφοι. Επιπλέον, γίνεται αναφορά στις έρευνες οι οποίες έχουν εντοπίσει διαφορές φύλου στη σύνδεση μεταξύ του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις και της ποιότητας της σχέσης του άλλου συντρόφου. Στο τέλος της ενότητας αυτής αναφέρονται οι μελέτες που αφορούν στη σχέση ανάμεσα στο δεσμό με τους γονείς και στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης. Οι μελέτες αυτές επισημαίνουν τις διαφορές φύλου που εντοπίζονται στη σύνδεση μεταξύ του δεσμού με τους γονείς και της ποιότητας της συντροφικής σχέσης. 35

37 Δεσμός με τους γονείς και δεσμός στις ερωτικές σχέσεις Τα μέλη κάθε ζευγαριού συνάπτουν σχέση έχοντας ένα ιστορικό σχέσεων δεσμού με τους γονείς τους και τους σημαντικούς άλλους. Οι αρνητικές σχέσεις γονέα-παιδιού στην παιδική ηλικία έχουν συνδεθεί με την παρουσία δυσκολιών στις ερωτικές σχέσεις στην ενήλικη ζωή (McCarthy & Taylor, Quinton, Pickles, Maughan & Rutter, 1993). Ειδικότερα, οι αρνητικές εμπειρίες στη σχέση με τη μητέρα και τον πατέρα συνδέονται με την παρουσία δεσμού τύπου εμμονής ή δεσμού τύπου αποφυγής/απορριπτικού (Haydon, Roisman, Marks, & Fraley, 2011). Τα εμπειρικά δεδομένα δείχνουν ότι υπάρχει μόνο μια μικρή σύνδεση ανάμεσα στα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό με τους γονείς και τους τύπους του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις (Furman et al., Mayseless & Scharf, 2007). Οι Furman, Simon, Shaffer και Bouchey (2002) εξέτασαν τη σχέση ανάμεσα στο δεσμό των νεαρών ενηλίκων με τους γονείς τους και την ποιότητα των τωρινών φιλικών και ερωτικών τους σχέσεων. Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνάς τους, οι εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις των ατόμων από τη σχέση με τους γονείς τους σχετίζονταν με τις αναπαραστάσεις που είχαν για τις φιλικές τους σχέσεις αλλά δεν συνδέονταν με την ίδια συνέπεια με τις αναπαραστάσεις που είχαν για τις ερωτικές τους σχέσεις. Φαίνεται λοιπόν ότι υπάρχει μία μετρίου βαθμού σύνδεση ανάμεσα στο πόσο ασφαλή αισθάνονται τα άτομα με τη μητέρα τους και στο πόσο ασφαλή αισθάνονται με το/τη σύντροφό τους. Αντιθέτως, πολλές μελέτες έχουν επισημάνει ότι ο τύπος του δεσμού που συνάπτεται με τη μητέρα στη βρεφική ηλικία παραμένει σταθερός και στην ενήλικη ζωή (Waters, Merrick, Treboux, Crowell, & Albersheim, 2000, στο Crowell, Treboux, & Brockmeyer, 2009). Συγκεκριμένα, μετά από την ηλικία των 6 ετών ο δεσμός με τους γονείς παραμένει σχετικά σταθερός, εάν συγκριθεί με το δεσμό που αφορά στις ερωτικές σχέσεις στην ενήλικη ζωή (Fraley & Brumbaugh, 2004, στο Pinquart, Feubner, & Ahnert, 2013). Έρευνες αναφέρουν ότι οι ενήλικες που είχαν ασφαλή δεσμό στις ερωτικές τους σχέσεις ήταν πιθανόν να αναφέρουν ότι οι γονείς τους ήταν περισσότερο στοργικοί, ότι τους παρείχαν περισσότερη φροντίδα και ότι τους αποδέχονταν περισσότερο κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας (Feeney & Noller, Hazan & Shaver, 1987). 36

38 Επομένως, τα άτομα που είχαν ασφαλή δεσμό στη βρεφική τους ηλικία είναι πιθανόν να έχουν ασφαλή δεσμό και στις μετέπειτα ερωτικές τους σχέσεις. Οι Hazan και Shaver (1987) βρήκαν ότι οι αντιλήψεις των συμμετεχόντων για την ποιότητα της σχέσης με τους γονείς τους κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας συνδέονταν με τον τύπο του δεσμού που είχαν στις ερωτικές τους σχέσεις. Τα άτομα με ασφαλή δεσμό ανέφεραν ότι διατηρούσαν πιο θετικές σχέσεις με τους γονείς τους σε σύγκριση με τα άτομα με ανασφαλή δεσμό. Οι έχοντες δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό ανέφεραν δυσκολίες στη σχέση με τη μητέρα τους, ενώ οι έχοντες δεσμό τύπου εμμονής ανέφεραν δυσκολίες στη σχέση με τον πατέρα τους. Επίσης, στην έρευνα των Collins και Read (1990) αναφέρεται ότι οι αναμνήσεις των νεαρών ενηλίκων από τη σχέση με τους γονείς τους σχετίζονταν με τον τύπο του δεσμού που είχαν στις στενές διαπροσωπικές τους σχέσεις. Διαστάσεις όπως η ζεστασιά, η απόρριψη και η συνέπεια στο γονεϊκό ρόλο σχετίζονταν με την εγγύτητα, με τη δυσκολία εξάρτησης από τους άλλους και με το άγχος της εγκατάλειψης από το/τη σύντροφο. Άλλοι ερευνητές έχουν εντοπίσει σύνδεση ανάμεσα στον ασφαλή δεσμό των νεαρών ενηλίκων με τους γονείς τους (χρησιμοποιώντας για την αξιολόγηση τη Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή) και τον ασφαλή δεσμό στις ερωτικές τους σχέσεις (Berscheid & Reis, Hazan & Shaver, 1987, στο Dalton III, Frick-Horbury & Kitzmann, 2006). Τα αποτελέσματα των ερευνών αυτών δείχνουν ότι η ασφάλεια στο δεσμό των ενηλίκων με τους γονείς τους μεταφέρεται και στις επόμενες στενές διαπροσωπικές τους σχέσεις. Συνεπώς, τα άτομα που ως ενήλικες έχουν ασφαλή δεσμό με τους γονείς τους είναι πιο πιθανόν να συνάψουν ασφαλή δεσμό και με τον/την ερωτικό/ή τους σύντροφο. Οι Doyle και συνεργάτες (2009, στο Pascuzzo, Cyr, & Moss, 2013), με βάση δεδομένα που προήλθαν με τη χρήση ερωτηματολογίων αυτοαναφοράς, εντόπισαν σημαντικές συσχετίσεις μεταξύ του ανασφαλούς δεσμού των εφήβων στη σχέση με τη μητέρα, με τον καλύτερο φίλο και με τον/την ερωτικό/ή σύντροφο. Συγκεκριμένα, βάσει των δεδομένων της διαχρονικής τους μελέτης, προέκυψε ότι μετά την πάροδο ενός διαστήματος δύο ετών η πιθανότητα εμφάνισης ανασφαλούς δεσμού των ατόμων με τον/την ερωτικό/ή τους σύντροφο προβλεπόταν από την ύπαρξη ανασφαλούς δεσμού με τη μητέρα τους. 37

39 Τα αποτελέσματα της διαχρονικής μελέτης των Doyle και συνεργατών (2009, στο Pascuzzo, Cyr, & Moss, 2013) συνηγορούν στο ότι ο δεσμός με τη μητέρα παραμένει σταθερός/συνεπής στην εφηβεία και μεταβιβάζεται στις μετέπειτα σχέσεις. Ωστόσο, απαιτείται περαιτέρω διαχρονική έρευνα, που να εκτείνεται από την περίοδο της εφηβείας μέχρι την ενήλικη ζωή, για την αξιολόγηση της σύνδεσης του δεσμού με τους γονείς και του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις. Οι Cowan και συνεργάτες (in press, στο Cowan, & Cowan, 2007) αναφέρουν ότι ο ασφαλής δεσμός των ατόμων με τους γονείς τους προέβλεπε σε ποσοστό 80% τον ασφαλή δεσμό μεταξύ του ζευγαριού. Σε αυτή τη μελέτη ο δεσμός με τους γονείς αξιολογήθηκε με βάση τη Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (Adult Attachment Interview) ενώ ο δεσμός του ζευγαριού αξιολογήθηκε με βάση τη Συνέντευξη για το Δεσμό σε Ζευγάρια (Couple Attachment Interview). Ωστόσο, ο ανασφαλής δεσμός των ατόμων με τους γονείς τους προέβλεπε στον ίδιο βαθμό την πιθανότητα ύπαρξης ασφαλούς ή ανασφαλούς δεσμού με το/τη σύντροφό τους. Επομένως, προκύπτει ότι, αν και σχετικά άκαμπτα, τα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό υπόκεινται σε αλλαγή. Συνεπώς, ένας αριθμός ατόμων που έχουν ανασφαλή δεσμό με τους γονείς τους, κατορθώνουν στην πορεία να «κατασκευάσουν» ένα ασφαλές πρότυπο δεσμού με το/τη σύντροφό τους. Τα συμπεράσματα της μελέτης των Cowan και συνεργατών (in press, στο Cowan, & Cowan, 2007) δείχνουν ότι η ανταπόκριση και η στήριξη του ενός μέλους του ζευγαριού στο άλλο μέλος, ιδιαίτερα όταν τα ζευγάρια διατηρούν μακροχρόνιες σχέσεις, λειτουργεί ως αντισταθμιστικός παράγοντας της ανασφάλειας στο δεσμό των ατόμων με τους γονείς τους. Μέσα από την υποστηρικτική σχέση με το/τη σύντροφό τους, τα άτομα με ανασφαλή δεσμό αναπληρώνουν την απουσία ανταπόκρισης των γονέων τους στις συναισθηματικές τους ανάγκες. Συμπερασματικά, προκύπτει ότι ο δεσμός με τους γονείς είναι ο πιο ισχυρός προβλεπτικός παράγοντας για το δεσμό που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις κατά τη διάρκεια της νεαρής ενήλικης ζωής. Επιβεβαιώνεται επομένως η άποψη ότι οι γονείς είναι η πρωταρχική πηγή αναφοράς όσον αφορά τη δημιουργία των εσωτερικευμένων προτύπων διεργασίας για το δεσμό, που σχετίζονται με τους τύπους του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις. 38

40 Ωστόσο, οι νέες εμπειρίες, που αποκτώνται στα πλαίσια των καινούριων διαπροσωπικών σχέσεων, όταν δεν συμβαδίζουν με τα προϋπάρχοντα πρότυπα, μπορούν να προκαλέσουν αλλαγή στα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό. Αυτή η αλλαγή είναι καθοριστική για τη μετέπειτα προσαρμογή του ατόμου στις νέες σχέσεις του. Αξιολόγηση της ποιότητας της συντροφικής/συζυγικής σχέσης Ο Spanier (1976, σελ. 17) ορίζει τη δυαδική προσαρμογή ως «μια διαδικασία της οποίας η έκβαση καθορίζεται από το βαθμό: 1) των ενοχλητικών διαφορών που υπάρχουν μεταξύ των δύο συντρόφων, 2) των εντάσεων σε διαπροσωπικό επίπεδο και του προσωπικού άγχους, 3) της δυαδικής ικανοποίησης, 4) της δυαδικής συνοχής και 5) της συναίνεσης μεταξύ των δύο συντρόφων στα ζητήματα που είναι σημαντικά για τη λειτουργικότητά τους σε δυαδικό επίπεδο». Η ικανοποίηση από την ερωτική σχέση αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς δείκτες της ποιότητας των σχέσεων, γι αυτό και πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η απάντηση στην ερώτηση «Είστε ικανοποιημένος/η από τη σχέση σας;» αποτελεί αξιόπιστο δείκτη της ποιότητας της σχέσης. Ωστόσο, η πολυπλοκότητα της έννοιας της ποιότητας της σχέσης αντικατοπτρίζεται στον αριθμό των ψυχολογικών όρων που έχουν χρησιμοποιηθεί ως συνώνυμα ή υποκατάστατα της έννοιας αυτής, όπως είναι για παράδειγμα η έννοια της προσαρμογής στη σχέση, της σταθερότητας της σχέσης και της ικανοποίησης από τη σχέση (Hinde, 1997, στο Καφέτσιος, 2005). Πολλές έρευνες χρησιμοποιούν διαφορετικά εργαλεία μέτρησης της ποιότητας της ερωτικής σχέσης. Για τη μέτρηση της ποιότητας της ερωτικής σχέσης οι ερευνητές βασίζονται είτε σε κλίμακες αυτοαναφοράς, όπως είναι η Σύντομη Κλίμακα Προσαρμογής στο γάμο (Short Marital Adjustment Test, MAT, Locke & Wallace, 1959) και η Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής (Dyadic Adjustment Scale, DAS, Spanier, 1976), είτε σε παρατήρηση των αλληλεπιδράσεων του ζευγαριού στο πλαίσιο του εργαστηρίου (Creasey, Creasey & Ladd, 2004). Οι δύο διακριτές μέθοδοι (ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς και παρατήρηση) έχουν μεγάλη συσχέτιση μεταξύ τους. 39

41 Δεσμός στις ερωτικές σχέσεις και ποιότητα της συντροφικής/συζυγικής σχέσης Πολλές μελέτες αναφέρουν ότι ο δεσμός που συνάπτουν οι ενήλικες στις ερωτικές σχέσεις αποτελεί έναν ισχυρό προβλεπτικό παράγοντα της ποιότητας των σχέσεων (Collins & Read, Feeney, Simpson, 1990). Ο ασφαλής δεσμός συνδέεται με θετικές αντιλήψεις για τις σχέσεις (Whisman & Allan, 1996) και με τη σύναψη πιο σταθερών σχέσεων (Kirkpatrick & Hazan, Mikulincer, Florian, Cowan, & Cowan, 2002). Επιπλέον, συνδέεται με υψηλά επίπεδα δέσμευσης και συναισθηματικής εμπλοκής (Shaver & Brennan, Simpson, 1990), καθώς και με θετικά πρότυπα επικοινωνίας, μη λεκτικής επικοινωνίας (Tucker & Anders, 1998) και θετικής αλληλεπίδρασης στη σχέση και στο γάμο (Mikulincer, Florian, Cowan, & Cowan, 2002). Τα άτομα με ασφαλή δεσμό εκφράζουν και αποκωδικοποιούν με μεγαλύτερη ακρίβεια τα συναισθήματά τους και τα μη λεκτικά μηνύματα των συντρόφων τους (Feeney, 1994). Τα άτομα με ασφαλή δεσμό έχουν, επίσης, μεγαλύτερη τάση να αποκαλύπτουν τις ενδόμυχες σκέψεις τους (Mikulincer & Nachson, 1991), να εκφράζουν τα συναισθήματά τους και προτιμούν να συνάπτουν σχέσεις με συντρόφους που αποκαλύπτουν με μεγάλη ευκολία προσωπικές τους πληροφορίες (Monteoliva & Garcia-Martinez, Pistole, 1993). Επιπροσθέτως, ο ασφαλής δεσμός στις ερωτικές σχέσεις συνδέεται με μεγαλύτερη εγγύτητα στη σχέση (Mayseless, Sharabany, & Sagi, Mikulincer & Erev, 1991), λιγότερη αμφιθυμία (Volling, Notaro, & Larsen, 1998), θετικότερο κλίμα στο γάμο (Diehl, Elnick, Bourbeau, & Labouvie-Vief, 1998), αποτελεσματικότερη επίλυση των προβλημάτων που εμφανίζονται στη σχέση (Feeney, Noller, & Callan, Kobak & Hazan, 1991) καθώς και με υψηλά ποσοστά ικανοποίησης από τη σχέση στο πέρασμα του χρόνου (Keelan, Dion & Dion, 1998). Αντιθέτως, ο ανασφαλής δεσμός επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα της σχέσης (Mikulincer et al., 2002). Συγκεκριμένα, η κλίμακα της αποφυγής συνδέεται με χαμηλή ποιότητα στη συζυγική σχέση (Shaver & Mikulincer, 2002). Οι δυσκολίες που παρουσιάζουν τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό όσον αφορά την εγγύτητα και την εξάρτηση από τους άλλους έχουν ως αποτέλεσμα τη χαμηλή ποιότητα στην ερωτική τους σχέση. 40

42 Τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό αναφέρουν και, όπως έχει παρατηρηθεί και διαχρονικά (Collins, Cooper, Albino, & Allard, 2002), εκφράζουν μεγάλη δυσκολία να εμπιστευτούν και να πλησιάσουν τους/τις ερωτικούς/ές τους συντρόφους (Brennan & Shaver, Guerrero, Simpson, 1990). Επιπλέον, βιώνουν και αναφέρουν περισσότερες αρνητικές και συναισθηματικά αποστασιοποιημένες αλληλεπιδράσεις με το/τη σύντροφό τους. Τα άτομα με δεσμό τύπου εμμονής έχουν, επίσης, χαμηλή ποιότητα στη σχέση τους. Παρόλο που, σε αντίθεση με τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό, αποδίδουν αξία στις σχέσεις, τα άτομα με δεσμό τύπου εμμονής μπορούν να νιώσουν ικανοποίηση μόνο όταν αισθανθούν ότι οι σύντροφοί τους είναι διαρκώς διαθέσιμοι στο να τους παρέχουν στήριξη. Σε μία μελέτη με δείγμα 145 ζευγαριών, που προήλθε από φοιτητικό πληθυσμό, δεν εντοπίστηκαν διαφορές ανάμεσα στις δύο κατηγορίες ανασφαλούς δεσμού (τύπος αποφυγής/απορριπτικός, τύπος εμμονής) για τους άνδρες, όσον αφορά την ποιότητα των συναισθηματικών τους αλληλεπιδράσεων (Creasey, 2002). Συνεπώς, επιβεβαιώθηκε η αρνητική επίδραση εξίσου και των δύο τύπων ανασφαλούς δεσμού στην ποιότητα των αλληλεπιδράσεων των μελών του ζευγαριού. Διαφορές εντοπίστηκαν αποκλειστικά για τις γυναίκες με δεσμό τύπου εμμονής, οι οποίες είχαν λιγότερο ποιοτικές αλληλεπιδράσεις σε σύγκριση με τις γυναίκες με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό. Οι γυναίκες με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό πιθανόν δεν αντιμετωπίζουν τόσα προβλήματα κατά τη διάρκεια επίλυσης των συγκρούσεων όσο οι γυναίκες με δεσμό τύπου εμμονής. Οι γυναίκες με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό καταπιέζουν και τα θετικά και τα αρνητικά τους συναισθήματα, ενώ αντίθετα οι γυναίκες με δεσμό τύπου εμμονής εκδηλώνουν με μεγαλύτερη ένταση τα αρνητικά τους συναισθήματα και ίσως γι αυτό να είναι πιο επιρρεπείς στις συγκρούσεις. Συνεπώς, σε αυτή τη μελέτη η αποφυγή δεν αποτελούσε παράγοντα κινδύνου για τη σχέση των γυναικών με τους ερωτικούς τους συντρόφους. 41

43 Τα άτομα που έχουν ασφαλή δεσμό στις ερωτικές τους σχέσεις διαφέρουν από τα άτομα που έχουν ανασφαλή δεσμό ως προς ορισμένες διαστάσεις που προάγουν την ικανοποίηση από τη σχέση, όπως είναι η δέσμευση και η εποικοδομητική επικοινωνία. Οι Keelan, Dion και Dion (1994) στη διαχρονική τους μελέτη για την ποιότητα της σχέσης ζευγαριών, που ήταν μαζί περισσότερο από τέσσερις μήνες, υποστηρίζουν ότι τα άτομα με ασφαλή δεσμό διατήρησαν σταθερά τα επίπεδα δέσμευσης και εμπιστοσύνης στη σχέση με το/τη σύντροφό τους σε σύγκριση με τα άτομα με ανασφαλή δεσμό, που την ίδια χρονική περίοδο παρουσίασαν μειωμένα επίπεδα δέσμευσης και εμπιστοσύνης. Σε μία έρευνα κατά την οποία βιντεοσκοπήθηκαν οι συζητήσεις των μελών των ζευγαριών για τις θετικές όψεις της ερωτικής τους σχέσης, οι Tucker και Anders (1998) αναφέρουν ότι τα ζευγάρια που και τα δύο μέλη είχαν ασφαλή δεσμό, είχαν την εμπειρία μεγαλύτερης ευχαρίστησης από τη συζήτηση σε σύγκριση με τα ζευγάρια που τουλάχιστον το ένα μέλος είχε ανασφαλή δεσμό. Επιπλέον, η ασφάλεια στο δεσμό του/της συντρόφου σχετιζόταν θετικά με την αποτελεσματική αλληλεπίδραση του ζευγαριού σε μία συζήτηση για την επίλυση ενός προβλήματος καθώς και σε μία δραστηριότητα συνεργασίας των γονέων για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος του παιδιού τους (Cowan, Cowan, & Mehta, in press, στο Cowan, & Cowan, 2007). Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η ασφάλεια στο δεσμό έχει θετική επίδραση στην ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού, μέσω της θετικής επίδρασης που ασκεί στην αλληλεπίδραση και επικοινωνία των μελών του ζευγαριού. Οι Fitzpatrick, Fey, Segrin και Schiff (1993) εντόπισαν ότι οι αυτοαναφορές των ατόμων που είχαν ασφαλή δεσμό σχετίζονταν με υψηλά επίπεδα θετικών αμοιβαίων προτύπων διαπροσωπικής επικοινωνίας και σε μικρότερο βαθμό με πρότυπα επικοινωνίας που έχουν το χαρακτήρα απαίτησης και αποφυγής (demand and withdraw) [2]. [2] Μοντέλο αλληλεπίδρασης με βάση το οποίο κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας το ένα μέλος (demander) κάνει προσπάθειες να συζητήσει το πρόβλημα, επικρίνει ή κατηγορεί το άλλο μέλος και επιδιώκει ή απαιτεί την αλλαγή ενώ το έτερο μέλος (withdrawer) κάνει προσπάθειες να αποφύγει τη συζήτηση του προβλήματος, αποφεύγει τις αντιπαραθέσεις, διατηρεί αμυντική στάση απέναντι στην κριτική του άλλου μέλους, αποσύρεται και σιωπά. 42

44 Βιβλιογραφικά δεδομένα επιβεβαιώνουν την ύπαρξη σχέσης μεταξύ της επικοινωνίας που έχει το χαρακτήρα απαίτησης και αποφυγής και της ικανοποίησης από τη σχέση (Eldridge & Christensen, 2002). Τα ζευγάρια που επικοινωνούν με το πρότυπο απαίτησης και αποφυγής, κυρίως τα ζευγάρια με ανασφαλή δεσμό, έχουν χαμηλότερη ικανοποίηση στην ερωτική τους σχέση. Ο ασφαλής δεσμός σχετίζεται θετικά και με την ικανότητα διαχείρισης της συναισθηματικής δυσφορίας. Συγκεκριμένα, τα άτομα με ασφαλή δεσμό έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να αντιδράσουν υποστηρικτικά προς το/τη σύντροφό τους κατά τη διάρκεια της συζήτησης για μια διαφωνία, η οποία εν δυνάμει προκαλεί συναισθηματική φόρτιση (Crowell et al., 2002a, στο Crowell, Treboux, & Brockmeyer, 2009). Τα άτομα με ασφαλή δεσμό αναλαμβάνουν το ρόλο του φροντιστή και προσφέρουν μεγαλύτερη στήριξη στο/στη σύντροφό τους, όταν τη χρειάζεται (Simpson, Rholes, Orina, & Grich, 2002, στο Pietromonaco, Barrett, Powers, 2006). Σε σύγκριση με τα άτομα με ασφαλή δεσμό τα άτομα με δεσμό τύπου εμμονής, επειδή υιοθετούν στρατηγικές υπερενεργοποίησης, κατακλύζονται από τα δικά τους αρνητικά συναισθήματα και αδυνατούν να παρέχουν στήριξη στο/στη σύντροφό τους (Creasey, Creasey & Ladd, 2004). Από την άλλη πλευρά, τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό υιοθετούν στρατηγικές απενεργοποίησης και παρέχουν μειωμένη στήριξη στο/στη σύντροφό τους (Simpson, Rholes, & Nelligan, 1992). Σε σύγκριση με τα άτομα με ασφαλή δεσμό, τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό αγνοούν ή καταπιέζουν τα συναισθήματά τους και αποφεύγουν τις καταστάσεις που θεωρούν ότι είναι απειλητικές για τον εαυτό τους (Shaver & Mikulincer, 2002). Οι Davila, Karney και Bradbury (1999) σε έρευνά τους, η οποία διεξήχθη σε νιόπαντρα ζευγάρια, αναφέρουν ότι οι διαφοροποιήσεις στον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις προέβλεπαν αλλαγές στις αυτοαναφορές των μελών των ζευγαριών για την ικανοποίησή τους από τη σχέση. Οι αλλαγές στον τύπο του δεσμού των ατόμων προκαλούσαν αλλαγές στα συναισθήματά τους για τη σχέση, κυρίως για τα άτομα με ανασφαλή δεσμό. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής δείχνουν ότι ο δεσμός παραμένει σταθερός, όταν υπάρχει σταθερότητα στο περιβάλλον. 43

45 Όταν το περιβάλλον μεταβάλλεται εξαιτίας της προσθήκης νέων εμπειριών, αλλάζει ο τύπος του δεσμού και κατά συνέπεια διαφοροποιείται και η ποιότητα της σχέσης. Μπορεί να συμπεράνει κανείς από τα παραπάνω ότι ο τύπος του δεσμού και η ικανοποίηση από τη σχέση αποτελούν δύο μεταβλητές που επηρεάζουν εξίσου η μία την άλλη. Πιο συγκεκριμένα, η ανασφάλεια στο δεσμό συνεπάγεται χαμηλή ποιότητα σχέσης, ενώ η ασφάλεια στο δεσμό συνεπάγεται υψηλή ποιότητα σχέσης. Είναι πιθανόν όμως να ισχύει και το αντίστροφο. Η χαμηλή ποιότητα στη σχέση μπορεί να υποδηλώνει την παρουσία ανασφαλή δεσμού και η υψηλή ποιότητα στη σχέση μπορεί να αντανακλά την παρουσία ασφαλή δεσμού (Wagner & Reiss, 1995, στο Mikulincer, Florian, Cowan, & Cowan, 2002). Συμπερασματικά, παρατηρούνται διαφορές τόσο στα ενδοατομικά χαρακτηριστικά όσο και στις γνωστικές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές διαδικασίες σε διαπροσωπικό επίπεδο εξαιτίας του τύπου του δεσμού. Οι διαφορετικοί τύποι του δεσμού συνδέονται με διαφορετικά μοντέλα σκέψης, αντίληψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς στις ερωτικές σχέσεις. Ο ανασφαλής δεσμός (τύπου αποφυγής/απορριπτικός, τύπου εμμονής και φοβικού τύπου) συνδέεται αρνητικά με τα στοιχεία που δείχνουν ότι η σχέση είναι λειτουργική (θετικές αντιλήψεις για τις σχέσεις, εγγύτητα, συναισθηματική εμπλοκή, σταθερότητα, δέσμευση, ικανοποίηση, θετικά πρότυπα επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης) και θετικά με τα στοιχεία που δείχνουν ότι στη σχέση υπάρχει έντονο άγχος. Δεσμός του ενός συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις και ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου Η έρευνα για το δεσμό συχνά δίνει έμφαση στο δεσμό ως ένα ατομικό χαρακτηριστικό. H προσέγγιση του οικογενειακού συστήματος (family systems approach) προτείνει ότι ο δεσμός που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις θα πρέπει να εξετάζεται ως ένα δυαδικό χαρακτηριστικό, με την προσδοκία ότι οι τύποι του δεσμού των δύο συντρόφων θα αλληλεπιδρούν και θα επηρεάζουν την αναφερόμενη ποιότητα της σχέσης τους, όπως επίσης και το μοντέλο αλληλεπίδρασής τους (Cowan, Feeney, 2002). 44

46 Το πώς τα άτομα διεργάζονται «γνωστικά» (εάν και πώς κατανοούν) συμπεριφορές και συναισθήματα του/της συντρόφου τους όσο και το πώς ακριβώς αισθάνονται σε σχέση με το/τη σύντροφό τους, επηρεάζεται από τον τύπο του δεσμού το δικό τους και του/της συντρόφου τους. Σύμφωνα με τους Berman, Marcus και Berman (1994) οι εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις για το δεσμό κάθε μέλους του ζευγαριού διαμορφώνουν αλλά και απαντούν στη συμπεριφορά του συντρόφου του. Επομένως, ένας σύντροφος με ανασφαλή δεσμό που αναμένει την έκφραση αδιαφορίας ή εχθρότητας από τον άλλο σύντροφο, προβαίνει κατά συνέπεια σε περισσότερο αρνητικές συμπεριφορές. Στη συνέχεια και ο άλλος σύντροφος είναι πιο πιθανόν να τον βλέπει και να αντιδρά με πιο αρνητική συμπεριφορά. Η ενδεχόμενη αρνητική συμπεριφορά του ατόμου επηρεάζει με τη σειρά της τη συμπεριφορά του συντρόφου του, με αποτέλεσμα την αρνητική αντίδραση του συντρόφου του και τη δημιουργία συγκρούσεων μεταξύ του ζευγαριού. Τα άτομα διαλέγουν συντρόφους και είναι πιθανόν να βρίσκονται σε καταστάσεις που επιβεβαιώνουν τις προσδοκίες τους για τις σχέσεις. Τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό, επειδή έχουν ένα αρνητικό μοντέλο για τον άλλον, μπορεί να αναμένουν από τους συντρόφους τους να είναι εξαρτημένοι. Τα άτομα με δεσμό τύπου εμμονής, επειδή έχουν ένα αρνητικό μοντέλο για τον εαυτό, μπορεί να αναμένουν ότι οι σύντροφοί τους θα είναι απόμακροι και απορριπτικοί (Snyder & Swann, Swann, Swann & Read, 1981, στο Holmes & Johnson, 2009). Οι τύποι του δεσμού των δύο συντρόφων αλληλεπιδρούν μεταξύ τους σε δυαδικό επίπεδο και η ανασφάλεια του ενός συντρόφου επηρεάζει την αντίληψη του άλλου συντρόφου αναφορικά με τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του. Πιο συγκεκριμένα, ένα άτομο με ασφαλή δεσμό που έχει συνάψει σχέση με κάποιο πρόσωπο με δεσμό τύπου εμμονής είναι πιθανόν να αισθάνεται και να συμπεριφέρεται όπως ένα άτομο με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό. Επιπλέον, η ικανοποίηση αφορά ψυχολογικές διεργασίες τόσο στο ατομικό όσο και στο δυαδικό επίπεδο. Συνεπώς, όταν ένας από τους δύο συντρόφους έχει ασφαλή δεσμό, δημιουργεί συναισθήματα ασφάλειας και ικανοποίησης και στον άλλον. 45

47 Αντίθετα, η προσωπική ανασφάλεια γενικεύεται και επηρεάζει προσθετικά και τους δύο. Τα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας του ενός συντρόφου για το δεσμό θα μπορούσαν να επηρεάζουν την ικανοποίηση, την αίσθηση ασφάλειας ή τη συμπεριφορά του άλλου συντρόφου. Πολλές μελέτες έχουν εξετάσει την επίδραση του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου στην ποιότητα ή την ικανοποίηση από τη σχέση του άλλου συντρόφου (Collins & Read, Jones & Cunningham, Kirkpatrick & Davis, Mikulincer & Erev, Scharfe & Bartholomew, Shaver & Brennan, Simpson, 1990). Γενικότερα, με βάση τις βιβλιογραφικές αναφορές, ο ασφαλής δεσμός του ενός συντρόφου σχετίζεται με την ικανοποίηση (εγγύτητα, εμπλοκή) του άλλου συντρόφου. Τα άτομα των οποίων οι σύντροφοι έχουν ασφαλή δεσμό εμφανίζουν μεγαλύτερη εγγύτητα και εμπλοκή στη σχέση τους. Αυτό συμβαίνει διότι είναι πιο εύκολο για τα άτομα να συνάπτουν ερωτική σχέση με άτομα τα οποία δεν φοβούνται ότι ο/η σύντροφός τους θα τους εγκαταλείψει ή με άτομα που αισθάνονται άνετα όταν είναι συναισθηματικά κοντά με το/τη σύντροφό τους καθώς και όταν αποκαλύπτουν προσωπικές πληροφορίες για τον εαυτό τους. Αυτή η επίδραση στο δυαδικό επίπεδο φάνηκε να είναι πιο ισχυρή και συνεπής για το γυναικείο φύλο. Ο ασφαλής δεσμός των γυναικών αλλά όχι των ανδρών συνδεόταν με την ποιότητα και ικανοποίηση των συντρόφων τους από τη σχέση (Kirkpatrick & Davis, 1994). Επιπλέον, οι τύποι του δεσμού και των δύο συντρόφων επηρέαζαν την ικανοποίησή τους από τη σχέση. Πιο συγκεκριμένα, και οι δύο σύντροφοι δεν ήταν ικανοποιημένοι από τη σχέση τους, όταν τουλάχιστον ο ένας από τους δύο είχε υψηλή αποφυγή ή υψηλό άγχος. Μόνο σε μία έρευνα βρέθηκε ότι ο τύπος του δεσμού του ενός συντρόφου δεν προέβλεπε την ικανοποίηση του άλλου συντρόφου από τη μεταξύ τους σχέση (Whisman & Allan, 1996). Η Feeney (1994) και οι Feeney, Noller και Callan (1994) ανέλυσαν τα αποτελέσματα της επίδρασης του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου στις αναφορές για την ποιότητα της σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου μετά από 12 και 21 μήνες γάμου. Το άγχος στις γυναίκες σχετιζόταν αρνητικά με την ικανοποίηση τη δική τους και των ανδρών τους, όταν ο σύντροφός τους είχε δυσκολίες στην έκφραση εγγύτητας (υψηλή αποφυγή). 46

48 Οι γυναίκες με δεσμό τύπου εμμονής έχουν χαμηλή αποφυγή και υψηλό άγχος και, για να εξασφαλίσουν την αίσθηση ασφάλειας που επιθυμούν, διατηρούν υψηλά επίπεδα εγγύτητας στη σχέση με τους συντρόφους τους. Οι άνδρες που έχουν δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό αποφεύγουν την εγγύτητα στις σχέσεις με τις συντρόφους τους, για να διασφαλίσουν την ανεξαρτησία τους. Γι αυτό και στις παραπάνω έρευνες βρέθηκε ότι τα ζευγάρια στα οποία ο ένας σύντροφος (γυναίκα) είχε δεσμό τύπου εμμονής και ο άλλος σύντροφος (άνδρας) είχε δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό ανέφεραν χαμηλή ικανοποίηση από τη σχέση τους. Επομένως, οι γυναίκες είναι πιθανόν να είναι πιο «ευαίσθητες» στην άρνηση του συντρόφου τους να τις πλησιάσει συναισθηματικά, ενώ οι άνδρες είναι πιο «ευαίσθητοι» στην εξάρτηση της συντρόφου τους από αυτούς και στις προσπάθειές της να περιορίσει την ελευθερία τους. Από την άλλη πλευρά, βρέθηκε ότι ο δεσμός τύπου εμμονής στους άνδρες επιδρούσε αρνητικά στην ικανοποίηση της συντρόφου τους, μόνο στην περίπτωση που η διάρκεια του γάμου τους ήταν μεγαλύτερη από 20 χρόνια (Feeney, 1994). Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η παρουσία δεσμού τύπου εμμονής στους άνδρες δεν ασκεί αρνητική επίδραση στην ικανοποίηση των γυναικών τους από τη σχέση, τουλάχιστον όσον αφορά τα πρώτα χρόνια της κοινής τους συμβίωσης. Η ικανοποίηση των γυναικών από τη σχέση τους δεν ήταν χαμηλή, πιθανόν διότι οι άνδρες τους εμφάνιζαν χαρακτηριστικά συμβατά με τη γυναικεία προσωπικότητα (παροχή φροντίδας, συναισθηματική διαθεσιμότητα και υποστήριξη) (Antill, Ickes, 1993). Αντιθέτως, η ασφάλεια στο δεσμό συνδεόταν θετικά με την αναφερόμενη ποιότητα σχέσης και των δύο συντρόφων (Feeney, Feeney, Noller και Callan, 1994). Παρόμοια αποτελέσματα παρουσιάζονται και σε άλλες έρευνες (Davila, Bradbury, & Fincham, Feeney, 1999c. Lussier, Sabourin, & Turgeon, 1997). Τα άτομα με ασφαλή δεσμό εμφανίζουν χαμηλή αποφυγή και χαμηλό άγχος. Μέσω της ισορροπίας που διατηρούν ανάμεσα στην εκδήλωση υψηλής εγγύτητας αλλά και υψηλής ανεξαρτησίας στη σχέση τους, εξασφαλίζουν την αίσθηση της ασφάλειας και εμφανίζουν καλύτερη ποιότητα σχέσης. 47

49 Στις παραπάνω έρευνες αναφέρονται θετικές συσχετίσεις ανάμεσα στον ασφαλή δεσμό και την ικανοποίηση από τη συζυγική σχέση και αρνητικές συσχετίσεις ανάμεσα στον ανασφαλή δεσμό και την ικανοποίηση των ανδρών και των γυναικών από τη σχέση τους. Αν και η άμεση συσχέτιση του τύπου του δεσμού και της ποιότητας της σχέσης έχει κατά κόρον υποστηριχτεί, ωστόσο παραμείνει άγνωστος ο μηχανισμός σύνδεσής τους. Έρευνα του Simpson (1990), που πραγματοποιήθηκε σε φοιτητές, βρήκε ότι οι άνδρες με υψηλή βαθμολογία στην εμμονή είχαν χαμηλή ικανοποίηση από τις σχέσεις τους. Η ικανοποίηση των ανδρών από τις σχέσεις τους επηρεάζεται αρνητικά από την παρουσία δεσμού τύπου εμμονής στους ίδιους. Οι άνδρες που εμφανίζουν χαρακτηριστικά τα οποία έχουν συνδεθεί με τη γυναικεία προσωπικότητα (συναισθηματική προσέγγιση και εξάρτηση) φαίνεται να έχουν χαμηλή ικανοποίηση από τις ερωτικές τους σχέσεις. Επιπλέον, οι άνδρες με δεσμό τύπου εμμονής έχουν χαμηλή ικανοποίηση από τη σχέση τους, πιθανόν διότι είναι γενικά λιγότερο ακριβείς στο να αντιληφθούν τα συναισθήματα αγάπης των γυναικών τους. Πιο συγκεκριμένα, αγνοούν, αρνούνται ή διαστρεβλώνουν τις πληροφορίες αναφορικά με τα συναισθήματα των συντρόφων τους. Η λανθασμένη λοιπόν αντίληψή τους υπονομεύει την ικανοποίησή τους από τη σχέση με τις συντρόφους τους (Tucker & Anders, 1999). Επιπροσθέτως, στην έρευνα του Simpson (1990) βρέθηκε ότι οι γυναίκες που είχαν άνδρες με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό ήταν λιγότερο ικανοποιημένες από τη σχέση τους σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν άνδρες με χαμηλή βαθμολογία στην αποφυγή. Η ικανοποίηση των γυναικών από τις σχέσεις τους επηρεάζεται αρνητικά, όταν οι ίδιες συνάπτουν σχέση με συντρόφους που έχουν δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό. Για τις γυναίκες η έμφαση δίνεται στην εξάρτηση και τη συναισθηματική εγγύτητα και είναι πιο ικανοποιημένες, όταν οι σύντροφοί τους επιθυμούν τη συναισθηματική εγγύτητα. Οι άνδρες που έχουν δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό εμφανίζουν χαρακτηριστικά τα οποία έχουν συνδυαστεί με την ανδρική προσωπικότητα (συναισθηματική αποστασιοποίηση και μειωμένο ενδιαφέρον) και φαίνεται να επηρεάζουν αρνητικά την ικανοποίηση των γυναικών τους από τη μεταξύ τους σχέση. 48

50 Αντίστοιχα αποτελέσματα με αυτά της έρευνας του Simpson (1990) παρουσιάζονται και σε άλλες έρευνες (Collins et al., Collins & Read, 1990). Ωστόσο, στην έρευνα του Banse (2004) προέκυψε το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό της έρευνας του Simpson (1990). Μόνο οι άνδρες και όχι οι γυναίκες που είχαν συντρόφους με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό ήταν λιγότερο ικανοποιημένοι από τη σχέση τους σε σύγκριση με τους άνδρες που είχαν γυναίκες οι οποίες παρουσίαζαν χαμηλότερη αποφυγή. Στη συγκεκριμένη έρευνα η αποφυγή των γυναικών είχε αρνητικές συνέπειες για την ικανοποίηση των ανδρών τους, υποδηλώνοντας ίσως ότι επρόκειτο για ζευγάρια που διατηρούσαν δυσλειτουργικές σχέσεις. Επιπλέον, τα αποτελέσματα της έρευνας μπορεί να αναδεικνύουν τις διαφορές που υπάρχουν στους ρόλους του φύλου, καθώς οι άνδρες δεν αναμένουν από τις γυναίκες να διατηρούν αποστάσεις στις σχέσεις τους ενώ αντίθετα οι γυναίκες γνωρίζουν ότι οι άνδρες αποδίδουν ιδιαίτερη αξία στη διατήρηση της ανεξαρτησίας τους. Η έρευνα των Collins και Read (1990) έδειξε ότι ορισμένοι τύποι ανασφαλούς δεσμού έχουν μεγαλύτερη αρνητική επίδραση στην ικανοποίηση των ατόμων και των συντρόφων τους. Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες και οι σύντροφοι των γυναικών με δεσμό τύπου εμμονής ανέφεραν χαμηλή ικανοποίηση από τη σχέση τους. Αντιθέτως, οι άνδρες και οι σύντροφοι των ανδρών με ασφαλή δεσμό ανέφεραν ότι ήταν ευχαριστημένοι από τη σχέση τους. Η έρευνα των Kirkpatrick και Davis (1994) έδειξε ότι ο τύπος του δεσμού της συντρόφου ήταν σημαντικός για τα επίπεδα ικανοποίησης του άνδρα (χαμηλά, όταν η σύντροφος είχε δεσμό τύπου εμμονής και υψηλά όταν είχε ασφαλή δεσμό), ενώ η ικανοποίηση των γυναικών δεν σχετιζόταν με τον τύπο του δεσμού του άνδρα. Με βάση τα ευρήματα της έρευνας των Kirkpatrick και Davis (1994), ο τύπος του δεσμού των γυναικών φαίνεται να είναι η κύρια αιτία για τη χαμηλή ποιότητα και το χαμηλό βαθμό ικανοποίησης από τη σχέση. Ειδικότερα, ο δεσμός τύπου εμμονής ασκεί τη μεγαλύτερη αρνητική επίδραση, καθώς συνδυάζεται με στερεοτυπικά χαρακτηριστικά της γυναικείας προσωπικότητας στη σχέση, όπως είναι η συναισθηματική προσέγγιση και η εξάρτηση. 49

51 Ωστόσο, στις τρεις έρευνες των Collins και Read (1990), Simpson (1990) και Kirkpatrick και Davis (1994), ο βαθμός ικανοποίησης από τη σχέση δεν μετρήθηκε πάντα με τον ίδιο τρόπο και ίσως σε αυτό να οφείλονται οι αποκλίσεις στα αποτελέσματα. Συνοψίζοντας, τα βιβλιογραφικά δεδομένα αναφέρουν ότι υπάρχει σχέση μεταξύ του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου και της ποιότητας της σχέσης του άλλου συντρόφου. Ωστόσο, υπάρχει ασυνέπεια ως προς την κατεύθυνση της σχέσης αυτής. Το αποτέλεσμα πολλών ερευνών ότι οι σύντροφοι των ατόμων με ασφαλή δεσμό αναφέρουν υψηλά επίπεδα ικανοποίησης από τη σχέση τους μπορεί να σημαίνει ότι: 1) η συμπεριφορά και η στάση των ατόμων με ασφαλή δεσμό ενισχύει την ικανοποίηση του συντρόφου τους, 2) τα υψηλά επίπεδα ικανοποίησης του συντρόφου τους οδηγούν τα άτομα στο να αισθάνονται πιο ασφαλή στη σχέση τους και 3) τα άτομα με ασφαλή δεσμό επιλέγουν συντρόφους που είναι ικανοί ή επιθυμούν να διατηρήσουν μακροχρόνια ικανοποιητικές σχέσεις. Επιπλέον, παρατηρούνται διαφορές που σχετίζονται με το φύλο, όσον αφορά τη σχέση μεταξύ του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου και της ποιότητας της σχέσης του άλλου συντρόφου. Ερευνητές αναφέρουν ότι ο τύπος του δεσμού των ανδρών συνδέεται με τη συμπεριφορά των γυναικών αλλά όχι το αντίστροφο ή ότι ο τύπος του δεσμού των γυναικών συνδέεται με τη συμπεριφορά των ανδρών αλλά όχι το αντίστροφο. Συνδυασμός του τύπου του δεσμού των συντρόφων στις ερωτικές σχέσεις και ποιότητα της σχέσης τους Η ποιότητα της συντροφικής σχέσης μπορεί να είναι προϊόν των τύπων του δεσμού των συντρόφων. Το πιο τυπικό εύρημα που αναφέρεται στη βιβλιογραφία είναι ότι τα ζευγάρια στα οποία και τα δύο μέλη έχουν ασφαλή δεσμό αναφέρουν και επιδεικνύουν πιο προσαρμοστική συμπεριφορά σε σύγκριση με τα ζευγάρια στα οποία ο ένας ή και οι δύο σύντροφοι έχουν ανασφαλή δεσμό (Cohn, Silver, Cowan, & Cowan, Creasey, Mikulincer, Florian, Cowan, & Cowan, 2002). 50

52 Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα τα ζευγάρια που έχουν τουλάχιστον ένα μέλος με ασφαλή δεσμό, έχουν πιο αρμονικές σχέσεις και λιγότερες συγκρούσεις (Cohn, Silver, Cowan, et al., 1992). Οι γυναίκες με ανασφαλή δεσμό οι οποίες είχαν συντρόφους με ασφαλή δεσμό συνήθως είχαν πιο αρμονικές αλληλεπιδράσεις στη σχέση τους με τους συντρόφους τους σε σύγκριση με τις γυναίκες οι οποίες είχαν ανασφαλή δεσμό τόσο οι ίδιες όσο και οι σύζυγοί τους. Η παρουσία ενός συντρόφου με ασφαλή δεσμό μειώνει την πιθανότητα εκδήλωσης αρνητικών συναισθημάτων, όπως θυμού και άγχους. Ωστόσο, στην έρευνα των Cowan, Bradburn, και Cowan (2005, στο Cowan, & Cowan, 2007) βρέθηκε ότι ο ασφαλής δεσμός της συζύγου δεν μετρίαζε την αρνητική επίδραση του ανασφαλούς δεσμού του συζύγου της στην ποιότητα της σχέσης τους. Αντιθέτως, τα επίπεδα των μεταξύ τους συγκρούσεων ήταν υψηλότερα σε σύγκριση με τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύζυγοι είχαν ανασφαλή δεσμό. Στα συγκεκριμένα ζευγάρια η ασφάλεια στο δεσμό της γυναίκας δεν περιόριζε την αρνητική επίδραση του ανασφαλούς δεσμού του άνδρα της, όσον αφορά την ποιότητα της σχέσης τους. Σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει ο παράγοντας φύλο. Το φύλο του μέλους του ζευγαριού (άνδρας-γυναίκα) που έχει ασφαλή δεσμό παίζει σημαντικό ρόλο για τον καθορισμό της επίδρασης του συνδυασμού του ασφαλούς-ανασφαλούς δεσμού στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ζευγαριού (Cohn et al., Paley et al., 2002). Η παρουσία ανασφαλούς δεσμού στον άνδρα και ασφαλούς δεσμού στη γυναίκα φαίνεται να μην λειτουργεί προστατευτικά για την ποιότητα της συντροφικής σχέσης. Οι Senchak και Leonard (1992) διαπίστωσαν ότι τα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι είχαν ασφαλή δεσμό ανέφεραν υψηλότερα επίπεδα συζυγικής ικανοποίησης και εγγύτητας σε σύγκριση με τα μεικτά (ο ένας σύντροφος είχε ασφαλή δεσμό και ο άλλος σύντροφος είχε ανασφαλή δεσμό) και τα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό. Δεν βρέθηκαν διαφορές ανάμεσα στα ζευγάρια με μεικτό και ανασφαλή δεσμό, υπονοώντας ότι η ανασφάλεια του ενός συντρόφου μπορεί από μόνη της να έχει αρνητική επίδραση στην ποιότητα της σχέσης. Ωστόσο, σε αυτή τη μελέτη το ζευγάρι χρησιμοποιήθηκε στις αναλύσεις ως μονάδα, οπότε δεν γνωρίζουμε ακριβώς την πραγματική επίδραση του τύπου του δεσμού κάθε συντρόφου ξεχωριστά στην ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού. 51

53 Συμπερασματικά, με βάση τις βιβλιογραφικές αναφορές, γίνεται κατανοητό ότι τα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι έχουν ασφαλή δεσμό παρουσιάζουν μεγαλύτερη ικανοποίηση από τη σχέση τους σε σύγκριση με τα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι έχουν ανασφαλή δεσμό. Ωστόσο, λιγότερο ξεκάθαρη παραμένει η σχέση ανάμεσα στα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι έχουν ασφαλή δεσμό ή στα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι έχουν ανασφαλή δεσμό, με τα μεικτά ζευγάρια. Δεν έχει απαντηθεί δηλαδή το ερώτημα εάν τα μεικτά ζευγάρια ομοιάζουν περισσότερο ως προς την ποιότητα της σχέσης τους με τα ασφαλή ζευγάρια ή με τα ανασφαλή ζευγάρια. Επιπλέον, οι έρευνες δεν έχουν καταλήξει σε ακριβή συμπεράσματα, όσον αφορά τις συνέπειες του συνδυασμού των τύπων του δεσμού στα ζευγάρια στα οποία ο άνδρας είναι ασφαλής και η γυναίκα είναι ανασφαλής ή το αντίστροφο. Δεσμός με τους γονείς και ποιότητα της συντροφικής/συζυγικής σχέσης Ερευνητικά δεδομένα υποστηρίζουν ότι είναι πιθανόν να υπάρχει κάποιας μορφής συνέχεια μεταξύ των αρνητικών εμπειριών φροντίδας του παιδιού από τους γονείς του και των μετέπειτα δυσκολιών στη συζυγική σχέση (Caspi & Elder, Quinton, Rutter, & Liddle, 1984). Στη διαχρονική τους μελέτη ο Conger και συνεργάτες (2000, στο Pascuzzo, Cyr, & Moss, 2013) αξιολόγησαν την επίδραση των οικογενειακών αλληλεπιδράσεων μαθητών ηλικίας ετών στη συμπεριφορά τους προς τους ερωτικούς/ές τους συντρόφους, όταν οι ίδιοι βρίσκονταν στην ηλικία των 20 ετών. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνάς τους, οι έφηβοι που είχαν την εμπειρία της εμπλοκής των γονέων στην ανατροφή τους εκδήλωσαν λιγότερη εχθρότητα και πιο ζεστές και υποστηρικτικές συμπεριφορές προς τους ερωτικούς/ές τους συντρόφους στην ενήλικη ζωή. Τα αποτελέσματα της μελέτης των Conger και συνεργατών (2000, στο Pascuzzo, Cyr, & Moss, 2013) επιβεβαιώνουν τη βασική θέση της θεωρίας του δεσμού, που αφορά στην επίδραση που ασκεί η ποιότητα της σχέσης του ατόμου με τους γονείς του κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας στις μετέπειτα σχέσεις που συνάπτει στην ενήλικη ζωή (Bowlby, 1979). 52

54 Συνεπώς, προκύπτει ότι τα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό, που βασίζονται στις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό του παιδιού με τους γονείς, συνεχίζουν να επιδρούν κατά την περίοδο της ενηλικίωσης, όταν ενεργοποιείται ο δεσμός, όπως συμβαίνει στις ερωτικές σχέσεις (Bretherton, Collins & Read, Simpson & Rholes, 1998). Ο μηχανισμός μέσω του οποίου η σχέση γονέα-παιδιού επηρεάζει την ποιότητα των μετέπειτα ερωτικών σχέσεων του ατόμου φαίνεται να είναι οι τρόποι ανατροφής του παιδιού από τους γονείς του (parenting style). Ο τρόπος ανατροφής που συνδυάζει την έκφραση στοργής αλλά και τη συμμόρφωση του παιδιού στις απαιτήσεις των γονέων του συνδέεται με την ποιότητα των ερωτικών σχέσεων. Όταν υπάρχει εμπιστοσύνη και εγγύτητα στη σχέση γονέα-παιδιού, τα άτομα συνάπτουν ερωτικές σχέσεις οι οποίες παρουσιάζουν τα ίδια θετικά χαρακτηριστικά με τα χαρακτηριστικά της σχέσης που είχαν με τους γονείς τους (Dinero, Conger, Shaver, Widaman, & Larsen-Rife Seiffge-Krenke, Shulman, & Klessinger 2001). Ο δεσμός γονέα-παιδιού και η ποιότητα της σχέσης τους, έτσι όπως είχε διαμορφωθεί κατά την παιδική ηλικία, επηρεάζουν άμεσα την ποιότητα των σχέσεων (Holman & Busby, 2011) καθώς και την ποιότητα του έγγαμου βίου (Cowan, Cohn, Cowan & Pearson, 1996). Έρευνες που έχουν διεξαχθεί για το δεσμό στην ενήλικη ζωή έδειξαν ότι ο ασφαλής δεσμός στη βρεφική ηλικία προβλέπει τη συνεργασία, την ανταπόκριση και την καλύτερη ποιότητα αλληλεπίδρασης μεταξύ των ερωτικών συντρόφων. Κατά την παρατήρηση δοκιμασιών συγκρούσεων και συνεργασίας σε ζευγάρια ηλικίας 20 έως 21 ετών, προέκυψε ότι ο ασφαλής δεσμός γονέα-παιδιού κατά τη διάρκεια της βρεφικής ηλικίας, προέβλεπε τη συνεκτική αφήγηση των ατόμων για την ερωτική τους σχέση και την καλύτερη ποιότητα της σχέσης μεταξύ του ζευγαριού (Roisman, Collins, Sroufe, & Egeland, 2005, στο Pascuzzo, Cyr, & Moss, 2013). Τα αποτελέσματα της διαχρονικής μελέτης των Roisman, Collins, Sroufe, και Egeland (2005, στο Pascuzzo, Cyr, & Moss, 2013) επιβεβαιώνουν τη θετική επίδραση της ασφάλειας στο δεσμό κατά τη διάρκεια της βρεφικής ηλικίας στο δεσμό που συνάπτεται στην ερωτική σχέση και κατά συνέπεια στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης στην ενήλικη ζωή. Σε αυτή τη μελέτη το δείγμα αποτέλεσαν άτομα που διατηρούσαν ερωτική σχέση κατά το διάστημα συλλογής των δεδομένων. 53

55 Υποστηρίζεται ότι υπάρχει μεγαλύτερη συσχέτιση μεταξύ της αξιολόγησης του δεσμού που συνάπτει το άτομο με έναν συγκεκριμένο ερωτικό σύντροφο και της ποιότητας της συντροφικής του σχέσης σε σύγκριση με τη συσχέτιση που υπάρχει μεταξύ της αξιολόγησης του δεσμού που συνάπτει το άτομο «γενικά» στις ερωτικές του σχέσεις και της ποιότητας της παρούσας ερωτικής του σχέσης (Cowan & Cowan, 2001). Συνεπώς, η αξιολόγηση του δεσμού σε άτομα που δεν διατηρούν ερωτική σχέση θα έδινε τη δυνατότητα αξιολόγησης των «γενικευμένων» αναπαραστάσεων για το δεσμό αναφορικά με τις ερωτικές σχέσεις και όχι μόνο των ατομικών αντιλήψεων και σκέψεων αναφορικά με τη σχέση με έναν συγκεκριμένο ερωτικό/ή σύντροφο. Οι Cohn, Silver, Cowan και συνεργάτες (1992) πραγματοποίησαν μία έρευνα για τη μελέτη της σύνδεσης του τύπου του δεσμού με την ποιότητα της σχέσης. Στην έρευνά τους οι μελετητές χρησιμοποίησαν για τη μέτρηση του δεσμού τη Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή ενώ η αξιολόγηση της ποιότητας της σχέσης έγινε με βιντεοσκόπηση των αλληλεπιδράσεων των παντρεμένων ζευγαριών. Οι Cohn, Silver, Cowan και συνεργάτες (1992) βρήκαν ότι ο τύπος του δεσμού με τους γονείς δεν σχετιζόταν με την ικανοποίηση από την ερωτική σχέση αλλά σχετιζόταν με την ποιότητα των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των συντρόφων. Συγκεκριμένα, οι σύζυγοι που κατηγοριοποιήθηκαν ως έχοντες ασφαλή δεσμό, σύμφωνα με τη Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή, είχαν πιο θετικές και αρμονικές αλληλεπιδράσεις με τις συζύγους τους σε σύγκριση με αυτούς που είχαν ανασφαλή δεσμό. Ο ανασφαλής δεσμός με τους γονείς είχε ως αποτέλεσμα την παρουσία δυσκολιών και εμπόδιζε τη σύναψη αρμονικών συντροφικών σχέσεων. Ωστόσο, ο τύπος του δεσμού των γυναικών δεν βρέθηκε να σχετίζεται άμεσα με την ποιότητα των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των δύο συντρόφων. Επομένως, τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η παρουσία ανασφαλούς δεσμού στους άνδρες αλλά όχι στις γυναίκες ασκεί τη μεγαλύτερη αρνητική επίδραση στην ποιότητα των αλληλεπιδράσεων του ζευγαριού. Οι Cohn, Silver και συνεργάτες (1992) υποστήριξαν ότι η εν δυνάμει αρνητική επίδραση της ανασφάλειας στο δεσμό των γυναικών περιορίστηκε από την ασφάλεια στο δεσμό των ανδρών τους. 54

56 Ωστόσο, η αρνητική επίδραση του ανασφαλούς δεσμού των ανδρών δεν περιορίστηκε από την ασφάλεια στο δεσμό των γυναικών τους, καθώς η ποιότητα των αλληλεπιδράσεων των ζευγαριών ήταν αρνητική. Από τα αποτελέσματα της μελέτης των Cohn, Silver και συνεργατών (1992) προκύπτει ότι η συνθήκη που ελαχιστοποιεί την αρνητική επίδραση του ανασφαλούς δεσμού είναι η ύπαρξη ασφαλούς δεσμού στον άνδρα και ανασφαλούς δεσμού στη γυναίκα. Όταν οι γυναίκες έχουν ανασφαλή δεσμό, αντιδρούν σε απειλητικές για τη σχέση τους καταστάσεις με «καταθλιπτικό ύφος». Σε αυτή την περίπτωση οι άνδρες τους μπορούν να αναλάβουν το ρόλο του προστάτη, πρότυπο που συνδέεται με ανδρικά στερεοτυπικά χαρακτηριστικά. Αντιθέτως, όταν οι άνδρες έχουν ανασφαλή δεσμό, η ευαλωτότητά τους μπορεί να πάρει τη μορφή της ευερεθιστότητας ή του θυμού. Αυτή η συμπεριφορά είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί από τις γυναίκες, ακόμα και εάν οι ίδιες έχουν ασφαλή δεσμό. Από τα παραπάνω καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η μεταβίβαση των προτύπων των οικογενειακών σχέσεων στις ερωτικές σχέσεις είναι πολύπλοκη και επηρεάζεται από τον παράγοντα φύλο. Συνεπώς, απαιτείται περαιτέρω συστηματική διερεύνηση για την εξαγωγή συμπερασμάτων. Οι Kobak και Hazan (1991) διεξήγαγαν μία μελέτη, η οποία εξέταζε την επίδραση του τύπου του δεσμού στην αλληλεπίδραση των συντρόφων σε δύο δοκιμασίες: α) κατά τη διάρκεια της επίλυσης ενός προβλήματος και β) κατά τη διάρκεια μιας δοκιμασίας εκμυστήρευσης της απογοήτευσης. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι οι άνδρες σύζυγοι που είχαν ασφαλή δεσμό, ήταν λιγότερο απορριπτικοί και περισσότερο υποστηρικτικοί κατά την επίλυση του προβλήματος. Επιπλέον, οι γυναίκες με ασφαλή δεσμό ήταν λιγότερο πιθανό να απορριφθούν από τους συζύγους τους στη δοκιμασία εκμυστήρευσης της απογοήτευσής τους. Τα αποτελέσματα της έρευνας των Kobak και Hazan (1991) δείχνουν ότι για τα άτομα που έχουν ασφαλή δεσμό η έκφραση του αρνητικού τους συναισθήματος προωθεί την αποτελεσματική αντίδραση του/της συντρόφου τους. Αντιθέτως, τα άτομα με ανασφαλή δεσμό βλέπουν την έκφραση του αρνητικού τους συναισθήματος ως αναποτελεσματική να προκαλέσει τις επιθυμητές αντιδράσεις από το/τη σύντροφό τους. 55

57 Τα άτομα με ανασφαλή δεσμό μαθαίνουν να παρεμποδίζουν ή να μεγιστοποιούν τα αρνητικά τους συναισθήματα, για να μπορέσουν να τα διαχειριστούν αποτελεσματικά. Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό μπορεί να χρησιμοποιούν στρατηγικές αποφυγής ή ελέγχου για να διαχειριστούν τα αρνητικά τους συναισθήματα, ενώ τα άτομα με δεσμό τύπου εμμονής χρησιμοποιούν λιγότερες στρατηγικές αποφυγής αλλά εκδηλώνουν μεγαλύτερο θυμό και μεγαλύτερη επιθετικότητα προς το/τη σύντροφό τους (Mikulincer et al., Shaver & Mikulincer, 2002). Συνοψίζοντας, μεγάλος αριθμός ερευνών υποστηρίζει ότι τα άτομα που είχαν ασφαλή δεσμό με τους γονείς τους λειτουργούν γενικά καλύτερα στη σχέση με το/τη σύντροφό τους. Επομένως, τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι η ικανότητα σύναψης ικανοποιητικών σχέσεων στην ενήλικη ζωή έχει τις ρίζες της στην πρώιμη παιδική ηλικία. Οι θετικές οικογενειακές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας προωθούν τη σύναψη ασφαλών και σταθερών σχέσεων στην ενήλικη ζωή. Αντιθέτως, όταν το βρέφος δεν συνάπτει ασφαλή δεσμό με τους γονείς του, παρουσιάζονται δυσκολίες στη σύναψη και διατήρηση των στενών διαπροσωπικών του σχέσεων κατά τη διάρκεια της εφηβικής και ενήλικης περιόδου. Δεσμός του ενός συντρόφου με τους γονείς και ποιότητα της συντροφικής/συζυγικής σχέσης του άλλου συντρόφου Ο δεσμός με τους γονείς αποτελεί ένα ατομικό χαρακτηριστικό αλλά στο πλαίσιο της ερωτικής σχέσης του ατόμου με το/τη σύντροφό του μπορεί να ειδωθεί ως ένα δυαδικό χαρακτηριστικό. Είναι σημαντικό λοιπόν να μελετάται ο δεσμός ως ένα χαρακτηριστικό της σχέσης, όταν πρόκειται για ζευγάρια, καθώς ο δεσμός του ενός συντρόφου αλληλεπιδρά με το δεσμό του άλλου συντρόφου και επηρεάζει την αναφερόμενη ποιότητα της σχέσης τους. Με αυτή την έννοια η ποιότητα της σχέσης του ενός συντρόφου εξαρτάται από την ασφάλεια ή μη στο δεσμό με τους γονείς του ίδιου αλλά και του άλλου συντρόφου. 56

58 Οι αναπαραστάσεις και οι προσδοκίες από το δεσμό με τους γονείς του ενός και του άλλου συντρόφου έχουν συμπληρωματικό ρόλο μεταξύ τους και αναπαριστούν τις δύο πλευρές της σχέσης του ζευγαριού. Ωστόσο, υπάρχουν λιγοστά δεδομένα για τη σύνδεση της προσαρμογής του ενός συντρόφου στην ερωτική σχέση με τις αναπαραστάσεις του άλλου συντρόφου για το δεσμό με τους γονείς του. Μελέτες έχουν εντοπίσει διαφορές φύλου, όσον αφορά την επίδραση του δεσμού με τους γονείς στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ζευγαριού (Davila, Bradbury, & Fincham, Paley, Cox, Harter, & Margand, 2002). Πιο συγκεκριμένα, στην έρευνα των Holman και Birch (2001) βρέθηκε ότι οι πρώιμες εμπειρίες των ανδρών και των γυναικών από το δεσμό με τη μητέρα τους επηρέαζαν την ικανοποίηση των ανδρών από τη σχέση. Αντιθέτως, οι πρώιμες εμπειρίες των ανδρών δεν επηρέαζαν την ποιότητα της σχέσης των γυναικών τους. Επιπλέον, στην έρευνα των Sabatelli και Bartle-Haring (2003) αναφέρεται ότι οι εμπειρίες των γυναικών από την οικογένεια καταγωγής τους επηρέαζαν την προσαρμογή τη δική τους και των ανδρών τους στη συζυγική σχέση, ενώ οι εμπειρίες των ανδρών από την οικογένεια καταγωγής τους επηρέαζαν μόνο τη δική τους προσαρμογή και όχι την προσαρμογή των γυναικών τους στη σχέση. Τα δεδομένα της μελέτης των Holman και Birch (2001) και της μελέτης των Sabatelli και Bartle-Haring (2003) καταδεικνύουν τη σημαντικότητα της ποιότητας της σχέσης γονέα-κόρης για την ικανοποίηση και των δύο συντρόφων από τη σχέση τους. Οι Owens και συνεργάτες (1995) βρήκαν ότι οι σύντροφοι των ατόμων με ασφαλή δεσμό ήταν πιθανότερο να έχουν πιο συνεκτικές αναπαραστάσεις για την τωρινή ερωτική τους σχέση σε σύγκριση με τους συντρόφους των ατόμων με ανασφαλή δεσμό. Ωστόσο, δεν βρέθηκε σχέση μεταξύ της προσαρμογής του άνδρα και του δεσμού της συντρόφου του. Αντιθέτως, η προσαρμογή των γυναικών που είχαν ανασφαλή δεσμό στη σχέση με το σύντροφό τους επηρεαζόταν αρνητικά ως συνέπεια του δικού τους τύπου του δεσμού αλλά και του ανασφαλούς τύπου του δεσμού των ανδρών τους. Από τα αποτελέσματα της έρευνας των Owens και συνεργατών (1995) προκύπτει ότι ο δεσμός του ατόμου με τον/την ερωτικό/ή του σύντροφο είναι προϊόν του συνδυασμού των ατομικών χαρακτηριστικών και της δυναμικής της σχέσης. Οι τύποι του δεσμού και των δύο συντρόφων αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν την προσαρμογή του ζευγαριού στη σχέση. 57

59 Ο τύπος του δεσμού του ενός συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις σχετίζεται σημαντικά με τον τύπο του δεσμού του άλλου συντρόφου με τους γονείς του κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Συνεπώς, τα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας του ενός συντρόφου για το δεσμό επηρεάζουν τον τύπο του δεσμού του άλλου συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις. Βρέθηκε ότι, όταν ο ένας σύντροφος ήταν ασφαλής, μπορούσε να συνάψει ασφαλή σχέση με κάποιον σύντροφο που είχε ασφαλή δεσμό. Όταν ο σύντροφος ήταν ανασφαλής, δεν μπορούσε να συνάψει ασφαλή σχέση με το/τη σύντροφό του, ακόμα και εάν ο/η σύντροφός του είχε ασφαλή δεσμό με τους γονείς του κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας. Επομένως, ο ανασφαλής δεσμός του ενός συντρόφου με τους γονείς του υπονόμευε την προσαρμογή του ζευγαριού στη μεταξύ τους σχέση. Η έρευνα των Paley, Cox και Burchinal, Payne (1999) έδειξε ότι οι αντιλήψεις και η συμπεριφορά των ανδρών δεν επηρεάζονταν από τον τύπο του δεσμού των γυναικών τους. Αντιθέτως, οι αντιλήψεις και η συμπεριφορά των γυναικών επηρεάζονταν από τον τύπο του δεσμού των ανδρών τους. Οι γυναίκες που είχαν άνδρες με ασφαλή δεσμό εκδήλωσαν πιο θετική συμπεριφορά στη συζυγική τους σχέση από τις γυναίκες που είχαν άνδρες με «κερδισμένο» ασφαλή δεσμό (earned-secure) και δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό, ενώ εκδήλωσαν λιγότερο αρνητική συμπεριφορά στη συζυγική τους σχέση από τις γυναίκες που είχαν άνδρες με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό. Τα άτομα που είχαν «κερδισμένο» ασφαλή δεσμό είχαν ιστορικό ανασφαλών δεσμών και ασυνεπούς ανατροφής και φροντίδας από τους γονείς τους. Ωστόσο, στην ενήλικη ζωή τα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό χαρακτηρίζονταν ως ασφαλή, καθώς τα άτομα περιέγραφαν με συνεκτικό τρόπο τις αρνητικές και δύσκολες εμπειρίες της παιδικής τους ηλικίας. Επιπλέον, η ίδια μελέτη έδειξε ότι συνάπτουν επιτυχημένες στενές διαπροσωπικές σχέσεις. Από την έρευνα των Paley, Cox και Burchinal, Payne (1999) προκύπτει ότι η ανακατασκευή των προηγούμενων εμπειριών και η αλλαγή του δεσμού με τους γονείς από ανασφαλή σε ασφαλή έχει θετική επίδραση στην ποιότητα της συντροφικής σχέσης. Ωστόσο, η θετική επίδραση της παρουσίας του «κερδισμένου» ασφαλή δεσμού (earned-secure) στην ποιότητα της σχέσης δεν είναι τόσο ισχυρή όσο είναι η επίδραση του ασφαλή δεσμού (continuous secure). 58

60 Συνοψίζοντας, η έρευνα έχει δείξει ότι η σχέση μεταξύ των πρώιμων εμπειριών του ατόμου από τις αλληλεπιδράσεις με τους γονείς του, του φύλου και της ποιότητας της σχέσης είναι περίπλοκη. Στη σχέση ανάμεσα στο δεσμό με τους γονείς και την ποιότητα των στενών διαπροσωπικών σχέσεων φαίνεται να διαμεσολαβούν ατομικές μεταβλητές, όπως είναι το φύλο. Με βάση τα αποτελέσματα ερευνών φαίνεται ότι υπάρχει αλληλεπίδραση του ρόλου που σχετίζεται με το φύλο και του δεσμού με τους γονείς στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης, καθώς οι ερευνητές αναφέρουν ότι υπάρχει επίδραση του δεσμού των γυναικών με τους γονείς τους στην ποιότητα της συντροφικής σχέσης των ανδρών τους ή το αντίστροφο. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Τα ερευνητικά συμπεράσματα που καθοδήγησαν την παρούσα έρευνα διακρίνονται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα ανήκουν τα δεδομένα που αφορούν τις αντιλήψεις για το δεσμό με τους γονείς και τη σύνδεσή τους με την ανάπτυξη του τύπου του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις. Στη δεύτερη ενότητα ανήκουν τα δεδομένα που αφορούν τον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις και την ποιότητα της σχέσης. Η τρίτη ενότητα αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο συνδέονται οι αντιλήψεις για το δεσμό με τους γονείς με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης. α) Όσον αφορά τις αντιλήψεις για το δεσμό με τους γονείς και τη σύνδεσή τους με την ανάπτυξη του τύπου του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις, διαχρονικές μελέτες αναφέρουν αντιφατικά αποτελέσματα αναφορικά με τη συνέχεια του τύπου του δεσμού γονέα-παιδιού κατά τη διάρκεια της βρεφικής ηλικίας και του τύπου του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις στην ενήλικη ζωή. Επιπλέον, δεν αναφέρεται σύνδεση ή αναφέρεται μόνο μια μικρή σύνδεση ανάμεσα στα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό με τους γονείς, χρησιμοποιώντας για την αξιολόγηση συνεντεύξεις παρόμοιες με τη Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή, και τους τύπους του δεσμού με τους ερωτικούς συντρόφους. Αντιφατικά είναι τα αποτελέσματα και για τη σταθερότητα του δεσμού με τους γονείς από τη βρεφική ηλικία στην ενήλικη ζωή. 59

61 Συνεπώς, είναι σημαντικό να μελετηθεί περαιτέρω η σχέση ανάμεσα στον τύπο του δεσμού με τους γονείς κατά τη διάρκεια της βρεφικής ηλικίας και τον τύπο του δεσμού με τους γονείς κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής, καθώς και ο τρόπος που επηρεάζει ο δεσμός με τους γονείς τον τύπο του δεσμού που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις στην ενήλικη ζωή. β) Όσον αφορά τον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις και την ποιότητα της σχέσης, η ασφάλεια στο δεσμό στην ερωτική σχέση συνδέεται με υψηλή ικανοποίηση, ενώ η ανασφάλεια στο δεσμό συνδέεται με χαμηλά επίπεδα ικανοποίησης από τη σχέση. Ωστόσο, δεν είναι τόσο σαφής η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στους τύπους ανασφαλούς δεσμού και στην ποιότητα της σχέσης. Πιο συγκεκριμένα, δεν είναι ξεκάθαρο εάν κάποιος από τους τρεις τύπους ανασφαλούς δεσμού (αποφυγής/απορριπτικός, εμμονής, φοβικός) υπονομεύει περισσότερο την ποιότητα των ερωτικών σχέσεων. Αναφορικά με τις έρευνες που εξετάζουν σε δυαδικό επίπεδο το δεσμό που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις, η συσχέτιση της ποιότητας της σχέσης με τους τύπους του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις δεν είναι πάντα άμεση. Η επίδραση του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου στην ποιότητα της σχέσης του άλλου συντρόφου φαίνεται να εξαρτάται από τον παράγοντα φύλο. Έρευνες αναφέρουν διαφορές φύλου στην επίδραση του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου στην ικανοποίηση από τη σχέση του άλλου συντρόφου. Επιπλέον, υπάρχουν αντιφατικά δεδομένα, όσον αφορά τα ζευγάρια στα οποία ο ένας σύντροφος έχει ασφαλή δεσμό και ο άλλος σύντροφος έχει ανασφαλή δεσμό. Έρευνες δεν εντοπίζουν διαφορές ανάμεσα στα ζευγάρια στα οποία ο ένας σύντροφος έχει ασφαλή δεσμό και ο άλλος σύντροφος έχει ανασφαλή δεσμό και στα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι έχουν ανασφαλή δεσμό. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν βιβλιογραφικά δεδομένα που κάνουν λόγο για ελαχιστοποίηση της αρνητικής επίδρασης του ανασφαλούς δεσμού του ενός μέλους του ζευγαριού στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ζευγαριού με την παρουσία ενός τουλάχιστον μέλους με ασφαλή δεσμό. Συνεπώς, είναι σημαντικό να διερευνηθεί περαιτέρω η σύνδεση ανάμεσα στους τρεις τύπους ανασφαλούς δεσμού στις ερωτικές σχέσεις και στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης. 60

62 Επιπλέον, είναι σημαντικό να μελετηθούν οι διαφορές φύλου που εντοπίζονται στη σύνδεση του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου με την ποιότητα της σχέσης του άλλου συντρόφου. Είναι σημαντικό, επίσης, να εξεταστεί εάν τα ζευγάρια στα οποία και τα δύο μέλη έχουν ασφαλή δεσμό έχουν καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τις δύο άλλες ομάδες ζευγαριών. γ) Όσον αφορά τις αντιλήψεις για το δεσμό με τους γονείς και την ποιότητα της ερωτικής σχέσης, τα ερευνητικά δεδομένα επαληθεύουν τη θετική επίδραση της ασφάλειας στο δεσμό με τους γονείς στην ικανοποίηση από την ερωτική σχέση. Ωστόσο, υπάρχουν αντιφατικά δεδομένα για την επίδραση των αναπαραστάσεων του ενός συντρόφου για το δεσμό με τους γονείς του στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου. Έρευνες αναφέρουν ότι ο τύπος του δεσμού των ανδρών συνδέεται με την ποιότητα της σχέσης των γυναικών τους αλλά όχι το αντίστροφο ή ότι ο τύπος του δεσμού των γυναικών συνδέεται με την ποιότητα της σχέσης των ανδρών τους αλλά όχι το αντίστροφο. Συνεπώς, απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση των διαφορών φύλου που εντοπίζονται στη σύνδεση μεταξύ των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για το δεσμό με τους γονείς του και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου. 61

63 ΣΚΕΠΤΙΚΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ- ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ 62

64 Σκεπτικό και στόχοι της παρούσας έρευνας Η παρούσα έρευνα στόχο έχει τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ του τύπου του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις, των αντιλήψεων για το δεσμό με το πρωταρχικό πρόσωπο του δεσμού και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης. Οι έρευνες που μελετούν την επίδραση του δεσμού στην ποιότητα των συντροφικών σχέσεων χρησιμοποιούν μεθόδους αξιολόγησης των εσωτερικευμένων αναπαραστάσεων για το δεσμό, οι οποίες έχουν διαμορφωθεί από τις πρώιμες εμπειρίες αλληλεπίδρασης των ατόμων με τους γονείς τους, του τύπου του δεσμού που διαμορφώνεται στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις και της ποιότητας της σχέσης. Στην παρούσα έρευνα θα γίνει αξιολόγηση με τη χρήση ερωτηματολογίων αυτοαναφοράς των αντιλήψεων για το δεσμό με τους γονείς, των τύπων του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις και της προσαρμογής στη συντροφική/συζυγική σχέση. Ειδικότερα, όσον αφορά τις αντιλήψεις του ενήλικα για το δεσμό με τους γονείς του, θα μελετηθεί η σχέση με τη μητέρα ή το πρόσωπο που αποτελούσε το πρωταρχικό πρόσωπο παροχής φροντίδας κατά την παιδική ηλικία. Όσον αφορά την αξιολόγηση του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις, θα μελετηθούν τα συναισθήματα του ατόμου γενικά για τις ερωτικές του σχέσεις και όχι μόνο για την παρούσα σχέση που διατηρεί. Το σκεπτικό που καθοδηγεί αυτή την επιλογή είναι ότι το άτομο συμπεριφέρεται με παρόμοιο τρόπο στις ερωτικές σχέσεις που συνάπτει καθόλη τη διάρκεια της ζωής του. Γι αυτό το άτομο καλείται να αναφερθεί γενικά για τις σκέψεις, τις προσδοκίες και τα συναισθήματά του στις ερωτικές του σχέσεις, συμπεριλαμβανομένης και της παρούσας σχέσης του. Αναφορικά με την αξιολόγηση της ποιότητας της σχέσης, θα μελετηθούν διάφορες πλευρές της προσαρμογής στη συντροφική σχέση. Οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί για τη μελέτη της σχέσης του ζευγαριού είναι σχετικά περιορισμένες. Αυτό συμβαίνει επειδή είναι δύσκολο για τους ερευνητές να συλλέξουν δεδομένα και από τα δύο μέλη του ζευγαριού, καθώς γενικά το ένα από τα δύο μέλη του ζευγαριού αρνείται να συμμετάσχει στην έρευνα. Έτσι επιλέγουν, συνήθως, να πάρουν ως δείγμα στη μελέτη τους τον έναν από τους δύο συντρόφους. 63

65 Στην παρούσα έρευνα θα συμμετάσχουν νεαρά ζευγάρια, και τα δύο μέλη των οποίων θα κληθούν να απαντήσουν σε ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς αναφορικά με τις αντιλήψεις τους για το δεσμό με τους γονείς τους, τους τύπους του δεσμού στις ερωτικές τους σχέσεις και την προσαρμογή τους στη συντροφική/συζυγική τους σχέση. Τα δεδομένα της έρευνας θα προέλθουν και από τους δύο συντρόφους, καθώς η επιλογή και των δύο συμβάλλει στο να δημιουργηθεί μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της σχέσης του ζευγαριού. Επιπλέον, ο δεσμός που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις γίνεται καλύτερα κατανοητός σε δυαδικό επίπεδο. Ο τύπος του δεσμού του ενός συντρόφου επηρεάζει αλλά και επηρεάζεται από τον τύπο του δεσμού του άλλου συντρόφου ενώ συγχρόνως ο τύπος του δεσμού και των δύο επηρεάζει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά τους στη μεταξύ τους σχέση. Τέλος, όσον αφορά ειδικότερα την αξιολόγηση της ποιότητας της σχέσης του ζευγαριού, η αξιολόγηση θα γίνει ξεχωριστά και για τα δύο μέλη του ζευγαριού και για έναν επιπλέον λόγο. Ο λόγος αυτός είναι το ότι έχει βρεθεί χαμηλή συμφωνία μεταξύ των δύο συντρόφων αναφορικά με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τη σχέση τους. Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να διερευνήσει την επίδραση του δεσμού κάθε μέλους του ζευγαριού στην ποιότητα της ερωτικής τους σχέσης. Ειδικότερα, οι στόχοι της έρευνας αυτής είναι: (α) η μελέτη των αντιλήψεων για το δεσμό γονέα-παιδιού και η σύνδεσή τους με το δεσμό που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις, (β) η μελέτη του δεσμού που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις και η σχέση που έχει με την ποιότητα και την ικανοποίηση από τη συντροφική ή συζυγική σχέση, (γ) η μελέτη της σχέσης του συνδυασμένου τύπου του δεσμού των μελών του ζευγαριού και της ποιότητας της μεταξύ τους σχέσης, (δ) η μελέτη των αντιλήψεων για το δεσμό γονέα-παιδιού και η σύνδεσή τους με την ποιότητα της μεταξύ των ενήλικων συντρόφων σχέσης και (ε) η μελέτη των διαφορών φύλου που εντοπίζονται στη σύνδεση του τύπου του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις με την ποιότητα της συντροφικής σχέσης καθώς και στη σύνδεση των αντιλήψεων για το δεσμό γονέα-παιδιού με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης. 64

66 Ερευνητικά ερωτήματα που προκύπτουν από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας και υποθέσεις της παρούσας έρευνας Τα ερευνητικά ερωτήματα διατυπώνονται ως εξής: 1) Συνδέονται οι αντιλήψεις του ατόμου για το δεσμό με τη μητέρα του με τον τύπο του δεσμού που εκφράζεται μέσα από τη συμπεριφορά του στις ερωτικές του σχέσεις; 2) Συνδέεται ο δεσμός του ατόμου στις ερωτικές του σχέσεις με την ποιότητα της σχέσης του; 3) Συνδέεται ο τύπος του δεσμού του ενός συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις με την αναφερόμενη ποιότητα σχέσης του άλλου συντρόφου; 4) Υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στους τύπους του δεσμού των δύο συντρόφων στις ερωτικές τους σχέσεις και στην αναφερόμενη ποιότητα της σχέσης τους; 5) Συνδέονται οι αντιλήψεις του ατόμου για το δεσμό με τη μητέρα του με την αναφερόμενη ποιότητα της ερωτικής του σχέσης; 6) Συνδέονται οι αντιλήψεις του ενός συντρόφου για το δεσμό με τη μητέρα του με την αναφερόμενη ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου; 7) Συνδέονται οι αντιλήψεις του ενός συντρόφου για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου; 65

67 Πιο συγκεκριμένα, με βάση την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, οι υποθέσεις της παρούσας έρευνας διαμορφώνονται ως εξής: 1. Οι αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα αναμένεται να συνδέονται με τον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις. 2. Ο δεσμός στις ερωτικές σχέσεις θα συνδέεται με την ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού. Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα με ασφαλή δεσμό αναμένεται να έχουν καλύτερη ποιότητα σχέσης με το/τη σύντροφό τους σε σύγκριση με τα άτομα που έχουν ανασφαλή δεσμό (τύπου αποφυγής/απορριπτικό, ανασφαλή δεσμό αποφυγής/φοβικού τύπου και ανασφαλή δεσμό τύπου εμμονής). 3. Ο τύπος του δεσμού του ενός συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις θα συνδέεται με την ποιότητα της σχέσης του άλλου συντρόφου. Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα με ασφαλή δεσμό αναμένεται να έχουν συντρόφους που έχουν καλύτερη ποιότητα στη μεταξύ τους σχέση. 4. Ο συνδυασμός του τύπου του δεσμού των δύο συντρόφων στις ερωτικές σχέσεις θα συνδέεται με την ποιότητα της σχέσης τους. Πιο συγκεκριμένα, τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι έχουν ασφαλή δεσμό αναμένεται να έχουν καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι έχουν ανασφαλή δεσμό ή με τα ζευγάρια στα οποία ο ένας σύντροφος έχει ασφαλή δεσμό και ο άλλος σύντροφος έχει ανασφαλή δεσμό. 5. Οι αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα αναμένεται να συνδέονται με την ποιότητα της συντροφικής/συζυγικής σχέσης. 6. Οι αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα του ενός συντρόφου αναμένεται να συνδέονται με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου. 7. Οι αντιλήψεις του ενός συντρόφου για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα αναμένεται να συνδέονται με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου. 66

68 ΜΕΘΟΔΟΣ 67

69 Προκαταρκτική έρευνα Στόχος της πιλοτικής έρευνας ήταν ο έλεγχος της αξιοπιστίας των ερωτηματολογίων καθώς και η διερεύνηση της καταλληλότητας του σχεδίου έρευνας και των προβλημάτων που πιθανόν παρουσιάζει. Το δείγμα της προκαταρκτικής έρευνας αποτέλεσαν 6 ζευγάρια, 6 άνδρες και 6 γυναίκες, με μέσο όρο ηλικίας έτη (Εύρος: 26-32, Τ.Α. = 2.2). Κατά την προκαταρκτική μελέτη χορηγήθηκαν στα ζευγάρια τα εξής ερωτηματολόγια: α) μία σειρά από κλειστές και ανοικτές ερωτήσεις προκειμένου να συγκεντρωθούν πληροφορίες δημογραφικού χαρακτήρα, β) το Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις (Experiences in Close Relationships Inventory, ECR, Brennan et al., 1998), γ) η Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής (Dyadic Adjustment Scale, DAS, Spanier, 1976) και δ) το Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (Perceptions of Adult Attachment Questionnaire, PAAQ, Lichtenstein & Cassidy, 1991). Μετά τη συλλογή του υλικού πραγματοποιήθηκαν αλλαγές στη μορφή των ερωτηματολογίων με σκοπό να γίνει πιο εύκολη και λιγότερο κοπιαστική η συμπλήρωσή τους. Έγιναν, επίσης, γραμματικές και συντακτικές αλλαγές στις προτάσεις των ερωτηματολογίων με στόχο να γίνουν πιο κατανοητές οι ερωτήσεις. Επιπλέον, αποφασίστηκε να αλλάξει η σειρά χορήγησης των ερωτηματολογίων προκειμένου να καταστεί πιο ομαλή η μετάβαση των συμμετεχόντων από την αξιολόγηση της σχέσης με τους γονείς στην αξιολόγηση των ερωτικών σχέσεων και ειδικότερα της σχέσης με το/τη σύντροφό τους. Η σειρά χορήγησης των ερωτηματολογίων εκτός από την πιο ομαλή ροή των ερωτήσεων εξυπηρετούσε και έναν δευτερογενή σκοπό, αυτόν της εξασφάλισης όσο το δυνατόν λιγότερης κόπωσης, καθώς ο αρχικός βαθμός δυσκολίας συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου σταδιακά μειωνόταν. 68

70 Η υποκλίμακα Ισορροπία/Συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας του ερωτηματολογίου για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (Perceptions of Adult Attachment Questionnaire, PAAQ, Lichtenstein & Cassidy, 1991) εμφάνισε αρκετά χαμηλή αξιοπιστία (α =.481). Έτσι, έγιναν περαιτέρω βελτιωτικές διορθώσεις στη μετάφραση των ερωτήσεων που αποτελούν τη συγκεκριμένη υποκλίμακα καθώς και στη μετάφραση των ερωτήσεων των υπολοίπων υποκλιμάκων του ερωτηματολογίου. Δεν αφαιρέθηκαν από το ερωτηματολόγιο ερωτήσεις οι οποίες παρουσίασαν χαμηλή αξιοπιστία, καθώς εκ των πραγμάτων είναι δύσκολο να υπολογιστεί αντικειμενικά η αξιοπιστία των υποκλιμάκων του ερωτηματολογίου σε τόσο μικρό αριθμό ζευγαριών. Επομένως, αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί το ερωτηματολόγιο στη βασική έρευνα ως έχει παρά τις χαμηλές συνάφειες κάποιων ερωτήσεών του. Γενικότερα, έγινε φανερό από την προκαταρκτική έρευνα ότι ο αριθμός των ερωτηματολογίων που χορηγήθηκαν ήταν μεγάλος. Κυρίως οι συμμετέχοντες ανέφεραν ότι η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (60 ερωτήσεις) ήταν ιδιαίτερα κουραστική. Ωστόσο, στην κυρίως έρευνα αποφασίστηκε να μην παραλειφθεί καμία κλίμακα του ερωτηματολογίου, καθώς με τον τρόπο αυτό θα επηρεαζόταν αρνητικά η δομή του ερωτηματολογίου. Αξιοπιστία των ερωτηματολογίων της προκαταρκτικής έρευνας Στο Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις οι δείκτες αξιοπιστίας είχαν ως εξής: Αποφυγή (α =.823) και Άγχος (α =.778). Στην κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής οι δείκτες αξιοπιστίας α του Cronbach για τη συνολική κλίμακα ήταν (α =.870) ενώ για τις τέσσερις υποκλίμακες ήταν: Δυαδική ικανοποίηση (α =.636), Δυαδική συναίνεση (α =.797), Δυαδική συνοχή (α =.658) και Έκφραση στοργής (α =.709). Τέλος, στο ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το δεσμό στην Ενήλικη Ζωή οι δείκτες αξιοπιστίας α του Cronbach κυμαίνονταν από.481 έως.938 και πιο συγκεκριμένα: Τρυφερότητα/Στοργή (α =.729), Απόρριψη (α =.938), Αντιστροφή Ρόλων (α =.594), Ισορροπία/Συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας (α =.481), Απόρριψη των εμπειριών δεσμού (α =.532), Ευαλωτότητα (α =.663), Θυμός (α =.927) και Κλίμακα έλλειψης μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες (α =.518). 69

71 Οι συμμετέχοντες Στην έρευνα συμμετείχαν συνολικά 65 ζευγάρια. O μέσος όρος ηλικίας των ανδρών ήταν 29.6 έτη (Εύρος: έτη, T.A. = 2.4) και ο μέσος όρος ηλικίας των γυναικών ήταν 28.1 έτη (Εύρος: έτη, T.A. = 3.0). Στον Πίνακα 1 παρουσιάζεται αναλυτικά η σύνθεση του δείγματος ως προς το φύλο και την ηλικία. Πίνακας 1 Κατανομή των συμμετεχόντων ως προς το φύλο και την ηλικία Ηλικία Άνδρες (%) Γυναίκες (%) Σύνολο (%) έτη έτη έτη Σύνολο Σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση των συμμετεχόντων, η κατανομή της συχνότητας στις δύο κατηγορίες οικογενειακής κατάστασης δείχνει ότι τo μεγαλύτερο ποσοστό εντάσσεται στην κατηγορία «έγγαμος» (37 ζευγάρια, δηλαδή το 56.9% του συνόλου του δείγματος). Επιπλέον, 28 ζευγάρια (43.1%) εντάσσονται στην κατηγορία «άγαμος με από κοινού συμβίωση». Στον Πίνακα 2 παρουσιάζεται η σύνθεση του δείγματος ως προς την οικογενειακή κατάσταση. Πίνακας 2 Οικογενειακή κατάσταση των συμμετεχόντων Οικογενειακή κατάσταση Ν % Έγγαμος/η Άγαμος/η με από κοινού συγκατοίκηση Σύνολο

72 Όσον αφορά την εκπαίδευση δημιουργήθηκαν 3 κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία καταχωρήθηκαν τα άτομα που είχαν εκπαίδευση διάρκειας 9 ετών (Γυμνάσιο) και τα άτομα που είχαν εκπαίδευση διάρκειας 12 ετών (Λύκειο). Στη δεύτερη κατηγορία κατατάχθηκαν οι συμμετέχοντες που αποφοίτησαν από Τεχνική Σχολή και οι συμμετέχοντες με τριτοβάθμια εκπαίδευση διάρκειας 16 ετών (ΤΕΙ). Στην τρίτη κατηγορία εντάχθηκαν όσοι είχαν πανεπιστημιακή εκπαίδευση διάρκειας 16 ετών (ΑΕΙ) και όσοι είχαν μεταπτυχιακές ή διδακτορικές σπουδές, δηλαδή εκπαίδευση διάρκειας 18 ετών και άνω. Πιο αναλυτικά, 14 (21.5%) άνδρες είχαν απολυτήριο γυμνασίου ή λυκείου, 29 (44.6%) ήταν απόφοιτοι τεχνικής σχολής (ΟΑΕΔ ή ΙΕΚ) ή ΤΕΙ, και 20 (30.7%) είχαν πτυχίο ΑΕΙ ή μεταπτυχιακό/διδακτορικό δίπλωμα. Αντιστοίχως, 10 γυναίκες (15.4%) είχαν απολυτήριο γυμνασίου ή λυκείου, 24 (36.9%) ήταν απόφοιτοι τεχνικής σχολής (ΟΑΕΔ ή ΙΕΚ) ή είχαν πτυχίο ΤΕΙ, και 30 (46.1%) ήταν απόφοιτοι ΑΕΙ ή είχαν μεταπτυχιακό/διδακτορικό τίτλο. Επειδή κάποιοι από τους συμμετέχοντες δεν συμπλήρωσαν όλες τις πληροφορίες στο φύλλο δημογραφικών στοιχείων, λείπουν τα δεδομένα για την εκπαίδευση 2 ανδρών και 1 γυναίκας. Στον Πίνακα 3 παρουσιάζεται η σύνθεση του δείγματος ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης των ανδρών και των γυναικών. Πίνακας 3 Κατανομή των συμμετεχόντων ως προς την εκπαίδευση Εκπαίδευση Άνδρες (%) Γυναίκες (%) Σύνολο (%) Γυμνάσιο/Λύκειο Τεχνική Σχολή/ΤΕΙ ΑΕΙ/Μετ-Διδ Σύνολο

73 Αναφορικά με την απασχόληση των ανδρών, 57 άνδρες (87.7%) δήλωσαν ότι εργάζονταν ενώ 8 (12.3%) δήλωσαν ότι ήταν άνεργοι. Συνολικά, οι άνδρες του δείγματος εργάζονταν κατά μέσο όρο 8.8 έτη (Εύρος: 0-18 έτη, T.A. = 4.5). Όσον αφορά την απασχόληση των γυναικών, 4 γυναίκες (6.2%) δήλωσαν ότι ήταν φοιτήτριες, 41 (63.1%) ανέφεραν ότι εργάζονταν ενώ 20 (30.8%) δήλωσαν ότι ήταν άνεργες. Συνολικά, οι γυναίκες του δείγματος εργάζονταν κατά μέσο όρο 6.1 έτη (Εύρος: 0-13 έτη, Τ.Α. = 3.5). Επειδή κάποιοι συμμετέχοντες παρέλειψαν να συμπληρώσουν ορισμένες πληροφορίες στο φύλλο δημογραφικών στοιχείων, λείπουν τα δεδομένα που αφορούν τα συνολικά χρόνια εργασίας 8 ανδρών και 5 γυναικών. Στον Πίνακα 4 παρουσιάζεται η κατανομή των συμμετεχόντων ως προς την απασχόληση/επαγγελματική τους ιδιότητα και τα συνολικά χρόνια εργασίας. Πίνακας 4 Κατανομή των συμμετεχόντων ως προς την απασχόληση και τα συνολικά χρόνια εργασίας Απασχόληση και συνολικά χρόνια εργασίας Άνδρες (%) Γυναίκες (%) Απασχόληση: Φοιτητής Εργαζόμενος Άνεργος Σύνολο Συνολικά χρόνια εργασίας: Μέχρι 5 χρόνια Από 6-10 χρόνια Πάνω από 10 χρόνια Σύνολο Το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο των ζευγαριών, όπως προκύπτει συνδυάζοντας τα δεδομένα από το μορφωτικό επίπεδο και την απασχόληση (Πίνακες 3-4), ήταν μέσο προς υψηλό. 72

74 Όσον αφορά τη διάρκεια σχέσης, κοινής συμβίωσης και γάμου ο μέσος όρος της διάρκειας της σχέσης των ζευγαριών ήταν 5.4 έτη (Εύρος: 0-14, Τ.Α. = 3.3), ο μέσος όρος της διάρκειας της κοινής τους συμβίωσης ήταν 2.7 έτη (Εύρος: 0-10, Τ.Α. = 2.5) και ο μέσος όρος της διάρκειας του γάμου τους ήταν 1.5 έτη (Εύρος: 0-10, Τ.Α. = 2.4). Επειδή κάποιοι συμμετέχοντες παρέλειψαν να συμπληρώσουν κάποιες από τις πληροφορίες στο φύλλο δημογραφικών στοιχείων, λείπουν τα δεδομένα που αφορούν τη διάρκεια της σχέσης και κοινής συμβίωσης 1 ζευγαριού. Στον Πίνακα 5 παρουσιάζονται αναλυτικά τα δημογραφικά χαρακτηριστικά όσον αφορά τη διάρκεια της σχέσης, τη διάρκεια της από κοινού συμβίωσης και τη διάρκεια του γάμου των συμμετεχόντων. Πίνακας 5 Διάρκεια σχέσης, συμβίωσης και γάμου ζευγαριών Ν (%) Διάρκεια σχέσης: Μέχρι 4 έτη Από 5-9 έτη Πάνω από 9 έτη Διάρκεια συμβίωσης: Μέχρι 3 έτη Από 4-7 έτη Πάνω από 7 έτη Διάρκεια γάμου: Κάτω από 1 έτος Από 1-5 έτη Πάνω από 5 έτη Όσον αφορά την ύπαρξη παιδιών, 43 ζευγάρια (66.2%) δήλωσαν ότι δεν είχαν παιδιά. Από τα ζευγάρια που είχαν παιδιά, 16 ζευγάρια (24.6%) είχαν ένα παιδί και 6 ζευγάρια (9.2%) είχαν δύο ή τρία παιδιά. Στον Πίνακα 6 παρουσιάζεται η σύνθεση του δείγματος με βάση την παρουσία και τον αριθμό των παιδιών στην οικογένεια. 73

75 Πίνακας 6 Ύπαρξη και αριθμός παιδιών Ν % Ζευγάρια χωρίς παιδιά Ζευγάρια με 1 παιδί Ζευγάρια με 2 + παιδιά Σύνολο Σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση των γονέων των ανδρών συμμετεχόντων, οι γονείς 52 ατόμων (80%) ζούσαν μαζί, οι γονείς 5 ατόμων (7.7%) είχαν χωρίσει ενώ 8 άτομα (12.3%) δήλωσαν ότι ο ένας γονέας τους απεβίωσε. Αντιστοίχως, σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση των γονέων των γυναικών συμμετεχόντων, οι γονείς 55 ατόμων (84.6%) ζούσαν μαζί, οι γονείς 6 ατόμων (9.2%) είχαν χωρίσει ενώ 4 άτομα (6.2%) δήλωσαν ότι ο ένας γονέας τους απεβίωσε. Στον Πίνακα 7 παρουσιάζεται η σύνθεση του δείγματος με βάση την οικογενειακή κατάσταση των γονέων των ανδρών και των γυναικών. Πίνακας 7 Οικογενειακή κατάσταση των γονέων των συμμετεχόντων Άνδρες (%) Γυναίκες (%) Σύνολο (%) Οι γονείς ζούνε μαζί Οι γονείς έχουν χωρίσει Θάνατος του ενός γονέα Σύνολο

76 ΜΕΘΟΔΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Μετάφραση και προσαρμογή των ερωτηματολογίων Η συλλογή των δεδομένων έγινε με τη χρήση ερωτηματολογίων αυτοαναφοράς. Τα δύο από τα τρία ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα ήταν ήδη μεταφρασμένα (Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις και Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής). Το τρίτο ερωτηματολόγιο (Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή) αποδόθηκε στην ελληνική γλώσσα ύστερα από εφαρμογή της διαδικασίας ευθείας και αντίστροφης μετάφρασης και κατόπιν εντατικής δουλειάς και συνεχών διορθώσεων. Η μετάφραση και απόδοση του ερωτηματολογίου στα ελληνικά έγινε από τη συγγραφέα της παρούσας έρευνας. Ερωτηματολόγια αξιολόγησης 1) Ερωτηματολόγιο για τα δημογραφικά στοιχεία. Πιο αναλυτικά ζητήθηκε από τα ζευγάρια να συμπληρώσουν στοιχεία για την ηλικία, την εκπαίδευση και την επαγγελματική κατάσταση. Επιπλέον, ρωτήθηκαν για την οικογενειακή τους κατάσταση, τη διάρκεια της σχέσης τους, τη διάρκεια της κοινής τους συμβίωσης ή του γάμου τους, καθώς και για τον αριθμό των παιδιών τους (βλ. Παράρτημα σελ. 165). 2) Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (Lichtenstein & Cassidy, 1991). Το Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (Perceptions of Adult Attachment Questionnaire, PAAQ, Lichtenstein & Cassidy, 1991) είναι ένα ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς που κατασκευάστηκε με σκοπό την αξιολόγηση τριών διαστάσεων των εσωτερικευμένων αναπαραστάσεων των ενηλίκων για το δεσμό: α) των αντιλήψεων για τις πρώιμες εμπειρίες δεσμού, β) της παρούσας αξιολόγησης αναφορικά με το δεσμό και γ) της αντίληψης για την πρόσβαση στις αναμνήσεις από την παιδική ηλικία (βλ. Παράρτημα σελ ). 75

77 Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από 60 ερωτήσεις, οι οποίες βαθμολογούνται βάσει μιας πεντάβαθμης κλίμακας τύπου Likert που κυμαίνεται από την τιμή 1 (διαφωνώ απόλυτα) έως την τιμή 5 (συμφωνώ απόλυτα). Η κλίμακα των αντιλήψεων για τις πρώιμες εμπειρίες δεσμού αποτελείται από 3 υποκλίμακες: τρυφερότητα/στοργή (7 ερωτήσεις), απόρριψη (13 ερωτήσεις) και αντιστροφή ρόλων (12 ερωτήσεις). Η κλίμακα της παρούσας αντίληψης για το δεσμό αποτελείται από 4 υποκλίμακες: ισορροπία/συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας (8 ερωτήσεις), απόρριψη των εμπειριών δεσμού (6 ερωτήσεις), ευαλωτότητα (5 ερωτήσεις) και θυμός (5 ερωτήσεις). Η κλίμακα της αντίληψης όσον αφορά την πρόσβαση στις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας αποτελείται από την κλίμακα έλλειψης μνήμης των πρώιμων εμπειριών (4 ερωτήσεις). Οι βαθμολογίες σε όλες τις ερωτήσεις της κάθε υποκλίμακας αθροίζονται και υπολογίζεται ο μέσος όρος τους. Η υψηλότερη βαθμολογία σε κάθε υποκλίμακα αντανακλά την αντίληψη του υποκειμένου για τις πρώιμες εμπειρίες και την παρούσα αντίληψή του αναφορικά με το δεσμό με το πρόσωπο που του παρείχε φροντίδα. Η αξιοπιστία του ερωτηματολογίου σύμφωνα με τους κατασκευαστές του είναι α = 0.87 για την κλίμακα της τρυφερότητας/στοργής, α = 0.87 για την κλίμακα της απόρριψης, α = 0.79 για την κλίμακα της αντιστροφής ρόλων, α = 0.70 για την κλίμακα της ισορροπίας/συγχώρεσης των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας, α = 0.62 για την κλίμακα της απόρριψης των εμπειριών δεσμού σε δείγμα 247 φοιτητών και α = 0.51 σε δείγμα 123 μητέρων, α = 0.71 για την κλίμακα της ευαλωτότητας, α = 0.80 για την κλίμακα του θυμού και τέλος α = 0.90 για την κλίμακα της έλλειψης μνήμης των πρώιμων εμπειριών σε δείγμα 247 φοιτητών και α = 0.94 σε δείγμα 123 μητέρων. 76

78 Το Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή εμφανίζει μέτρια έως υψηλή συσχέτιση με τις εννοιολογικά παρόμοιες 3 υποκλίμακες αξιολόγησης των εμπειριών δεσμού κατά την παιδική ηλικία (υποκλίμακα τρυφερότητας/στοργής, απόρριψης, αντιστροφής ρόλων) καθώς και με τις 3 υποκλίμακες της τωρινής αξιολόγησης για το δεσμό με τους γονείς (υποκλίμακα θυμού, απόρριψης των εμπειριών δεσμού, απουσίας μνήμης των πρώιμων εμπειριών) της Συνέντευξης για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή, με τις συσχετίσεις να κυμαίνονται από r = 0.43 έως r = 0.63 με εξαίρεση την κλίμακα της αντιστροφής ρόλων (r = 0.10) και την κλίμακα της απόρριψης (r = 0.13). Το ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε ελληνικό δείγμα. Ωστόσο, έχει χρησιμοποιηθεί σε έρευνες του εξωτερικού. Για παράδειγμα, χρησιμοποιήθηκε σε έρευνα που εξέταζε τη σύνδεση μεταξύ των χαρακτηριστικών της μητέρας, των μεταβλητών πλαισίου και του δεσμού μητέρας-βρέφους (Huth-Bocks, Levendosky, Bogart, & von Eye, 2004). Επιπλέον, έχει χρησιμοποιηθεί για τη μελέτη της σύνδεσης μεταξύ των αντιλήψεων των ατόμων, που παρέχουν φροντίδα στο παιδί (εκτός των γονέων του), για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα και της ευαίσθητης παροχής φροντίδας (Schaack, 2011). Το ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί στην παρούσα έρευνα, καθώς θεωρήθηκε ότι είναι εννοιολογικά πιο κοντά στη Συνέντευξη για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή, η οποία χρησιμοποιείται κατά κόρον σε μελέτες του εξωτερικού. 3) Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις (Brennan et al., 1998). Το Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις (Experiences in Close Relationships Inventory, ECR, Brennan, Clark & Shaver, 1998) αποτελεί ένα εργαλείο μέτρησης των διαστάσεων και των τύπων του δεσμού προς τους/τις ερωτικούς/ές συντρόφους (βλ. Παράρτημα σελ ). Εξετάζει συμπεριφορές όπως είναι το μοίρασμα προσωπικών σκέψεων, συναισθημάτων, ανησυχιών και προβλημάτων, καθώς και η συμπεριφορά εξάρτησης από το/τη σύντροφο. 77

79 Πρόκειται για ένα ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς που αποτελείται από 36 ερωτήσεις, οι οποίες αντανακλούν το πώς νιώθει κανείς για τις ερωτικές του σχέσεις. Οι απαντήσεις βαθμολογούνται βάσει μιας εφτάβαθμης κλίμακας τύπου Likert που εκτείνεται από την τιμή 1 (διαφωνώ απόλυτα) έως την τιμή 7 (συμφωνώ απόλυτα). Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από 2 κύριες διαστάσεις: α) Άγχος (18 προτάσεις) και β) Αποφυγή (18 προτάσεις), οι οποίες συνδυαστικά συνθέτουν τους τέσσερις τύπους δεσμού. Η διάσταση του άγχους αφορά την έντονη ενασχόληση με τις σχέσεις καθώς και το φόβο απόρριψης και εγκατάλειψης λόγω συχνών και υπερβολικών απαιτήσεων για έκφραση συναισθήματος και εμπλοκή του/της συντρόφου στη σχέση. Η διάσταση της αποφυγής αφορά στη δυσκολία προσέγγισης και εμπιστοσύνης του/της συντρόφου, καθώς και σε δυσκολίες με την έκφραση εγγύτητας και εξάρτησης από τον άλλο. Από το σύνολο των ερωτήσεων οι 10 έχουν αντίστροφη βαθμολογία και οι δύο διαστάσεις (άγχος και αποφυγή) προκύπτουν από το άθροισμα των αντίστοιχων ερωτήσεων. Οι τέσσερις τύποι δεσμού (ασφαλής, εμμονής, αποφυγής/απορριπτικός, αποφυγής-φοβικού τύπου) προκύπτουν με βάση υπολογισμούς που έγιναν με τη χρήση συντελεστών ταξινόμησης (Fisher s linear discriminant functions). Οι συντελεστές αυτοί βασίστηκαν σε δείγμα 1082 ατόμων (N= 1082) και έχουν δημοσιευτεί μαζί με το εργαλείο μέτρησης. Τα άτομα κατηγοριοποιούνται σε έναν από τους τέσσερις τύπους δεσμού, όταν η βαθμολογία τους στον έναν τύπο ξεπερνάει το άθροισμα της βαθμολογίας τους στις τρεις υπόλοιπες κατηγορίες δεσμού. Το ερωτηματολόγιο έχει χρησιμοποιηθεί σε ένα ευρύ πεδίο ερευνών που μελετούν το δεσμό στις ερωτικές σχέσεις κατά την ενήλικη ζωή και παρουσιάζει ικανοποιητικά ψυχομετρικά χαρακτηριστικά. Η αξιοπιστία του σύμφωνα με τους κατασκευαστές του είναι για τη διάσταση της αποφυγής α = 0.94 και για τη διάσταση του άγχους α = 0.91 (Bartholomew & Shaver, Brennan, Clark & Shaver, 1998). 78

80 Το Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλές έρευνες που διεξήχθησαν στην Ελλάδα. Για παράδειγμα, χρησιμοποιήθηκε σε έρευνα που διερευνούσε τους τύπους του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις και τις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας φοιτητών πανεπιστημίου (Vorria, Vairami, Gialaouzidis, Kotroni, Koutra, Markou, Matri, & Pantoleon, 2007). Το ερωτηματολόγιο επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί και στην παρούσα έρευνα, καθώς αξιολογεί τον τύπο του δεσμού που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις με βάση τις δύο διαστάσεις, της αποφυγής και του άγχους, οι οποίες συνδέονται με το μοντέλο για τον άλλον (ανταπόκριση του άλλου) και το μοντέλο για τον εαυτό (αποτελεσματικότητα και αξία του εαυτού) αντίστοιχα, έτσι όπως διατυπώθηκαν για πρώτη φορά από το Bowlby (1982/69). 4) Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής (Spanier, 1976). Η Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής (Dyadic Adjustment Scale, DAS, Spanier, 1976) είναι ένα ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς, το οποίο αποτελείται από 32 προτάσεις. Εξετάζει τη διαδικασία προσαρμογής στο γάμο και στη σχέση γενικότερα. Ο/Η κάθε ερωτώμενος/η καλείται να δηλώσει την απάντηση εκείνη που αντιπροσωπεύει καλύτερα τη σχέση του με το/τη σύντροφό του (βλ. Παράρτημα σελ ). Η Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής μετρά 4 διαστάσεις της συζυγικής ή συντροφικής προσαρμογής. Οι διαστάσεις αυτές, οι οποίες αποτελούν και τις 4 επιμέρους υποκλίμακες του ερωτηματολογίου, είναι οι εξής: κλίμακα δυαδικής συναίνεσης (13 προτάσεις για το βαθμό συμφωνίας ή διαφωνίας μεταξύ των συντρόφων σε μία σειρά ζητημάτων όπως οικονομικά, θρησκείας, νοικοκυριού, φίλων, κτλ.), κλίμακα δυαδικής ικανοποίησης (10 προτάσεις σχετικά με τη συνολική ευτυχία και ικανοποίηση σε αντιδιαστολή με τη συχνότητα των συγκρούσεων και τη σκέψη για λήξη της σχέσης), κλίμακα δυαδικής συνοχής (5 προτάσεις σχετικά με την από κοινού συμμετοχή σε δραστηριότητες όπως εξωτερικά ενδιαφέροντα και συζητήσεις) και κλίμακα έκφρασης στοργής (4 προτάσεις σχετικά με τη σεξουαλική δραστηριότητα, την αγάπη και την έκφραση στοργής και τρυφερότητας). 79

81 Η βαθμολογία για την πλειοψηφία των προτάσεων κυμαίνεται από 0 (αρνητικό) έως 5 (θετικό). Η πρόταση 31 βαθμολογείται από 0 έως 6, οι προτάσεις 23 και 24 από 0 έως 4 και οι προτάσεις 29 και 30 από 0 έως 1. Έτσι, η βαθμολογία της κλίμακας κυμαίνεται από 0 έως 151. Μια υψηλή βαθμολογία υποδηλώνει μια θετική στάση και εκτίμηση της συζυγικής ή συντροφικής σχέσης. Η αξιοπιστία του ερωτηματολογίου σύμφωνα με τους κατασκευαστές του είναι α = 0.96 για τη συνολική δυαδική προσαρμογή, α = 0.90 για την κλίμακα δυαδικής συναίνεσης, α = 0.94 για την κλίμακα δυαδικής ικανοποίησης, α = 0.86 για την κλίμακα δυαδικής συνοχής και α = 0.73 για την κλίμακα έκφρασης στοργής. Η Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής επιλέχθηκε για τους σκοπούς της συγκεκριμένης έρευνας ανάμεσα σε άλλα εργαλεία μέτρησης της ικανοποίησης από τη σχέση, όπως είναι για παράδειγμα η Κλίμακα Συζυγικής Ικανοποίησης των Locke και Wallace (1959). Παρά το γεγονός ότι έχει δεχτεί κριτική, έχει ευρέως χρησιμοποιηθεί σε ποικίλες έρευνες τόσο επιδημιολογικού όσο και κλινικού χαρακτήρα. Η Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής έχει χρησιμοποιηθεί και σε έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκε σε έρευνα που εξέταζε τους οικογενειακούς παράγοντες που επηρεάζουν τις φιλικές σχέσεις των παιδιών σχολικής ηλικίας, στην οποία αξιολογήθηκε με την Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής η ικανοποίηση των μητέρων από τη σχέση με το σύζυγό τους (Βαϊράμη, 2005). Στην παρούσα έρευνα επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο έναντι άλλων εργαλείων αξιολόγησης, τα οποία εξετάζουν την ποιότητα της σχέσης μέσα από τη μελέτη των συγκρούσεων μεταξύ των μελών του ζευγαριού, καθώς στόχος ήταν η αξιολόγηση της ποιότητας της σχέσης του ζευγαριού μέσα από τις θετικές έννοιες της προσαρμογής και της ικανοποίησης από τη σχέση. 80

82 Διαδικασία συλλογής δεδομένων Η έρευνα διεξήχθη από το Νοέμβριο του 2012 μέχρι τον Ιανουάριο του Προηγήθηκε προκαταρκτική έρευνα το Σεπτέμβριο του Τα ζευγάρια που συμμετείχαν στην έρευνα ήταν συγγενικά και φιλικά ζευγάρια γνωστών και φιλικών προσώπων της ερευνήτριας. Όλα τα ζευγάρια ενημερώθηκαν με προφορική και γραπτή αναφορά για το σκοπό και τη διαδικασία της έρευνας. Ζητήθηκε από τα ζευγάρια να συμπληρώσουν μια σειρά ερωτηματολογίων που αφορούσαν τις στενές διαπροσωπικές σχέσεις και τη σχέση με το/τη σύντροφό τους. Ο χρόνος συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων για το κάθε μέλος του ζευγαριού κυμαινόταν από λεπτά. Η σειρά συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων ήταν η ίδια για όλο το δείγμα και όχι τυχαιοποιημένη. Στα ζευγάρια δόθηκαν σε φάκελο 4 ερωτηματολόγια προς συμπλήρωση. Πρώτο στη σειρά ήταν το Ερωτηματολόγιο που αφορούσε μια σειρά από κλειστές και ανοιχτές ερωτήσεις για τα δημογραφικά χαρακτηριστικά. Δεύτερο στη σειρά ακολουθούσε το Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (Perceptions of Adult Attachment Questionnaire, PAAQ, Lichtenstein & Cassidy, 1991) και τρίτο έπονταν το Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις (Experiences in Close Relationships Inventory, ECR, Brennan, Clark & Shaver, 1998). Η συλλογή του υλικού έκλεινε με το τέταρτο και τελευταίο ερωτηματολόγιο, που ήταν η Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής (Dyadic Adjustment Scale, DAS, Spanier, 1976). Πριν τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων διευκρινίστηκε στα ζευγάρια ότι ήταν ελεύθερα να σταματήσουν τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων, εάν κάτι τους δυσκόλευε. Επιπλέον, δόθηκε έμφαση στη σημασία της ανεξάρτητης συμπλήρωσης των ερωτηματολογίων και στη σημαντικότητα των ειλικρινών απαντήσεων. 81

83 Στην πρώτη σελίδα του ερωτηματολογίου σημειώθηκε ένας κωδικός, καθώς τα ερωτηματολόγια ήταν ανώνυμα. Σε κάθε άτομο αντιστοιχούσε ένας κωδικός και ο ίδιος κωδικός αντιστοιχούσε και στο άλλο μέλος του ζευγαριού. Επιλέχθηκε να σημειωθεί ο κωδικός μετά την τοποθέτηση στο φάκελο και παραλαβή των ερωτηματολογίων από τα ζευγάρια, για να διατηρηθεί το απόρρητο. Διαβεβαιώσαμε το κάθε ζευγάρι ότι οι απαντήσεις στα ερωτηματολόγια ήταν εμπιστευτικές και απόρρητες και ότι πρόσβαση στα δεδομένα θα είχε μόνο η ερευνήτρια. Ο χρόνος συλλογής του υλικού διήρκησε δύο μήνες. Τα ερωτηματολόγια μοιράζονταν στα ζευγάρια μέσω φίλων της ερευνήτριας και με τον ίδιο τρόπο επεστράφησαν στην ερευνήτρια. Τα ερωτηματολόγια δόθηκαν στα ζευγάρια για συμπλήρωση στο σπίτι. Συνεπώς, δεν μπορούσε να ελεγχθεί εάν τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν με τη σειρά που πρότεινε η ερευνήτρια καθώς και εάν συμπληρώθηκαν και από τα δύο μέλη του ζευγαριού. Τα ζευγάρια ενημερώνονταν ότι είχαν μία εβδομάδα στη διάθεσή τους για να επιστρέψουν τα ερωτηματολόγια συμπληρωμένα. Το ποσοστό επιστροφής των ερωτηματολογίων ήταν 68% (65 ζευγάρια), 20 ζευγάρια δεν επέστρεψαν συμπληρωμένα τα ερωτηματολόγια, 2 ερωτηματολόγια δεν συμπληρώθηκαν σωστά, 8 ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν μόνο από τη γυναίκα και 1 συμπληρώθηκε μόνο από τον άνδρα. Συνεπώς, τα δεδομένα από τα ερωτηματολόγια αυτά δεν χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα. 82

84 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 83

85 Εισαγωγή Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης. Στο πρώτο μέρος θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα που αφορούν τα ψυχομετρικά χαρακτηριστικά των κλιμάκων. Στο δεύτερο μέρος θα παρουσιαστούν οι αναλύσεις που αφορούν τις βασικές υποθέσεις της έρευνας. Ειδικότερα, θα παρουσιαστούν αναλύσεις δεδομένων που αφορούν στη διερεύνηση: (α) των σχέσεων μεταξύ των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα και του τύπου του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις, (β) των σχέσεων μεταξύ του τύπου του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις και της ποιότητας της σχέσης και (γ) τη διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης. Στο Παράρτημα παρουσιάζονται τα στοιχεία περιγραφικής στατιστικής (μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις) για τις αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα, τις διαστάσεις του άγχους και της αποφυγής και την προσαρμογή στη σχέση (βλ. σελ ). Επιπλέον, παρουσιάζονται οι συσχετίσεις μεταξύ των αντιλήψεων των ανδρών για το δεσμό με τη μητέρα και των αντιλήψεων των γυναικών για το δεσμό με τη μητέρα, οι συσχετίσεις μεταξύ των διαστάσεων της αποφυγής και του άγχους (βλ. σελ ), καθώς και οι συσχετίσεις μεταξύ των επιμέρους διαστάσεων της δυαδικής προσαρμογής των ανδρών και των γυναικών (βλ. σελ ). Οι αναλύσεις έγιναν με το στατιστικό πακέτο SPSS 20.0 και με κριτήριο στατιστικής σημαντικότητας p<.05. Στο πρώτο μέρος για τoν υπολογισμό της αξιοπιστίας των κλιμάκων χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης αξιοπιστίας α του Cronbach. Στη συνέχεια για τον έλεγχο των βασικών υποθέσεων της έρευνας έγιναν πιο σύνθετες αναλύσεις με μονοπαραγοντικές αναλύσεις διακύμανσης, πολλαπλές αναλύσεις παλινδρόμησης με τη μέθοδο «κατά βήμα» καθώς και αναλύσεις λογαριθμικής παλινδρόμησης. 84

86 Ψυχομετρικά χαρακτηριστικά των κλιμάκων Στις κλίμακες που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα έγινε έλεγχος αξιοπιστίας. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν αναλυτικά για την κάθε κλίμακα τα δεδομένα που αφορούν την αξιοπιστία. Ωστόσο, δεν πραγματοποιήθηκε έλεγχος παραγοντικής ανάλυσης (factor analysis) κανενός από τα ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν στη βασική έρευνα λόγω του χαμηλού αριθμού των συμμετεχόντων. 1) «Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (PAAQ)» των Lichtenstein & Cassidy, 1991 Μετρήσεις αξιοπιστίας Η εσωτερική αξιοπιστία του ερωτηματολογίου υπολογίστηκε με τον συντελεστή α του Cronbach. Ο συντελεστής α ήταν για τις περισσότερες υποκλίμακες ικανοποιητικός και ανάλογος με τις τιμές που δίνονται από τους κατασκευαστές του αλλά και με μετρήσεις αξιοπιστίας άλλων ερευνών, όπου χρησιμοποιήθηκε το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο (Huth-Bocks, Levendosky, Bogat, & von Eye, 2004). Ο συντελεστής α για την κάθε υποκλίμακα είχε ως εξής: Τρυφερότητα/Στοργή α =.689 για τους άνδρες και α =.796 για τις γυναίκες, Απόρριψη α =.858 για τους άνδρες και α =.847 για τις γυναίκες, Αντιστροφή ρόλων α =.786 για τους άνδρες και α =.765 για τις γυναίκες, Ευαλωτότητα α =.680 για τους άνδρες και α =.666 για τις γυναίκες, Ισορροπία/Συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας α =.452 για τους άνδρες και α =.547 για τις γυναίκες, Θυμός α =.789 για τους άνδρες και α =.670 για τις γυναίκες, Απόρριψη των εμπειριών δεσμού α =.502 για τους άνδρες και α =.515 για τις γυναίκες, Κλίμακα έλλειψης μνήμης των πρώιμων εμπειριών α =.773 για τους άνδρες και α =.820 για τις γυναίκες. 85

87 2) «Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις (ECR)» των Brennan et al., 1998 Μετρήσεις αξιοπιστίας Η εσωτερική αξιοπιστία του ερωτηματολογίου υπολογίστηκε με τον συντελεστή α του Cronbach. Ο συντελεστής α ήταν για την κάθε υποκλίμακα ικανοποιητικός και ανάλογος με τις τιμές που δίνονται από τους κατασκευαστές του και με μετρήσεις αξιοπιστίας άλλων ερευνών, όπου χρησιμοποιήθηκε το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο (Land, Rochlen, & Vaughn, Miga,Hare, Allen, & Manning, 2010). Ο συντελεστής α για την κάθε υποκλίμακα είχε ως εξής: Αποφυγή α =.875 για τους άνδρες και α =.894 για τις γυναίκες, Άγχος α =.894 για τους άνδρες και α =.900 για τις γυναίκες. Στον Πίνακα 8 παρουσιάζεται η κατανομή των συμμετεχόντων της παρούσας έρευνας στους τέσσερις τύπους δεσμού με βάση το Ερωτηματολόγιο Εμπειριών στις Διαπροσωπικές Σχέσεις (Brennan et al., 1998). Πίνακας 8 Κατανομή των ατόμων στους τέσσερις τύπους δεσμού προς τους/τις ερωτικούς/ές συντρόφους με βάση το ECR Τύπος δεσμού Άνδρες (%) Γυναίκες (%) Σύνολο Ασφαλής τύπος Απορριπτικός τύπος Έμμονος τύπος Φοβικός τύπος Σύνολο Σύμφωνα με τον Πίνακα 8 οι άνδρες είχαν ασφαλή δεσμό σε ποσοστό 33.8% και δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό σε ποσοστό 12.3% ενώ οι γυναίκες είχαν ασφαλή δεσμό σε ποσοστό 26.2% και δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό σε ποσοστό 1.5%. Οι γυναίκες είχαν δεσμό τύπου εμμονής σε ποσοστό 47.7% ενώ οι άνδρες είχαν δεσμό τύπου εμμονής σε ποσοστό 29.2%. 86

88 Όσον αφορά το δεσμό φοβικού τύπου τα ποσοστά για τους άνδρες και τις γυναίκες δεν διέφεραν (24.6%). Φαίνεται ότι στην παρούσα έρευνα τα ποσοστά του δεσμού τύπου εμμονής στους άνδρες και στις γυναίκες ήταν αρκετά υψηλά σε σχέση με το αναμενόμενο ποσοστό (περίπου 20%). Προκειμένου να διερευνηθεί εάν η διαφορά μεταξύ των δύο φύλων στους δύο τύπους δεσμού (ασφαλής-ανασφαλής) ήταν στατιστικώς σημαντική, εφαρμόστηκε το στατιστικό κριτήριο McNemar. Στον Πίνακα 9 παρουσιάζεται η κατανομή των ατόμων συνδυαστικά στους δύο τύπους δεσμού. Πίνακας 9 Κατανομή των δύο φύλων ως προς τους δύο τύπους δεσμού Τύποι δεσμού f % Ασφαλής δεσμός άνδρα-γυναίκας Ασφαλής δεσμός άνδρα/ανασφαλής δεσμός γυναίκας Ανασφαλής δεσμός άνδρα-γυναίκας Ανασφαλής δεσμός άνδρα/ασφαλής δεσμός γυναίκας Σύνολο Η διαφορά κατανομής του ασφαλούς και ανασφαλούς δεσμού στα δύο φύλα δεν ήταν στατιστικώς σημαντική (p =.302). Επομένως, δεν εντοπίστηκαν διαφορές φύλου ως προς τους δύο τύπους δεσμού (ασφαλής-ανασφαλής). 87

89 3) «Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής (DAS)» του Spanier, 1976 Μετρήσεις αξιοπιστίας Η εσωτερική αξιοπιστία του ερωτηματολογίου υπολογίστηκε με τον συντελεστή α του Cronbach. Από την ανάλυση προέκυψε ότι η συνολική κλίμακα διέθετε παραδεκτή και υψηλή εσωτερική αξιοπιστία ανάλογη άλλων ερευνών (Crowell, Treboux, & Brockmeyer, Möller, Hwang, & Wickberg, 2006). Ο συντελεστής α για τη συνολική κλίμακα είχε ως εξής: α =.882 για τους άνδρες και α =.806 για τις γυναίκες. Οι συντελεστές α για την κάθε υποκλίμακα ήταν: υποκλίμακα δυαδικής συναίνεσης α =.823 για τους άνδρες και α =.593 για τις γυναίκες, υποκλίμακα δυαδικής ικανοποίησης α =.746 για τους άνδρες και α =.638 για τις γυναίκες, υποκλίμακα συνοχής α =.742 για τους άνδρες και α =. 639 για τις γυναίκες, υποκλίμακα έκφρασης στοργής α =.483 για τους άνδρες και α =.449 για τις γυναίκες. Έλεγχος Υποθέσεων 1) Η επίδραση των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις Σύμφωνα με την πρώτη υπόθεση αναμενόταν ότι οι αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα θα σχετίζονταν με τον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις. Για να ελεγχθεί εάν οι αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα σχετίζονταν με το δεσμό που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις, εφαρμόστηκε η ανάλυση λογαριθμικής παλινδρόμησης (logistic regression). Τα αποτελέσματα των αναλύσεων έδειξαν ότι μία από τις οχτώ μεταβλητές των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα (τρυφερότητα/στοργή, απόρριψη, αντιστροφή ρόλων, ισορροπία/συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας, απόρριψη των εμπειριών δεσμού, ευαλωτότητα, θυμός, έλλειψη μνήμης των πρώιμων εμπειριών) αποτέλεσε προβλεπτικό παράγοντα του τύπου του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις για τους άνδρες και δύο μεταβλητές των αντιλήψεων των γυναικών για το δεσμό με τη μητέρα τους προέβλεπαν τον τύπο του δεσμού τους στις ερωτικές σχέσεις. 88

90 Η ευαλωτότητα αποτελούσε θετικό παράγοντα πρόβλεψης του τύπου του δεσμού των ανδρών στις ερωτικές σχέσεις (β = 1.333, p =.010, R 2 =.170). Οι άνδρες που ένιωθαν ότι επηρεάζονταν συναισθηματικά από τις αρνητικές απόψεις της μητέρας τους για τους ίδιους καθώς και από τις δικές της συναισθηματικές δυσκολίες, είχαν ανασφαλή δεσμό στην ερωτική τους σχέση. Ο παράγοντας της ευαλωτότητας ερμήνευε το 17% της συνολικής διακύμανσης των τιμών του τύπου του δεσμού (ασφαλής/ανασφαλής) στις ερωτικές σχέσεις. Όσον αφορά τις γυναίκες, τα αποτελέσματα των αναλύσεων έδειξαν ότι η ευαλωτότητα αποτελούσε θετικό προβλεπτικό παράγοντα του ανασφαλούς τύπου του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις (β = 3.825, p =.001, R 2 =.488). Οι γυναίκες που αισθάνονταν απογοητευμένες και στεναχωρημένες από την κριτική που τους ασκούσε η μητέρα τους καθώς και από την περιστασιακή μη στοργική συμπεριφορά της, είχαν ανασφαλή δεσμό με το σύντροφό τους. Ο παράγοντας αυτός ερμήνευε το 48.8% της διασποράς των τιμών του τύπου του δεσμού (ασφαλής/ανασφαλής) στις ερωτικές σχέσεις. Σε ότι αφορά τον τύπο του δεσμού των γυναικών στις ερωτικές σχέσεις προβλεπόταν, επίσης, από τον παράγοντα της απόρριψης. Η απόρριψη των γυναικών από τη μητέρα τους αποτελούσε σημαντικό θετικό παράγοντα πρόβλεψης του ανασφαλούς δεσμού στην ερωτική τους σχέση (β = 2.277, p =.022, R 2 =.587), που εξηγούσε μαζί με τον παράγοντα της ευαλωτότητας το 58.7% της διασποράς των τιμών του τύπου του δεσμού (ασφαλής/ανασφαλής). Επομένως, η υπόθεση ότι οι αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα θα συνδέονταν με τον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις επιβεβαιώθηκε για τη διάσταση της ευαλωτότητας στους άνδρες καθώς και για τις διαστάσεις της ευαλωτότητας και της απόρριψης στις γυναίκες, ενώ δεν επιβεβαιώθηκε για τις υπόλοιπες διαστάσεις των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα. 89

91 2) Η επίδραση του τύπου του δεσμού στην ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού Σύμφωνα με τη δεύτερη υπόθεση ο τύπος του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις αναμενόταν να συνδέεται με την ποιότητα της σχέσης. Για να διαπιστωθεί εάν η ποιότητα της σχέσης επηρεαζόταν από τον τύπο του δεσμού, πραγματοποιήθηκαν μονοπαραγοντικές αναλύσεις διακύμανσης (One-way ANOVA) ξεχωριστά για τους άνδρες και τις γυναίκες με ανεξάρτητη μεταβλητή τον τύπο του δεσμού και εξαρτημένες μεταβλητές τη δυαδική προσαρμογή και τις επιμέρους διαστάσεις της (δυαδική συναίνεση, έκφραση στοργής, δυαδική ικανοποίηση, δυαδική συνοχή). Στον Πίνακα 10 παρουσιάζονται αναλυτικά οι μέσοι όροι και η στατιστική σημαντικότητα των εξαρτημένων μεταβλητών, έτσι όπως διαμορφώθηκαν με βάση τους τέσσερις τύπους δεσμού. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων έδειξαν ότι ο τύπος του δεσμού των ανδρών επιδρούσε στη συνολική δυαδική προσαρμογή τους σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό F (3) = 4.259, p =.009, η 2 =.173. Το 17.3% της διακύμανσης της δυαδικής προσαρμογής οφειλόταν στη μεταβλητή του τύπου του δεσμού. Προκειμένου να δούμε τις διαφοροποιήσεις των μέσων όρων της εξαρτημένης μεταβλητής στους τέσσερις τύπους δεσμού, εφαρμόστηκε ο έλεγχος πολλαπλών συγκρίσεων Tukey (HSD). Ως προς τη δυαδική προσαρμογή, η στατιστική ανάλυση πολλαπλών συγκρίσεων έδειξε ότι οι άνδρες με ασφαλή δεσμό διαφοροποιούνταν σημαντικά από τους άνδρες με δεσμό τύπου εμμονής (p =.032) και από τους άνδρες με δεσμό φοβικού τύπου (p =.039), έχοντας μεγαλύτερη κατά μέσο όρο συνολική προσαρμογή στη σχέση. Οριακά δεν διέφεραν οι άνδρες με ασφαλή δεσμό από τους άνδρες με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό (p =.051). Ο τύπος του δεσμού των ανδρών επιδρούσε στη διάσταση της δυαδικής συναίνεσης σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό F (3) = 4.257, p =.009, η 2 =.173. Το 17.3% της διακύμανσης της εξαρτημένης μεταβλητής οφειλόταν στη μεταβλητή του τύπου του δεσμού. 90

92 Ως προς τη δυαδική συναίνεση, η στατιστική ανάλυση πολλαπλών συγκρίσεων για τη μελέτη των διαφοροποιήσεων στους μέσους όρους έδειξε ότι οι άνδρες με ασφαλή δεσμό διαφοροποιούνταν σημαντικά από τους άνδρες με δεσμό τύπου εμμονής (p =.026) και από τους άνδρες με δεσμό φοβικού τύπου (p =.014), έχοντας μεγαλύτερα κατά μέσο όρο ποσοστά στην υποκλίμακα της συναίνεσης (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο σε μία σειρά σημαντικών ζητημάτων για τη σχέση του ζευγαριού). Ο τύπος του δεσμού των ανδρών επιδρούσε στη διάσταση της έκφρασης στοργής σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό F (3) = 5.617, p =.002, η 2 =.216. Το 21.6% της διακύμανσης της έκφρασης στοργής οφειλόταν στον τύπο του δεσμού. Ως προς την έκφραση στοργής, η στατιστική ανάλυση πολλαπλών συγκρίσεων για τη μελέτη των διαφοροποιήσεων στους μέσους όρους έδειξε ότι οι άνδρες με ασφαλή δεσμό διαφοροποιούνταν σημαντικά από τους άνδρες με δεσμό τύπου εμμονής (p =.038) και από τους άνδρες με δεσμό φοβικού τύπου (p =.001), έχοντας μεγαλύτερα κατά μέσο όρο ποσοστά στην υποκλίμακα της έκφρασης στοργής (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο αναφορικά με την έκφραση των συναισθημάτων τρυφερότητας και στοργής στη σχέση). Ο τύπος του δεσμού των ανδρών είχε στατιστικώς σημαντική επίδραση στη διάσταση της δυαδικής ικανοποίησης F (3) = 4.149, p =.010, η 2 =.169. Το 16.9% της διακύμανσης της ικανοποίησης οφειλόταν στον τύπο του δεσμού. Η στατιστική ανάλυση πολλαπλών συγκρίσεων έδειξε ότι οι άνδρες με ασφαλή δεσμό διαφοροποιούνταν στατιστικώς σημαντικά από τους άνδρες με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό (p =.007), έχοντας μεγαλύτερο μέσο όρο ικανοποίησης από τη σχέση τους (βαθμός συνολικής ικανοποίησης από τη σχέση με το/τη σύντροφο). Ο τύπος του δεσμού των ανδρών δεν επιδρούσε σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό στη διάσταση της δυαδικής συνοχής (βαθμός από κοινού συμμετοχής σε διάφορες δραστηριότητες με το/τη σύντροφο). Επομένως, η υπόθεση ότι οι άνδρες που είχαν ασφαλή δεσμό θα είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής, της δυαδικής συναίνεσης, της έκφρασης στοργής και της δυαδικής ικανοποίησης, ενώ δεν επιβεβαιώθηκε για τη διάσταση της δυαδικής συνοχής. 91

93 Πίνακας 10 Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης ως προς τον τύπο του δεσμού των ανδρών Διαστάσεις Τύποι δεσμού Ασφαλής Απορριπτικός Εμμονής Φοβικός F p Μ.Ο. Μ.Ο. Μ.Ο. Μ.Ο. Δυαδική Προσαρμογή Δυαδική Συναίνεση Έκφραση στοργής Δυαδική Ικανοποίηση Τα αποτελέσματα των αναλύσεων έδειξαν ότι ο τύπος του δεσμού των γυναικών επιδρούσε στη συνολική δυαδική προσαρμογή τους σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό F (2) = 3.516, p =.036, η 2 =.103. Το 10.3% της διακύμανσης της δυαδικής προσαρμογής οφειλόταν στον τύπο του δεσμού. Δεν ήταν δυνατή όμως η εφαρμογή του ελέγχου πολλαπλών συγκρίσεων Tukey (HSD) για τη μελέτη των διαφοροποιήσεων των μέσων όρων των εξαρτημένων μεταβλητών, καθώς στον έναν τύπο δεσμού, αυτόν του δεσμού τύπου αποφυγής/απορριπτικού, κατατάχθηκε μόνο μία γυναίκα. Έτσι, εξαιρέθηκε από τις περαιτέρω αναλύσεις ο δεσμός τύπου αποφυγής/απορριπτικός και εφαρμόστηκε ο έλεγχος πολλαπλών συγκρίσεων Tukey (HSD) για τη μελέτη των διαφοροποιήσεων των μέσων όρων των εξαρτημένων μεταβλητών στους τρεις (ασφαλής, εμμονής, φοβικός) από τους τέσσερις τύπους δεσμού. 92

94 Η στατιστική ανάλυση πολλαπλών συγκρίσεων για τη μελέτη των διαφοροποιήσεων στους μέσους όρους έδειξε ότι οι γυναίκες με ασφαλή δεσμό διαφοροποιούνταν στατιστικώς σημαντικά από τις γυναίκες με δεσμό φοβικού τύπου (p =.032), παρουσιάζοντας μεγαλύτερη κατά μέσο όρο προσαρμογή στη σχέση. Στον Πίνακα 11 παρουσιάζονται αναλυτικά οι μέσοι όροι των εξαρτημένων μεταβλητών με βάση τους τρεις τύπους δεσμού καθώς και η στατιστική σημαντικότητα, έτσι όπως διαμορφώθηκε μετά την αφαίρεση του δεσμού τύπου αποφυγής/απορριπτικού από τις στατιστικές αναλύσεις. Ο τύπος του δεσμού των γυναικών επιδρούσε στην έκφραση στοργής σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό F (2) = 4.893, p =.011, η 2 =.138. Το 13.8% της διακύμανσης της μεταβλητής της έκφρασης στοργής οφειλόταν στον τύπο του δεσμού. Από τη στατιστική ανάλυση πολλαπλών συγκρίσεων προέκυψε ότι οι γυναίκες με ασφαλή δεσμό διέφεραν σημαντικά από τις γυναίκες με δεσμό τύπου εμμονής (p =.009), παρουσιάζοντας μεγαλύτερη κατά μέσο όρο έκφραση στοργής στη σχέση τους (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο αναφορικά με την έκφραση των συναισθημάτων τρυφερότητας και στοργής στη σχέση). Ο τύπος του δεσμού των γυναικών οριακά δεν είχε στατιστικώς σημαντική επίδραση στη διάσταση της δυαδικής συνοχής F (2) = 3.097, p =.052. Ωστόσο, η στατιστική ανάλυση πολλαπλών συγκρίσεων για τη μελέτη των διαφοροποιήσεων στους μέσους όρους έδειξε ότι οι γυναίκες με ασφαλή δεσμό διαφοροποιούνταν σημαντικά από τις γυναίκες με δεσμό φοβικού τύπου (p =.041), παρουσιάζοντας μεγαλύτερο μέσο όρο συνοχής στη σχέση με τους συντρόφους τους (βαθμός από κοινού συμμετοχής σε διάφορες δραστηριότητες με το/τη σύντροφο). Ο τύπος του δεσμού των γυναικών δεν είχε στατιστικώς σημαντική επίδραση στη διάσταση της δυαδικής συναίνεσης (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο σε μία σειρά σημαντικών ζητημάτων για τη σχέση του ζευγαριού) και στη διάσταση της δυαδικής ικανοποίησης (βαθμός συνολικής ικανοποίησης από τη σχέση με το/τη σύντροφο). Επομένως, η υπόθεση ότι οι γυναίκες με ασφαλή δεσμό θα είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής, της έκφρασης στοργής και της δυαδικής συνοχής, ενώ δεν επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής συναίνεσης και της δυαδικής ικανοποίησης. 93

95 Πίνακας 11 Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης ως προς τον τύπο του δεσμού των γυναικών Διαστάσεις Τύποι δεσμού Ασφαλής Εμμονής Φοβικός F p Μ.Ο. Μ.Ο. Μ.Ο. Δυαδική Προσαρμογή Έκφραση στοργής Δυαδική Συνοχή ) Η επίδραση του τύπου του δεσμού του ενός μέλους του ζευγαριού στην αναφερόμενη ποιότητα σχέσης του άλλου μέλους Σύμφωνα με την τρίτη υπόθεση αναμενόταν ότι, όσον αφορά τις ερωτικές σχέσεις, ο τύπος του δεσμού του ενός συντρόφου θα συνδεόταν με την ποιότητα της σχέσης του άλλου συντρόφου. Για να διαπιστωθεί εάν η ποιότητα της σχέσης του ενός μέλους επηρεαζόταν από τον τύπο του δεσμού του άλλου μέλους, πραγματοποιήθηκαν μονοπαραγοντικές αναλύσεις διακύμανσης (One-way ANOVA) με ανεξάρτητη μεταβλητή τον τύπο του δεσμού και εξαρτημένες μεταβλητές τη δυαδική προσαρμογή και τις επιμέρους διαστάσεις της (δυαδική συναίνεση, έκφραση στοργής, δυαδική ικανοποίηση, δυαδική συνοχή). Στον Πίνακα 12 παρουσιάζονται αναλυτικά οι μέσοι όροι και η στατιστική σημαντικότητα των εξαρτημένων μεταβλητών, έτσι όπως διαμορφώθηκαν με βάση τους τέσσερις τύπους δεσμού. 94

96 Από τα αποτελέσματα των αναλύσεων προέκυψε στατιστικώς σημαντική επίδραση του τύπου του δεσμού των ανδρών στη δυαδική προσαρμογή των συντρόφων τους F (3) = 7.333, p =.000, η 2 =.265. Το 26.5% της διακύμανσης της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών οφειλόταν στον τύπο του δεσμού των ανδρών. Από τη μελέτη των διαφοροποιήσεων των μέσων όρων βρέθηκε ότι η προσαρμογή στη σχέση των γυναικών που είχαν άνδρες με ασφαλή δεσμό ήταν κατά μέσο όρο μεγαλύτερη σε σύγκριση με την προσαρμογή στη σχέση των γυναικών που είχαν άνδρες με ανασφαλή δεσμό φοβικού τύπου (p =.000), τύπου αποφυγής/απορριπτικό (p =.023) και τύπου εμμονής (p =.043). Ο τύπος του δεσμού των ανδρών επιδρούσε σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό στη διάσταση της δυαδικής συναίνεσης (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο σε μία σειρά σημαντικών ζητημάτων για τη σχέση του ζευγαριού) των γυναικών F (3) = 5.743, p =.002, η 2 =.220. Το 22% της διακύμανσης της δυαδικής συναίνεσης των γυναικών οφειλόταν στη μεταβλητή του τύπου του δεσμού των συντρόφων τους. Από τη μελέτη των διαφοροποιήσεων των μέσων όρων βρέθηκε ότι το ποσοστό συναίνεσης των γυναικών που είχαν άνδρες με ασφαλή δεσμό ήταν κατά μέσο όρο μεγαλύτερο σε σύγκριση με το ποσοστό συναίνεσης των γυναικών που είχαν άνδρες με ανασφαλή δεσμό φοβικού τύπου (p =.001). Η επίδραση του τύπου του δεσμού των ανδρών στην έκφραση στοργής (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο αναφορικά με την έκφραση των συναισθημάτων τρυφερότητας και στοργής στη σχέση) των γυναικών ήταν στατιστικώς σημαντική F (3) = 4.896, p =.004, η 2 =.194. Το 19.4% της διακύμανσης της μεταβλητής της έκφρασης στοργής οφειλόταν στη μεταβλητή του τύπου του δεσμού. Από τη μελέτη των διαφοροποιήσεων των μέσων όρων βρέθηκε ότι το ποσοστό έκφρασης στοργής των γυναικών που είχαν άνδρες με ασφαλή δεσμό ήταν κατά μέσο όρο μεγαλύτερο σε σύγκριση με το ποσοστό έκφρασης στοργής των γυναικών που είχαν άνδρες με ανασφαλή δεσμό τύπου εμμονής (p =.007) και δεσμό φοβικού τύπου (p =.014). 95

97 Η επίδραση του τύπου του δεσμού των ανδρών στη δυαδική ικανοποίηση (βαθμός συνολικής ικανοποίησης από τη σχέση με το/τη σύντροφο) των γυναικών ήταν στατιστικώς σημαντική F (3) = 3.040, p =.036, η 2 =.130. Το 13% της διακύμανσης της μεταβλητής της δυαδικής ικανοποίησης οφειλόταν στη μεταβλητή του τύπου του δεσμού. Ωστόσο, από τη μελέτη των μέσων όρων δεν βρέθηκε καμία διαφοροποίηση μεταξύ των τεσσάρων τύπων δεσμού ως προς την ικανοποίηση από τη σχέση. Ο τύπος του δεσμού των ανδρών δεν επιδρούσε σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό στη διάσταση της δυαδικής συνοχής των γυναικών (βαθμός από κοινού συμμετοχής σε διάφορες δραστηριότητες με το/τη σύντροφο). Επομένως, η υπόθεση ότι οι γυναίκες που είχαν άνδρες με ασφαλή δεσμό θα είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής, της δυαδικής συναίνεσης και της έκφρασης στοργής, ενώ δεν επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής ικανοποίησης και της δυαδικής συνοχής. Πίνακας 12 Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης των γυναικών ως προς τον τύπο του δεσμού των ανδρών Διαστάσεις Τύποι δεσμού Ασφαλής Απορριπτικός Εμμονής Φοβικός F p Μ.Ο. Μ.Ο. Μ.Ο. Μ.Ο. Δυαδική Προσαρμογή Δυαδική Συναίνεση Έκφραση στοργής

98 Ο τύπος του δεσμού των γυναικών είχε στατιστικώς σημαντική επίδραση στη διάσταση της έκφρασης στοργής (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο αναφορικά με την έκφραση των συναισθημάτων τρυφερότητας και στοργής στη σχέση) των ανδρών F (2) = 6.750, p =.002, η 2 =.181. Το 18.1% της διακύμανσης της μεταβλητής της έκφρασης στοργής οφειλόταν στη μεταβλητή του τύπου του δεσμού. Από τη μελέτη των μέσων όρων βρέθηκε σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ των ανδρών που είχαν γυναίκες με ασφαλή δεσμό και αυτών που είχαν γυναίκες με δεσμό τύπου εμμονής (p =.042) και δεσμό φοβικού τύπου (p =.002). Οι άνδρες που είχαν γυναίκες με ασφαλή δεσμό παρουσίαζαν μεγαλύτερα κατά μέσο όρο ποσοστά έκφρασης στοργής στην ερωτική τους σχέση σε σύγκριση με τους άνδρες που είχαν γυναίκες με ανασφαλή δεσμό τύπου εμμονής και φοβικού τύπου. Δεν βρέθηκε καμία άλλη στατιστικώς σημαντική επίδραση του τύπου του δεσμού των γυναικών στις υπόλοιπες διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής των ανδρών. Επομένως, η υπόθεση ότι οι άνδρες που είχαν γυναίκες με ασφαλή δεσμό θα είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης επιβεβαιώθηκε μόνο για τη διάσταση της έκφρασης στοργής, ενώ δεν επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής, της δυαδικής συναίνεσης, της δυαδικής ικανοποίησης και της δυαδικής συνοχής. 4) Η επίδραση του συνδυασμού του τύπου του δεσμού των δύο συντρόφων στην ποιότητα της σχέσης τους Σύμφωνα με την τέταρτη υπόθεση αναμενόταν ότι τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ασφαλή δεσμό θα διέφεραν από τα ζευγάρια στα οποία ο ένας είχε ασφαλή δεσμό και ο άλλος είχε ανασφαλή δεσμό και τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό. Για να διαπιστωθεί εάν ο τύπος του δεσμού και των δύο συντρόφων επηρέαζε την ποιότητα της σχέσης τους, σχεδιάστηκε μια μεταβλητή, η οποία προέκυψε από το συνδυασμό του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου και του άλλου. 97

99 Συνεπώς, δημιουργήθηκαν τρεις κατηγορίες (ζευγάρια με συντρόφους που και οι δύο είχαν ασφαλή δεσμό, ζευγάρια με συντρόφους που ο ένας είχε ασφαλή δεσμό και ο άλλος είχε ανασφαλή δεσμό και ζευγάρια με συντρόφους που και οι δύο είχαν ανασφαλή δεσμό). Κατόπιν εφαρμόστηκαν μια σειρά μονοπαραγοντικών αναλύσεων διακύμανσης (One-way ANOVA) ξεχωριστά για τους άνδρες και τις γυναίκες με ανεξάρτητη μεταβλητή την κατηγορική μεταβλητή και εξαρτημένες μεταβλητές τη συνολική δυαδική προσαρμογή και τις επιμέρους διαστάσεις της (δυαδική συναίνεση, έκφραση στοργής, δυαδική ικανοποίηση και δυαδική συνοχή). Στον Πίνακα 13 παρουσιάζονται οι μέσοι όροι και η στατιστική σημαντικότητα της ποιότητας της σχέσης των ανδρών με βάση τον τύπο του δεσμού των ίδιων και των συντρόφων τους. Ο τύπος του δεσμού και των δύο συντρόφων επιδρούσε σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό στη συνολική δυαδική προσαρμογή των ανδρών F (2) = 7.177, p =.002, η 2 =.188. Το 18.8% της διακύμανσης της δυαδικής προσαρμογής των ανδρών οφειλόταν στον τύπο του δεσμού του ζευγαριού. Από τη μέθοδο των πολλαπλών συγκρίσεων βρέθηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο κατηγοριών ζευγαριού: 2 σύντροφοι με ασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό (p =.014) καθώς και μεταξύ των δύο κατηγοριών ζευγαριού: 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι ο ένας με ασφαλή και ο άλλος με ανασφαλή δεσμό (p =.008). Από τους μέσους όρους φάνηκε ότι τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό, είχαν το μικρότερο ποσοστό στη συνολική προσαρμογή σε σύγκριση με τις δύο άλλες ομάδες. Όσον αφορά τη διάσταση της δυαδικής συναίνεσης, προέκυψε στατιστικώς σημαντική επίδραση του τύπου του δεσμού του ζευγαριού F (2) = 6.135, p =.004, η 2 =.165. Το 16.5% της διακύμανσης της δυαδικής συναίνεσης των ανδρών οφειλόταν στον τύπο του δεσμού του ζευγαριού. 98

100 Από τη μελέτη των μέσων όρων φάνηκε ότι διέφεραν μεταξύ τους οι ομάδες: 2 σύντροφοι με ασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό (p =.009) καθώς και οι ομάδες: 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι ο ένας με ασφαλή και ο άλλος με ανασφαλή δεσμό (p =.047), με τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό να εμφανίζουν το μικρότερο κατά μέσο όρο ποσοστό συναίνεσης (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο σε μία σειρά σημαντικών ζητημάτων για τη σχέση του ζευγαριού). Η επίδραση του τύπου του δεσμού του ζευγαριού στην έκφραση στοργής των ανδρών ήταν στατιστικώς σημαντική F (2) = 9.415, p =.000, η 2 =.233. Το 23.3% της διακύμανσης της μεταβλητής της έκφρασης στοργής οφειλόταν στη μεταβλητή του τύπου του δεσμού των δύο συντρόφων. Οι μέσοι όροι που διέφεραν ήταν αυτοί μεταξύ των ζευγαριών με δύο μέλη ασφαλή και των ζευγαριών με δύο μέλη ανασφαλή (p =.000), με τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό να εμφανίζουν μικρότερο μέσο όρο στην έκφραση στοργής (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο αναφορικά με την έκφραση των συναισθημάτων τρυφερότητας και στοργής στη σχέση). Οριακά δεν διέφεραν σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό τα ζευγάρια που αποτελούνταν από ένα μέλος με ασφαλή δεσμό και ένα μέλος με ανασφαλή δεσμό με τα ζευγάρια που αποτελούνταν από δύο μέλη με ανασφαλή δεσμό (p =.054). Η επίδραση του τύπου του δεσμού του ζευγαριού στη δυαδική ικανοποίηση των ανδρών ήταν στατιστικώς σημαντική F (2) = 5.291, p =.008, η 2 =.146. Το 14.6% της διακύμανσης της μεταβλητής της δυαδικής ικανοποίησης οφειλόταν στη μεταβλητή του τύπου του δεσμού των δύο συντρόφων. Οι μέσοι όροι που διέφεραν ήταν αυτοί μεταξύ των ζευγαριών με δύο μέλη με ανασφαλή δεσμό και των ζευγαριών με ένα μέλος με ασφαλή και το άλλο μέλος με ανασφαλή δεσμό (p =.010), με τα ζευγάρια στα οποία ο ένας σύντροφος ήταν ασφαλής να εμφανίζουν στατιστικώς σημαντικά μεγαλύτερη κατά μέσο όρο ικανοποίηση στη σχέση (βαθμός συνολικής ικανοποίησης από τη σχέση με το/τη σύντροφο). Δεν βρέθηκε καμία άλλη στατιστικώς σημαντική διαφορά. 99

101 Πίνακας 13 Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης των ανδρών ως προς τον τύπο του δεσμού των δύο συντρόφων Διαστάσεις Τύποι δεσμού ΑΣ/ΑΣ ΑΣ/ΑΝ ΑΝ/ΑΝ F p Μ.Ο. Μ.Ο. Μ.Ο. Δυαδική Προσαρμογή Δυαδική Συναίνεση Έκφραση στοργής Δυαδική Ικανοποίηση Σημείωση: ΑΣ/ΑΣ = 2 σύντροφοι με ασφαλή δεσμό, ΑΣ/ΑΝ = 1 σύντροφος με ασφαλή δεσμό και 1 σύντροφος με ανασφαλή δεσμό, ΑΝ/ΑΝ = 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό Ο τύπος του δεσμού και των δύο συντρόφων επιδρούσε σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό στη συνολική δυαδική προσαρμογή των γυναικών F (2) = , p =.000, η 2 =.294. Το 29.4% της διακύμανσης της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών οφειλόταν στον τύπο του δεσμού του ζευγαριού. Από τη μέθοδο των πολλαπλών συγκρίσεων βρέθηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο κατηγοριών ζευγαριού: 2 σύντροφοι με ασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό (p =.004) καθώς και μεταξύ των δύο κατηγοριών ζευγαριού: 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι ο ένας με ασφαλή και ο άλλος με ανασφαλή δεσμό (p =.000). Από τους μέσους όρους φάνηκε ότι τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό, είχαν το μικρότερο ποσοστό στη συνολική προσαρμογή σε σύγκριση με τις δύο άλλες ομάδες. 100

102 Όσον αφορά τη διάσταση της δυαδικής συναίνεσης των γυναικών, προέκυψε στατιστικώς σημαντική επίδραση του τύπου του δεσμού του ζευγαριού F (2) = 7.294, p =.001, η 2 =.190. Το 19% της διακύμανσης της μεταβλητής της δυαδικής συναίνεσης των γυναικών οφειλόταν στον τύπο του δεσμού των δύο συντρόφων. Από τη μελέτη των μέσων όρων φάνηκε ότι διέφεραν μεταξύ τους οι ομάδες: 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι ο ένας με ασφαλή και ο άλλος με ανασφαλή δεσμό (p =.002), με τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό να εμφανίζουν το μικρότερο κατά μέσο όρο ποσοστό συναίνεσης (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο σε μία σειρά σημαντικών ζητημάτων για τη σχέση του ζευγαριού). Ο τύπος του δεσμού και των δύο συντρόφων επιδρούσε σε στατιστικώς σημαντικό βαθμό στην έκφραση στοργής των γυναικών F (2) = , p =.000, η 2 =.255. Το 25.5% της διακύμανσης της έκφρασης στοργής των γυναικών οφειλόταν στον τύπο του δεσμού του ζευγαριού. Από τη μέθοδο των πολλαπλών συγκρίσεων βρέθηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο κατηγοριών ζευγαριού: 2 σύντροφοι με ασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό (p =.002) καθώς και μεταξύ των δύο κατηγοριών ζευγαριού: 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι ο ένας με ασφαλή και ο άλλος με ανασφαλή δεσμό (p =.001). Από τους μέσους όρους φάνηκε ότι τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό, είχαν το μικρότερο ποσοστό στην έκφραση στοργής (βαθμός συμφωνίας με το/τη σύντροφο αναφορικά με την έκφραση των συναισθημάτων τρυφερότητας και στοργής στη σχέση) σε σύγκριση με τις δύο άλλες ομάδες. Η επίδραση του τύπου του δεσμού του ζευγαριού στη δυαδική ικανοποίηση των γυναικών ήταν στατιστικώς σημαντική F (2) = 4.654, p =.013, η 2 =.131. Το 13.1% της διακύμανσης της δυαδικής ικανοποίησης των γυναικών οφειλόταν στη μεταβλητή του τύπου του δεσμού του ζευγαριού. Οι μέσοι όροι που διέφεραν ήταν αυτοί μεταξύ των ζευγαριών με δύο μέλη με ανασφαλή δεσμό και των ζευγαριών με ένα μέλος με ασφαλή δεσμό και το άλλο με ανασφαλή δεσμό (p =.023), με τα ζευγάρια στα οποία ο ένας σύντροφος ήταν ασφαλής να εμφανίζουν στατιστικώς σημαντικά μεγαλύτερη κατά μέσο όρο ικανοποίηση από τη σχέση (βαθμός συνολικής ικανοποίησης από τη σχέση με το/τη σύντροφο). 101

103 Ωστόσο, δεν βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά ανάμεσα στις δύο ομάδες: ζευγάρια με δύο μέλη με ασφαλή δεσμό και ζευγάρια με δύο μέλη με ανασφαλή δεσμό (p =.110). Ο τύπος του δεσμού των δύο συντρόφων παρουσίαζε στατιστικώς σημαντική επίδραση στη διάσταση της δυαδικής συνοχής των γυναικών F (2) = 4.966, p =.010, η 2 =.138. Το 13.8% της διακύμανσης της μεταβλητής της δυαδικής συνοχής των γυναικών οφειλόταν στη μεταβλητή του δεσμού μεταξύ των δύο συντρόφων. Οι μέσοι όροι που διέφεραν ήταν αυτοί μεταξύ των ομάδων: 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό και 2 σύντροφοι ο ένας με ασφαλή και ο άλλος με ανασφαλή δεσμό (p =.017), με τα ζευγάρια που και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό να εμφανίζουν μικρότερο μέσο όρο συνοχής στη σχέση (βαθμός από κοινού συμμετοχής σε διάφορες δραστηριότητες με το/τη σύντροφο). Στον Πίνακα 14 παρουσιάζονται οι μέσοι όροι και η στατιστική σημαντικότητα της ποιότητας της σχέσης των γυναικών με βάση τον τύπο του δεσμού των ίδιων και των συντρόφων τους. Επομένως, η υπόθεση ότι τα ζευγάρια με ασφαλή δεσμό θα είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης από τα μεικτά ζευγάρια δεν επιβεβαιώθηκε για καμία διάσταση της δυαδικής προσαρμογής των ανδρών και των γυναικών. Η τέταρτη υπόθεση επαληθεύτηκε μερικώς, καθώς βρέθηκε ότι τα ζευγάρια με ασφαλή δεσμό διέφεραν από τα ζευγάρια με ανασφαλή δεσμό ως προς τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής των ανδρών, της δυαδικής συναίνεσης των ανδρών, της έκφρασης στοργής των ανδρών, της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών και της έκφρασης στοργής των γυναικών αλλά δεν διέφεραν από τα μεικτά ζευγάρια ως προς τις ίδιες διαστάσεις. Τα μεικτά ζευγάρια διέφεραν από τα ζευγάρια με ανασφαλή δεσμό ως προς τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής, της δυαδικής συναίνεσης και της δυαδικής ικανοποίησης των ανδρών στη σχέση με τις συντρόφους τους, καθώς και ως προς όλες τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών στη σχέση με τους συντρόφους τους (δυαδική προσαρμογή, δυαδική συναίνεση, έκφραση στοργής, δυαδική ικανοποίηση, δυαδική συνοχή). 102

104 Πίνακας 14 Ανάλυση διακύμανσης των μέσων όρων της ποιότητας της σχέσης των γυναικών ως προς τον τύπο του δεσμού των δύο συντρόφων Διαστάσεις Τύποι δεσμού ΑΣ/ΑΣ ΑΣ/ΑΝ ΑΝ/ΑΝ F p M.O M.O. M.O. Δυαδική Προσαρμογή Δυαδική Συναίνεση Έκφραση στοργής Δυαδική Ικανοποίηση Δυαδική Συνοχή Σημείωση: ΑΣ/ΑΣ = 2 σύντροφοι με ασφαλή δεσμό, ΑΣ/ΑΝ = 1 σύντροφος με ασφαλή δεσμό και 1 σύντροφος με ανασφαλή δεσμό, ΑΝ/ΑΝ = 2 σύντροφοι με ανασφαλή δεσμό 5) Η επίδραση των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης Σύμφωνα με την πέμπτη υπόθεση αναμενόταν ότι οι αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα θα συνδέονταν με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης. Για να διαπιστωθεί εάν οι αντιλήψεις των ατόμων για το δεσμό με τη μητέρα τους προέβλεπαν την ποιότητα της συντροφικής τους σχέσης, έγιναν μια σειρά αναλύσεων πολλαπλής παλινδρόμησης με τη μέθοδο «κατά βήμα» ξεχωριστά για τους άνδρες και τις γυναίκες. Η κλίμακα της έλλειψης μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες αποτελούσε θετικό προβλεπτικό παράγοντα της συνολικής δυαδικής προσαρμογής των ανδρών (β =.284, p =.022, R 2 =.080). 103

105 Οι άνδρες που ανέφεραν ότι δυσκολεύονταν να θυμηθούν με κάθε λεπτομέρεια τις εμπειρίες από την παιδική τους ηλικία καθώς και την πρώιμη σχέση με τη μητέρα τους, είχαν καλύτερη προσαρμογή στη συντροφική τους σχέση. Σε ποσοστό 8% η μεταβλητή της έλλειψης μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες προέβλεπε τη συνολική δυαδική προσαρμογή στη σχέση. Η ευαλωτότητα αποτελούσε σημαντικό αρνητικό παράγοντα πρόβλεψης της διάστασης της δυαδικής συναίνεσης των ανδρών (β = -.470, p =.000, R 2 =.128). Οι άνδρες που αισθάνονταν ότι δεν μπορούσαν να απομακρυνθούν από την επιρροή της μητέρας τους, είχαν περισσότερες διαφωνίες με τη σύντροφό τους σε διάφορα ζητήματα που ήταν σημαντικά για τη λειτουργικότητα της μεταξύ τους σχέσης. Ο δεύτερος παράγοντας που προέβλεπε θετικά τη δυαδική συναίνεση των ανδρών ήταν η ισορροπία/συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας (β =.284, p =.025, R 2 =.196). Οι άνδρες που, παρόλο που είχαν περάσει δύσκολες στιγμές στη σχέση με τη μητέρα τους κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας, κατάφεραν να εκφράσουν τα συναισθήματα θυμού και πόνου που έκρυβαν, είχαν μεγαλύτερο βαθμό συμφωνίας με τη σύντροφό τους σε διάφορα ζητήματα που ήταν κρίσιμα για την προσαρμογή τους στη σχέση. Οι δύο αυτοί παράγοντες ερμήνευαν από κοινού το 19.6% της διασποράς των τιμών της διάστασης της δυαδικής συναίνεσης. Η ευαλωτότητα αποτελούσε αρνητικό παράγοντα πρόβλεψης της έκφρασης στοργής των ανδρών (β = -.388, p =.001, R 2 =.151). Οι άνδρες που αισθάνονταν ότι τα προσωπικά προβλήματα της μητέρας τους παρενέβαιναν στη δική τους ζωή, είχαν χαμηλότερο ποσοστό έκφρασης στοργής στη σχέση με τη σύντροφό τους. Σε ποσοστό 15.1% η μεταβλητή της ευαλωτότητας προέβλεπε τη μεταβλητή της έκφρασης στοργής. Η κλίμακα της έλλειψης μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες αποτελούσε θετικό προβλεπτικό παράγοντα της δυαδικής ικανοποίησης των ανδρών (β =.247, p =.047, R 2 =.061). Οι άνδρες που ανέφεραν ότι θυμόντουσαν λίγα πράγματα για την πρώιμη παιδική τους ηλικία, ήταν περισσότερο ικανοποιημένοι από τη συντροφική τους σχέση. Σε ποσοστό 6.1% η μεταβλητή της έλλειψης μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες προέβλεπε τη μεταβλητή της δυαδικής ικανοποίησης. 104

106 Τέλος, οι αναλύσεις παλινδρόμησης δεν έδωσαν στατιστικώς σημαντικά αποτελέσματα για τη διάσταση της δυαδικής συνοχής των ανδρών στη σχέση. Καμία από τις οχτώ μεταβλητές (τρυφερότητα/στοργή, απόρριψη, αντιστροφή ρόλων, ισορροπία/συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας, απόρριψη των εμπειριών δεσμού, ευαλωτότητα, θυμός, έλλειψη μνήμης των πρώιμων εμπειριών) που εισήχθησαν στην ανάλυση παλινδρόμησης δεν αποτέλεσε παράγοντα πρόβλεψης της συνοχής των ανδρών στις σχέσεις με τις συντρόφους τους. Οι μεταβλητές απόρριψη των εμπειριών δεσμού και ισορροπία/συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας ήταν οι κύριοι παράγοντες που προέβλεπαν τη συνολική δυαδική προσαρμογή των γυναικών. Ειδικότερα, η απόρριψη των εμπειριών δεσμού αποτελούσε αρνητικό προβλεπτικό παράγοντα της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών (β = -.322, p =.008, R 2 =.103). Οι γυναίκες που θεωρούσαν ότι η πρώιμη σχέση με τη μητέρα τους δεν είχε καμία επίδραση στο πώς ήταν στο σήμερα ως ενήλικες ή στις μετέπειτα σχέσεις τους, είχαν χαμηλή προσαρμογή στη σχέση με το σύντροφό τους. Επιπλέον, η ισορροπία/συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας προέβλεπε αρνητικά τη δυαδική προσαρμογή των γυναικών (β = -.233, p =.050, R 2 =.158). Οι γυναίκες που ανέφεραν ότι κατανοούσαν στο παρόν τους λόγους της άδικης συμπεριφοράς της μητέρα τους κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας, ήταν λιγότερο ικανοποιημένες στη σχέση με το σύντροφό τους. Οι δύο αυτοί παράγοντες ερμήνευαν από κοινού το 15.8% της διακύμανσης της μεταβλητής της δυαδικής προσαρμογής. Και στην περίπτωση του παράγοντα της δυαδικής ικανοποίησης των γυναικών προβλεπτικά λειτούργησε ο παράγοντας της απόρριψης των εμπειριών δεσμού (β = -.354, p =.004, R 2 =.126). Οι γυναίκες που απέρριπταν την αξία του δεσμού με τη μητέρα τους και την έκφραση των συναισθημάτων τους στην οικογένεια καταγωγής τους, ήταν λιγότερο ικανοποιημένες από την ερωτική τους σχέση. Ο παράγοντας αυτός ερμήνευε το 12.6% της συνολικής διακύμανσης των τιμών της ικανοποίησης από τη σχέση. Ο παράγοντας της απόρριψης προέβλεπε αρνητικά τη δυαδική συνοχή των γυναικών στη σχέση (β = -.258, p =.038, R 2 =.066). Οι γυναίκες οι οποίες είχαν απορριφθεί από τη μητέρα τους, δήλωσαν ότι δεν συμμετείχαν σε μεγάλο βαθμό σε από κοινού δραστηριότητες και ενδιαφέροντα με το σύντροφό τους. 105

107 Η μεταβλητή της δυαδικής συνοχής προβλεπόταν σε ποσοστό 6.6% από τη μεταβλητή της απόρριψης. Σε ότι αφορά τον παράγοντα της δυαδικής συναίνεσης και της έκφρασης στοργής, δεν προβλέπονταν από καμία από τις οχτώ μεταβλητές πρόβλεψης (τρυφερότητα/στοργή, απόρριψη, αντιστροφή ρόλων, ισορροπία/συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας, απόρριψη των εμπειριών δεσμού, ευαλωτότητα, θυμός, έλλειψη μνήμης των πρώιμων εμπειριών) που εισήχθησαν στην ανάλυση παλινδρόμησης. Επομένως, η υπόθεση ότι οι αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα θα συνδέονταν με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής των ανδρών και των γυναικών, της δυαδικής συναίνεσης των ανδρών, της έκφρασης στοργής των ανδρών, της δυαδικής ικανοποίησης των ανδρών και των γυναικών και της δυαδικής συνοχής των γυναικών, ενώ δεν επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής συνοχής των ανδρών, της δυαδικής συναίνεσης των γυναικών και της έκφρασης στοργής των γυναικών. 6) Η επίδραση των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου Σύμφωνα με την έκτη υπόθεση αναμενόταν ότι οι αντιλήψεις του ενός συντρόφου για το δεσμό με τη μητέρα θα συνδέονταν με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου. Για να ελεγχθεί εάν οι αντιλήψεις του ενός μέλους για το δεσμό με τη μητέρα επηρέαζαν την αναφερόμενη ποιότητα σχέσης του άλλου μέλους, εφαρμόστηκαν στα δεδομένα αναλύσεις πολλαπλής παλινδρόμησης με τη μέθοδο «κατά βήμα». Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η δυαδική προσαρμογή των ανδρών και οι επιμέρους διαστάσεις της (δυαδική συναίνεση, έκφραση στοργής, δυαδική ικανοποίηση, δυαδική συνοχή) δεν προβλέπονταν από τις οχτώ μεταβλητές των αντιλήψεων των γυναικών για το δεσμό με τη μητέρα τους (τρυφερότητα/στοργή, απόρριψη, αντιστροφή ρόλων, ισορροπία/συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας, απόρριψη των εμπειριών δεσμού, ευαλωτότητα, θυμός, έλλειψη μνήμης των πρώιμων εμπειριών). 106

108 Αντιθέτως, ορισμένες διαστάσεις των αντιλήψεων των ανδρών για το δεσμό με τη μητέρα τους προέβλεπαν διαστάσεις της ποιότητας της σχέσης των γυναικών τους. Η ευαλωτότητα των ανδρών ήταν παράγοντας πρόβλεψης της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών (β = -.306, p =.013, R 2 =.094). Πιο συγκεκριμένα, η προσαρμογή των γυναικών στη σχέση με το σύντροφό τους μειωνόταν, όταν οι άνδρες τους δήλωναν ότι ήταν συναισθηματικά ευάλωτοι στην επιρροή της μητέρας τους. Σε ποσοστό 9.4% η μεταβλητή της ευαλωτότητας των ανδρών προέβλεπε τη μεταβλητή της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών. Η δυαδική συναίνεση των γυναικών στη συντροφική σχέση προβλεπόταν από τον παράγοντα της απόρριψης των ανδρών από τη μητέρα τους (β = -.264, p =.034, R 2 =.070). Λιγότερη απόρριψη των ανδρών από τη μητέρα τους μεταφραζόταν σε περισσότερη συμφωνία των γυναικών με το σύντροφό τους σε διάφορα ζητήματα που αφορούσαν την προσαρμογή στη μεταξύ τους σχέση. Ο παράγοντας της απόρριψης των ανδρών προέβλεπε τον παράγοντα της δυαδικής συναίνεσης των γυναικών σε ποσοστό 7%. Δύο από τις οχτώ ανεξάρτητες μεταβλητές που εισήχθησαν στην ανάλυση παλινδρόμησης και σχετίζονταν με τις αντιλήψεις των ανδρών για το δεσμό με τη μητέρα αποτέλεσαν παράγοντα πρόβλεψης της δυαδικής ικανοποίησης των γυναικών από τη συντροφική τους σχέση. Η απόρριψη των ανδρών (β = -.281, p =.022, R 2 =.065) και η έλλειψη μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες τους (β =.246, p =.044, R 2 =.125) προέβλεπαν την ικανοποίηση των γυναικών στην ερωτική τους σχέση. Οι παράγοντες της απόρριψης και της έλλειψης μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες ερμήνευαν από κοινού το 12.5% της συνολικής διακύμανσης της εξαρτημένης μεταβλητής. Τα αποτελέσματα, όσον αφορά τη μεταβλητή της δυαδικής συνοχής, έδειξαν ότι η ευαλωτότητα των ανδρών επηρέαζε αρνητικά τη συνοχή των συντρόφων τους στη σχέση (β = -.280, p =.024, R 2 =.079). Οι γυναίκες που συμμετείχαν με το σύντροφό τους σε διάφορες δραστηριότητες ή ενδιαφέροντα εκτός σπιτιού, είχαν συντρόφους οι οποίοι δεν επηρεάζονταν αρνητικά από την παρουσία ζητημάτων που αφορούσαν τη μητέρα τους και θα μπορούσαν να παρεμποδίσουν τη ζωή τους. Η συνοχή των γυναικών προβλεπόταν σε ποσοστό 7.9% από τη μεταβλητή της ευαλωτότητας των συντρόφων τους. 107

109 Η έκφραση στοργής των γυναικών δεν προβλεπόταν από κανέναν από τους οχτώ προβλεπτικούς παράγοντες των αντιλήψεων των ανδρών για το δεσμό με τη μητέρα τους (τρυφερότητα/στοργή, απόρριψη, αντιστροφή ρόλων, ισορροπία/συγχώρεση των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας, απόρριψη των εμπειριών δεσμού, ευαλωτότητα, θυμός, έλλειψη μνήμης των πρώιμων εμπειριών). Επομένως, η υπόθεση ότι οι αντιλήψεις του ενός συντρόφου για το δεσμό με τη μητέρα θα συνδέονταν με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής, της δυαδικής συναίνεσης, της δυαδικής ικανοποίησης και της δυαδικής συνοχής των γυναικών στη σχέση με τους συντρόφους τους, ενώ δεν επιβεβαιώθηκε για τη διάσταση της έκφρασης στοργής των γυναικών καθώς και για καμία από τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής των ανδρών στη σχέση με τις συντρόφους τους. 7) Η επίδραση των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου Σύμφωνα με την έβδομη υπόθεση της παρούσας έρευνας οι αντιλήψεις για τις πρώιμες εμπειρίες δεσμού αναμένονταν να επιδρούν στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης. Παρακάτω παρουσιάζονται μόνο τα αποτελέσματα των αναλύσεων παλινδρόμησης αναφορικά με την επίδραση των πρώιμων εμπειριών των γυναικών στην αναφερόμενη ποιότητα της σχέσης τους. Καμία μεταβλητή των πρώιμων εμπειριών των ανδρών (τρυφερότητα/στοργή, απόρριψη, αντιστροφή ρόλων) δεν προέβλεπε καμία διάσταση της ποιότητας της σχέσης τους (δυαδική προσαρμογή, δυαδική συναίνεση, έκφραση στοργής, δυαδική ικανοποίηση, δυαδική συνοχή). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι μία μεταβλητή, αυτή της απόρριψης, αποτέλεσε παράγοντα πρόβλεψης της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών στη σχέση. Η απόρριψη των γυναικών από τη μητέρα τους επηρέαζε αρνητικά (β = -.272, p =.028, R 2 =.074) την προσαρμογή τους στη συντροφική σχέση. Οι γυναίκες που δήλωσαν ότι βίωσαν μεγαλύτερη απόρριψη στη σχέση με τη μητέρα τους, είχαν χειρότερη προσαρμογή στη σχέση με το σύντροφό τους. 108

110 Σε ποσοστό 7.4% η μεταβλητή της απόρριψης ήταν παράγοντας πρόβλεψης της δυαδικής προσαρμογής. Για τον παράγοντα της δυαδικής ικανοποίησης προβλεπτική αξία είχε ο παράγοντας της τρυφερότητας/στοργής (β =.281, p =.023, R 2 =.079). Οι γυναίκες που ήταν περισσότερο ικανοποιημένες από την ερωτική τους σχέση, είχαν πιο στοργική σχέση με τη μητέρα τους. Ο παράγοντας της τρυφερότητας/στοργής προέβλεπε την ικανοποίηση από τη σχέση σε ποσοστό 7.9%. Ο παράγοντας της απόρριψης από τη μητέρα προέβλεπε αρνητικά τον παράγοντα της δυαδικής συνοχής στη συντροφική σχέση (β = -.258, p =.038, R 2 =.066). Οι γυναίκες που δήλωσαν ότι είχαν απορριφθεί από τη μητέρα τους στην παιδική τους ηλικία, συζητούσαν σε μικρότερο βαθμό με το σύντροφό τους για διάφορα θέματα και συνεργάζονταν λιγότερο μαζί του στην εκπόνηση σπιτικών εργασιών. Η μεταβλητή της συνοχής στη σχέση προβλεπόταν από την απόρριψη σε ποσοστό 6.6%. Οι παράγοντες της δυαδικής συναίνεσης και της έκφρασης στοργής δεν προβλέπονταν από καμία μεταβλητή των πρώιμων εμπειριών των γυναικών από το δεσμό με τη μητέρα τους (τρυφερότητα/στοργή, απόρριψη, αντιστροφή ρόλων). Επομένως, η υπόθεση ότι οι αντιλήψεις για τις πρώιμες εμπειρίες δεσμού θα συνδέονταν με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής, της δυαδικής ικανοποίησης και της δυαδικής συνοχής των γυναικών στη σχέση με τους συντρόφους τους, ενώ δεν επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής συναίνεσης και της έκφρασης στοργής των γυναικών, καθώς και για καμία από τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής των ανδρών στη σχέση με τις συντρόφους τους. Επιπλέον, σύμφωνα με την έβδομη υπόθεση αναμενόταν ότι οι αντιλήψεις του ενός συντρόφου για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα θα σχετίζονταν με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου. Τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης έδειξαν ότι οι πρώιμες εμπειρίες δεσμού των γυναικών δεν επηρέαζαν την ποιότητα της ερωτικής σχέσης των ανδρών τους. Αντιθέτως, οι πρώιμες εμπειρίες δεσμού των ανδρών επηρέαζαν ορισμένες διαστάσεις της ποιότητας της ερωτικής σχέσης των γυναικών τους. 109

111 Πιο συγκεκριμένα, μία μεταβλητή, αυτή της απόρριψης των ανδρών από τη μητέρα τους, αποτέλεσε παράγοντα πρόβλεψης της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών στη σχέση με το σύντροφό τους. Η απόρριψη των ανδρών από τη μητέρα τους επηρέαζε αρνητικά την προσαρμογή των γυναικών τους στη σχέση (β = -.284, p =.022, R 2 =.081). Οι γυναίκες των οποίων οι άνδρες δήλωσαν ότι βίωσαν μεγαλύτερη απόρριψη στη σχέση με τη μητέρα τους, είχαν χειρότερη προσαρμογή στη σχέση με το σύντροφό τους. Σε ποσοστό 8.1% η μεταβλητή της απόρριψης των ανδρών ήταν παράγοντας πρόβλεψης της δυαδικής προσαρμογής των γυναικών. Σε ότι αφορά τον παράγοντα της δυαδικής συναίνεσης των γυναικών, ο παράγοντας αυτός προβλεπόταν αρνητικά από την απόρριψη των ανδρών (β = -.264, p =.034, R 2 =.070). Οι γυναίκες των οποίων οι άνδρες δήλωσαν ότι είχαν την εμπειρία της απόρριψης από τη μητέρα τους, είχαν περισσότερες διαφωνίες στη σχέση με το σύντροφό τους. Η μεταβλητή της απόρριψης των ανδρών προέβλεπε σε ποσοστό 7% τη μεταβλητή της συναίνεσης των γυναικών. Και στην περίπτωση του παράγοντα της δυαδικής ικανοποίησης των γυναικών προβλεπτικά λειτούργησε ο παράγοντας της απόρριψης των ανδρών (β = -.254, p =.041, R 2 =.065). Οι γυναίκες των οποίων οι άνδρες δήλωσαν ότι είχαν απορριφθεί από τη μητέρα τους κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας, είχαν μικρότερο βαθμό ικανοποίησης από την ερωτική τους σχέση. Ο παράγοντας της απόρριψης ερμήνευε το 6.5% της συνολικής διακύμανσης των τιμών της ικανοποίησης των γυναικών από τη σχέση με το σύντροφό τους. Οι μεταβλητές της έκφρασης στοργής και της δυαδικής συνοχής των γυναικών δεν προβλέπονταν από καμία από τις τρεις μεταβλητές των πρώιμων εμπειριών δεσμού των ανδρών (τρυφερότητα/στοργή, απόρριψη και αντιστροφή ρόλων). Επομένως, η υπόθεση ότι οι αντιλήψεις του ενός συντρόφου για τις πρώιμες εμπειρίες δεσμού θα συνδέονταν με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου δεν επιβεβαιώθηκε για καμία διάσταση στους άνδρες καθώς και για τις διαστάσεις της έκφρασης στοργής και της δυαδικής συνοχής στις γυναίκες, ενώ επιβεβαιώθηκε για τις διαστάσεις της δυαδικής προσαρμογής, της δυαδικής συναίνεσης και της δυαδικής ικανοποίησης των γυναικών. 110

112 ΣΥΖΗΤΗΣΗ 111

113 Στόχος της παρούσας έρευνας ήταν να διερευνηθούν οι παράγοντες που επιδρούν στην ποιότητα της συντροφικής/συζυγικής σχέσης. Πιο συγκεκριμένα, διερευνήθηκε εάν ο τύπος του δεσμού στις ενήλικες ερωτικές σχέσεις επηρεάζει την ποιότητα της ερωτικής σχέσης. Επιπρόσθετα, διερευνήθηκε εάν ο τύπος του δεσμού του ενός συντρόφου σχετίζεται με την ποιότητα της σχέσης του άλλου συντρόφου καθώς και εάν ο τύπος του δεσμού των δύο συντρόφων επιδρά συνδυαστικά στην ποιότητα της σχέσης τους. Όσον αφορά τις αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα, διερευνήθηκε εάν επηρεάζουν την ποιότητα της ερωτικής σχέσης. Πιο συγκεκριμένα, διερευνήθηκε εάν οι πρώιμες εμπειρίες του ενός συντρόφου από το δεσμό με τη μητέρα καθώς και η παρούσα αντίληψή του για το δεσμό με τη μητέρα επιδρούν στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου. Τέλος, κύριο μέλημα της παρούσας έρευνας ήταν η μελέτη της σχέσης μεταξύ της παρούσας αντίληψης των ενηλίκων για τις εμπειρίες δεσμού της παιδικής ηλικίας και του τύπου του δεσμού που συνάπτεται στις ερωτικές σχέσεις στην ενήλικη ζωή. 1) Η επίδραση των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στον τύπο του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις Στόχος της έρευνας ήταν να διερευνηθεί εάν οι αντιλήψεις του ατόμου για το δεσμό με τη μητέρα του συνδέονταν με το δεσμό που συνάπτει στις ερωτικές του σχέσεις στην ενήλικη ζωή. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι για τους άνδρες και τις γυναίκες η συναισθηματική τους ευαλωτότητα στην κριτική και στις απόψεις της μητέρας τους για τους ίδιους/ες, καθώς και η παρούσα αντίληψή τους αναφορικά με την αρνητική επιρροή που ασκούν στη ζωή τους τα προσωπικά προβλήματα της μητέρας τους ήταν ο κύριος παράγοντας πρόβλεψης του ανασφαλούς τύπου του δεσμού στη συντροφική/συζυγική σχέση. Επιπλέον, για τις γυναίκες η απόρριψη από τη μητέρα τους αποτέλεσε παράγοντα πρόβλεψης του ανασφαλούς δεσμού στη σχέση με το σύντροφό τους. 112

114 Η σύνδεση της ευαλωτότητας με την ανασφάλεια στο δεσμό στην ερωτική σχέση υποδηλώνει ότι η ευαλωτότητα συνδέεται με την παρουσία ανασφαλούς δεσμού στη σχέση με τη μητέρα στην ενήλικη ζωή, εάν δεχτούμε τη βασική θέση της θεωρίας του δεσμού που υποστηρίζει ότι ο δεσμός με τους γονείς μεταβιβάζεται στις μετέπειτα ερωτικές σχέσεις. Το αποτέλεσμα ότι η ευαλωτότητα στην επιρροή της μητέρας συνδέεται με την ανασφάλεια στο δεσμό στην ερωτική σχέση μπορεί να ερμηνευτεί εάν η ευαλωτότητα ειδωθεί ως μια αποτυχία διαφοροποίησης από την οικογένεια καταγωγής, η οποία έχει σοβαρές επιπτώσεις για τις ερωτικές σχέσεις. Είναι πιθανόν η συναισθηματική ευαλωτότητα στη σχέση με τη μητέρα να έχει ως αποτέλεσμα την υπερβολική υπερεμπλοκή ή εξάρτηση από το/τη σύντροφο, που αποτελεί ένδειξη παρουσίας ανασφαλούς δεσμού, και τη χαμηλή ποιότητα της σχέσης μεταξύ του ζευγαριού (Skowron & Friedlander, 1998). Τα αποτελέσματα της μελέτης αναφορικά με τη σύνδεση της απόρριψης από τη μητέρα με την ανασφάλεια στο δεσμό στην ερωτική σχέση υποδηλώνουν ότι η απόρριψη συνδέεται με την παρουσία ανασφαλούς δεσμού στη σχέση με τη μητέρα κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Ο ανασφαλής δεσμός με τη μητέρα στην παιδική ηλικία μεταβιβάζεται και στη σχέση με τη μητέρα στην ενήλικη ζωή, καθώς και στις μετέπειτα ερωτικές σχέσεις που συνάπτει το άτομο. Η απόρριψη (χαμηλή αποδοχή και εμπλοκή) του παιδιού από τους γονείς του κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας συνδέεται με την παρουσία ανασφαλούς δεσμού γονέα-παιδιού (Bowlby, 1969/1982. Bretherton, 1985). Τα άτομα που έχουν ανασφαλή δεσμό με τους γονείς τους είναι πιθανόν να αναπτύξουν ανασφαλή δεσμό και στις ερωτικές τους σχέσεις, καθώς ο ανασφαλής δεσμός με τους γονείς φαίνεται να επισκιάζει τις ενήλικες ερωτικές σχέσεις (Furman, Simon, Shaffer, & Bouchey, Haydon, Roisman, Marks, & Fraley, 2011). Ειδικότερα, τα άτομα επιλέγουν στις ερωτικές τους σχέσεις είτε την αποστασιοποίηση για να επικυρώσουν την αυτοαξία τους και να αποφύγουν την οδύνη της απόρριψης (φοβικός τύπος- τύπος αποφυγής/απορριπτικός) είτε τη σχεσιακή εγγύτητα, καθώς έχουν επισφαλή αίσθηση αυτοαξίας και είναι ευάλωτα από την αποδοχή των άλλων (τύπος εμμονής). 113

115 2) Η επίδραση του τύπου του δεσμού στην ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού Υποθέσαμε ότι ο τύπος του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις θα επιδρούσε στην ποιότητα της σχέσης. Ειδικότερα, σύμφωνα με τη δεύτερη υπόθεση αναμενόταν ότι τα άτομα με ασφαλή δεσμό θα ανέφεραν ότι είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης με το/τη σύντροφό τους. Πράγματι, τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι η ύπαρξη ασφαλούς δεσμού επηρέαζε θετικά τη συνολική αναφερόμενη προσαρμογή στη σχέση. Τα άτομα με ασφαλή δεσμό φάνηκε ότι διατηρούν μια πιο αρμονική συντροφική/συζυγική σχέση, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις δηλώσεις τους, σε σύγκριση με τα άτομα που έχουν ανασφαλή δεσμό. Το αποτέλεσμα αυτό έρχεται σε συμφωνία με τα αποτελέσματα προηγούμενων ερευνών που επιβεβαιώνουν την αρνητική επίδραση του ανασφαλούς τύπου του δεσμού στην ικανοποίηση από τη σχέση (Alexandrov, Cowan, & Cowan, Brennan & Shaver, Collins & Read, Davila, Bradbury, & Fincham, Hazan & Shaver, Feeney, Feeney, Noller, & Callan, Senchak & Leonard, Simpson, 1990). Πιο συγκεκριμένα, οι άνδρες οι οποίοι είχαν ασφαλή δεσμό, είχαν καλύτερη συνολική προσαρμογή στη σχέση και μεγαλύτερο βαθμό συμφωνίας με τις συντρόφους τους σε μία σειρά ζητημάτων που αφορούσαν τη σχέση τους καθώς και στην έκφραση στοργής και τρυφερότητας σε σύγκριση με τους άνδρες με δεσμό τύπου εμμονής και δεσμό φοβικού τύπου. Ως προς τη συνολική ικανοποίηση, οι άνδρες με ασφαλή δεσμό είχαν μεγαλύτερο βαθμό ικανοποίησης από τη σχέση τους σε σύγκριση με τους άνδρες που είχαν δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό. Προκύπτει λοιπόν από τα αποτελέσματα της έρευνας ότι για τους άνδρες η παρουσία δεσμού τύπου εμμονής έχει ισχυρή αρνητική επίδραση στη συνολική ποιότητα της σχέσης τους, στη συμφωνία τους σε διάφορα θέματα με τις συντρόφους τους καθώς και στην έκφραση στοργής προς τις γυναίκες τους. Η παρουσία υψηλών επιπέδων άγχους μπορεί να ασκεί αρνητική επίδραση στον τρόπο που τα άτομα αισθάνονται και ενεργούν, υπονομεύοντας τη διαδικασία προσαρμογής στη σχέση και το γάμο. Τα άτομα με δεσμό τύπου εμμονής έχουν την τάση να μεγιστοποιούν τις αρνητικές σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά προς το/τη σύντροφό τους διότι αξιολογούν τις συμπεριφορές που εκδηλώνει ο/η σύντροφός τους ως απειλητικές για τη μεταξύ τους σχέση. 114

116 Επιπλέον, επειδή διατηρούν ένα αρνητικό μοντέλο για τον εαυτό τους, δυσκολεύονται να διαχειριστούν καταστάσεις που τους προκαλούν άγχος, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συγκρούσεις μεταξύ του ζευγαριού. Η αδυναμία τους να διαχειριστούν τα αρνητικά τους συναισθήματα και να επιλύσουν αποτελεσματικά τις συγκρούσεις τους συμβάλλει στη μείωση της συνολικής τους προσαρμογής στη συντροφική σχέση. Το αποτέλεσμα ότι τα άτομα με δεσμό τύπου εμμονής εμφανίζουν χαμηλή προσαρμογή στις σχέσεις τους έρχεται σε συμφωνία με τα δεδομένα άλλων ερευνών (Feeney, Simpson, Tucker, & Anders, 1999) και μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι τα υψηλά επίπεδα εμμονής συνδέονται με την παρουσία μεγαλύτερων επιπέδων συγκρούσεων (Monteoliva & Garcia-Martinez, 2005) καθώς και με την υπερενεργοποίηση των αρνητικών συναισθημάτων (Mikulincer et al., Shaver & Mikulincer, 2002). Επομένως, είναι πιθανόν η παρουσία δυσλειτουργικών στρατηγικών συναισθηματικής ρύθμισης, έχοντας διαμεσολαβητικό ρόλο στη σχέση μεταξύ του έμμονου τύπου του δεσμού και της ικανοποίησης από τη σχέση (Haydon et al., 2011, 2012), να δημιουργεί μεγάλες δυσκολίες στην επικοινωνία των ατόμων με τους/τις συντρόφους τους. Όσον αφορά το βαθμό συμφωνίας σε διάφορα ζητήματα που αφορούν τη λειτουργικότητα της σχέσης, τα μέλη του ζευγαριού που έχουν ανασφαλή δεσμό, έχουν περισσότερες διαφωνίες και εμφανίζουν μεγαλύτερα επίπεδα συγκρούσεων σε σύγκριση με τα μέλη του ζευγαριού που έχουν ασφαλή δεσμό. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων επικοινωνούν περισσότερο με το μοντέλο επικοινωνίας απαίτησης/αποφυγής (Fitzpatrick, Fey, Segrin & Schiff, 1993). Αντιδρούν δηλαδή με ενισχυμένη καταστροφική συμπεριφορά (απαίτηση) ή με μειωμένη εποικοδομητική συμπεριφορά (αποφυγή) (Li & Chan, 2012). Επομένως, τα μέλη του ζευγαριού που έχουν ανασφαλή δεσμό δεν είναι ικανά να επικοινωνήσουν και να επιλύσουν με αποτελεσματικό τρόπο την εκάστοτε διαφωνία τους. Το αποτέλεσμα αυτό έρχεται σε συμφωνία με τα αποτελέσματα ερευνών που δείχνουν ότι τα άτομα με ανασφαλή δεσμό παρουσιάζουν δυσκολίες στη διαπροσωπική τους επικοινωνία (Mikulincer, Florian, Cowan, & Cowan, 2002) και λιγότερο εποικοδομητικές συμπεριφορές επίλυσης προβλημάτων που αφορούν τη σχέση τους (Feeney, Noller, & Callan, Kobak & Hazan, 1991). 115

117 Χαρακτηριστική είναι και η υψηλή αρνητική επίδραση του δεσμού τύπου αποφυγής/απορριπτικού στην ικανοποίηση των ανδρών από τη σχέση τους. Τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό δυσκολεύονται να πλησιάσουν συναισθηματικά το/τη σύντροφό τους, με συνέπεια να αποστασιοποιούνται στις αλληλεπιδράσεις τους (Guerrero, 1996). Το αποτέλεσμα αυτό είναι αναμενόμενο, καθώς το μοντέλο επικοινωνίας των ατόμων που διατηρούν ένα αρνητικό μοντέλο για τον άλλον (δεσμός αποφυγής/απορριπτικός) αντανακλά την αποφυγή της εγγύτητας (Collins & Read, Feeney & Noller, 1990, Hazan & Shaver, 1987, Kirkpatrick & Davis, Kobak & Hazan, Senchak & Leonard, Simpson, 1990). Ειδικότερα, τα άτομα με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό βλέπουν τις σχέσεις ως μη αποδοτικές και ασήμαντες. Γι αυτό αποφεύγουν την εγγύτητα με στόχο να μεγιστοποιήσουν την αυτονομία τους. Επομένως, η αποφυγή της εγγύτητας φαίνεται να είναι το στοιχείο που ασκεί τη μεγαλύτερη αρνητική επίδραση στην ικανοποίηση από τη σχέση, υπονομεύοντάς την. Αντιθέτως, η συναισθηματική εμπλοκή και δέσμευση στη σχέση των ατόμων με ασφαλή δεσμό συμβάλλει στην υψηλή ικανοποίησή τους από τη σχέση. Όσον αφορά τις γυναίκες, οι γυναίκες που είχαν ασφαλή δεσμό, είχαν καλύτερη προσαρμογή στη σχέση τους και συμμετείχαν σε μεγαλύτερο βαθμό σε κοινές δραστηριότητες ή ενδιαφέροντα με τους συντρόφους τους σε σύγκριση με τις γυναίκες με δεσμό φοβικού τύπου. Ως προς το βαθμό συμφωνίας τους στην έκφραση στοργής, οι γυναίκες με ασφαλή δεσμό συμφωνούσαν σε μεγαλύτερο ποσοστό με τους συντρόφους τους αναφορικά με την έκφραση των θετικών συναισθημάτων αγάπης και τρυφερότητας στη σχέση τους σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν δεσμό τύπου εμμονής. Φαίνεται ότι για τις γυναίκες η παρουσία δεσμού φοβικού τύπου ασκεί μεγάλη αρνητική επίδραση στη συνολική προσαρμογή τους στη σχέση και στη συμμετοχή τους σε κοινές δραστηριότητες με το σύντροφό τους. Τα άτομα με δεσμό φοβικού τύπου έχουν μάθει ότι η αλληλεπίδραση με τους άλλους οδηγεί στην απόρριψη και συνεπώς αποφεύγουν την εγγύτητα. Επικεντρώνονται λοιπόν λιγότερο στη διατήρηση της εγγύτητας με τους άλλους, απομακρύνονται από τους συντρόφους τους και έτσι μειώνεται η συνολική προσαρμογή τους στις σχέσεις. 116

118 Επιπλέον, η αίσθηση ανασφάλειας των ατόμων με δεσμό φοβικού τύπου παρεμποδίζει την ικανοποίηση των λοιπών βασικών ψυχολογικών τους αναγκών, όπως είναι η ανάγκη συμμετοχής με το σύντροφό τους σε κοινές δραστηριότητες. Γι αυτό και τα άτομα με δεσμό φοβικού τύπου παρουσιάζουν χαμηλή συνοχή στη συντροφική τους σχέση. Το αποτέλεσμα αυτό έρχεται σε συμφωνία με τα αποτελέσματα ερευνών που επιβεβαιώνουν την αρνητική συσχέτιση του δεσμού φοβικού τύπου με όλες τις θετικές διαστάσεις μιας σχέσης, όπως είναι η ικανοποίηση, η εγγύτητα, η σταθερότητα, η δέσμευση, η διάρκεια και η συμπεριφορά αυτοαποκάλυψης (Monteoliva, & García-Martínez, 2005). Όσον αφορά την έκφραση στοργής, οι γυναίκες αλλά και οι άνδρες με δεσμό τύπου εμμονής έχουν χαμηλότερα επίπεδα έκφρασης στοργής στη σχέση με το/τη σύντροφό τους σε σύγκριση με τις γυναίκες και τους άνδρες με ασφαλή δεσμό διότι συνολικά οι ανάγκες για αγάπη και ασφάλεια των ατόμων με δεσμό τύπου εμμονής είναι δύσκολο να ικανοποιηθούν, ειδικά από έναν/μία σύντροφο που έχει ασφαλή δεσμό. Παρόλο που έχουν μεγάλη επιθυμία για εγγύτητα στις σχέσεις, έχουν ανεπαρκή αίσθηση ασφάλειας, δεν αισθάνονται ότι είναι αποδεκτοί και αγαπητοί από το/τη σύντροφό τους και γι αυτό το λόγο αδυνατούν να του/της ανταποδώσουν την αγάπη και τη φροντίδα τους. Πιο συγκεκριμένα, ανησυχούν και αμφιβάλλουν συνεχώς για το ενδιαφέρον και την αγάπη του/της συντρόφου τους. Ο φόβος ότι ο/η σύντροφός τους δεν τους αγαπάει τούς οδηγεί στο να μεγεθύνουν τα συναισθήματά τους και να προβαίνουν σε ελεγκτικές συμπεριφορές στο πλαίσιο της σχέσης τους, για να τη διατηρήσουν. Το αποτέλεσμα αυτό έρχεται σε συμφωνία με τα αποτελέσματα ερευνών που δείχνουν ότι ο ανασφαλής δεσμός συνδέεται αρνητικά με την έκφραση θετικών συναισθημάτων, όπως είναι η αγάπη και η στοργή (Mikulincer & Shaver, Pietromonaco & Barrett, 1997). 117

119 3) Η επίδραση του τύπου του δεσμού του ενός μέλους του ζευγαριού στην αναφερόμενη ποιότητα σχέσης του άλλου μέλους Τρίτος στόχος της έρευνας ήταν να διερευνηθεί εάν ο τύπος του δεσμού του ενός συντρόφου επιδρούσε στην ποιότητα της σχέσης, έτσι όπως την αντιλαμβανόταν ο έτερος σύντροφος. Υποθέσαμε ότι η ύπαρξη ασφαλούς δεσμού του ενός συντρόφου θα σχετιζόταν θετικά με την εκτίμηση της ποιότητας της σχέσης του άλλου συντρόφου, ενώ και οι τρεις τύποι ανασφαλούς δεσμού θα σχετίζονταν αρνητικά με την ποιότητα της σχέσης. Τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης έρχονται σε αντιδιαστολή με τα αποτελέσματα μελετών που αναφέρουν ότι η ποιότητα της ερωτικής σχέσης των γυναικών δεν σχετιζόταν με τον τύπο του δεσμού των ανδρών τους (Kirkpatrick & Davis, Whisman & Allan, 1996). Ειδικότερα, οι γυναίκες που είχαν άνδρες με δεσμό τύπου εμμονής, τύπου αποφυγής/απορριπτικό και φοβικού τύπου εμφάνιζαν χαμηλότερη προσαρμογή στη σχέση τους σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν άνδρες με ασφαλή δεσμό. Επιπλέον, οι γυναίκες που είχαν άνδρες με δεσμό φοβικού τύπου είχαν περισσότερες διαφωνίες με τους συντρόφους τους σε διάφορα σημαντικά θέματα που αφορούσαν τη σχέση τους, εξέφραζαν σε μικρότερο βαθμό τα συναισθήματα τρυφερότητας και αγάπης προς τους συντρόφους τους και ήταν λιγότερο ικανοποιημένες από τη σχέση τους σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν άνδρες με ασφαλή δεσμό. Όσον αφορά την έκφραση στοργής, οι γυναίκες των οποίων οι άνδρες είχαν δεσμό τύπου εμμονής είχαν, επίσης, χαμηλότερο βαθμό συμφωνίας με τους συντρόφους τους στην έκφραση τρυφερότητας και στοργής σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν άνδρες με ασφαλή δεσμό. Οι γυναίκες που έχουν άνδρες με δεσμό τύπου εμμονής εμφανίζουν χαμηλότερη προσαρμογή και έκφραση στοργής στη σχέση τους διότι τα χαρακτηριστικά του έμμονου τύπου, όπως είναι το πολύ στενό δέσιμο και η εξάρτηση, υπονομεύουν τη συνολική προσαρμογή στη σχέση. Το άγχος θεωρείται ως μια στρατηγική την οποία χρησιμοποιούν περισσότερο οι γυναίκες και έχει σχεδιαστεί με στόχο να αυξάνει την εγγύτητα και την εμπλοκή τους στη σχέση, ενώ η αποφυγή θεωρείται ως μια στρατηγική που χρησιμοποιείται κυρίως από τους άνδρες και προωθεί τη μειωμένη δέσμευσή τους στη σχέση. 118

120 Οι γυναίκες αναπτύσσουν την ταυτότητα του φύλου ταυτιζόμενες με τη μητέρα τους και είναι πιο εύκολο γι αυτές να είναι στοργικές και ευαίσθητες. Αντιθέτως, οι άνδρες, για να αναπτύξουν την αρσενική ταυτότητα, καταστέλλουν το συναισθηματικό δεσμό με τη μητέρα τους, ταυτίζονται με τον πατέρα τους και υιοθετούν στερεοτυπικά χαρακτηριστικά σχετικά με το ρόλο του φύλου, όπως είναι η ανεξαρτησία. Τα χαρακτηριστικά λοιπόν του έμμονου τύπου συνδέονται περισσότερο με το ρόλο του γυναικείου φύλου και είναι πιθανόν οι γυναίκες να μην αναμένουν από τους άνδρες να επιδεικνύουν αυτά τα χαρακτηριστικά στις ερωτικές τους σχέσεις. Τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης δείχνουν ότι ο συνδυασμός ενός αρνητικού μοντέλου για τον εαυτό και τον άλλον (δεσμός φοβικού τύπου) επηρεάζει αρνητικά την αλληλεπίδραση των ατόμων με τους/τις συντρόφους τους. Τα άτομα με δεσμό φοβικού τύπου δεν αισθάνονται άνετα όταν είναι πολύ κοντά με το/τη σύντροφό τους και αποφεύγουν την εγγύτητα, σαν μέσο προστασίας, με σκοπό να μειώσουν την απόρριψή τους (Collins & Read, Feeney, Feeney, Noller, & Callan, Simpson, 1990). Επιπλέον, επειδή τα άτομα με δεσμό φοβικού τύπου έχουν υψηλά επίπεδα άγχους και διατηρούν αρνητική στάση όσον αφορά τη διαδικασία της αυτοαποκάλυψης (Monteoliva, García-Martínez, Calvo-Salguero, & Aguilar- Luzon, 2012), δυσκολεύονται να εκφράσουν τα συναισθήματά τους κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας με τους/τις συντρόφους τους (Bartholomew, 1990). Με αυτόν τον τρόπο υπονομεύεται η ικανοποίηση των συντρόφων τους από τη μεταξύ τους σχέση. Με βάση τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας οι γυναίκες των οποίων οι άνδρες έχουν δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό εμφανίζουν χαμηλότερη προσαρμογή στη σχέση, καθώς οι σύντροφοί τους είναι λιγότερο στοργικοί και έχουν ανάγκη από λιγότερη εγγύτητα και εξάρτηση στο πλαίσιο της μεταξύ τους σχέσης. Επιπλέον, οι σύντροφοι με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό δεν εμπιστεύονται τους άλλους και εμφανίζουν αρνητικά συναισθήματα και μειωμένη δέσμευση στη σχέση. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά των ατόμων με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό επιδρούν αρνητικά στην ποιότητα της σχέσης των συντρόφων τους, καθώς αυξάνεται η απόσταση μεταξύ των δύο συντρόφων και παρεμποδίζεται η συζήτηση των θεμάτων που προκαλούν συγκρούσεις. 119

121 Το αποτέλεσμα της αρνητικής επίδρασης του δεσμού τύπου αποφυγής/απορριπτικού του ενός συντρόφου στη συνολική προσαρμογή του έτερου συντρόφου στη μεταξύ τους σχέση έρχεται σε συμφωνία με τα ευρήματα προηγούμενων ερευνών που αποδεικνύουν ότι η διάσταση της αποφυγής επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα της σχέσης του ατόμου και του/της συντρόφου του/της (Mondor, McDuff, Lussier, & Wright, Shaver & Mikulincer, Simpson, 1990). Σε κάθε περίπτωση η έλλειψη εγγύτητας φαίνεται ότι ασκεί αρνητική επίδραση όχι μόνο στην ικανοποίηση των ίδιων των ατόμων αλλά και των συντρόφων τους. Όσον αφορά την επίδραση του δεσμού των γυναικών στην ποιότητα της σχέσης των συντρόφων τους, βρέθηκε διαφοροποίηση μόνο ως προς την έκφραση στοργής. Ειδικότερα, οι άνδρες που είχαν γυναίκες με δεσμό φοβικού τύπου και δεσμό τύπου εμμονής παρουσίαζαν χαμηλότερο βαθμό συμφωνίας με τις συντρόφους τους ως προς την έκφραση στοργής στη σχέση τους σε σύγκριση με τους άνδρες που είχαν γυναίκες με ασφαλή δεσμό. Το τελευταίο αυτό αποτέλεσμα έρχεται σε συμφωνία με τα αποτελέσματα άλλων ερευνών (Kirkpatrick & Davis, 1994) και μπορεί να ερμηνευτεί εάν λάβουμε υπόψη ότι οι συνεχείς απαιτήσεις για υποστήριξη ενός/μιας συντρόφου με δεσμό τύπου εμμονής είναι δύσκολο να καλυφθούν από ένα άτομο που έχει ασφαλή δεσμό. Τα άτομα που έχουν δεσμό τύπου εμμονής έχουν ανάγκη από τη συνεχή δέσμευση και εμπλοκή του συντρόφου τους στη σχέση, καθώς λόγω του αρνητικού μοντέλου που έχουν για τον εαυτό τους πιστεύουν ότι δεν αξίζουν την αγάπη και την υποστήριξη των άλλων. Επιπλέον, η έντονη ανάγκη που έχουν για στενή σύνδεση με τον άλλο δεν αφορά μόνο τη στενή φυσική εγγύτητα και επαφή αλλά την ομοιότητα με τον ερωτικό σύντροφο και ουσιαστικά τη συγχώνευση των δύο ατόμων σε ένα, ως μέσο προστασίας. Συνεπώς, παρά την όποια εκδήλωση συναισθημάτων αγάπης και στοργής από το σύντροφό τους, οι συναισθηματικές ανάγκες των ατόμων με δεσμό τύπου εμμονής παραμένουν συνεχώς ανικανοποίητες. 120

122 Το αποτέλεσμα ότι ο τύπος του δεσμού των γυναικών δεν επηρεάζει τη συνολική ποιότητα της σχέσης των ανδρών τους έρχεται σε αντίθεση με τα αποτελέσματα ερευνών που επιβεβαιώνουν την αρνητική επίδραση της παρουσίας ανασφαλούς δεσμού του/της ενός/μιας συντρόφου στην ικανοποίηση από τη σχέση του/της άλλου/άλλης συντρόφου (Feeney, Lussier, Sabourin, & Turgeon, 1997). Φαίνεται ότι οι άνδρες σε αντίθεση με τις γυναίκες επηρεάζονται από τον τύπο του δεσμού των ίδιων παρά των συντρόφων τους. Το αποτέλεσμα αναφορικά με την απουσία επίδρασης του τύπου του δεσμού των γυναικών στην ποιότητα της σχέσης των ανδρών τους μπορεί να ερμηνευτεί ως εξής: οι γυναίκες σε σύγκριση με τους άνδρες έχουν την τάση να είναι πιο προσανατολισμένες στις σχέσεις και συνεπώς έχουν μεγαλύτερη επίγνωση για την επίδραση που ασκεί ο δεσμός με τους συντρόφους τους στην ικανοποίησή τους από τις στενές σχέσεις. 4) Επίδραση του συνδυασμού του τύπου δεσμού των δύο συντρόφων στην ποιότητα της σχέσης τους Η τέταρτη υπόθεση της παρούσας έρευνας προέβλεπε ότι θα υπήρχαν διαφορές στην ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού εξαιτίας του συνδυασμού του τύπου του δεσμού των δύο συντρόφων. Αναμενόταν ότι τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ασφαλή δεσμό, θα είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό ή με τα ζευγάρια στα οποία ο ένας/μία σύντροφος είχε ασφαλή δεσμό και ο/η άλλος/η σύντροφος είχε ανασφαλή δεσμό. Πράγματι, παρουσιάστηκαν διαφορές σε όλες τις διαστάσεις (δυαδική προσαρμογή, δυαδική συναίνεση, έκφραση στοργής, δυαδική ικανοποίηση, δυαδική συνοχή γυναικών), εκτός από τη διάσταση της δυαδικής συνοχής των ανδρών, συγκρίνοντας τις ομάδες των ζευγαριών που είχαν και οι δύο σύντροφοι ασφαλή δεσμό και των ζευγαριών που είχαν ο ένας ασφαλή και ο άλλος ανασφαλή δεσμό, με την ομάδα των ζευγαριών που είχαν και οι δύο σύντροφοι ανασφαλή δεσμό. 121

123 Ωστόσο, δεν παρουσιάστηκαν διαφορές σε καμία διάσταση μεταξύ των ζευγαριών στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ασφαλή δεσμό και των ζευγαριών στα οποία ο ένας είχε ασφαλή και ο άλλος ανασφαλή δεσμό. Είναι πιθανόν οι σύντροφοι με ασφαλή δεσμό να παρουσιάζουν καλή λειτουργικότητα μέσα σε μία σχέση ή γάμο ανεξάρτητα από τον ανασφαλή τύπο του δεσμού των συντρόφων τους ενώ για τους συντρόφους με ανασφαλή δεσμό είναι πιθανόν να διακυβεύεται η λειτουργικότητά τους, όταν συνάπτουν σχέση με συντρόφους που έχουν επίσης ανασφαλή δεσμό. Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας συμφωνούν με τα αποτελέσματα άλλων μελετών με βάση τα οποία δεν φαίνεται να διαφέρουν ως προς την ποιότητα της αλληλεπίδρασής τους οι ομάδες που έχουν δύο μέλη με ασφαλή δεσμό με τις ομάδες όπου ο ένας εκ των δύο συντρόφων έχει ασφαλή δεσμό. Η παρουσία ενός συντρόφου με ασφαλή δεσμό περιορίζει την αρνητική επίδραση που ασκεί στη σχέση η ανασφάλεια στο δεσμό του άλλου συντρόφου (Cohn et al., 1992). Συγκρίνοντας την ομάδα των ανασφαλών ανδρών και γυναικών που είχαν συντρόφους με ασφαλή δεσμό με την ομάδα των ανασφαλών ανδρών και γυναικών που είχαν σχέση με συντρόφους οι οποίοι ήταν επίσης ανασφαλείς στη σχέση τους, βρέθηκε ότι οι ανασφαλείς άνδρες και γυναίκες που είχαν συντρόφους με ασφαλή δεσμό είχαν καλύτερη προσαρμογή στη σχέση τους. Η σχέση που συνάπτει ένα άτομο που έχει ανασφαλή δεσμό με ένα άτομο που έχει ασφαλή δεσμό πιθανόν να έχει θετική επίδραση στα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του στη σχέση. Η θετική διαπροσωπική επικοινωνία που αναπτύσσεται μεταξύ των συντρόφων, εξαιτίας της παρουσίας ασφαλή δεσμού στον έναν εκ των δύο, ενισχύει την εκδήλωση θετικών συναισθημάτων και θετικής συμπεριφοράς από μέρους του συντρόφου που έχει ανασφαλή δεσμό. Τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι έχουν ανασφαλή δεσμό βρέθηκε ότι διαφέρουν από τις δύο άλλες ομάδες (ζευγάρια με ασφαλή δεσμό και μεικτά ζευγάρια), καθώς η ανασφάλεια στο δεσμό σχετίζεται αρνητικά με τα στοιχεία που δείχνουν ότι η σχέση είναι λειτουργική, όπως είναι η συνολική προσαρμογή στη σχέση, και θετικά με τα στοιχεία που δείχνουν ότι στη σχέση υπάρχει έντονο άγχος. 122

124 Τα ζευγάρια στα οποία ο ένας ή και οι δύο σύντροφοι έχουν ασφαλή δεσμό διατηρούν ένα θετικό μοντέλο για τον εαυτό και τον άλλον, επιθυμούν την εγγύτητα και είναι πιο ικανοί στο να παρέχουν φροντίδα στους συντρόφους τους καθώς και στο να διαχειρίζονται τα αρνητικά τους συναισθήματα και τις συγκρούσεις στο πλαίσιο της συντροφικής τους σχέσης. Επιπλέον, τα ζευγάρια στα οποία ο ένας ή και οι δύο σύντροφοι έχουν ασφαλή δεσμό παρουσιάζουν μεγαλύτερη ισορροπία ανάμεσα στη διατήρηση αυτονομίας και εγγύτητας στο πλαίσιο της σχέσης τους, ενώ τα μέλη των ζευγαριών στα οποία και οι δύο σύντροφοι έχουν ανασφαλή δεσμό είτε εξαρτώνται από τους άλλους για να διατηρήσουν την εγγύτητα που επιθυμούν ( τύπος εμμονής) είτε αποστασιοποιούνται με σκοπό να αποφύγουν την απόρριψή τους από τους συντρόφους τους (φοβικός τύπος-τύπος αποφυγής/απορριπτικός). Το αποτέλεσμα της παρούσας μελέτης ότι τα ζευγάρια με ασφαλή δεσμό δεν διαφέρουν ως προς το βαθμό της συνολικής τους ικανοποίησης σε σύγκριση με τα ζευγάρια με ανασφαλή δεσμό έρχεται σε αντίφαση με τα αποτελέσματα ερευνών που επιβεβαιώνουν τη θετική επίδραση της παρουσίας ασφαλούς δεσμού στα δύο μέλη του ζευγαριού για την προσαρμογή τους στη σχέση (Feeney, Senchack & Leonard, 1992). Το αποτέλεσμα αυτό μπορεί να αποδοθεί στη μέθοδο αυτοαναφοράς που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα μελέτη (Κλίμακα Δυαδικής Προσαρμογής). Πιο συγκεκριμένα, ορισμένες ερωτήσεις που αποτελούν την υποκλίμακα της ικανοποίησης, όπως για παράδειγμα η ερώτηση «Έχετε μετανιώσει ποτέ που παντρευτήκατε ή συζείτε;» και η ερώτηση «Πόσο συχνά συζητάτε ή έχετε σκεφτεί για διαζύγιο, χωρισμό ή λήξη της σχέσης σας;», είναι πιθανόν να προσέλκυσαν κοινωνικά επιθυμητές απαντήσεις. Επιπλέον, οι ερωτήσεις που αφορούσαν στο εάν υπάρχουν συγκρούσεις μεταξύ του ζευγαριού («Πόσο συχνά καυγαδίζετε με το/τη σύντροφό σας;» και «Πόσο συχνά εκνευρίζετε ο ένας τον άλλο;») πιθανόν δεν αντανακλούσαν επακριβώς το βαθμό ικανοποίησης των ζευγαριών, εάν δεχτούμε ότι οι συγκρούσεις ανάμεσα στα ζευγάρια είναι σχετικά λίγες καθώς και το γεγονός ότι η απουσία συγκρούσεων μεταξύ των ζευγαριών δεν συνεπάγεται ότι η σχέση τους είναι ιδανική. Συνεπώς, είναι πιθανόν για τους παραπάνω λόγους να μην εντοπίστηκαν σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο ομάδων ζευγαριών. 123

125 Η ισχυρή αρνητική επίδραση του ανασφαλούς δεσμού στην ικανοποίηση από τη σχέση πιθανόν να διαφοροποιούσε τα ζευγάρια με ασφαλή δεσμό από τα ζευγάρια με ανασφαλή δεσμό, εάν το δείγμα αποτελούσαν ζευγάρια που παρουσίαζαν υψηλά επίπεδα άγχους στη σχέση τους. Επιπλέον, όπως προαναφέρθηκε, η αξιολόγηση της ποιότητας της σχέσης έγινε με τη μελέτη των αναφορών για τη γενική λειτουργικότητα στη σχέση. Η αξιολόγηση της ποιότητας της σχέσης με βάση αναφορές για συγκεκριμένες και πιο ρεαλιστικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ζευγαριών, πιθανόν να έδινε πιο συνεπείς διαφορές μεταξύ των ομάδων (Paley et al, 1999). 5) Η επίδραση των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης Η πέμπτη ερευνητική υπόθεση αφορούσε στη διερεύνηση της επίδρασης των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης. Υποθέσαμε ότι οι πρώιμες εμπειρίες δεσμού και η παρούσα αντίληψη για το δεσμό θα προέβλεπαν την ποιότητα της ερωτικής σχέσης. Η έλλειψη μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες δεσμού, δηλαδή η αμυντική και επίμονη άρνηση της πρόσβασης στις αναμνήσεις από την παιδική ηλικία, σχετιζόταν και προέβλεπε θετικά την προσαρμογή και ικανοποίηση των ανδρών στην ερωτική τους σχέση. Θεωρητικά η κλίμακα της έλλειψης μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες δεσμού συνδέεται με την παρουσία ανασφαλούς δεσμού τύπου αποφυγής στη σχέση με τη μητέρα στην ενήλικη ζωή (George et al., 1985). Στη συγκεκριμένη μελέτη η έλλειψη μνήμης για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα συνδεόταν με την παρουσία ανασφαλούς δεσμού με τη μητέρα αλλά δεν συνεπαγόταν τη σύναψη ανασφαλούς δεσμού στη συντροφική σχέση. Το αποτέλεσμα ότι οι άνδρες που είχαν ασφαλή δεσμό, όσον αφορά την ερωτική τους σχέση, είχαν καλύτερη προσαρμογή και ικανοποίηση στη σχέση τους σε σύγκριση με τους άνδρες που είχαν ανασφαλή δεσμό δείχνει ότι η ύπαρξη ανασφάλειας στο δεσμό με τη μητέρα δεν προέβλεπε την ύπαρξη ανασφαλούς δεσμού στην ερωτική σχέση και κατά συνέπεια τη χαμηλή συνολική προσαρμογή και ικανοποίηση. 124

126 Συνεπώς, με αυτόν τον τρόπο μπορεί να εξηγηθεί το αποτέλεσμα ότι η δυσκολία πρόσβασης στις αναμνήσεις από τις πρώιμες εμπειρίες προέβλεπε καλύτερη προσαρμογή στη σχέση. Μια δεύτερη πιθανή ερμηνεία στο ασυνεπές αυτό αποτέλεσμα θα μπορούσε να είναι η εξής: η αναφορά των ανδρών για καλή προσαρμογή στην ερωτική τους σχέση, παρά τη δυσκολία τους να ανακαλέσουν τις εμπειρίες από την πρώιμη σχέση με τη μητέρα τους, οφείλεται στο γεγονός ότι οι αναμνήσεις για τις εμπειρίες από τις πρώιμες σχέσεις μπορεί να επηρεάζονται και να τροποποιούνται από τις μετέπειτα εμπειρίες, που έχουν αποκτηθεί στα πλαίσια των στενών συναισθηματικών σχέσεων. Επομένως, η ανταπόκριση και υποστήριξη των γυναικών τους στη μεταξύ τους σχέση συνετέλεσε στο να μην επηρεάζουν αρνητικά οι εμπειρίες απόρριψης από τη μητέρα τους την προσαρμογή και ικανοποίησή τους από την ερωτική σχέση. Η ευαλωτότητα στην επιρροή της μητέρας κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής προέβλεπε αρνητικά το βαθμό συμφωνίας των ανδρών με τις συντρόφους τους σε μία σειρά σημαντικών ζητημάτων για τη σχέση τους. Επιπλέον, προέβλεπε αρνητικά και το βαθμό συμφωνίας των ανδρών με τις γυναίκες τους αναφορικά με την έκφραση των συναισθημάτων τρυφερότητας και στοργής στη σχέση. Στην παρούσα μελέτη η ευαλωτότητα στην επιρροή της μητέρας σχετίζεται με την παρουσία ανασφαλούς δεσμού στην ερωτική σχέση. Το γεγονός ότι στην παρούσα έρευνα ο ανασφαλής δεσμός στους άνδρες συνδέεται με χαμηλά επίπεδα συμφωνίας με τις συντρόφους τους σε διάφορα θέματα καθώς και στην έκφραση των συναισθημάτων αγάπης, εξηγεί τη σχέση ανάμεσα στην ευαλωτότητα και τη χαμηλή συμφωνία στην έκφραση στοργής και σε διάφορα άλλα ζητήματα που εμφανίζονται στη σχέση. Η ευαλωτότητα στην επιρροή της μητέρας στην ενήλικη ζωή υποδηλώνει την παρουσία δυσκολιών στη διαδικασία αποχωρισμού-ατομικοποίησης από τους γονείς. Η υγιής επίλυση της διαδικασίας αποχωρισμού-ατομικοποίησης από τους γονείς επιτρέπει στο άτομο να αναπτύξει έναν αυτόνομο και διαφοροποιημένο εαυτό και συνδέεται με την ικανότητά του να πλησιάσει συναισθηματικά τους άλλους (Levitz-Jones & Orlofsky, 1985). 125

127 Η αδυναμία αποχωρισμού/ατομικοποίησης, δηλαδή η αδυναμία εξασφάλισης ανεξαρτησίας και αυτονομίας στο πλαίσιο των σχέσεων με τους σημαντικούς άλλους (Mattanah et al., 2004, στο Saraiva & Matos, 2012), υπονομεύει την προσαρμογή στην ερωτική σχέση (Collins & van Dulmen, Dias & Fontaine, Lanz & Tagliabue, Matos & Costa, 2006, στο Saraiva & Matos, 2012). Τα άτομα που αισθάνονται συναισθηματικά ευάλωτα στην επιρροή που τους ασκεί η μητέρα τους, είναι τα άτομα που έχουν ανασφαλή δεσμό. Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα με ανασφαλή δεσμό τύπου εμμονής βλέπουν τη σχέση με τη μητέρα ως παρεμβατική. Τα άτομα με ανασφαλή δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό βλέπουν την εγγύτητα ως απειλή για την ανάπτυξη του διαφοροποιημένου εαυτού και φοβούνται ότι θα χάσουν την αυτονομία τους στο πλαίσιο της ερωτικής σχέσης. Συνεπώς, όπως προέκυψε και στη συγκεκριμένη έρευνα, τα άτομα που έχουν ανασφαλή δεσμό και είναι ευάλωτα στην επιρροή της μητέρας τους παρουσιάζουν δυσκολίες στις ερωτικές τους σχέσεις, καθώς είτε εμφανίζουν συμπεριφορά εξάρτησης είτε αποστασιοποιούνται από τους συντρόφους τους διότι φοβούνται τη δέσμευση. Σημαντική ήταν και η θετική επίδραση της αποδοχής των δυσκολιών που υπήρχαν στη σχέση με τη μητέρα κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, στη συμφωνία των ανδρών με τις γυναίκες τους σε μία σειρά ζητημάτων που αφορούσαν τη σχέση τους. Φαίνεται ότι η αποδοχή των όποιων αρνητικών πρώιμων εμπειριών και η ενσωμάτωσή τους στα εσωτερικευμένα πρότυπα διεργασίας για το δεσμό λειτουργεί προστατευτικά για τις αλληλεπιδράσεις του ζευγαριού. Επιπλέον, η δυνατότητα επικοινωνίας και έκφρασης στα πλαίσια υποστηρικτικών σχέσεων για τις πρώιμες αρνητικές συναισθηματικές εμπειρίες φαίνεται να λειτουργεί θετικά στη συνολική προσαρμογή του ζευγαριού στη σχέση (McCarthy & Maughan, 2010). Η απόρριψη των εμπειριών δεσμού και η υποβάθμιση της σημασίας τους στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και τη σύναψη των μετέπειτα σχέσεων προέβλεπε αρνητικά την προσαρμογή και ικανοποίηση των γυναικών στην ερωτική τους σχέση. Αντιθέτως, η αποδοχή της αξίας των διαπροσωπικών σχέσεων και ιδιαίτερα των σχέσεων δεσμού επιβεβαιώθηκε ότι επηρεάζει θετικά τη διαδικασία προσαρμογής στη σχέση. 126

128 Όπως ήταν αναμενόμενο, η άρνηση της αξίας των στενών συναισθηματικών σχέσεων και οι αρνητικές προσδοκίες για τις σχέσεις με τους άλλους οδηγούν σε αποφυγή της εγγύτητας, της οικειότητας και της δέσμευσης στη συντροφική σχέση. Η αποδοχή των διαφορών που υπήρχαν με τη μητέρα σε διάφορα στοιχεία της προσωπικότητας, στον τρόπο σκέψης και στις απόψεις, καθώς και η κατανόηση της άδικης συμπεριφοράς της κατά την παιδική ηλικία προέβλεπε αρνητικά την προσαρμογή των γυναικών στην ερωτική σχέση. Το αποτέλεσμα ότι οι γυναίκες που είχαν χαμηλή βαθμολογία στην κλίμακα της ισορροπίας/συγχώρεσης των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας εμφανίστηκαν ικανοποιημένες από τη σχέση με το σύντροφό τους, ενέχει δύο ερμηνείες. Η πρώτη πιθανή ερμηνεία είναι ότι οι γυναίκες του δείγματος που είχαν ασφαλή δεσμό με τη μητέρα τους θεώρησαν ότι δεν είχαν δύσκολες στιγμές στη σχέση τους μαζί της, οπότε απάντησαν στις ερωτήσεις με τρόπο που να υποδηλώνει χαμηλό βαθμό ισορροπίας/συγχώρεσης των δυσκολιών που είχαν μαζί της. Συνεπώς, όσον αφορά τις γυναίκες, η υποκλίμακα της ισορροπίας/συγχώρεσης των δυσκολιών της παιδικής ηλικίας σχετιζόταν στην παρούσα μελέτη με την παρουσία ανασφαλούς δεσμού με τη μητέρα. Το γεγονός ότι η ύπαρξη ανασφαλούς δεσμού στην ερωτική σχέση σχετίζεται με χαμηλότερη προσαρμογή στη σχέση εξηγεί το αποτέλεσμα της αρνητικής επίδρασης της αποδοχής των διαφορών με τη μητέρα στη συνολική προσαρμογή στη σχέση, εάν δεχτούμε ότι η ανασφάλεια στο δεσμό με τη μητέρα μεταβιβάζεται και στις ερωτικές σχέσεις. Η δεύτερη πιθανή ερμηνεία είναι ότι η σχέση των γυναικών με το σύντροφό τους λειτούργησε αντισταθμιστικά στις τραυματικές εμπειρίες απόρριψης που βίωσαν στη σχέση με τη μητέρα τους στην παιδική ηλικία. Πολλές φορές, εάν η σχέση του ατόμου με κάποιον γονέα ήταν ιδιαίτερα τραυματική, μπορεί το άτομο να αποφασίσει να επιλέξει για σύντροφο κάποιον που να είναι εντελώς διαφορετικός από τον γονέα του, πιστεύοντας πως με τον τρόπο αυτό θα επέλθει η λύτρωση. Συνεπώς, είναι πιθανόν οι γυναίκες του δείγματος που είχαν την εμπειρία «κακής» σχέσης με τη μητέρα τους να κατόρθωσαν να συνάψουν μια «καλή» και ικανοποιητική σχέση με το σύντροφό τους. 127

129 Όσον αφορά το βαθμό της από κοινού συμμετοχής σε διάφορες δραστηριότητες με το σύντροφό τους, οι γυναίκες που είχαν δηλώσει ότι δεν συμμετέχουν σε μεγάλο βαθμό με το σύντροφό τους σε κοινές δραστηριότητες και ενδιαφέροντα, είχαν αναφέρει ότι είχαν την εμπειρία απόρριψης από τη μητέρα τους. Έχει βρεθεί ότι η ζεστασιά στη σχέση με τους γονείς επηρεάζει την ικανοποίηση από τη σχέση, μέσω του διαμεσολαβητικού παράγοντα της συνοχής (Feldman, Gowan, & Fisher, 1998, στο Parade, Supple & Helms, 2012). Αντιθέτως, όταν οι γονείς είναι απορριπτικοί στη σχέση με τα παιδιά τους και δεν υπάρχει συνοχή στην οικογένεια, τότε επηρεάζεται και η ικανοποίηση των ατόμων στη μετέπειτα ερωτική τους σχέση. Η έλλειψη συνοχής στη σχέση με τους γονείς μεταβιβάζεται και στη συντροφική σχέση. Επιπλέον, το αποτέλεσμα της αρνητικής επίδρασης της απόρριψης από τη μητέρα στη συνοχή στην ερωτική σχέση μπορεί να ερμηνευτεί με το γεγονός ότι οι γυναίκες που έχουν την εμπειρία απόρριψης από τη μητέρα τους, αισθάνονται ότι δεν αξίζουν την αγάπη και τη στήριξη του συντρόφου τους. Συνεπώς, αποφεύγουν την εγγύτητα, καθώς αισθάνονται πιο ασφαλείς όταν είναι μόνες τους. Οι γυναίκες φοβούνται, επίσης, ότι θα απορριφθούν και από το σύντροφό τους. Γι αυτό αποστασιοποιούνται από αυτόν με σκοπό να αποφύγουν την πιθανή απόρριψη. 6) Η επίδραση των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης, που αφορούσαν στη διερεύνηση της πρόβλεψης της ποιότητας της σχέσης του ενός συντρόφου με βάση τις πρώιμες εμπειρίες δεσμού και την παρούσα αντίληψη για το δεσμό του άλλου συντρόφου, δεν βρέθηκε κανένας παράγοντας των αντιλήψεων των γυναικών για το δεσμό με τη μητέρα τους να προβλέπει την ποιότητα της σχέσης των συντρόφων τους, ενώ κάποιοι παράγοντες των αντιλήψεων των ανδρών για το δεσμό με τη μητέρα τους προέβλεπαν την ποιότητα της σχέσης των γυναικών τους. Συνεπώς, ο δεσμός και η ποιότητα της σχέσης των ανδρών με τη μητέρα τους έπαιζαν σημαντικό ρόλο για την ποιότητα της σχέσης των γυναικών στη μεταξύ τους σχέση. 128

130 Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας συμφωνούν με τα αποτελέσματα της μελέτης των Owens et al (1995), καθώς δεν υπήρξε καμία σύνδεση ανάμεσα στην προσαρμογή των ανδρών στην ερωτική σχέση και το δεσμό των συντρόφων τους αλλά προέκυψαν σημαντικά αποτελέσματα για την προσαρμογή των γυναικών στην ερωτική σχέση ως συνέπεια του δεσμού των ανδρών τους. Η συναισθηματική ευαλωτότητα των ανδρών στην επιρροή της κριτικής και των απόψεων της μητέρας τους για τους ίδιους προέβλεπε αρνητικά την προσαρμογή και τη συμμετοχή των γυναικών τους σε κοινές δραστηριότητες και ενδιαφέροντα. Η ευαλωτότητα συνδέεται στην παρούσα έρευνα με την παρουσία ανασφαλούς δεσμού με τη μητέρα και με την ερωτική σύντροφο. Ενδεχομένως υποδηλώνει και μια αποτυχία στη διαδικασία αποχωρισμού-ατομικοποίησης από τη μητέρα. Η θετική επίλυση της διαδικασίας αποχωρισμού-ατομικοποίησης από τους γονείς επηρεάζει την ικανότητα ανάπτυξης εγγύτητας στις ερωτικές σχέσεις (Αrseth, Kroger, Martinussen & Bakken, 2009). Στην παρούσα έρευνα η πιθανή μη υγιής επίλυση της διαδικασίας αποχωρισμού-ατομικοποίησης των ανδρών από τη μητέρα τους καθώς και ο ανασφαλής δεσμός των ανδρών με τη μητέρα τους φάνηκε ότι επιδρά αρνητικά στην προσαρμογή και συνοχή των γυναικών στη μεταξύ τους σχέση. Η αίσθηση του ανεξάρτητου εαυτού των ανδρών είναι ανύπαρκτη, η συναισθηματική τους ενέργεια επικεντρώνεται στη μητέρα τους και δεν επενδύουν συναισθηματικά στη σχέση με τη σύντροφό τους. Η αδυναμία των ανδρών να πλησιάσουν συναισθηματικά και να εμπιστευτούν τη σύντροφό τους, καθώς και η αντίληψη της σχέσης με τη μητέρα τους ως παρεμβατική, υπομονεύει την προσαρμογή και συνοχή των γυναικών τους στη συντροφική σχέση. Η απόρριψη των ανδρών από τη μητέρα τους βρέθηκε ότι προέβλεπε αρνητικά την ικανοποίηση των γυναικών τους από τη μεταξύ τους σχέση καθώς και το βαθμό συμφωνίας τους σε διάφορα θέματα που αφορούν τη λειτουργικότητα της σχέσης τους. Οι άνδρες που έχουν βιώσει την εμπειρία της απόρριψης από τη μητέρα τους, πιστεύουν ότι δεν αξίζουν το ενδιαφέρον και τη στήριξη της συντρόφου τους. Πιστεύουν, επίσης, ότι η σύντροφός τους θα είναι αδιάφορη και δεν θα ανταποκρίνεται στις συναισθηματικές τους ανάγκες. 129

131 Αποφεύγουν λοιπόν την εγγύτητα, με συνέπεια να αυξάνονται από τη μία πλευρά οι διαφωνίες με τη σύντροφό τους και από την άλλη πλευρά να μειώνεται η ικανοποίηση των γυναικών τους από τη μεταξύ τους σχέση. Ενδεχομένως φοβούνται ότι θα απορριφθούν και από τη σύντροφό τους. Γι αυτό αποφεύγουν τις αλληλεπιδράσεις με σκοπό να αποφύγουν την πιθανή απόρριψη. Επιπλέον, η δυσκολία των ανδρών να θυμηθούν με κάθε λεπτομέρεια την πρώιμη σχέση με τη μητέρα τους προέβλεπε θετικά την ικανοποίηση των γυναικών τους από τη σχέση. Το τελευταίο αποτέλεσμα ήταν μη αναμενόμενο λαμβάνοντας υπόψη ότι η δυσκολία πρόσβασης στις αναμνήσεις από τις πρώιμες εμπειρίες υποδηλώνει αμυντική άρνηση της πρόσβασης στις παρελθούσες εμπειρίες (λειτουργεί ως αμυντικός μηχανισμός) και συνδέεται με την ανασφάλεια στο δεσμό και την αποφυγή (George et al., 1985). Τα άτομα που έχουν ανασφαλή δεσμό, επειδή έχουν απορριφθεί από τη μητέρα τους, αναφέρουν ότι αδυνατούν να ανακαλέσουν στη μνήμη τους γεγονότα από τη σχέση με τη μητέρα τους στην παιδική ηλικία. Ουσιαστικά καταπιέζουν και απωθούν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις αναμνήσεις που αφορούν το δεσμό. Δεδομένου ότι στην παρούσα έρευνα η αδυναμία των ανδρών να θυμηθούν τις πρώιμες εμπειρίες δεσμού με τη μητέρα τους δεν συνεπαγόταν τη σύναψη ανασφαλούς δεσμού στη συντροφική τους σχέση, γι αυτό το λόγο δεν προέκυψε αρνητική επίδραση του ανασφαλούς δεσμού των ανδρών με τη μητέρα τους στην ικανοποίηση των γυναικών τους από την ερωτική σχέση. Από την άλλη πλευρά, το αποτέλεσμα αυτό μπορεί απλά να υποδηλώνει ότι οι άνδρες σε σύγκριση με τις γυναίκες δίνουν γενικά λιγότερη προσοχή σε συγκεκριμένες συμπεριφορές που εμφανίζονται μέσα στις στενές διαπροσωπικές τους σχέσεις. Ως εκ τούτου, μπορεί να δυσκολεύονται και να είναι λιγότερο ακριβείς στην αναδρομή σε παρελθούσες εμπειρίες από τη σχέση με τους γονείς τους (Parade, Supple & Helms, 2012). 130

132 7) Η επίδραση των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου Σύμφωνα με την έβδομη ερευνητική υπόθεση αναμενόταν ότι οι αντιλήψεις του ενός συντρόφου για τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα θα συνδέονταν με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης του ίδιου αλλά και του άλλου συντρόφου. Η απόρριψη προέβλεπε αρνητικά την προσαρμογή και τη συμμετοχή των γυναικών σε κοινές δραστηριότητες με το σύντροφό τους, ενώ η τρυφερότητα/στοργή προέβλεπε θετικά την ικανοποίησή τους από τη συντροφική σχέση. Η τρυφερότητα στη σχέση με τη μητέρα σχετίζεται με υψηλή ικανοποίηση από την ερωτική σχέση διότι, όταν η μητέρα είναι τρυφερή και στοργική στη σχέση με το παιδί της, το παιδί έχει θετικές προσδοκίες ότι και οι μετέπειτα σχέσεις που θα συνάψει θα χαρακτηρίζονται από στοργικότητα, αγάπη και υποστήριξη. Αντιθέτως, η απόρριψη από τη μητέρα σχετίζεται με χαμηλή προσαρμογή στην ερωτική σχέση διότι, όταν η μητέρα είναι συναισθηματικά απόμακρη, τα άτομα διαμορφώνουν αρνητικές αναπαραστάσεις για τον εαυτό τους καθώς και αρνητικές προσδοκίες για τη συμπεριφορά των συντρόφων τους (Baldwin et al., Mikulincer & Arad, 1999). Η απόρριψη που έχουν βιώσει στη σχέση με τη μητέρα τους πιστεύουν ότι θα μεταβιβαστεί και στις μετέπειτα σχέσεις τους. Γι αυτό αρνιούνται τις ανάγκες δεσμού, αποφεύγουν να εμπλακούν συναισθηματικά και δεν αναζητούν την εγγύτητα με το/τη σύντροφό τους. Με αυτόν τον τρόπο όμως υπονομεύεται η συνολική προσαρμογή τους στις σχέσεις. Τα αποτελέσματα της μελέτης είναι συνεπή με την άποψη ότι οι εμπειρίες από τη σχέση με το πρωταρχικό πρόσωπο που παρέχει φροντίδα κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας προβλέπουν τη μετέπειτα ανάπτυξη και τις εμπειρίες στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής (Bowlby, Haydon et al., 2012). Η ζεστασιά, η έκφραση στοργής και αποδοχής στη σχέση μεταξύ γονέα-παιδιού θέτει τα θεμέλια για τη συναισθηματική σύνδεση με τους άλλους, ενώ αντίθετα η ψυχρότητα και η απόρριψη δημιουργεί το φόβο σύναψης νέων στενών διαπροσωπικών σχέσεων. 131

133 Η απόρριψη των ανδρών από τη μητέρα τους προέβλεπε αρνητικά την προσαρμογή, την ικανοποίηση και το βαθμό συμφωνίας των γυναικών σε μία σειρά κρίσιμων ζητημάτων για τη σχέση του ζευγαριού. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η απόρριψη των ανδρών από τη μητέρα τους τούς οδηγεί στο να αποφεύγουν να έρθουν συναισθηματικά πολύ κοντά με τη σύντροφό τους, καθώς επιθυμούν να αποφύγουν μια ακόμα ενδεχόμενη απόρριψη. Συνεπώς, η έλλειψη εγγύτητας μεταξύ των δύο συντρόφων επιδρά αρνητικά στην προσαρμογή των γυναικών στη σχέση. Η απόρριψη και των ανδρών και των γυναικών από τη μητέρα τους σαμποτάρει την ερωτική τους σχέση, αφού επηρεάζει αρνητικά την προσαρμογή και ικανοποίηση των γυναικών στη μεταξύ τους σχέση. Υπάρχουν βιβλιογραφικά δεδομένα που είναι συνεπή με τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης αναφορικά με το ότι η σύνδεση των πρώιμων εμπειριών με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης είναι μεγαλύτερη για τις γυναίκες παρά για τους άνδρες (Feldman et al., Holman & Birch, 2001, στο Parade, Supple & Helms, 2012). Το αποτέλεσμα ότι οι μεταβλητές δεσμού από τη σχέση με τους γονείς είναι πιο σημαντικές για τις γυναίκες μπορεί να ερμηνευτεί από το γεγονός ότι η κοινωνικοποίηση στο ρόλο του φύλου περιλαμβάνει για τους άνδρες την απομάκρυνση από την οικογένεια, ενώ για τις γυναίκες περιλαμβάνει τη δημιουργία νέων συναισθηματικών δεσμών αλλά και τη διατήρηση των δεσμών με την οικογένεια καταγωγής τους (Caspi & Elder, 1988). Επομένως, οι γυναίκες είναι πιο πιθανόν σε σύγκριση με τους άνδρες να μεταφέρουν στις μετέπειτα ενήλικες στενές τους σχέσεις τα κατάλοιπα των πρώιμων εμπειριών από τις σχέσεις δεσμού με τους γονείς τους. 132

134 Διαφορές φύλου στη σύνδεση μεταξύ του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου στις ερωτικές σχέσεις και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης του άλλου συντρόφου Στη συγκεκριμένη μελέτη βρέθηκε ότι η συνολική ποιότητα της σχέσης των γυναικών με το σύντροφό τους επηρεαζόταν από το δικό τους τύπο του δεσμού καθώς και τον τύπο του δεσμού του συντρόφου τους. Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες οι οποίες είχαν ασφαλή δεσμό, είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τις γυναίκες οι οποίες είχαν ανασφαλή δεσμό. Επιπλέον, οι γυναίκες που είχαν συντρόφους με ασφαλή δεσμό είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν συντρόφους με ανασφαλή δεσμό. Όσον αφορά τους άνδρες, η ποιότητα της σχέσης με τη σύντροφό τους επηρεαζόταν μόνο από το δικό τους τύπο του δεσμού και όχι από τον τύπο του δεσμού της συντρόφου τους. Δηλαδή οι άνδρες που είχαν ασφαλή δεσμό, είχαν καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τους άνδρες που είχαν ανασφαλή δεσμό. Ωστόσο, οι άνδρες που είχαν γυναίκες με ασφαλή δεσμό δεν διέφεραν ως προς τη συνολική ποιότητα της σχέσης τους από τους άνδρες που είχαν γυναίκες με ανασφαλή δεσμό. Στην παρούσα έρευνα η θετική επίδραση του ασφαλούς δεσμού μπορεί να συνδυάζεται και με τον παράγοντα φύλο (άνδρας). Η παρουσία ασφαλούς δεσμού στους άνδρες και ανασφαλούς δεσμού στις γυναίκες βρέθηκε ότι λειτουργεί προστατευτικά για την προσαρμογή των ανδρών στη σχέση, αφού δεν προέκυψαν διαφορές μεταξύ των ανδρών που είχαν σχέση με γυναίκες με ασφαλή δεσμό και των ανδρών που είχαν σχέση με γυναίκες με ανασφαλή δεσμό. Αυτό το αποτέλεσμα συμφωνεί με τα δεδομένα άλλων ερευνών (Alexandrov, Cowan & Cowan, 2005). Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε κατά πόσο η μη παρουσία διαφορών στη συνολική προσαρμογή των ανδρών που είχαν γυναίκες με ασφαλή δεσμό και αυτών που είχαν γυναίκες με ανασφαλή δεσμό οφείλεται στη συμπεριφορά των ίδιων, των γυναικών ή και των δύο. 133

135 Αυτές οι διαφορές φύλου είναι συνεπείς με τα παραδοσιακά στερεότυπα και είναι πιθανόν να είναι αποτέλεσμα της διαφορετικής κοινωνικοποίησης στο ρόλο του φύλου. Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες κοινωνικοποιούνται με σκοπό να επιτύχουν τη συναισθηματική εγγύτητα στις σχέσεις τους, ενώ οι άνδρες κοινωνικοποιούνται με σκοπό να δομήσουν μια ανεξάρτητη ταυτότητα και να διατηρήσουν την προσωπική τους ελευθερία (Hatfield, 1983). Οι γυναίκες σε σύγκριση με τους άνδρες αναπτύσσουν την επιθυμία και την ικανότητα να συνάπτουν σχέσεις σε μικρότερη ηλικία (Buhrmester & Furman, Fehr, 2004), καθώς δεν αποχωρίζονται το πρωταρχικό πρόσωπο του δεσμού (τη μητέρα). Εκδηλώνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη σύναψη στενών διαπροσωπικών σχέσεων, οι οποίες να χαρακτηρίζονται από εγγύτητα με τον άλλον. Επομένως, επιδεικνύουν μεγαλύτερη εμπλοκή στις ερωτικές τους σχέσεις (Vogel, Wester,Heesacker, & Madon, 2003). Οι άνδρες αγωνίζονται για την απομάκρυνσή τους από τις σχέσεις, ενώ οι γυναίκες αγωνίζονται για την αυτονομία τους στο πλαίσιο της σχέσης ή για την αλληλεξάρτηση με το σύντροφό τους (Gilligan, 1982). Η ανάπτυξη της γυναικείας ταυτότητας σχετίζεται με τη σύνδεση με τους άλλους (οικογένεια και φίλοι) και την ανάπτυξη εγγύτητας. Σύμφωνα με τις φεμινιστικές θεωρίες και τις προηγούμενες μελέτες, η γυναικεία ταυτότητα αναπτύσσεται μέσα από τη σχέση με έναν σημαντικό άλλο (Gilligan, Haws & Mallinckrodt, 1998). Από μία αναπτυξιακή προοπτική, οι γυναίκες σε σύγκριση με τους άνδρες έχουν μια εγγενή τάση να δίνουν έμφαση στο συναισθηματικό δεσμό στις στενές σχέσεις (Buss, Larsen, Westen, & Semmelroth, 1992). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους μέσα από τις σχέσεις τους με τους άλλους (Cross & Madson, 1997). Αντιθέτως, η ανδρική ταυτότητα συνδέεται με την απομάκρυνση από τους άλλους (Gilligan, 1982). Οι άνδρες για να αυτονομηθούν, να δομήσουν την ταυτότητά τους και να αναπτύξουν την εγγύτητα με τους άλλους χρειάζεται να απομακρυνθούν από την οικογένεια καταγωγής τους. Οι παραπάνω σημαντικές διαφορές εκδηλώνονται στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις και μπορεί να επηρεάζουν τη διαφορετική επίδραση του τύπου του δεσμού του ενός συντρόφου στην ποιότητα της σχέσης του άλλου συντρόφου, ως συνάρτηση του φύλου. 134

136 Επομένως, η ποιότητα της σχέσης των γυναικών σε σύγκριση με την ποιότητα της σχέσης των ανδρών μπορεί να επηρεάζεται περισσότερο από τα δικά τους χαρακτηριστικά αλλά και τα χαρακτηριστικά των συντρόφων τους. Αυτή η διαφορά αναμένεται να είναι πιο ισχυρή κατά τη νεαρή ενήλικη ζωή. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι γυναίκες προσπαθούν να συνάψουν σταθερές σχέσεις, ενώ οι άνδρες είναι λιγότερο εξαρτημένοι από τη σχέση με τη σύντροφό τους. Επιπλέον, η διατήρηση στενής επαφής δεν είναι τόσο επιτακτική για τους ίδιους. Διαφορές φύλου στη σύνδεση μεταξύ των αντιλήψεων του ενός συντρόφου για το δεσμό με τη μητέρα και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης του ίδιου και του άλλου συντρόφου Η παρούσα μελέτη αποκάλυψε, επίσης, διαφορές φύλου αναφορικά με τη σύνδεση μεταξύ των αντιλήψεων για τη σχέση με τη μητέρα και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης. Πιο συγκεκριμένα, η ποιότητα της ερωτικής σχέσης των γυναικών επηρεαζόταν από τις δικές τους αντιλήψεις καθώς και από τις αντιλήψεις των συντρόφων τους για τις πρώιμες εμπειρίες με τη μητέρα τους. Αντιθέτως, η ποιότητα της ερωτικής σχέσης των ανδρών δεν επηρεαζόταν ούτε από τις δικές τους αντιλήψεις αλλά ούτε και από τις αντιλήψεις των συντρόφων τους για τις πρώιμες εμπειρίες με τη μητέρα τους. Ο δεσμός και η ποιότητα της σχέσης των γυναικών και των ανδρών με τη μητέρα τους έπαιζαν σημαντικό ρόλο για τη συνολική προσαρμογή των γυναικών στη σχέση με τους συντρόφους τους. Ωστόσο, παρόλο που οι πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα επηρέαζαν μόνο την προσαρμογή των γυναικών στη σχέση με το σύντροφό τους, η απουσία καλής ποιότητας σχέσης με τη μητέρα υπονόμευε ούτως ή άλλως τη σχέση του ζευγαριού μεταξύ τους. Οι άνδρες, όταν αναπτύσσουν την αυτονομία τους, αποστασιοποιούνται από την οικογένειά τους, ενώ η ανάπτυξη της αυτονομίας των γυναικών γίνεται παράλληλα με τη διατήρηση της επαφής με την οικογένειά τους (Seiffge-Krenke, 1999). Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες ορίζουν τον εαυτό τους μέσω της διαρκούς εμπειρίας με το πρόσωπο που τους παρέχει την πρωταρχική φροντίδα, συνήθως τη μητέρα (Knudson-Martin, 1994). 135

137 Οι γυναίκες δηλαδή δεν ενθαρρύνονται να αποχωρίζονται εξ ολοκλήρου το πρωταρχικό πρόσωπο του δεσμού. Η διατήρηση των σχέσεων με τους γονείς είναι ένα απαραίτητο μέρος της γυναικείας εμπειρίας. Η σχέση των γυναικών με τη μητέρα τους είναι ιδιαίτερα σημαντική και παρατεταμένη διότι η μητέρα τους προβάλλει σ αυτές την αίσθηση του εαυτού της. Η επιθυμία των γυναικών για τη σύναψη ερωτικών σχέσεων πηγάζει από την επιθυμία τους να διατηρήσουν εσωτερικά τη σχέση με τη μητέρα τους και να ικανοποιήσουν την ανάγκη που έχουν για εγγύτητα. Οι γυναίκες αναπαράγουν μέσω της μητρότητας τη σχέση με τη μητέρα τους (Chodorow, 1978). Επομένως, η ποιότητα της σχέσης με την οικογένεια καταγωγής επηρεάζει περισσότερο την ποιότητα των ερωτικών σχέσεων των γυναικών παρά των ανδρών. Αντιθέτως, οι άνδρες κοινωνικοποιούνται στο ρόλο του φύλου με σκοπό να είναι ανεξάρτητοι από την οικογένεια. Για τους άνδρες η θετική επίλυση της διαδικασίας αποχωρισμού-ατομικοποίησης από τους γονείς επηρεάζει την ικανότητά τους για ανάπτυξη εγγύτητας στις ερωτικές τους σχέσεις. Μια ενεργητική αποστασιοποίηση των ανδρών από το πρόσωπο του δεσμού είναι απαραίτητη για την ενίσχυση της αυτονομίας και εμπλοκής τους στις ερωτικές τους σχέσεις. Αυτή η αποστασιοποίηση από την οικογένεια έχει ως συνέπεια οι άνδρες να αντιλαμβάνονται ότι η ποιότητα της ερωτικής τους σχέσης επηρεάζεται περισσότερο από ατομικούς και δυαδικούς παράγοντες (διαδικασίες της σχέσης του ζευγαριού) παρά από οικογενειακούς παράγοντες. Επιπροσθέτως, η σχέση με τη μητέρα είναι πιθανόν να γίνεται αντιληπτή από τους άνδρες ως χρονικά απομακρυσμένη σε σύγκριση με την παρούσα σχέση που διατηρούν με τη σύντροφό τους. Η σχέση των ανδρών με τη σύντροφό τους ικανοποιεί τις συναισθηματικές ανάγκες που έχουν για εγγύτητα, αγάπη και επιβεβαίωση (Chodorow, 1978). Συνεπώς, η επίδραση του δεσμού που συνάπτουν με τη σύντροφό τους στην ποιότητα της ερωτικής τους σχέσης είναι μεγαλύτερη σε σύγκριση με την επίδραση του δεσμού με τη μητέρα τους στην ποιότητα της σχέσης με τη σύντροφό τους. 136

138 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 137

139 Συμπεράσματα της παρούσας έρευνας Η παρούσα μελέτη στόχο είχε να διερευνήσει την επίδραση του τύπου του δεσμού που εκφράζεται στις ερωτικές σχέσεις καθώς και των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα των ερωτικών σχέσεων. Βασική υπόθεση της έρευνας ήταν ότι η ασφάλεια στο δεσμό στις ερωτικές σχέσεις θα επιδρά θετικά στην προσαρμογή και ικανοποίηση από τη σχέση, ενώ αντίθετα η ανασφάλεια στο δεσμό θα ασκεί αρνητική επίδραση στην προσαρμογή και ικανοποίηση από τη συντροφική σχέση. Επιπλέον, αναμενόταν ότι οι αντιλήψεις για το δεσμό με τη μητέρα θα συνδέονται με την ποιότητα των ερωτικών σχέσεων. Εξετάστηκε για το λόγο αυτό τόσο σε ατομικό όσο και σε δυαδικό επίπεδο η επίδραση του δεσμού με τους/τις ερωτικούς/ές συντρόφους καθώς και η επίδραση των αντιλήψεων για το δεσμό με τη μητέρα στην ποιότητα της ερωτικής σχέσης. Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας έδωσαν σαφείς ενδείξεις ότι ο τύπος του δεσμού στις ερωτικές σχέσεις, ορισμένες διαστάσεις των πρώιμων εμπειριών δεσμού με τη μητέρα και ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα επεξεργάζονται τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους αναφορικά με αυτές τις εμπειρίες, είχαν άμεση επίδραση στις διάφορες διαστάσεις της προσαρμογής στη σχέση και στο γάμο. Τα κυριότερα ευρήματα ήταν τα εξής: α) Η ασφάλεια στο δεσμό στην ερωτική σχέση λειτουργούσε θετικά για τη συνολική προσαρμογή στη σχέση για τους άνδρες και τις γυναίκες. Οι άνδρες και οι γυναίκες που είχαν ασφαλή δεσμό, είχαν καλύτερη συνολική προσαρμογή στη συντροφική τους σχέση. Πιο συγκεκριμένα, οι άνδρες που είχαν ασφαλή δεσμό, είχαν συνολικά καλύτερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τους άνδρες που είχαν δεσμό τύπου εμμονής και δεσμό φοβικού τύπου. Επιπλέον, οι γυναίκες που είχαν ασφαλή δεσμό, είχαν καλύτερη συνολική ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν δεσμό φοβικού τύπου. Συνεπώς, ο ασφαλής δεσμός των ανδρών και των γυναικών ήταν σημαντικός για την καλή προσαρμογή του καθενός στη σχέση, ενώ ο ανασφαλής δεσμός φοβικού τύπου ασκούσε τη μεγαλύτερη αρνητική επίδραση στην προσαρμογή των ανδρών και των γυναικών στη σχέση. Ο ανασφαλής δεσμός φοβικού τύπου χαρακτηρίζεται από το συνδυασμό ενός αρνητικού μοντέλου για τον εαυτό και τον άλλον. 138

140 Επιπλέον, συνδέεται αρνητικά με όλα τα θετικά στοιχεία της ερωτικής σχέσης. Επομένως, γι αυτό το λόγο βρέθηκε ότι υπονομεύει περισσότερο τη συνολική προσαρμογή του ζευγαριού στη σχέση. β) Η ασφάλεια στο δεσμό των ανδρών στην ερωτική σχέση επιδρούσε με θετικό τρόπο στην αναφερόμενη ποιότητα σχέσης των γυναικών. Οι γυναίκες των οποίων οι άνδρες είχαν ασφαλή δεσμό είχαν καλύτερη συνολική προσαρμογή στη σχέση τους σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν άνδρες με ανασφαλή δεσμό (αποφυγής/απορριπτικό, εμμονής, φοβικό). Συνεπώς, ο ασφαλής δεσμός των ανδρών λειτουργούσε προστατευτικά για την προσαρμογή των γυναικών τους στη σχέση, ενώ ο ανασφαλής δεσμός των ανδρών, εκφραζόμενος με οποιαδήποτε μορφή του (αποφυγής/απορριπτικός, εμμονής, φοβικός), «υπέσκαπτε» την προσαρμογή των γυναικών τους στη μεταξύ τους σχέση. γ) Η αναφερόμενη ποιότητα σχέσης των ανδρών δεν επηρεαζόταν από τον τύπο του δεσμού των γυναικών στην ερωτική σχέση. Η συνολική προσαρμογή στη σχέση των ανδρών που είχαν γυναίκες με ασφαλή δεσμό δεν διέφερε σημαντικά από τη συνολική προσαρμογή στη σχέση των ανδρών που είχαν γυναίκες με ανασφαλή δεσμό. Συνεπώς, η ασφάλεια ή η ανασφάλεια στο δεσμό των ανδρών επηρέαζε θετικά ή αρνητικά, αντίστοιχα, την προσαρμογή τους στη σχέση ανεξάρτητα από τον τύπο του δεσμού των γυναικών τους. δ) Τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ανασφαλή δεσμό στην ερωτική τους σχέση, είχαν χαμηλότερη ποιότητα σχέσης σε σύγκριση με τα ζευγάρια στα οποία ο ένας είχε ασφαλή δεσμό και ο άλλος ανασφαλή δεσμό και τα ζευγάρια στα οποία και οι δύο σύντροφοι είχαν ασφαλή δεσμό. ε) Η εν δυνάμει αρνητική επίδραση του ανασφαλούς δεσμού του ενός συντρόφου ρυθμίστηκε από την παρουσία ασφαλούς δεσμού στον άλλο σύντροφο. στ) Οι αντιλήψεις των ανδρών για το δεσμό με τη μητέρα τους επηρέαζαν την ποιότητα της ερωτικής σχέσης των ίδιων και των γυναικών τους, ενώ οι αντιλήψεις των γυναικών για το δεσμό με τη μητέρα τους επηρέαζαν την ποιότητα της ερωτικής τους σχέσης αλλά δεν επηρέαζαν την ποιότητα της σχέσης των ανδρών τους. Συνεπώς, ο δεσμός και η ποιότητα της σχέσης των ανδρών με τη μητέρα τους επηρέαζαν είτε θετικά είτε αρνητικά την προσαρμογή του ζευγαριού στη μεταξύ τους σχέση. 139

141 Ωστόσο, ο δεσμός και η ποιότητα της σχέσης των γυναικών με τη μητέρα τους επηρέαζαν με τη σειρά τους την προσαρμογή του ζευγαριού στη σχέση, καθώς λειτουργούσαν είτε προστατευτικά είτε όχι για την προσαρμογή των γυναικών στην ερωτική τους σχέση. Πιο συγκεκριμένα, οι άνδρες που είχαν καταπιέσει και απωθήσει τις αναμνήσεις από τις πρώιμες εμπειρίες από το δεσμό με τη μητέρα τους (αμυντικός μηχανισμός), είχαν καλύτερη συνολική προσαρμογή στην ερωτική τους σχέση. Οι γυναίκες που δήλωσαν ότι αποδίδουν αξία στις εμπειρίες δεσμού καθώς και οι γυναίκες που δεν μπόρεσαν να αποδώσουν ένα νόημα, να αποδεχτούν και να εκφράσουν τα συναισθήματα θυμού και πόνου για τις δυσκολίες που είχαν στη σχέση με τη μητέρα τους, είχαν καλύτερη συνολική προσαρμογή στην ερωτική τους σχέση. Επιπλέον, οι γυναίκες των οποίων οι άνδρες ήταν συναισθηματικά ευάλωτοι στην επιρροή της μητέρας τους και δεν κατόρθωσαν να αναπτύξουν τον κατάλληλο για την ηλικία τους βαθμό αυτονομίας, είχαν χαμηλότερη ποιότητα στη συντροφική τους σχέση. ζ) Οι πρώιμες εμπειρίες των ανδρών από τη σχέση με τη μητέρα τους δεν επηρέαζαν την ποιότητα της συντροφικής τους σχέσης, ενώ η ποιότητα της σχέσης των γυναικών με το σύντροφό τους επηρεαζόταν από τις πρώιμες εμπειρίες αλληλεπίδρασης με τη μητέρα τους καθώς και από τις πρώιμες εμπειρίες αλληλεπίδρασης των ανδρών με τη δική τους μητέρα. Εντοπίστηκαν επομένως διαφορές φύλου στη σχέση μεταξύ των πρώιμων εμπειριών από το δεσμό με τη μητέρα και της ποιότητας της ερωτικής σχέσης. Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες που είχαν απορριφθεί από τη μητέρα τους κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας αλλά και οι γυναίκες των οποίων οι άνδρες είχαν απορριφθεί από τη μητέρα τους στην παιδική τους ηλικία, είχαν χαμηλότερη προσαρμογή στην ερωτική τους σχέση. Οι πρώιμες εμπειρίες απόρριψης από τη μητέρα επηρέαζαν με διαφορετικό τρόπο την προσαρμογή των ανδρών και των γυναικών στη μεταξύ τους σχέση. Παρότι φάνηκε ότι η απόρριψη από τη μητέρα δεν επηρέαζε την προσαρμογή των ανδρών στην ερωτική τους σχέση, το γεγονός ότι επηρέαζε αρνητικά την προσαρμογή των συντρόφων τους στη σχέση δείχνει ότι οι εμπειρίες απόρριψης και των δύο συντρόφων από τη μητέρα τους στην παιδική ηλικία «σαμποτάρουν» την ερωτική τους σχέση. Συνεπώς, η προσαρμογή και των δύο μελών του ζευγαριού στη σχέση επηρεαζόταν αρνητικά, μέσω της χαμηλής προσαρμογής των γυναικών στη σχέση. 140

142 Περιορισμοί της παρούσας έρευνας - Προτάσεις για μελλοντική έρευνα Μια σειρά από παράγοντες είναι σκόπιμο να επισημανθούν, τόσο σε ό,τι αφορά το δείγμα όσο και τη μεθοδολογία της έρευνας. Οι επισημάνσεις αυτές στόχο έχουν να βοηθήσουν προκειμένου να ερμηνεύσουμε καλύτερα τα αποτελέσματα της έρευνας αλλά και να γίνουν προτάσεις για μελλοντικές έρευνες. Η κατεύθυνση των υπό εξέταση μεταβλητών δεν μπορεί να οριστεί με ακρίβεια, καθώς τα δεδομένα προήλθαν από συγχρονική έρευνα. Δεν γνωρίζουμε επομένως με σιγουριά εάν ο τύπος του δεσμού επηρεάζει την ποιότητα της σχέσης ή εάν η ποιότητα της σχέσης είναι αυτή που επιδρά στη σύναψη δεσμού (Mikulincer, Florian, Cowan, & Cowan, 2002). Απαιτείται λοιπόν η διεξαγωγή διαχρονικής έρευνας, για να διαπιστωθούν σχέσεις αιτίου-αιτιατού. Τα αποτελέσματα της μελέτης βασίστηκαν σε δείγμα εθελοντών που προήλθε από το γενικό πληθυσμό και αφορούν το συγκεκριμένο δείγμα, το οποίο δεν ήταν τυχαίο. Συνεπώς, δεν μπορούν να γενικευθούν στον ευρύτερο πληθυσμό. Επιπλέον, το μέγεθος του δείγματος ήταν σχετικά μικρό, γεγονός που πιθανόν επηρέασε τη δύναμη των αναλύσεων. Οι μελλοντικές έρευνες πρέπει να εξετάσουν τις σχέσεις που περιγράφονται εδώ χρησιμοποιώντας ένα τυχαίο και μεγαλύτερο δείγμα ζευγαριών με σκοπό να καταστεί δυνατή και η εφαρμογή της ανάλυσης παραγόντων, η οποία δεν πραγματοποιήθηκε σ αυτή τη μελέτη. Επιπροσθέτως, το γεγονός ότι στην παρούσα έρευνα δεν υπήρξε αντιπροσωπευτικό δείγμα ατόμων με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό περιόρισε το εύρος των αναλύσεων και τη γενικευσιμότητα των ευρημάτων. Σε μελλοντικές έρευνες είναι σημαντικό να υπάρξει πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα ατόμων με δεσμό τύπου αποφυγής/απορριπτικό, ούτως ώστε να εξαχθούν πιο ασφαλή αποτελέσματα. 141

143 Μεθοδολογικά, στην έρευνα αυτή οι υπό εξέταση μεταβλητές αξιολογήθηκαν με τη χρήση ερωτηματολογίων αυτοαναφοράς. Μελλοντικές έρευνες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τη μέθοδο της συνέντευξης, για να διερευνηθούν οι σχέσεις μεταξύ των υπό εξέταση μεταβλητών. Πολλές έρευνες, επίσης, χρησιμοποιούν συμπεριφορικές μεθόδους (Tucker & Anders, 1998) και ειδικότερα μεθόδους παρατήρησης των αλληλεπιδράσεων των ζευγαριών. Συνεπώς, σε επόμενη έρευνα θα ήταν προτιμότερο να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος της παρατήρησης, όπως έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως στο εξωτερικό. Μία ακόμη αδυναμία αφορά την εκτίμηση των αντιλήψεων των ατόμων για το δεσμό με τους γονείς με την αξιολόγηση της σχέσης με τη μητέρα και όχι και με την αξιολόγηση της σχέσης με τον πατέρα. Η ξεχωριστή διερεύνηση των σχέσεων προς τους γονείς θα μας έδινε αναλυτικότερες και ακριβέστερες πληροφορίες, καθώς τα άτομα περιγράφουν γενικά με θετικότερο τρόπο τη σχέση με τη μητέρα τους. Όπως ειπώθηκε παραπάνω, τα αποτελέσματα της έρευνας βασίστηκαν στη μέθοδο της αυτοαναφοράς. Τα υποκείμενα κλήθηκαν να ανακαλέσουν τις παρελθούσες πρώιμες εμπειρίες από τη σχέση με τη μητέρα τους. Ωστόσο, μπορεί η αντίληψή τους για τις εμπειρίες του παρελθόντος να τροποποιήθηκε λόγω των μεταγενέστερων εμπειριών δεσμού ή των τωρινών προτύπων δεσμού στις στενές διαπροσωπικές τους σχέσεις. Στην παρούσα έρευνα δεν διερευνήθηκαν οι μηχανισμοί που θα μπορούσαν να επεξηγήσουν τη σύνδεση του τύπου του δεσμού με την ποιότητα της σχέσης. Οι μηχανισμοί που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο μελλοντικών ερευνών, λειτουργώντας ως διαμεσολαβητικοί παράγοντες, είναι οι μέθοδοι ανατροφής των γονέων (parenting-coparenting) και το πρότυπο επικοινωνίας μεταξύ του ζευγαριού. Τέλος, σε μια μελλοντική έρευνα θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να πραγματοποιηθούν αναλύσεις για το ποιοι συνδυασμοί ανασφαλούς δεσμού στους δύο συντρόφους έχουν τη μεγαλύτερη αρνητική επίδραση στην ποιότητα και ικανοποίηση των ζευγαριών από τη συντροφική/συζυγική σχέση. 142

144 Συμβολή της παρούσας έρευνας Η έρευνα κατέδειξε τη θετική επίδραση της παρουσίας ασφαλούς δεσμού σε ένα τουλάχιστον μέλος του ζευγαριού. Η ύπαρξη ασφαλούς δεσμού στον έναν σύντροφο βρέθηκε ότι εξασφαλίζει στο ζευγάρι μια αρκετά καλή ποιότητα σχέσης, ακόμα και εάν ο άλλος σύντροφος έχει ανασφαλή δεσμό. Η αρνητική επίδραση που ασκεί ο ανασφαλής δεσμός του ενός συντρόφου στην ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού ελαχιστοποιείται ή/και εξαλείφεται εξαιτίας της παρουσίας ασφαλούς δεσμού στον άλλο σύντροφο. Επιπροσθέτως, η παρούσα μελέτη επισήμανε το σημαντικό ρόλο των πρώιμων εμπειριών δεσμού των ατόμων με τη μητέρα τους για την προσαρμογή και ικανοποίησή τους από την ερωτική τους σχέση. Πιο συγκεκριμένα, η απόρριψη των ατόμων αλλά και των συντρόφων τους από τη μητέρα τους κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας βρέθηκε ότι υπονομεύει τη σχέση μεταξύ του ζευγαριού, μέσω της αρνητικής επίδρασης που ασκεί η εμπειρία της απόρριψης από τη μητέρα και των δύο μελών του ζευγαριού στην ποιότητα της σχέσης των γυναικών. Προέκυψαν, επίσης, σημαντικές διαφορές φύλου. Ειδικότερα, ο ανασφαλής δεσμός των ανδρών στις ερωτικές σχέσεις βρέθηκε ότι επηρεάζει αρνητικά τη συνολική προσαρμογή τους καθώς και τη συνολική προσαρμογή των συντρόφων τους στην ερωτική τους σχέση, ενώ ο ανασφαλής δεσμός των γυναικών στις ερωτικές σχέσεις επηρεάζει αρνητικά τη συνολική προσαρμογή τους αλλά δεν επηρεάζει τη συνολική προσαρμογή των ανδρών τους στη μεταξύ τους σχέση. Όσον αφορά τις διαφορές φύλου στη σχέση των πρώιμων εμπειριών δεσμού με την ποιότητα της ερωτικής σχέσης, τα αποτελέσματα της μελέτης παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι πρώιμες εμπειρίες δεσμού των ανδρών με τη μητέρα τους βρέθηκε ότι δεν επηρεάζουν τη συνολική προσαρμογή τους αλλά επηρεάζουν τη συνολική προσαρμογή των γυναικών τους στην ερωτική τους σχέση. Επιπλέον, οι εμπειρίες δεσμού των γυναικών με τη μητέρα τους βρέθηκε ότι επηρεάζουν τη συνολική τους προσαρμογή αλλά δεν επηρεάζουν τη συνολική προσαρμογή των ανδρών τους στη μεταξύ τους σχέση. 143

145 Επιπλέον, στην παρούσα έρευνα μεταφράστηκε και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε ελληνικό δείγμα το Ερωτηματολόγιο για τις Αντιλήψεις για το Δεσμό στην Ενήλικη Ζωή (PAAQ, Lichtenstein & Cassidy, 1991). Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο μπορεί επομένως να χρησιμοποιηθεί και σε κατοπινές έρευνες που θα διεξαχθούν στην Ελλάδα, οι οποίες θα έχουν ως αντικείμενο μελέτης την αντίληψη των ατόμων για τις πρώιμες εμπειρίες στη σχέση με τη μητέρα τους καθώς και την παρούσα αντίληψή τους για το δεσμό με τη μητέρα τους. Χρησιμότητα και πιθανή εφαρμογή των αποτελεσμάτων Τα αποτελέσματα της έρευνας θα μπορούσαν να έχουν εφαρμογή στη συμβουλευτική διαδικασία, ενισχύοντας και βελτιώνοντας την αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων. Σε θεραπευτικό επίπεδο οι σύμβουλοι, γνωρίζοντας τη σημαντική συμβολή του ασφαλούς δεσμού για τη δημιουργία και διατήρηση υγιών συναισθηματικών σχέσεων, μπορούν καταρχήν να δημιουργήσουν ένα ασφαλές περιβάλλον και μέσω μιας υποστηρικτικής στάσης να παρέχουν στα ενήλικα ζευγάρια μια βάση (secure base) και ένα καταφύγιο ασφάλειας (safe haven) με σκοπό να κατανοήσουν τη σημασία της συμπεριφοράς τους, των συναισθημάτων τους και των αλληλεπιδράσεών τους στο πλαίσιο των στενών διαπροσωπικών τους σχέσεων με τους γονείς και τους/τις ερωτικούς/ές συντρόφους τους. Επιπλέον, οι δύο σύντροφοι μπορούν μέσω της θεραπείας να αναγνωρίσουν και να αποδεχτούν το πρότυπο σύναψης σχέσεων του καθενός, καθώς επίσης και τη λειτουργία του. Τα μέλη του ζευγαριού μπορούν, επίσης, να αναγνωρίσουν και να κατανοήσουν τις ανάγκες που έχουν για ασφάλεια και να μοιραστούν μεταξύ τους τα συναισθήματά τους. Κατόπιν μπορεί να γίνει μια προσπάθεια αναδιαμόρφωσης του τύπου του δεσμού, ούτως ώστε να προσεγγίζει τα χαρακτηριστικά του ασφαλούς δεσμού (εγγύτητα και αυτονομία στο πλαίσιο της σχέσης με τον άλλον, συναισθηματική διαθεσιμότητα, συμπεριφορά παροχής και λήψης φροντίδας και υποστήριξης). 144

146 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 145

147 Ainsworth, M.D.S. (1967). Infancy in Uganda: Infant care and the growth of love. Baltimore: Johns Hopkins University Press.98 Ainsworth, M.D.S. (1989). Attachment beyond infancy, American Psychologist, 44(4), Ainsworth, M.D.S., Blehar, M., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment: A psychological study of the Strange Situation. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Ainsworth, M.D.S., & Bowlby, J. (1991). An ethological approach to personality development, American Psychologist, 46(4), Alexandrov, Ε.Ο., Cowan, P.A., & Cowan, C.P. (2005). Couple attachment and the quality of marital relationships: Method and concept in the validation of the new couple attachment interview and coding system, Attachment & Human Development, 7(2), Allen, J.P., & Land, D. (1999). Attachment in adolescence. In J. Cassidy & P.R. Shaver (Eds.), Handbook of attachment: Theory, research, and clinical applications (pp ). New York: Guilford. Antill, J.K. (1983). Sex role complementarity versus similarity in married couples, Journal of Personality and Social Psychology, 45(1), Αrseth, Α.Κ., Kroger, J., Martinussen, M., & Bakken, G. (2009). Intimacy status, attachment, separation-individuation patterns, and identity status in female university students, Journal of Social and Personal Relationships, 26(5), Βαϊράμη, Μ. (2005). Φιλικές σχέσεις παιδιών σχολικής ηλικίας: Οικογενειακοί παράγοντες που τις επηρεάζουν. (Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Θεσσαλονίκη. Baldwin, M.W., Fehr, B., Keedian, E., & Seidel, M. (1993). An exploration of the relational schemata underlying attachment styles: Self-report and lexical decision approaches, Personality and Social Psychology Bulletin, 19(6), Banse, R. (2004). Adult attachment and marital satisfaction: Evidence for dyadic configuration effects, Journal of Social and Personal Relationships, 21(2),

148 Bartholomew, K. (1990). Avoidance of intimacy: An attachment perspective, Journal of Social and Personal Relationships, 7(2), Bartholomew, K., & Horowitz, L.M. (1991). Attachment styles among young adults: A test of a four-category model, Journal of Personality and Social Psychology, 61(2), Bartholomew, K., & Shaver, P.R. (1998). Methods of assessing adult attachment: Do they converge? In J.A. Simpson & W.S. Rholes (Eds.), Attachment theory and close relationships (pp ). New York: Guilford Press. Benoit, D., Parker, K., & Zeanah, C. (1994/2000). Attachment Screening Questionnaire (Unpublished manual). Department of Psychiatry, Hospital for Sick Children, Toronto, ON. Berman, W.H., Marcus, L., & Berman, E.R. (1994). Attachment in marital relations. In M.B. Sperling & W.H. Berman, (Eds.), Attachment in Adults (pp ). New York: Guilford Press. Bernstein, R., Keltner, D., & Laurent, H. (2012). Parental Divorce and Romantic Attachment in Young Adulthood: Important Role of Problematic Beliefs, Marriage & Family Review, 48(8), Bowlby, J. (1969/1982). Attachment and loss: Attachment (Vol. 1). New York: Basic Books. Bowlby, J. (1973). Attachment and loss: Separation: Anxiety and Anger (Vol. 2). New York: Basic Books. Bowlby, J. (1979). The making and breaking of affectionate bonds. London: Tavistok. Bowlby, J. (1980). Attachment and loss: Loss: Sadness and Depression (Vol. 3). New York: Basic books. Bowlby, J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development. New York: Basic Books. Brennan, K.A., Clark, C.L., & Shaver, P.R. (1998). Self-report measurement of adult attachment: An integrative overview. In J.A. Simpson & W.S. Rhodes (Eds.), Attachment theory and close relationships (pp ). New York: The Guilford Press. 147

149 Brennan, K.A., & Shaver, P.R. (1995). Dimensions of adult attachment, affect regulation, and romantic relationship functioning, Personality and Social Psychology Bulletin, 21(3), Bretherton, I. (1985). Attachment theory: Retrospect and prospect. In I. Bretherton & E. Waters (Eds.), Growing points of attachment theory and research. Monographs of the Society for Research in Child Development, (Vol. 50, pp. 3-35). Bretherton, I. (1991). The roots and growing points of attachment theory. In C.M. Parker, J.S. Hinde, & P. Marris (Eds.), Attachment Across the Life Cycle (pp. 9-32). London: Tavistock/Routledge. Buhrmester, D., & Furman, W. (1987). The development of companionship and intimacy, Child Development, 58(4), Buss, D.M., Larsen, R.J., Westen, D., & Semmelroth, J. (1992). Sex differences in jealousy: Evolution, physiology, and psychology, Psychological Science, 3(4), Caspi, A., & Elder, G.H. (1988). Childhood precursors of the life course: Early personality and life disorganization. In E.M. Hetherington, R.M. Lerner, & M. Perlmutter (Eds.), Child development in life-span perspective (pp ). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Cassidy J. (1999). The nature of the child s Ties. In J. Cassidy & P.R. Shaver (eds), Handbook of Attachment: Theory, research, and clinical applications. New York: Guilford University Press. Cassidy, J., Kobak, R.R. (1988). Avoidance and its relation to other defensive processes. In J. Belsky & T. Nezworski (Eds.), Clinical Implications of Attachment (pp ). London: Erlbaum. Cassidy, J., & Shaver, P.R. (1999). Handbook of attachment: Theory, research, and clinical applications. New York: Guilford Press. Chodorow, N. (1978). The Reproduction of Mothering: Psychoanalysis and the Sociology of Gender. University of California Press. Cohn, D.A., Silver, D.H., Cowan, C.P., Cowan, P.A., & Pearson, J. (1992). Working models of childhood attachment and couple relationships, Journal of Family Issues, 13(4),

150 Collins, N.L., Cooper, M.L., Albino, A., & Allard, L. (2002). Psychosocial vulnerability from adolescence to adulthood: A prospective study of attachment style differences in relationship functioning and partner choice, Journal of Personality, 70(6), Collins, N.L., Ford, M.B., Guichard, A.C., & Allard, L.M. (2006). Working models of attachment and attribution process in intimate relationships, Personality and Social Psychology Bulletin, 32(2), Collins, N.L., & Read, S.J. (1990). Adult attachment, working models and relationship quality in dating couples, Journal of Personality and Social Psychology, 58(4), Collins, N.L., & Read, S.J. (1994). Cognitive representations of attachment: The structure and function of working models. In D. Perlman & K. Bartholomew (Eds.), Advances in personal relationships (Vol. 5, pp ). London: Jessica Kingsley. Cowan, P.A. (1997). Beyond meta-analysis: A plea for a family systems view of attachment, Child Development, 68(4), Cowan, P.A., Cohn, D.A., Cowan, C.P., & Pearson, J.L. (1996). Parent s attachment histories and children s externalizing and internalizing behaviors: Exploring family systems models of linkage, Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64(1), Cowan, P.A., & Cowan, C.P. (2001). A couple perspective on the transmission of attachment patterns. In C. Clulow (ed.), Adult attachment and couple psychotherapy: The "secure base" in practice and research (pp ). London: Brunner-Routledge. Cowan, P.A., & Cowan, C.P. (2007). Attachment Theory: Seven Unresolved Issues and Questions for Future Research, Research in Human Development, 4(3-4), Creasey, G. (2002). Associations between working models of attachment and conflict management behavior in romantic couples, Journal of Counseling Psychology, 49(3),

151 Creasey, G., & Hesson-McInnis, M. (2001). Affective responses, cognitive appraisals, and conflict tactics in late adolescent romantic relationships: Associations with attachment orientations, Journal of Counseling Psychology, 48(1), Creasey, G., & Ladd, A. (2004). Negative mood regulation expectancies and conflict behaviors in late adolescent college student romantic relationships: The moderating role of generalized attachment representations, Journal of Research on Adolescence, 14(2), Cross. S.E., & Madson, L. (1997). Models of the self: Self-construals and gender, Psychological Bulletin, 122(1), Crowell, J.A., Fraley, R.C., & Shaver, P.R. (1999). Measurement of individual differences in adolescent and adult attachment. In J. Cassidy & P.R. Shaver (Eds.), Handbook of attachment: Theory, research, and clinical applications research (pp ). New York: Guilford. Crowell, J.A., Treboux, D., & Brockmeyer, S. (2009). Parental divorce and adult children's attachment representations and marital status, Attachment & Human Development, 11(1), Crowell, J.A., Treboux, D., & Waters, E. (1999). The Adult Attachment Interview and the Relationship Questionnaire: Relations to reports of mothers and partners, Personal Relationships, 6(1), Crowell, J.A., Treboux, D., & Waters, E. (2002). Stability of attachment representations: The transition to marriage, Developmental Psychology, 38(4), Dalton III, W.T., Frick-Horbury, D., & Kitzmann, K.M. (2006). Young Adults' Retrospective Reports of Parenting by Mothers and Fathers: Associations With Current Relationship Quality, The Journal of General Psychology, 133(1), Davila, J., Bradbury, T.N., & Fincham, F.D. (1998). Negative affectivity as a mediator of the association between adult attachment and marital satisfaction, Personal Relationships, 5(4),

152 Davila, J., Karney, B.R., & Bradbury, T.N. (1999). Attachment change processes in the early years of marriage, Journal of Personality and Social Psychology, 76(5), De Haas, M.A., Bakermans-Kranenburg, M.J., Van Ijzendoorn, M.H. (1994). The Adult Attachment Interview and Questionnaires for Attachment Style, Temperament, and Memories of Parental Behavior, The Journal of Genetic Psychology, 755(4), Diehl, M., Elnick, A.B., Bourbeau, L.S., & Labouvie-Vief, G. (1998). Adult attachment styles: Their relations to family context and personality, Journal of Personality and Social Psychology, 74(6), Dinero, R.E., Conger, R.D., Shaver, P.R., Widaman, K.F., & Larsen-Rife, D. (2008). Influence of family of origin and adult romantic partners on romantic attachment security, Journal of Family Psychology, 22(4), Eiden, R.D., Teti, D.M., & Corns, K.M. (1995). Maternal working models of attachment, marital adjustment, and the parent-child relationship, Child Development, 66(5), Eldridge, K.A. & Christensen, A. (2002). Demand-withdraw communication during couple conflict: A review and analysis. In P. Noller & J.A. Feeney (Eds.), Understanding marriage: Developments in the study of couple interaction. (pp ). New York: Cambridge University Press. Feeney, J.A. (1994). Attachment style, communication patterns, and satisfaction across the life cycle of marriage, Personal Relationships, 1(4), Feeney, J.A. (1999). Adult romantic attachment and couple relationships. In J. Cassidy & P.R. Shaver, (Eds.), Handbook of attachment (pp ). New York: Guilford. Feeney, J.A. (1999c). Adult attachment, emotional control, and marital satisfaction, Personal Relationships, 6(2), Feeney, J.A. (2002). Attachment, marital interaction and relationship satisfaction: A diary study, Personal Relationships, 9(1), Feeney, J.A., & Noller, P. (1990). Attachment style as a predictor of adult romantic relationships, Journal of Personality and Social Psychology, 58(2),

153 Feeney, J.A., & Noller, P. (1991). Attachment styles and verbal descriptions of romantic partners, Journal of Social and Personal Relationships, 8(2), Feeney, J.A., Noller, P., & Callan, V.J. (1994). Attachment style, communication and satisfaction in the early years of marriage. In K. Bartholomew & D. Perlman (Eds.), Advances in personal relationships: Attachment processes in adulthood (Vol. 5, pp ). Bristol, PA: Kingsley. Fehr, B. (2004). Intimacy expectations in same-sex friendships: a prototype interaction-pattern model, Journal of Personal and Social Psychology, 86(2), Finger, B., Hans, S.L., Bernstein, V.J., & Cox, S.M. (2009). Parent relationship quality and infant-mother attachment, Attachment & Human Development, 11(3), Fitzpatrick, M.A., Fey, J., Segrin, C., & Schiff, J.L. (1993). Internal working models of relationships and marital communication, Journal of Language and Social Psychology, 12(1-2), Fraley, R.C., & Shaver, P.R. (1997). Adult attachment and the suppression of unwanted thoughts, Journal of Personality and Social Psychology, 73, Fraley, R.C., & Shaver, P.R. (2000). Adult romantic attachment: Theoretical developments, emerging controversies, and unanswered questions, Review of General Psychology, 4(2), Fraley, R.C., & Waller, N.G. (1998). Adult attachment patterns: A test of the typological model. In J.A. Simpson & W.S. Rholes, (Eds.), Attachment theory and close relationships (pp ). New York: Guilford Press. Freud, S. (1940). An Outline of Psychoanalysis. Wiltshire: Redwood Press Ltd. Furman, W., Simon, V.A., Shaffer, L., & Bouchey, H.A. (2002). Adolescents working models and styles for relationships with parents, friends, and romantic partners, Child Development, 73(1), George, C., Kaplan, N., & Main, M. (1985). Adult Attachment Interview. Unpublished manuscript, University of California, Berkeley. Gilligan, C. (1982). In A Different Voice. Cambridge: Harvard University Press. 152

154 Griffin, D.W., & Bartholomew, K. (1994). Models of the self and other: Fundamental dimensions underlying measures of adult attachment, Journal of Personality and Social Psychology, 67(3), Guerrero, L.K. (1996). Attachment style differences in intimacy and involvement: A test of the four-category model, Communication Monographs, 63(4), Hatfield, E. (1983). What do women want from love and sex? In E.R. Allgeier & N.B. McCormick (Eds.) Changing boundaries (pp ). Palo Alto, CA: Mayfield Publishing Co. Haws, W.A., & Mallinckrodt, B. (1998). Separation-individuation from family of origin and marital adjustment of recently married couples, American Journal of Family Therapy, 26(4), Haydon, K.C., Roisman, G.I., & Burt, K.B. (2012). In search of security: The latent structure of the Adult Attachment Interview revisited, Development and Psychopathology, 24(2), Haydon, K.C., Roisman, G.I., Marks, M.J., & Fraley, R.C. (2011). An empirically derived approach to the latent structure of the Adult Attachment Interview: Additional convergent and discriminant validity evidence, Attachment & Human Development, 13(5), Hazan, C., & Shaver, P.R. (1987). Romantic Love Conceptualized as an Attachment Process, Journal of Personality and Social Psychology, 52(3), Hazan, C., & Shaver, P.R. (1990). Love and work: An attachment theoretical perspective, Journal of Personality and Social Psychology, 59(2), Hazan, C., & Zeifman, D. (1994). Sex and the psychological tether. In K. Bartholomew & D. Perlman (Eds.), Advances in personal relationships (Vol. 5, pp ). London: Jessica Kingsley. Hinde, R.A. (1995). A suggested structure for a science of relationships, Personal Relationships, 2(1), Holman, T.B., & Birch, P.J. (2001). Family-of-origin structures and processes and adult children s marital quality. In T.B. Holman et al (Eds.), Premarital Prediction of marital quality or breakup (pp ). New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. 153

155 Holman, T.B., & Busby, D.M. (2011). Family-of-Origin, Differentiation of Self and Partner, and Adult Romantic Relationship Quality, Journal of Couple & Relationship Therapy: Innovations in Clinical and Educational Interventions, 10(1), Holmes, B.Μ., & Johnson, K.R. (2009). Adult attachment and romantic partner preference: A review, Journal of Social and Personal Relationships, 26(6-7), Huth-Bocks, A.C., Levendosky, A.A., Bogart, G.A., & von Eye, A. (2004). The Impact of Maternal Characteristics and Contextual Variables on Infant-Mother Attachment, Child Development, 75(2), Ickes, W. (1993). Traditional Gender Roles: Do They Make, and Then Break, our Relationships? Journal of Social Issues, 49(3), Jones, J.T., Cunningham, J.D. (1996). Attachment styles and other predictors of relationship satisfaction in dating couples, Personal Relationships, 3(4), Καφέτσιος Κ. (2005). Δεσμός, Συναίσθημα και Διαπροσωπικές Σχέσεις. Αθήνα: Τυπωθήτω. Keelan, P.J., Dion, K.L., & Dion, K.K. (1994). Attachment style and heterosexual relationships among young adults: A short term panel study, Journal of Social and Personal Relationships, 11(2), Keelan, P.J., Dion, K.K., & Dion, K.L. (1998). Attachment Style and Relationship Satisfaction: Test of a self-disclosure explanation, Canadian Journal of Behavioural Science, 30, Kirkpatrick, L.A., & Davis, K.E. (1994). Attachment style, gender and relationship stability: A longitudinal analysis, Journal of Personality and Social Psychology, 66(3), Kirkpatrick, L.A., & Hazan, C. (1994). Attachment styles and close relationships: A four-year prospective study, Personal Relationships, 1(2), Kirkpatrick, L.A., & Shaver, P.R. (1992). An attachment-theoretical approach to romantic love and religious belief, Personality and Social Psychology Bulletin, 18(3),

156 Knudson-Martin, C. (1994). The female voice: Applications to Bowen s family systems theory, Journal of Marital and Family Therapy, 20(1), Kobak, R.R., & Hazan, C. (1991). Attachment in marriage: Effects of security and accuracy of working models, Journal of Personality and Social Psychology, 60(6), Land, L.N., Rochlen, A.B., & Vaughn, B.K. (2011). Correlates of Adult Attachment Avoidance: Men s Avoidance of Intimacy in Romantic Relationships, Psychology of Men and Masculinity, 12(1), Levitz-Jones, E.M., & Orlofsky, J.L. (1985). Separation-individuation and intimacy capacity in college women, Journal of Personality and Social Psychology, 49(1), Li, T., & Chan, D.K.S. (2012). How anxious and avoidant attachment affect romantic relationship quality differently: A meta-analytic review, European Journal of Social Psychology, 42(4), Lichtenstein, J., & Cassidy, J. (1991). The Inventory of Adult Attachment Questionnaire: Validation of a new measure. Paper presented at the meetings of the Society for Research in Child Development, Seattle. Locke, H.J., & Wallace, K.M. (1959). Short Marital Adjustment and Prediction Tests: Their Reliability and Validity, Marriage and Family Living, 21, Lussier, Y., Sabourin, S., & Turgeon, C. (1997). Coping strategies as moderators of the relationship between attachment and marital adjustment, Journal of Social and Personal Relationships, 14(6), Main, M. (1990). Cross-cultural studies of attachment organization: Recent studies, changing methodologies, and the concept of conditional strategies, Human Development, 33, Main, M., Kaplan, N., & Cassidy, J. (1985). Security in infancy, childhood, and adulthood: A move to the level of representation. In I. Bretherton & E. Waters (Eds.), Growing points of attachment theory and research. Monograph for the Society for Research in Child Development, (Vol. 50, pp ). Chicago: University of Chicago Press. 155

157 Main, M., & Solomon, J. (1986). Discovery of an insecure-disorganized/disoriented attachment pattern. In T.B. Brazelton & M.W. Yogman (Eds.), Affective development in infancy (pp ). Westport, CT: Ablex. Mayseless, O., Danieli, R., & Sharabany, R. (1996). Adults attachment patterns: Coping with separations, Journal of Youth and Adolescence, 25(5), Mayseless, Ο., & Scharf, Μ. (2007). Adolescents Attachment Representations and Their Capacity for Intimacy in Close Relationships, Journal of Research on Adolescence, 17(1), Mayseless, O., Sharabany, R., & Sagi, A. (1997). Attachment concerns of mothers as manifested in parental, spousal, and friendship relationships, Personal Relationships, 4(3), McCarthy, G., & Maughan, B. (2010). Negative childhood experiences and adult love relationships: The role of internal working models of attachment, Attachment & Human Development, 12(5), McCarthy, G., & Taylor, A. (1999). Avoidant/ambivalent attachment style as a mediator between abusive childhood experiences and adult relationship difficulties, Journal of Child Psychology & Psychiatry, 40(3), Miga, E.M., Hare, A., Allen, J.P., & Manning, N. (2010). The relation of insecure attachment states of mind and romantic attachment styles to adolescent aggression in romantic relationships, Attachment & Human Development, 12(5), Mikulincer, M. (1995). Attachment style and the mental representation of the self, Journal of Personality and Social Psychology, 69(6), Mikulincer, M., & Arad, D. (1999). Attachment working models and cognitive openness in close relationships: A test of chronic and temporary accessibility effects, Journal of Personality and Social Psychology, 77(4), Mikulincer, M., & Erev, I. (1991). Attachment style and structure of romantic love, British Journal of Social Psychology, 30(4), Mikulincer, M., Florian, V., Cowan, P.A., & Cowan, C.P. (2002). Attachment Security in couple relationships: A systemic model and its implications for family dynamics, Family Process, 41(3),

158 Mikulincer, M., & Nachson, O. (1991). Attachment styles and patterns of self-disclosure, Journal of Personality and Social Psychology, 61(2), Mikulincer, M., & Shaver, P.R. (2003). The attachment behavioral system in adulthood: Activation, psychodynamics, and interpersonal processes. In M.P. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 35, pp ). San Diego, CA: Academic Press. Mikulincer, M., Shaver, P.R., Pereg, D. (2003). Attachment theory and affect regulation: the dynamics development and cognitive consequences of attachment related strategies, Motivation and Emotion, 27(2), Möller, Κ., Hwang, C.P., & Wickberg, B. (2006). Romantic attachment, parenthood and marital satisfaction, Journal of Reproductive and Infant Psychology, 24(3), Mondor, J., McDuff, P., Lussier, Y., & Wright, J. (2011). Couples in Therapy: Actor-Partner Analyses of the Relationships Between Adult Romantic Attachment and Marital Satisfaction, The American Journal of Family Therapy, 39(2), Monteoliva, A., & García-Martínez, J.M.A. (2005). Adult attachment style and its effects on the quality of romantic relationships in Spanish students, Journal of Social Psychology, 145(6), Monteoliva, A., & García-Martínez, J.M.A., Calvo-Salguero, A., & Aguilar- Luzon M. (2012). Differences between men and women with a dismissing attachment style regarding their attitudes and behavior in romantic relationships, International Journal of Psychology, 47(5), Owens, G., Crowell, J., Pan, H., Treboux, D., O Connor, E., & Waters, E. (1995). The prototype hypothesis and the origins of attachment working models: Adult relationships with parents and romantic partners. In E. Waters, B.E. Vaughn, G. Posada, & K. Kondo-Ikemura (Eds.), Caregiving, cultural, and cognitive perspectives on secure-base behavior and working models: New growing points of attachment theory and research (Vol. 60, pp ). Chicago: University of Chicago Press. 157

159 Paley, B., Cox, M.J., Burchinal, M.R., Paney, C.C. (1999). Attachment and Marital Functioning: Comparison of Spouses With Continuous-Secure, Earned-Secure, Dismissing, and Preoccupied Attachment Stances, Journal of Family Psychology, 13(4), Paley, B., Cox, M.J., Harter, K.S.M., & Margand, N.A. (2002). Adult attachment stance and spouses marital perceptions during the transition to parenthood, Attachment and Human Development, 4(3), Parade, S.H., Supple, A.J., & Helms, H.M. (2012). Parenting During Childhood Predicts Relationship Satisfaction in Young Adulthood: A Prospective Longitudinal Perspective, Marriage & Family Review, 48(2), Pascuzzo, K., Cyr, C., & Moss, E. (2013). Longitudinal association between adolescent attachment, adult romantic attachment, and emotion regulation strategies, Attachment & Human Development, 15(1), Pietromonaco, P.R., & Barrett, L.F. (1997). Working models of attachment and daily social interactions, Journal of Personality and Social Psychology, 73(6), Pietromonaco, P.R., Barrett, L.F., Powers, S.I. (2006). Adult Attachment Theory and Affective Reactivity and Regulation. In D.K. Snyder, J.A. Simpson, & J.N. Hughes (Eds.), Emotion Regulation in Couples and Families: Pathways to Dysfunction and Health, (pp ). Washington, D.C.: American Psychological Association. Pinquart, M., Feubner, C., & Ahnert, L. (2013). Meta-analytic evidence for stability in attachments from infancy to early adulthood, Attachment & Human Development, 15(2), Pistole, M.C. (1993). Attachment relationships: Self disclosure and trust, Journal of Mental Health Counseling, 15(1), Quinton, D., Pickles, A., Maughan, B., & Rutter, M. (1993). Partners, peers, and pathways: Assortative pairing and continuities in conduct disorder, Development and Psychopathology, 5(4), Quinton, D., Rutter, M., & Liddle, C. (1984). Institutional rearing, parenting difficulties and marital support, Psychological Medicine, 14(1),

160 Roisman, G.I., Holland, A., Fortuna, K., Fraley, R.C., Clausell, E., & Clarke, A. (2007). The adult attachment interview and self-reports of attachment style: An empirical rapprochement, Journal of Personality and Social Psychology, 92(4), Sabatelli, R.M., & Bartle-Haring, S. (2003). Family of origin experiences and adjustment in married couples, Journal of Marriage and Family, 65(1), Saraiva, L.M., & Matos, P.M. (2012). Separation-individuation of Portuguese emerging adults in relation to parents and to the romantic partner, Journal of Youth Studies, 15(4), Schaack, D.D. (2011). Moving to the Level of Representation to Explain Variations in Family Child Care Provider Sensitivity and the Effectiveness of Child-Related Training. Dissertations Paper 100. Loyola University, Chicago Illinois. Scharfe, E., & Bartholomew, K. (1995). Accommodation strategies and attachment in young couples, Journal of Social and Personal Relationships, 12(3), Seiffge-Krenke, I. (1999). Families with daughters, families with sons: Different challenges for family relationships and marital satisfaction? Journal of Youth and Adolescence, 28(3), Seiffge-Krenke, I., Shulman, S., & Klessinger, N. (2001). Adolescent precursors of romantic relationships in young adulthood, Journal of Social and Personal Relationships, 18(3), Senchak, P.R., & Leonard, K. (1992). Attachment styles and marital adjustment among newlywed couples, Journal of Social and Personal Relationships, 9(1), Shaver, P.R., Belsky, J., & Brennan, K.A. (2000). The Adult Attachment interview and self reports of romantic attachment: Associations across domains and methods, Personal Relationships, 7(1), Shaver, P.R., & Brennan, K.A. (1992). Attachment styles and the Big Five personality traits: Their connections with each other and with romantic relationship outcomes, Personality and Social Psychology Bulletin, 18(5),

161 Shaver, P.R., & Mikulincer, M. (2002). Dialogue on adult attachment: Diversity and integration, Attachment and Human Development, 4(2), Shaver, P.R., & Mikulincer, M. (2002). Attachment-related psychodynamics. Special Issue: The psychodynamics of adult attachments Bridging the gap between disparate research traditions, Attachment & Human Development, 4(2), Simpson, J.A. (1990). The influence of attachment styles on romantic relationships, Journal of Personality and Social Psychology, 59(5), Simpson, J.A., & Rhodes, W.S. (1998). Attachment Theory and Close Relationships. New York: Guilford Press. Simpson, J.A., Rholes, W.S., & Nelligan, J.S. (1992). Support seeking and support giving within couples in an anxiety-provoking situation: The role of attachment styles, Journal of Personality and Social Psychology, 62(3), Skowron, Ε.Α., & Friedlander, Μ.L. (1998). The Differentiation of Self Inventory: Development and Initial Validation, Journal of Counseling Psychology, 45(3), Spanier, G.B. (1976). Measuring Dyadic Adjustment: New Scales for Assessing the Quality of Marriage and Similar Dyads, Journal of Marriage and the Family, 38(1), Sroufe, L.A., & Waters, E. (1977). Attachment as an Organizational Construct, Child Development, 48, Treboux, D., Crowell, J.A., & Waters, E. (2004). When new meets old : Configurations of adult attachment representations and their implications for marital functioning, Developmental Psychology, 40(2), Trinke, S.J., & Bartholomew, K. (1997). Hierarchies of attachment relationships in young adulthood, Journal of Social and Personal Relationships, 14(5), Tucker, J.S., & Anders, S.L. (1998). Adult attachment style and nonverbal closeness in dating couples, Journal of Nonverbal Behavior, 22(2),

162 Tucker, J.S., & Anders, S.L. (1999). Attachment Style, Interpersonal Perception Accuracy, and Relationship Satisfaction in Dating Couples, Personality and Social Psychology Bulletin, 25(4), Vogel, D.L., Wester, S.R., Heesacker, M., & Madon, S. (2003). Confirming sex stereotypes: A social role perspective, Sex Roles, 48(11-12), Volling, B.L., Notaro, P.C., & Larsen, J.J. (1998). Adult attachment styles: Relations with emotional well-being, marriage, and parenting, Family Relations, 47(4), Vorria, P., Vairami, M., Gialaouzidis M., Kotroni, Ε., Koutra, G., Markou, N., Matri, E., Pantoleon, I. (2007). Romantic relationships, attachment styles, and experiences of childhood, Hellenic Journal of Psychology, 4(3), Wampler, K.S., Shi, L., Nelson, B.S., & Kimball, T.G. (2003). The Adult Attachment Interview and observed couple interaction: Implications for an intergenerational perspective on couple therapy, Family Process, 42(4), Waters, Ε., Crowell, J., Elliott, M., Corcoran, D., Treboux, D. (2002). Bowlby's Secure Base Theory and the Social/Personality Psychology of Attachment Styles: Work(s) in Progress, Attachment and Human Development, 4(2), West M., & Sheldon-Keller. (1994). Patterns of Relating. New York: Guilford University Press. Westen, D. (1998). The scientific legacy of Sigmund Freud: Toward a psychodynamically informed psychological science, Psychological Bulletin, 124(3), Whisman, M.A., & Allan, L.E. (1996). Attachment and social cognition theories of romantic relationships: Convergent or complementary perspectives? Journal of Social and Personal Relationships, 13(2), Zeifman, D., & Hazan, C. (2008). Pair bonds as attachments: Re-evaluating the evidence. In J. Cassidy & P.R. Shaver (Eds), Adult attachment: Theory, research, and clinical applications (2 nd ed.) (pp ). London: Guilford. 161

163 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 162

164 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 163

165 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΤΟΜΕΑ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ Ψ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΤΕΝΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΝΗΛΙΚΗ ΖΩΗ Τα ερωτηματολόγια αυτά αφορούν σε μια μελέτη που πραγματοποιείται στα πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τομέα Εξελικτικής & Σχολικής Ψυχολογίας του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το θέμα της έρευνας είναι οι στενές διαπροσωπικές σχέσεις. Σας παρακαλώ πολύ να περιγράψετε τη σχέση σας με το/τη σύντροφό σας συμπληρώνοντας τα ερωτηματολόγια που επισυνάπτονται. Η συμμετοχή σας είναι εθελοντική και ανώνυμη. Οποιαδήποτε στιγμή αποφασίσετε μπορείτε να σταματήσετε τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Οι πληροφορίες που θα συγκεντρωθούν είναι απολύτως εμπιστευτικές και θα χρησιμοποιηθούν μόνο για το σκοπό του συγκεκριμένου ερευνητικού προγράμματος. Κανείς, πέραν του ερευνητή, δεν θα έχει πρόσβαση στα δεδομένα. Σας παρακαλώ πολύ να απαντήσετε ειλικρινά και αυθόρμητα σε όλες τις ερωτήσεις με τη σειρά που είναι. Για τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων δεν απαιτείται ιδιαίτερη προσπάθεια, ούτε χρειάζεται πολύς χρόνος. Όταν ολοκληρώσετε τις απαντήσεις σας, σας παρακαλώ πολύ να τοποθετήσετε τα ερωτηματολόγια στο φάκελο που σας έχει δοθεί και να τον παραδώσετε στην ερευνήτρια. Σας Ευχαριστώ θερμά για την πολύτιμη βοήθειά σας! Ελένη Κυργερίδου, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Σχολικής & Εξελικτικής Ψυχολογίας Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 164