TPIMHNIAIA EK O H TH MHTPO O Eø ME HNIA

Transcript

1 TPIMHNIAIA EK O H TH MHTPO O Eø ME HNIA ETOΣ ΞA ΠEPIO OΣ Γ IOYΛIOΣ - AYΓOYΣTOΣ - ΣEΠTEMBPIOΣ 2008 TEYXOΣ 4

2 ΠEPIEXOMENA Θεία E χαριστία καί Eκκλησία * Mητροπολίτου Περγάµου Iωάννου Zηζιούλα σελ. 1 «Σ µα Xριστο» Πρωτ. Mιχαήλ Σπ. Kαρδαµάκη (+) σελ. 7 H κκλησιολογία τ ς «Πρός ιόγνητον» Eπιστολ ς, το Παναγιώτη Γ. Παπανικολάου, Θεολόγου σελ. 13 Tριµηνια ο Eκκλησιαστικό Περιοδικό τ ς Iερ ς Mητροπόλεως Mεσσηνίας I PYTHΣ Mητροπολίτης Mεσσηνίας Xρυσόστοµος ασκαλάκης (+) I IOKTHTHΣ Iερά Mητρόπολις Mεσσηνίας Mητροπολίτου Mελετίου Kαλαµάτα Tηλ /22455 Fax: 27210/22994 EK OTHΣ - IEYΘYNTHΣ Mητροπολίτης Mεσσηνίας Xρυσόστοµος Σαββ τος YΠEYΘYNOΣ YΛHΣ Aρχιµ. Θεόκλητος Λαµπριν κος Πρωτοσύγκελλος I. Mητροπόλεως Mεσσηνίας EKTYΠΩΣIΣ Γραφικαί Tέχναι «ΛEBENTH» Γ. Pουµελιώτη 3-5 Kαλαµάτα Tηλ. - Fax: 27210/93374 IAKINHΣIΣ EΛ.TA. - Γραφε ον Kαλαµάτας Kωδικός Eντύπου 3978

3 Θεία E χαριστία καί Eκκλησία * Mητροπολίτου Περγάµου Iωάννου Zηζιούλα E σαγωγή Θ. E χαριστίας καί Eκκλησίας Hσύνδεση τείνει σήµερα νά θεωρε ται κοινοτοπία, το λάχιστον µεταξύ τ ν Oρθοδόξων, στίς µέρες µας µάλιστα κάτω πό τήν πίδραση τ ς Oρθοδόξου Θεολογίας, πλέον καί µεταξύ τ ν Pωµαιοκαθολικ ν καί µεγάλου µέρους τ ν Προτεσταντ ν. Λίγοι ε ναι πλέον α τοί, πού θά ποσυνέδεαν τήν ννοια τ ς Eκκλησίας πό τό Mυστήριο τ ς Θ. E χαριστίας. A τό µως δέν σχυε πάντοτε στή Θεολογία µας, ο τε κ ν τήν Oρθόδοξη, πολύ περισσότερο στή δυτική. Στήν ε σήγησή µου θά προσπαθήσω νά καταδείξω, τι Θ. E χαριστία κφράζει καί ποκαλύπτει καί πραγµατώνει µέσα στήν στορία τήν δια τήν Eκκλησία, χι πλ ς πως ε ναι, λλά κυρίως πως θά ε ναι, ταν πικρατήσει Bασιλεία το Θεο. ηλαδή, E χαριστία ε ναι τρόπος, µέ τόν πο ον Eκκλησία πρέπει νά ζε, νά µπνέεται, νά κινε ται καί νά δοµε ται µέσα στήν στορία, α τό πού νοµάζουµε στή γλώσσα τ ς δογµατικ ς «Eκκλησιολογία», λόγο δηλαδή περί τ ς ληθιν ς «φύσεως» τ ς Eκκλησίας καί χι πλ ς περί τ ς στορικ ς διαδροµ ς Tης. I. H σύνδεση E χαριστίας καί Eκκλησίας στήν ρχαία Eκκλησία E παµε προηγουµένως τι δυτικός Σχολαστικισµός ε ναι πεύθυνος γιά τίς πιφυλάξεις ρισµένων θεολόγων νά ποδεχθο ν τόν βαθύτατο, µέχρι ταυτισµο, σύνδεσµο µεταξύ Eκκλησίας καί E χαριστίας. Πράγµατι Σχολαστικισµός µέ τήν ναλυτική µέθοδο, πού φάρµοσε στή Θεολογία γενικά, κατατεµάχισε τό νια ο µυστήριο τ ς σωτηρίας σέ α τοτελε ς πτυχές, τσι στε κάθε µία πό α τές ε ναι νοητή χωρίς ναφορά στίς λλες. Γιά παράδειγµα, Xριστολογία δέν περιέχει ναφορές στήν Πνευµατολογία, σάν νά ταν δυνατόν νά γίνει λόγος γιά τόν Xριστό, δηλαδή τόν «κεχρισµένον διά το Πνεύµατος», χωρίς νά γίνει λόγος γιά τό Πνε µα. Tό διο συνέβη καί µέ τήν Eκκλησία, ποία πετέλεσε χωριστό κεφάλαιο πό τό περί Mυστηρίων, παρά τό τι τά Mυστήρια ε ναι α τά, πού καθιστο ν πραγµατικότητα τήν Eκκλησία. Eτσι καί E χαριστία γιά τήν κατάτµηση το νός * Oµιλία στό Γ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συµπόσιο Στελεχ ν I. Mητροπόλεων ( µος Nεαπόλεως - Θεσσαλονίκη, ). Tό µυστήριο τ ς Θείας E χαριστίας, Aθ να 2004, κδ. Aποστολική ιακονία, σελ Mητροπολίτου Περγάµου Iωάννου, E χαριστίας Eξεµλάριον, Mέγαρα 2006, σελ

4 καί µόνου µυστηρίου σέ πολλά µυστήρια περιορίστηκε σέ να συγκεκριµένο χ ρο το ε ναι τ ς Eκκλησίας, καί κάθε ταυτισµό της µέ τό σύνολο τ ς Eκκλησίας δίνει τήν ντύπωση τι παραµερίζονται καί ποτιµ νται λλες βασικές πτυχές το µυστηρίου τ ς Eκκλησίας, πως - κούγεται α τό συχνά- τό Bάπτισµα, τό κήρυγµα, εραποστολή κ.λπ. Oλες α τές ο πιφυλάξεις δέν θά π ρχαν, ν µπορούσαµε νά περπηδήσουµε τή Σχολαστική παράδοση τ ς κατατµήσεως α τ ς - πρ γµα δύσκολο, γιατί χει διαβρώσει τήν καδηµαϊκή θεολογία µας - καί βλέπουµε τήν E χαριστία, ς κάτι πού περιέχει λα τά λλα µυστήρια καί πού νοηµατίζει καί κκλησιοποιε λες τίς λλες πτυχές το ε ναι τ ς Eκκλησίας. Eχει δη παρατηρηθε πό τόν είµνηστο π. Γεώργιο Florovsky καί λλους, τι µέχρι τήν ποχή το Σχολαστικισµο δέν πάρχει στήν κκλησιαστική γραµµατεία κανένας ρισµός τ ς Eκκλησίας. A τό βέβαια δέν σηµαίνει τι πουσιάζει κκλησιολογία πό τήν Πατερική Θεολογία. Aπλ ς, µαρτυρε τι Eκκλησία ποτελο σε βιούµενη πραγµατικότητα, τόσο φθαλµοφαν καί γνωστή σέ λους, στε περίττευε κάθε θεωρητική περιγραφή Tης. A τή πτή καί συγκεκρι- µένη πραγµατικότητα ταυτιζόταν πό τήν ρχή στή συνείδηση τ ς Eκκλησίας µέ τή Σύναξη τ ς Θ. E χαριστίας. Iδού µερικές µαρτυρίες: Στά ρχαιότερα κείµενα τ ς Kαιν ς ιαθήκης, πού κατέχο- µε, δηλαδή στίς πιστολές το Aποστόλου Παύλου, ρος «Eκκλησία» χρησιµοποιε ται γιά νά δηλώσει τήν τοπική Eκκλησία, χι δέ ποιαδήποτε µορφή Tης, λλά στή Σύναξή της γιά τή Θ. E χαριστία. A τό προκύπτει πό τή µελέτη, µεταξύ λλων, το 11ου κεφ. τ ς A πρός Kορινθίους Eπιστολ ς. Στό κεφάλαιο α τό, πως καί στά πόµενα µέχρι καί τό κεφ. 14, Πα λος ναφέρεται στίς E χαριστιακές Συνάξεις τ ν Kορινθίων, τίς πο ς ταυτίζει µέ τήν «Eκκλησία»: «συνερχοµένων µ ν ν Eκκλησί α κούω σχίσµατα ν µ ν πάρχειν κ.τ.λ.», δηλαδή ταν συνέρχεσθε ς Eκκλησία, τουτέστιν ς E χαριστιακή Σύναξη... Eτσι τό «συνέρχεσθαι πί τό α τό» γιά τόν Πα λο σηµαίνει τό συνέρχεσθαι, ς Eκκλησία. έν ε ναι τυχα ο τι στήν Πατερική γραµµατεία (βλ. Mάξιµο, Aναστάσιο Σιναΐτη κ..) ρος «Σύναξις» δήλωνε χωρίς καµµία πεξήγηση τή Θ. E χαριστία. O ρίζες α τ ς τ ς ποκλειστικ ς φαρµογ ς α το το ρου γιά τήν E χαριστία νάγονται προφαν ς στή χρήση της πό τόν Πα λο, στήν ποία ναφερθήκαµε. Mιά λλη µαρτυρία τ ς ταυτίσεως τ ς E χαριστιακ ς Συνάξεως µέ τήν Eκκλησία ε ναι φράση «κατ ο κον κκλησία», πού παντο µε πάλι στόν Aπ. 2

5 Πα λο. H κρατο σα ποψη ε ναι τι φράση α τή δήλωνε τή Σύναξη τ ς τοπικ ς Eκκλησίας σέ να πό τά σπίτια τ ν µελ ν τ ς Eκκλησίας γιά νά τελέσουν τήν E χαριστία («κλ ντες τε κατ ο κον ρτον» ν ντιθέσει πρός τήν ν τ Nα προσευχήν. Πράξ. β, 46). έν ε ναι νοητή χρήση το ρου «Eκκλησία» στήν περίπτωση α τή, ν δέν π ρχε συνείδηση τι Eκκλησία καί E χαριστιακή Σύναξη ταυτίζονται. Πρός τήν δια κατεύθυνση µαρτυρε καί χρήση το ρου «λη Eκκλησία» (Pωµ. ιστ, 23) πό τόν Aπ. Πα λο. E ναι σηµαντικό τι τήν E χαριστιακή Σύναξη στόν ο κο το Γάϊου Πα λος τήν νοµάζει Σύναξη «λης τ ς Eκκλησίας». A τό ποτελε προάγγελο το ρου «Kαθολική Eκκλησία», πού παντο µε στόν γιο Iγνάτιο γιά πρώτη φορά¹ καί πο ος δέν ε ναι σχετος µέ τή Σύναξη τ ς E χαριστίας, πως µαρτυρε λη κκλησιολογία το ποστολικο Πατρός. H E χαριστία ε ναι «Kαθολική Eκκλησία» pax excellence, κριβ ς γιατί ε ναι «σύναξις πί τό α τό» λης τ ς τοπικ ς Eκκλησίας, δηλαδή τ ς «Eκκλησίας το Θεο» τ ς «ο σης» «παροικούσης» σέ ρισµένο τόπο. Στή συνέχεια τ ς ε σηγήσεως θά δο µε τίς ποφασιστικ ς ση- µασίας συνέπειες α τ ς τ ς Eκκλησιολογίας γιά τή λειτουργική ζωή τ ς Eκκλησίας. Στό ση- µε ο α τό θά ναφέρουµε πλ ς µιά νδειξη το πόσο ννοια τ ς «Kαθολικ ς Eκκλησίας» συνδέεται βαθειά µέ τήν E χαριστιακή Σύναξη λης τ ς τοπικ ς Eκκλησίας στή συνείδηση τ ς Oρθοδόξου Eκκλησίας µας. Πρόκειται γιά τή χρήση το ρου «Kαθολικόν» στίς ερές Mονές µας, ποία κατά ρχαιοτάτην παράδοση δέν ση- µαίνει λλο πό τόν Nαό, στόν πο ο συνάγονται λοι ο µοναχοί, γιά νά τελέσουν τήν E χαριστία. O,τι δηλ. συνέβαινε σέ κάθε τοπική Eκκλησία στούς πρώτους α νες µεταφέρθηκε καί στίς Mονές: Eκκλησία γίνεται «Kαθολική», ταν συνάγεται στό «Kαθολικόν» της. έν ε ναι λλωστε τυχα ο τι Oρθόδοξος Λαός µας, ζυµωµένος µέ τήν κκλησιολογία α τή, χει ταυτίσει τόν ρο «Eκκλησία» µέ τόν χ ρο που τελε ται E χαριστία: «Πηγαίνω στήν Eκκλησία», ντί πηγαίνω στό Nαό. έν θά γινόταν α τό, ν δέν ταν ριζωµένη βαθειά στή συνείδηση το Λαο µας α τός ταυτισµός Eκκλησίας καί E χαριστίας. Tήν πραγµατικότητα α τή γνωρίζει καί διασώζει Θεολογία τ ς Eκκλησίας µας, ταν ρχεται στιγµή νά πιχειρηθε κάποιος ρισµός τ ς Eκκλησίας. H στιγµή α τή - σως πό τήν πίδραση καί τήν πίεση σων συµβαίνουν στή δύση µέ 1. Iγνατίου Aντιοχείας, Eπιστολή πρός Σµυρναίους, ΣT 8. 3

6 τόν Σχολαστικισµό- ρχεται τόν 14ο α ώνα. Eκφραστής της ε ναι γιος Nικόλαος Kαβάσιλας. Aς προσέξουµε τί γράφει, διότι ε ναι νας καταπέλτης γιά σους κάνουν λόγο γιά «περβολή» καί «µονοµέρεια», ταν µιλο µε γιά ταυτισµό E χαριστίας καί Eκκλησίας. Γράφει Kαβάσιλας: «Σηµαίνεται (= ρίζεται, δηλώνεται) δέ Eκκλησία ν το ς µυστηρίοις... Tήν το Xριστο κκλησίαν, ε τις δε ν δυνηθείη... ο δέν τερον α τό µόνον τό Kυριακόν ψεται σ µα... ιά το το ο δέν πεικός (= τίποτε τό παράλογο περβολικό). Eντα θα διά τ ν µυστηρίων τήν κκλησίαν σηµαίνεσθαι 1». ηλαδή, ν θελήσουµε νά πο µε τί ε ναι Eκκλησία τίποτε λλο («ο δέν τερον») δέν θά δο µε παρά µόνον ( λέξη «µόνον» καθιστ τόν Kαβάσιλα σαφ ς νοχον «µονοµερείας») ν κοιτάξουµε τή Θ. E χαριστία. Γι α τό καί Eκκλησία «σηµαίνεται», ρίζεται ν τ Θ. E χαριστί α. H φράση «ν το ς µυστηρίοις» δέν σηµαίνει γιά τόν Kαβάσιλα στά πτά µυστήρια, λλά µόνον στή Θ. E χαριστία, ποία στήν ρχαία λειτουργική γλώσσα καλε ται «τά φρικτά καί ζωοποιά κ.λπ. µυστήρια». Kαί γιά νά µήν φήσει Kαβάσιλας καµµιά µφιβολία τι E χαριστία καί Eκκλησία ταυτίζονται -ναί, α τός ε ναι ρος- γράφει: µεταξύ E χαριστίας καί Eκκλησίας δέν φίσταται «ναλογία µοιότητος» λλά «πράγµατος ταυτότης». Πιό «περβολικός», λήθεια, καί πιό «ε χαριστιακός» κκλησιολόγος δέν θά µπορο σε νά ε ναι κανείς! E ναι νά πορε κανείς π ς δέν κατηγορήθηκε κό- µα καί α τός πό τούς γνωστούς συγχρόνους Oρθοδόξους Θεολόγους γιά «ε χαριστιακό µονισµό»! O Kαβάσιλας δέν ε ναι περβολικός. Aπηχε τή συνείδηση τ ς Παυλείου καί Πατερικ ς παραδόσεως, τήν ποία µαύρωσε καί φάνισε Σχολαστική Θεολογία, ποία φθασε µέχρι το ο κου µας, γιά νά γεννήσει θεολόγους πού καταλογίζουν «ε χαριστιακό µονισµό» καί «µονοµέρεια» σέ σους µαζί µέ τόν Kαβάσιλα συνδέουν E χαριστία καί Eκκλησία µέχρι ταυτισµο. II. O συνέπειες τ ς συνδέσεως E χαριστίας καί Eκκλησίας γιά τήν κκλησιολογία Aν δο µε τήν Eκκλησία στό φ ς τ ς Θ. E χαριστίας θά πρέπει νά τονίσουµε µερικές λησµονηµένες δυστυχ ς λήθειες, χωρίς τίς πο ες Eκκλησία κινδυνεύει νά µετατραπε σέ να κοσµικό ργανισµό νάλογο µοιο µέ α τούς, πού διαθέτει νθρώπινη κοινωνία καί παράγει στορία. Ποιές ε ναι ο λήθειες α τές; 1. Nικολ. Kαβάσιλα, Eρµηνεία ε ς τήν Θ. Λειτουργίαν, κεφ. ΛH, 6 καί ΛΘ, 1. Migne P.G., 150,

7 1. H Eκκλησία ε ναι ν τ κόσµ ω, λλά χι κ το κόσµου τούτου H Θ. E χαριστία ε ναι ε κόνα τ ς Bασιλείας το Θεο. Eτσι τήν ε δε παράδοση τ ς Eκκλησίας µας σέ ντιδιαστολή πρός τήν παράδοση τ ν δυτικ ν χριστιαν ν, ο πο οι βλέπουν στή Θ. E χαριστία µιά ε κόνα χι το µέλλοντος, λλά το παρελθόντος. Xαρακτηριστική ε ναι ρµηνεία τ ς Θ. Λειτουργίας πό τόν γιο Mάξι- µο, τόν Oµολογητή (Migne, P.G. 91, 688 ξ.). Σέ γενικές γραµµές ρµηνεία α τή περιλαµβάνει τά κόλουθα: α) H ε σοδος το Eπισκόπου στό Nαό γιά τή Θ. Λειτουργία ( λεγόµενη Mικρά E σοδος) ε κονίζει τήν πρώτη κατά σάρκα πί γ ς λευση το Kυρίου. β) Tά ερά ναγνώσµατα, καί µάλιστα τό ε αγγελικό, «τήν το κόσµου τούτου συντέλειαν». γ) H µετά τα τα κάθοδος το A ρχιερέως κ το θρόνου, ποβολή τ ν κατηχουµένων καί τό κλείσιµο τ ν θυρ ν «τήν τελικήν κρίσιν» δ) «H τ ν γίων καί σεπτ ν µυστηρίων ε σοδος (= Mεγάλη E σοδος) ρχή καί προοίµιόν στι... τ ς γενησοµένης ν ο ρανο ς καιν ς διδασκαλίας περί τ ς ο κονοµίας το Θεο τ ς ε ς µ ς, καί ποκάλυψις το ν δύτοις τ ς θείας κρυφιότητας ντος µυστηρίου τ ς µ ν σωτηρίας». ε) O σπασµός «τήν σοµένην πάντων πρός λλήλους ν τ καιρ τ ς τ ν µελλόντων ρρήτων γαθ ν ποκαλύψεως». στ) «H το θείου συµβόλου τ ς πίστεως παρά πάντων γινο- µένη µολογία, τήν φ ο ς σώθηµεν παραδόξοις λόγοις τε καί τρόποις τ ς πανσόφου περί µ ς το Θεο προνοίας γενησο- µένην (σηµειώσατε τόν µέλλοντα χρόνο), µυστικήν ε χαριστίαν, κατά τόν α να τόν µέλλοντα, προσηµαίνει». ζ) «H δέ γινοµένη τρισσή το γιασµο τ ς θείας µνολογίας κβόησις (= Tό «Aγιος, γιος...») παρά παντός το πιστο λαο, τήν πρός τάς σωµάτους καί νοεράς δυνάµεις κατά τό µέλλον φανησοµένην νωσίν τε καί σοτιµίαν παραδηλο». η) «Tό «Πάτερ µ ν» τ ς δοθησοµένης (= στό µέλλον) νυποστάτου τε καί νυπάρκτου κατά δωρεάν καί χάριν το γίου Πνεύµατος, υ οθεσίας στί σύµβολον». θ) Tό «E ς Aγιος...» τήν «πέρ λόγον καί νο ν πρός τό ν τ ς θείας πλότητος γενησοµένην... συναγωγήν τε καί νωσιν δηλο». Oλα α τά σηµαίνουν τι στή Θ. E χαριστία Eκκλησία ξέρχεται πό τόν παράγοντα κόσµο καί τήν στορία, καί ζε καί κινε ται στά Eσχατα. H ληθινή πατρίδα της ε ναι Bασιλεία το Θεο καί χι κόσµος ο τος. Γιά τόν λόγο κριβ ς α τό γιος Mάξιµος νοµάζει τά τελούµενα ν τ Θ. E χαριστία «ε κόνας τ ν ληθ ν», τά δέ «ληθ» τά ταυτίζει 5

8 µέ τήν «τ ν µελλόντων κατάστασιν»¹. Oπως E χαριστία ε ναι ε κόνα τ ν µελλόντων, δηλ. τ ς Bασιλείας, τσι καί δια Eκκλησία ε ναι καί πρέπει νά ε ναι ε κόνα τ ν Eσχάτων. O ταυτισµός α τός το ε ναι τ ς Eκκλησίας µέ τή Bασιλεία το Θεο, πόρροια το ταυτισµο E χαριστίας καί Eκκλησίας, θέτει τό πρόβληµα τ ς σχέσεως τ ς Eκκλησίας µέ τήν στορία. έν ε ναι Eκκλησία ξω πό τή Θ. E χαριστία Eκκλησία; έν πρέπει νά µεριµν Eκκλησία γιά τά προβλήµατα τ ς στορίας καί τίς καθηµερινές νάγκες το Λαο Tης; Tά ρωτήµατα α τά πιβάλλουν νά διευκρινήσουµε τί σηµαίνει τι E χαριστία καί Eκκλησία ταυτίζονται. H Eκκλησία δέν παύει νά ε ναι Eκκλησία καί ξω πό τήν E χαριστία, ε ναι µως καί παραµένει Eκκλησία, µόνον διότι ε ναι E χαριστία, δηλαδή ε κόνα τ ς Bασιλείας. H Eκκλησία µετέχει στήν στορία καί τά προβλήµατά της µέ να καί µόνο τρόπο: µεταφέροντας τήν ε χαριστιακή µπειρία της, δηλαδή µεταφέροντας «ε δε καί κουσε, καί α χε ρες (α τ ς) ψηλάφησαν» (A, Iω. α, 1) στήν καθηµερινή ζωή τ ν νθρώπων καί στά προβλήµατά τους. έν µπλέκεται σέ κοσµικές µεθόδους πιλύσεων α τ ν τ ν προβληµάτων. ιατηρε πάντα µία διαλεκτική σχέση µέ τόν κόσµο καί τήν στορία. E ναι σάν νά κατασκηνώνει µέσα σέ να κόσµο, στόν πο ο «παροικε», λλά δέν «κατοικε». A τό πενθυµίζει µ λλον πρέπει νά πενθυ- µίζει -διότι καί α τό τείνει νά λησµονηθε - Mοναχισµός στήν Eκκλησία. Mοναχισµός καί E χαριστία δέν ε ναι δύο χωριστοί δρόµοι τ ς Eκκλησίας. O Mοναχισµός ξεκίνησε καί πρέπει νά παραµείνει ς πόµνηση τ ς σχατολογικ ς φύσεως τ ς Eκκλησίας. Yπάρχει, γιά νά µ ς θυµίζει κριβ ς τι φύση τ ς Eκκλησίας ε ναι ε χαριστιακή, τι δηλαδή Eκκλησία µετέχει στήν Iστορία καί παραµένει Eκκλησία, διότι ταυτότητά Tης ντλε ται πό τό τι στή Θ. E χαριστία βιώνει καί πραγµατώνει τό ε ναι Tης ς ε κόνα τ ς Bασιλείας. ιαφορετικά, ν δηλ. Eκκλησία λησµονήσει τι ε ναι Eκκλησία καί κτός τ ς E χαριστίας, µόνον µως διότι ε ναι Eκκλησία ντός τ ς E χαριστίας, θά κκοσµικευθε, θά γίνει καί α τή νας κοινωνικός θεσµός µεταξύ τ ν λλων, κάτι πού χει συµβε στό δυτικό Xριστιανισµό, πο ος χοντας χάσει τήν ε χαριστιακή ταυτότητα τ ς Eκκλησίας δέν πέφυγε τήν κκοσµίκευση. (συνεχίζεται) 1. Σχόλια ε ς τό βιβλίον περί Eκκλ. Iεραρχίας, III, παρ. 2, Migne P.G. 4, 137 D. 6

9 «Σ µα Xριστο» * Πρωτ. Mιχαήλ Σπ. Kαρδαµάκη (+) T ό π α ώνων, κεκρυµµένο µυστήριο τ ς Eκκλησίας, φανερώνεται π σχάτων τ ν χρόνων ς τό εί µένον µυστήριον το Xριστο, τό µυστήριο τ ς Eνανθρωπήσεώς Tου. «O Xριστιανισµός ε ναι Eκκλησία στήν πληρότητα τ ς ζω ς καί τ ς πάρξεώς της» 1 διαφορετικά Eκκλησία ε ναι Θεάνθρωπος Xριστός, στό πλήρωµα τ ς ζω ς καί τ ς σωτηρίας. E ναι χι µόνο λογο, λλά καί βλάσφηµο, σηµε ο πραγµατικ ς θεΐας πιστίας, τό νά µιλο µε γιά τόν Xριστιανισµό, γνοώντας τήν Eκκλησία, πειδή τότε ρνούµαστε τόν Xριστό, στήν προσωπική µας κοινωνία µαζί Tου, πειδή τότε λη O κονο- µία τ ς σωτηρίας, καταδικάζεται νά ξαντλε ται στό πίπεδο µι ς καλύτερης δεολογίας, κυρίως, µι ς νώτερης θρησκείας. Tά πάντα ξακολουθο ν νά ε ναι ς νά µήν ε χε συµβε τό µέγα τ ς νανθρωπήσεως ργο, α τό πού Aγιος Iωάννης αµασκηνός χαρακτήρισε ς «τό πάντων καιν ν, καινότατον, τό µόνον καινόν πό τόν λιον» 2. Tό ργο πού συγκλόνισε τόν κόσµο, µεταµορφώνοντάς τον σέ Eκκλησία καί παναφέροντάς τον στόν προορισµόν του, πού συντάραξε τήν στορία, πανασυνδέοντάς την µέ τό τέλος της πού νάπλασε τόν νθρωπο, πανεισάγοντάς τον στή Bασιλεία. H Σάρκωση παίρνει τή θέση τ ς νέας δηµιουργίας, ς ργο πού τελειώνει τόν σκοπό τ ς πρώτης δηµιουργίας, τή µαταίωση το ποίου µηχανεύτηκε διάβολος, διά τ ς νταρσίας το πρώτου νθρώπου κατά το Θεο. H νσαρκη παρουσία το Θεο, δέν χει µόνο νθρώπινες στορικές, λλά καί κοσµικές συµπαντικές διαστάσεις. Oπως διδάσκει Mάξιµος Oµολογητής, σάρκωση το Λόγου συγκεφαλαιώνει τό νόη- µα λων τ ν α σθητ ν καί νοητ ν κτισµάτων 3. A τό συνιστ τή νέα δηµιουργία, τή θέση τ ς ποίας κατέχει πλέον Eκκλησία, ς νέος παράδεισος τ ς Eδέµ. H Σάρκωση σαρκώνει τήν Eκκλησία, κριβ ς ς τό µυστήριο τ ς νακεφαλαιώσεως τ ν πάντων ν Xριστ, λων τ ν κόσµων καί λων τ ν α ώνων, ς ργο νότητας καί συνεπ ς σωτηρίας, χι µόνο τ ς διαιρηµένης νθρωπότητας λλά καί τ ς διαµερισµένης δη- µιουργίας γενικ ς. Tό βαθύτερο νόηµα τ ς σαρκώσεως το λόγου, τό πραγµατικό τέλος της, ε ναι Eκκλησία: «O Xριστός σαρκωθείς, Eκκλησίας σάρκα νέλαβε» 4. Στόν Xριστιανισµό τίποτα δέν σχετίζεται µέ κάποιο δοκητισµό συµβολισµό, µέ µιάν περβατική µεταφυσική ναζήτηση. Tά πάντα πληρο νται διά τ ς κενώσεως το Xρι- * Πρεσβ. Mιχαήλ Σπ. Kαρδαµάκη, H Eκκλησία τ ς Σαρκώσεως. Kεφάλαια κκλησιολογικά, Mέγαρα 2007, σελ

10 στο, καί τότε τά πάντα γίνονται καινά, καί ο ρανός καί γ, καί κόσµος καί νθρωπος, καί στορία καί ζωή, καί γάπη ς παράδεισος καί παράδεισος ς γάπη. Tά µόνα πραγµατικά πό τά πραγµατικά - στήν µυστηριακή τους ο κονοµία, ε ναι Xριστός καί Eκκλησία Tου. O Xριστός ε ναι Eκκλησία καί Eκκλησία Xριστός, πέρ νόησιν γν σιν, πραγµατικό, προσωπικό σωτηριολογικό κέντρο το σύ- µπαντος, στε τίποτα τό καινούργιο νά µήν πάρχει νά µήν µπορο ν νά ναµένουν ο νθρωποι, παρά µόνο α τά πού τούς χουν δη παραδοθε : τόν Xριστό καί τήν Eκκλησία Tου. A τός πού ρχεται νά προσθέσει νά φαιρέσει πό τόν Xριστό καί τήν Eκκλησία Tου, πό τό µυστήριο τ ς Eνανθρωπήσεως, ς το πληρώµατος τ ς Eκκλησίας, πού πληρο τά πάντα ως τ ς συντελείας το α νος, πηρετε ν πιγνώσει τήν ποκρισία τ ν ψευδοπροφητ ν ψευδοσωτήρων, λων κείνων πού α τοαναιρο νται α τοκαταργο νται µέ τήν δια τήν πλάνη τήν πάτη τους. O νας Xριστιανισµός ε ναι µιά Eκκλησία, καί χι µιά ποικίλη διδασκαλία, πού ο νθρωποι µπορο ν νά πινοο ν νά φευρίσκουν, νά παναλαµβάνουν νά νακυκλώνουν, νά µεταβάλλουν νά προσαρµόζουν, κατά τό µέτρο τ ν νθρώπινων ναζητήσεων προσδοκι ν. H Eνανθρώπηση δέν ταυτίζεται µέ ποιοδήποτε θρησκευτικό γεγονός, µέ τήν ναβίωση τήν νανέωση το θρησκευτικο φαινο- µένου ντός το πεπτωκότος κόσµου. E ναι α τοπαράδοση το Θεο, ς το µυστηριακο περιεχοµένου το κκλησιαστικο γεγονότος, µέ τό πο ο κάνει τόν αυτό Tου Eκκλησία, κάνοντας τή σάρκα το κόσµου, γιο Σ µα Tου. H Σάρκωση δέν ε ναι µιά λλη κοσµοθεωρία ε ναι ζωή καί σωτηρία το κόσµου, καί α τό τό παρατεινόµενο µυστήριο δέν µπορε νά λειτουργήσει νά λειτουργηθε ξω πό τήν Eκκλησία. Oπως γράφει π. Γ. Φλωρόφσκυ, «Eκκλησία νήκει στήν ποκάλυψη ς σ µα το νανθρωπήσαντος Kυρίου, καί τότε στορία τ ς Eκκλησίας ε ναι κατ ξοχήν στορία λυτρώσεως» 5. Eπειδή ε ναι Σάρκωση πού ε ναι Σωτηρία - λλι ς τό φοβερό µυστήριο τ ς θεώσεως: «A τός νανθρώπησεν, να µε ς θεοποιηθ - µεν» 6. H κατά τόν Aγιο Mάξιµο, «διά τ ς δίας σαρκώσεως, τήν πέρ φύσιν χάριν θεωρήσατο τ φύσει, τήν θέωσιν» 7. Eπειδή «προτέρα τ ς σαρκός φύσις πό γ ς διαπλασθε σα πό τ ς µαρτίας φθασε νεκρωθ ναι καί ζω ς γενέσθαι ρηµος, τέραν, ς ν ε παι τις, µ ζαν καί ζύµην πεισήγαγε, τήν αυτο σάρκα, φύσει µέν ο σαν τήν α τήν, µαρτίας δέ πηλλαγµένην καί ζω ς γέµουσαν» 8. Kαί ε ναι Eκκλησία, ς σάρκα το Λόγου, «χι πέναντι στήν νθρωπότητα, λλά νθρωπότητα -καί τό σύµπανστό δρόµο πρός τή θέωση» 9. H Eκκλησία ε ναι νεργός παράταση τ ς Σαρκώσεως, ς να σ µα τελειότερο καί γιώτερο το κόσµου, τό σταυροαναστάσιµο, θεωθέν σ µα το Xριστο, 8

11 στε µόνον ντός α το το σώ- µατος ο πιστοί ς ζώντα µέλη του, νά κοινωνο ν τ ς φύσεώς Tου νά µετέχουν τ ς ζω ς Tου. H Eκκλησία ε ναι ψυχή το κόσµου, καρδιά τ ς µορφι ς του, α τό πού πισηµάναµε, «Kόσµος το κόσµου», ς παστράπτουσα τό κάλλος το Xριστο, µέ τήν Eνανθρώπηση το Oποίου, κόσµος, πανοικοδο- µούµενος, ναδεικνύεται κόσµος Θεο, πελευθερωµένος πλέον πό κάθε µυθολογικό ε δωλολατρικό χαρακτηρισµό του. E ναι Eνανθρώπηση, πού νακεφαλαιώνει τά πάντα ς σάρκωση τ ς Eκκλησίας, σύµφωνα µέ τό α ώνιο µυστήριο τ ς σοφίας το Θεο 10. H ννοια τ ς Eκκλησίας ς σώµατος, πιστοποιε τι Xριστιανισµός δέν ε ναι µιά ψηλή δεολογία, πού πόσχεται πολλά καί ποικίλα, ντυπωσιακά νδιαφέροντα, κατά κόσµον καί γιά τόν κόσµο, πράγµατα. Kατά Mέγαν Bασίλειο, «ο τος ρος το Xριστιανισµο, µίµησις Xριστο ν τ µέτρ ω τ ς Eνανθρωπήσεως» 11. Kανείς ποµένως δέν ε ναι Xριστιανός ξω πό τήν Eκκλησία, ποχωρισµένος λλοτριωµένος το σώµατός της. O Xριστιανός νθρωπος δέν ε ναι νας γγελικός νθρωπος, φο Xριστιανισµός δέν ε ναι µίµηση κάποιας γγελικ ς λλά τ ς θείας φύσεως, λλά κκλησιαστικός νθρωπος, φο Eκκλησία δέν ε ναι µιά θρησκευτική κοινότητα, λλά κοινωνία τ ν µελ ν το σώµατος το Xριστο, κοινων ν το µυστηρίου Tου. E ναι ντως θαυµαστή, µοναδική καί ναντικατάστατη χριστιανική µπειρία τ ς πραγµατικότητας τ ς Eκκλησίας, ς σώµατος Xριστο, ποία κφράζεται πό τόν Πα λο σέ πλ θος µαρτυρι ν του 12. Mέ α τές, δέν ξαίρει µόνο τήν µεταϊστορική σχατολογική διάσταση τ ς Eκκλησίας, λλά προπαντός τήν νσαρκη - νοποιητική παρουσία της, στήν ποία καί µέ τήν ποία ργάζεται τή σωτηρία το κόσµου. E ναι σηµαντικό νά πισηµαίνεται ταύτιση Eκκλησίας καί Eνότητας στή σωτηριολογική της δυναµική, ταν Eκκλησία δέν ε ναι κάποια ναγκαία, ξωτερική συνένωση ποικίλων πόψεων ντιλήψεων πολλ ν µερίδων µάδων, σύµφωνα µάλιστα µέ τίς θρησκευτικές κοινωνικές διαιρέσεις - διακρίσειςτ ν νθρώπων. Mέ τήν Eκκλησία, µετά τήν Eκκλησία, δέν νοε ται παρξη θέσπιση καµι ς λλης νότητας σωµατείου συνδέσµου συλλόγου ργανώσεως, φο Eκκλησία σηµαίνει τήν κατάργηση κάθε διαιρέσεως µερισµο καί τήν πραγµατοποίηση µι ς καί µόνης νότητας ν τ νί καί µόν ω σώ- µατι το Kυρίου Iησο Xριστο, νδυναµούµενης καί τελειούµενης διά το νός καί µόνου Aγίου Πνεύµατος. Πρόκειται κριβ ς γιά τήν νότητα πού χει «διδάσκαλον τήν Aγία Tριάδα», ταν «θεωρία ο ν ληθινή τ ν φύσεων τ ν α σθητ ν καί ναισθητ ν καί α τ ς τ ς Aγίας Tριάδος ν τ το Xριστο ποκαλύψει προσγίνεται» 13. H Eκκλησία ταυτίζεται µέ τήν νότητα, ς ντίτυπο τ ς νω 9

12 Eκκλησίας, τοι τ ς Aγίας Tριάδος, τ ς ποίας νότητας, ς κφράσεως το προορισµο τ ν Aγίων, παρχή καί κορύφωση ε ναι Aγάπη, «θεωρία προτέρα τ ς Aγίας Tριάδος» 14. Aξίζει νά πιµείνουµε στήν ννοια τ ς νότητας, χώριστης τ ς Aγάπης, ταν Eκκλησία πραγµατοποιε τήν γαπητική νότητα το διαιρηµένου κόσµου, ς γεγονός σωτηρίας: «Tό γάρ πρόσληπτον καί θεράπευτον δέ νωται τ Θε, το το καί σώζεται» 15. H Eκκλησία ε ναι µιά καί µόνη νότητα - µιά καί µόνη γάπη -, ς τό να καί πραγµατικό, καινό σ µα το Xριστο στόν κόσµο καί γιά τόν κόσµο. O θάνατος ε ναι χωρισµός διαίρεση καί σ α τό συνίσταται λο τό δαιµονικό ργο, στε ν τ σαρκί το Xριστο γαπητική νότητα, νά βιώνεται ς τό µυστήριο τ ς σωτηρίας, τοι τ ς Eκκλησίας, το µυστηρίου τ ς τριαδικ ς O κονοµίας. «H παρξη τ ς Eκκλησίας δέν συγκρίνεται µέ τίποτ λλο πάνω στή γ, διότι πάνω στή γ δέν πάρχει νότης, λλά µόνο διαίρεσις. Mόνο στόν ο ρανό πάρχει κάτι παρόµοιο µ α τήν. H Eκκλησία ε ναι µιά τέλεια, νέα διότυπη, µιά µοναδική παρξη πάνω στή γ, να unicum, πού δέν µπορε να ρισθε παρκ ς µέ καµµιά ννοια π σες µπορε νά πάρει κανείς π τή ζωή το κόσµου» 16. Kαί ε ναι Xριστός, πο ος «γένετο ε ς κεφαλήν γωνίας, το τ στι, τ ς Eκκλησίας. Γωνία γάρ στιν, Eκκλησία κατά τήν Γραφήν. Ως γάρ γωνία δύο τάκων νωσις γίνεται, πρός λλήλους α τούς διασφίγγουσα πρός διάλυτον συνοχήν ο τω καί Aγία Eκκλησία τ ν δύο λα ν γέγονεν νωσις Eθν ν καί Iουδαίων... κρογωνιαίου λίθου ντος το Xριστο, ς κεφαλή το παντός σώµατος» 17. Πρ τος Πα λος, πως κροθιγ ς ναφέραµε, µ ς παρέδωσε τόν πλέον ναργ καινοδιαθηκικό χριστιανικό - πλήρη καί λόκληρο «ρισµό» τ ς Eκκλησίας, ς να µόνο καί σύγκριτο, µυστηριακό γεγονός: E ναι «τό σ µα Xριστο», σ µα ζω ς, πί το σώµατος το θανάτου, κατά τό µέτρο χι τ ς δικαιοσύνης, λλά τ ς γαθότητας το Θεο, πως ποκαλύφθηκε στό Σταυρό. A τό χριστοκεντρικός θεολογικός, παύλειος ρεαλισµός, πού µολογε τήν Eκκλησία ς «σ µα Xριστο», δέν κφράζει πλ ς τήν πόλυτη καί ρµονική νότητα, στήν ποία πολυτρόπως µ ς καλε Θεός, λλά πογραµµίζει κυρίως τήν ε σοδο στόν κόσµο µι ς σχατης πραγµατικότητας, νός καινο γεγονότος, πού ρχή καί τό τέλος του βρίσκεται στά Eσχατα. Eποµένως να τέτοιο γεγονός νακεφαλαιούµενο στήν Eκκλησία, ε ναι δύνατο νοσηρό, νά κλαµβάνεται ς ποτέλεσµα σαρκων δε ν µεταφυσικ ν ρχ ν, µέ τίς πο ες κατασκευάζονται ο θρησκε ες, πού προορίζονται νά σκηθο ν ναντίον τ ν νθρώπων πί τ ν νθρώπων, τούς ποίους πρ τα διαιρο ν καί ντιθέτουν. Aλλά τό τραγικότερο λων, ε ναι µιά Eκκλησία το Xριστο νά ντικαθίσταται πό τήν 10

13 περιορισµένη ννοια τ ς θρησκείας καί τ ν φορισµ ν, στε να βλασφηµε ται τό νοµα Eκείνου, Oπο ος κτισε τήν Eκκλησία, χι διά τ ν λόγων, λλά διά το α µατός Tου, παραδίδοντάς µας λόκληρο τό σ µα Tου, τή ζωή το σώµατός Tου. Kαί α τό κριβ ς ε ναι E χαριστία: «Σωµατοποιε γάρ αυτόν καί ε ς βρ σιν καί πόσιν Kύριος, καθώς γέγραπται ν τ E αγγελί ω «τρώγων τόν ρτον το τον ζήσεται ε ς τόν α να. Eγώ ρτος τ ς ζω ς, τό δωρ δίδει Kύριος, γενήσεται πηγή δατος λλοµένου ε ς ζωήν α ώνιον» 18. Mόνο ς «σ µα Xριστο» Eκκλησία περνικ τόν πειρασµό νά κπίπτει σέ θεοκρατία εροκρατία, σέ ξουσία δύναµη, σέ ταιρεία ργάνωση, σέ δρυµα σύστηµα, σέ κ ρος θεσµό, σέ α θεντία θρησκεία, ταν λα α τά ποτελο ν κατηγορίες, «σθενή καί πτωχά στοιχε α», το παλαιο, πεπτωκότος κόσµου 19. O Πα λος λοιπόν µέ πόλυτη σαφήνεια πληρότητα πίστεως, ρωτος πρός τόν Xριστό, γράφει: «O πολλοί ν σ µα σµέν ν Xριστ» «καθάπερ γάρ τό σ µα ν στι καί µέλη χει πολλά,..., πάντα δέ τά µέλη το σώµατος το νός, πολλά ντα, ν στι σ µα, ο τω καί Xριστός καί γάρ ν νί Πνεύµατι µε ς πάντες ε ς ν σ µα βαπτίσθηµεν ε τε Iουδα οι ε τε Eλληνες, ε τε δο λοι ε τε λεύθεροι καί πάντες ν Πνε µα ποτίσθηµεν» 20. O σαρκωθείς Xριστός τ συνεργί α το Πνεύµατος, ε ναι «ε ρήνη µ ν, ποιήσας τά µφότερα ν καί τό µεσότοιχον το φραγ- µο λύσας, τήν χθραν..., να τούς δύο κτίσ η ν αυτ ε ς να καινόν νθρωπον, ποι ν ε ρήνην καί ποκαταλλάξ η τούς µφοτέρους ν νί σώµατι τ Θε διά το σταυρο, ποκτείνας τήν χθραν ν α τ..., τι δι α το χοµεν τήν προσαγωγήν ο µφότεροι ν νί Πνεύµατι πρός τόν Πατέρα» 21. E ναι µάλιστα χαρακτηριστικό, πρός λοκλήρωση α τ ς τ ς ε κόνας, τι Θεός, «α τόν δωκε κεφαλήν πέρ πάντα τ Eκκλησί α, τις στί τό σ µα α το, τό πλήρωµα το τά πάντα ν π σι πληρουµένου» «τά πάντα δι α το καί ε ς α τόν κτισται καί α τός στι πρό πάντων, καί τά πάντα δ ν α τ συνέστεκε καί α τός στιν κεφαλή το σώµατος τ ς Eκκλησίας» 22. A τές ο κκλησιολογικές µαρτυρίες το Παύλου µ ς παραπέµπουν στό ποιητικό προοί- µιο, ληθινός µνος, το κατά Iωάννην E αγγελίου, που µέσα σέ σύντοµα λλά πυκνά θεολογικά νοήµατα, κηρύσσεται τό θα µα τ ς δηµιουργίας καί τ ς σαρκώσεως, ς ργο το ν ρχ ντως Θεο - Λόγου καί Y ο το Θεο : «Πάντα δι α το γένετο, καί χωρίς α το γένετο ο δέν ν γέγονεν... ν α τ ζωή ν, καί ζωή ν τό φ ς τ ν νθρώπων... O Λόγος σάρξ γένετο καί σκήνωσεν ν µ ν, καί θεασάµεθα τήν δόξαν α το, δόξαν ς µονογενο ς παρά πατρός, πλήρης χάριτος καί ληθείας» 23. H Σάρκωση το Xριστο ε ναι λοκλήρωση τ ς δη- µιουργίας, πρός κκλησιοποίηση τ ν δηµιουργηµάτων, πού παίρνει τή µορφή µι ς πραγµα- 11

14 τικ ς σαρκώσεως, µι ς κενώσεως, πού κατέχει τό πλήρωµα µι ς νσαρκης χάρης καί λήθειας, γιά τόν νέστιο ρηµο νθρωπο, τόν πεινώντα καί διψώντα τήν πραγµατική, λόκληρη τή ζωή. A τή ζωή ε ναι Θεός καί σκηνή της ε ναι Eκκλησία στή Λειτουργία της. Aν γνοήσουµε α τή τήν νσαρκη ποκάλυψη το µυστηρίου τ ς θείας O κονοµίας, τότε δέν θά µπορέσουµε νά ποφύγουµε τό σκάνδαλο µι ς συνήθους, λλά διαστροφικ ς ντιλήψεως, πού πιµένει νά πικρατε καί νά πηρεάζει: Oτι δηλαδή Xριστιανισµός ε ναι µιά νέα, µονοθεϊστική θρησκεία, µέ παγκόσµιες διαστάσεις. Kαί το το στό νοµα τ ς κακοποιήσεως το φοβερώτερου γεγονότος τ ς σαρκώσεως το Xριστο ς σαρκώσεως τ ς Eκκλησίας, πού ε ναι τό τέλος το α νος τ ς θρησκείας καί ρχή το α νος τ ς πίστεως. «Bεβαία πίστις στί τ ς πρός κθέωσιν λπίδος τ φύσει τ ν νθρώπων, το Θεο νανθρώπησις, τοσο τον Θεόν ποιο σα τόν νθρωπον σον α τός γέγονεν νθρωπος» 24. Θρησκεία µπορε νά χει καί διάβολος, πολύ περισσότερο πολιτισµός καί τέχνη το νθρώπου λλά Xριστιανισµός δέν ε ναι µιά νέα τροπή το θρησκευτικο συναισθήµατος καί ποµένως δια- µόρφωση νός τελειότερου θρησκευτικο συστήµατος. E ναι σχατη πάντηση το Θεο στό περί σωτηρίας ρώτηµα το νθρώπου, θεωµένη σάρκα το Xριστο πού προσλαµβάνει τή σάρκα το κόσµου, νδύοντάς την µέ τήν φθαρσία. Φαίνεται νά ρέσει σέ λους µας τό γενικό τό όριστο, τό φηρη- µένο τό πρόσωπο, τό νεύθυνο καί τό νώδυνο. A τό µπορε νά κφράζεται µέ τή θρησκεία, στό πίπεδο µ λλον συναισθηµατικ ν ξάρσεων το- µικ ν συγκινήσεων, σέ ντίθεση µέ τήν Eκκλησία, πού βιώνεται ς σταυρός µι ς συγκεκριµένης κοινωνίας, συγκεκριµένων µελ ν, µέ συγκεκριµένη κλήση καί ποστολή. (συνεχίζεται) ΠAPAΠOMΠEΣ 1. π. Γ. Φλωρόφσκυ, Θέµατα Oρθοδόξου Θεολογίας, κδ. APTOΣ ZΩHΣ, 1973, σελ P.G. 94, P.G. 91, I. Xρυσόστοµος, P.G. 52, , Aγία Γραφή, Eκκλησία, Παράδοσις, κδ. Π. Πουρναρ, Θεσσ. 1976, σσ. 22, M. Aθανάσιος, P.G. 25, P.G. 90, I. Xρυσόστοµος, P.G. 61, OI. Clement, H Θεολογία µετά «τόν θάνατο το Θεο», σελ Eφεσ. 1, 10. A Kορ. 2, P.G. 31, Bλ. Pωµ. 12,5 A Kορ. 12, 27 Γαλ. 3, 28 Eφεσ. 1, 22, 33 Kολ. 1, 18, Iσαάκ το Σύρου, Tά ε ρεθέντα σκητικά, σσ. 323, π. παρ. σελ Περί το γιοτριαδικο πληρώµατος τ ς Eκκλησίας, βλ. Ωριγένης, P.G. 12, 1265 E ρηνα ος, BEΠEΣ, τ. 5, σελ. 104 Mάξιµος Oµολογητής, P.G. 91, π.. Στανιλοάε, Θεολογία καί Eκκλησία, σελ. 84 π. Γ. Φλωρόσφκυ, Θέµατα Oρθοδόξου Θεολογίας, σελ Γρηγόριος Θεολόγος, P.G. 37, π. Γ. Φλωρόφσκυ, π. παρ., σελ Mάξιµος Oµολογητής, P.G. 90, Iωάν. 6, 58, 6, 35 4, 13 A Kορ. 10, 4 12, 9. (Mακαρίου A γυπτίου, «Πνευµατικαί µιλίαι, Φιλοκαλία τ ν Nηπτικ ν καί Aσκητικ ν». Γρηγόριος Παλαµ ς, τ. 7 σσ. 73, 74). 19. Γαλ. 4, Pωµ. 12,5 A Kορ. 12, Eφεσ. 2, 14, 15 Bλ. Kολ. 3, Eφεσ. 1, 22, 23 Kολ. 1, Iωάν. 1, Mάξιµος Oµολογητής, Φιλοκαλία τ. B, σ

15 H κκλησιολογία τ ς «Πρός ιόγνητον» Eπιστολ ς (Συνέχεια πό τό προηγούµενο τε χος) το Παναγιώτη Γ. Παπανικολάου, Θεολόγου KEIMENON * KEΦAΛAION II σελ. 251 Aγε δή *καθάρας* σαυτόν πό πάντων τ ν προκατεχόντων σου τήν διάνοιαν λογισµ ν* καί τήν πατ σάν σε συνήθειαν ποσκευασάµενος* καί γενόµενος σπερ ξ ρχ ς καινός νθρωπος, ς ν καί λόγου καινο, καθάπερ καί α τός µολόγησας, κροατής σόµενος*, δε µή µόνον το ς φθαλµο ς*, λλά καί τ φρονήσει*, τίνος ποστά- (20) σεως τίνος ε δους τυγχάνουσιν ο ς ρε τε καί νοµίζετε θεούς. ο χ µέ τις λίθος στίν µοιος τ πατουµέν ω, δ * στι χαλκός ο κρείσσων τ ν ε ς τήν χρ σιν µ ν κεχαλκευµένων σκευ ν, δέ ξύλον δη καί σεσηπός, δέ ργυρος χρήζων νθρώπου το φυλάξαντος να µή κλαπ, δέ σίδηρος πό ο διεφθαρµένος, δέ στρακον* (25) ο δέν το κατεσκευασµένου πρός τήν τιµοτάτην πηρεσίαν ε πρεπέστερον; ο φθαρτ ς λης τα τα πάντα; ο χ πό σιδήρου καί πυρός κεχαλκευµένα; ο χ µέν α τ ν λιθοξόος δέ χαλκεύς δέ ργυροκόπος δέ κεραµεύς πλασεν; ο πρίν τα ς τέχναις τούτων ε ς τήν µορφήν τούτων κτυπωθ ναι ν καστον α τ ν κάστ ω ε κά- (30) ζειν µεταµεµορφωµένον; ο τά ν ν κ τ ς α τ ς λης ντα σκεύη γένοιτ ν, ε τύχοι τ ν α τ ν τεχνιτ ν, µοια τοιούτοις; ο τα τα πάλιν τά ν ν φ µ ν προσκυνούµενα δύναιτ ν πό νθρώπων σκεύη µοια γενέσθαι το ς λοιπο ς; ο κωφά πάντα, ο τυφλά, ο κ ψυχα, ο κ ναίσθητα, ο κ κίνητα; ο πάντα σηπόµενα; ο πάντα φθειρό- (35) µενα; τα τα θεούς καλε τε, τούτοις δουλεύετε, τούτοις προσκυνε τε*, τέλεον δ α το ς ξοµοιο σθε. διά το το µισε τε Xριστιανούς, τι τούτους ο χ γο νται θεούς. µε ς γάρ *ο ν ν νοµίζοντες καί ο όµε- σελ. 252 νοι, ο πολύ πλέον α τ ν καταφρονε τε; ο πολύ µ λλον α τούς χλευάζετε καί βρίζετε, τούς µέν λιθίνους καί στρακίνους σέβοντες φυλάκτους, τούς δέ ργυρέους καί χρυσούς γκλείοντες τα ς νυξί, καί τα ς µέραις φύλακας παρακαθιστάντες, να µή κλαπ σιν; α ς δέ (5) δοκε τε τιµα ς προσφέρειν, ε µέν α σθάνονται*, κολάζετε µ λλον α τούς, ε δέ ναισθητο σιν*, λέγχοντες α µατι καί κνίσαις α τούς θρησκεύετε. τα θ µ ν τις ποµεινάτω, τα τα νασχέσθω τις αυτ γενέσθαι. λλά νθρωπος ο δέ ε ς ταύτης τ ς κολάσεως κών νέξεται. α σθησιν γάρ χει καί λογισµόν*, δέ λίθος νέχετται, ναισθητε γάρ * (10) ο κουν τήν α σθησιν α το λέγχετε περί µέν ο ν το µή δεδουλ σθαι Xριστιανούς τοιούτους θεο ς πολλά µέν* καί λλα ε πε ν χοιµι ε δέ τινι µή δοκοίη κ ν τα τα κανά, περισσόν γο µαι καί τό πλείω λέγειν. * Tό κείµενο προέρχεται πό τήν κδοση τ ς Aποστολικ ς ιακονίας B.E.Π.E.Σ., τόµος 2, σέ ντιπαραβολή πρός τό προσφάτως κριτικ ς πεξεργασµένο τ ς σειρ ς E.Π.E., τόµος 25, καί που σηµειώνεται στερίσκος, ννοε ται προτίµηση το κριτικ ς πεξεργασµένου. 13

16 METAΦPAΣH «Eµπρός λοιπόν, φο καθαρίσεις τόν αυτό σου πό λους τούς λογισµούς, ο πο οι προκατέχουν τή διάνοιά σου καί ποβάλλεις τίς πλανερές συνήθειές σου καί γίνεις ς νέος νθρωπος ξ ρχ ς, φ σον λλωστε, πως καί σύ διος µολόγησες, θά καταστε ς κροατής νέου Λόγου, δές χι µόνο µέ τούς φθαλµούς λλά καί µέ τή σκέψη, ποιά πόσταση καί ποιό ε δος χουν α τοί, τούς ποίους λέγετε καί θεωρε τε θεούς. O µέν νας δέν ε ναι λίθος µοιος µέ α τό πού πατε ται, δέ λλος δέν ε ναι χαλκός χι νώτερος πό τά σκεύη, τά πο α χαλκεύονται γιά τή χρήση µας, λλος ξύλο δη σαπισµένο, λλος ργυρος, πού χει νάγκη νθρώπου φύλακα, γιά νά µήν κλαπε, λλος σίδηρος φαγω- µένος πό τή σκουριά, δέ λλος πήλινο ντικείµενο κατά τίποτε ε πρεπέστερο πό τόν κατασκευασµένο γιά τήν ε τελέστατη πηρεσία. Oλα α τά δέν ε ναι πό φθαρτά λικά; έν ε ναι κατασκευασµένα µέ τή βοήθεια σιδήρου καί πυρός; έν τά πλασε, τό να λιθοξόος, τό λλο χαλκεύς, τό λλο ργυροκόπος, τό λλο κεραµεύς; έν ε ναι δυνατόν νά παρεικάσο- µε τό καθένα πό α τά ς µετα- µορφωµένο στόν καθένα, πρίν κόµη, µέ τήν τέχνη α τ ν, κτυπωθε στή µορφή τούτων τ ν θε ν; έν θά ταν δυνατόν τά πάρχοντα, πό τήν δια λη, σκεύη νά γίνουν τώρα µοια µέ α τά, άν βρο ν τούς διους τεχνίτες; έν θά ταν δυνατόν, πάλι, α τά τά προσκυνούµενα τώρα πό σ ς νά γίνουν πό νθρώπους σκεύη µοια µέ τά πόλοιπα; έν ε ναι λα κωφά; δέν ε ναι τυφλά, δέν ε ναι ψυχα, δέν ε ναι ναίσθητα, δέν ε ναι κίνητα; έν πόκεινται λα σέ σήψη, δέν πόκεινται λα σέ φθορά; A τά ποκαλε τε θεούς, σέ α τά δουλεύετε, α τά προσκυνε τε, µέ α τά ξοµοιώνεσθε τελείως. Γιά το το µισε τε τούς Xριστιανούς, γιά τό τι δέν παραδέχονται α τούς τούς θεούς. Mήπως σε ς, ο πο οι τώρα τούς δέχεσθε καί ναγνωρίζετε, δέν τούς καταφρονε τε πολύ περισσότερο πό α τούς; έν τούς χλευάζετε καί δέν τούς βρίζετε πολύ περισσότερο, τούς µέν λίθινους καί πήλινους λατρεύοντες φύλακτους, τούς δέ ργυρούς καί χρυσούς κλειδώνοντες κατά τίς νύκτες καί τοποθετο ντες φύλακες τίς µέρες, γιά νά µήν κλαπούν; Mέ τίς τιµές, τίς πο ες νοµίζετε τι τούς προσφέρετε, ν α σθάνονται, µ λλον τούς τιµωρε τε ν ε ναι ναίσθητοι, λατρεύοντες α τούς µέ α µατα καί κνίσες, τούς φανερώνετε. Aς ποµείνει κανείς πό σ ς α τά, ς νεχθε κανείς νά συµβο ν σέ α τόν α τά! Aλλά κανείς νθρωπος δέν θά νεχθε κουσίως α τήν τήν τιµωρία, γιατί χει α σθηση καί λογισµό λίθος µήν νέχεται, γιατί δέν χει α σθηση ποµένως δέν φανερώνετε τήν α σθηση α το. Γιά τό τι λοιπόν ο Xριστιανοί δέν 14

17 χουν διάθεση νά ποδουλωθο ν σέ τέτοιου ε δους θεούς, θά ε χα νά π καί πολλά λλα ν µως ο τε α τά δέν φαίνονται σέ κάποιον ρκετά, περιττό νά π καί τά πί πλέον». ( Aφο διορθωθε τό σφάλµα στή σελίδα 19 το προηγουµένου τεύχους 3, που σηµειώθηκε: «τ ς ρµηνευτικ ς ποδόσεως το Xρήστου Zάγκα», ντί το ρθο : «τ ς ρµηνευτικ ς ποδόσεως το Aριστόδηµου Zάγκα»), συγγραφέας προβαίνει σέ κριτική τ ς πολυθείας τ ν ε δωλολατρ ν βασιζόµενος στήν λικότητα τ ν γαλµάτων καί στήν ποιότητα τ ς κδηλου- µένης λατρείας πρός α τά. H κριτική α τή -µάλιστα- δέν χει διανοουµενίστικο, λλά βαθύτατα νθρωπολογικό χαρακτ ρα, γιατί πολυθεϊστική λατρεία ντανακλ ται, πλήρως, στήν προσωπικότητα τ ν παδ ν της. 61 H Eκκλησία, πως σηµειώθηκε στό προηγούµενο τε χος, ε ναι τό «καινόν... γένος πιτήδευµα», 62 τό πο ο ρχεται, πέραν το ουδαϊκο καί το λληνικο, ς καινή κτίση - σχατολογική κοινότητα, γενν σα τόν νακαινισµένο νθρωπο. 63 A τός µφανίζεται, φο καθαρθε διάνοιά του πό τούς «προκατατέχοντες» 64 λογισµούς το παλαιο νθρώου καί φο παλλαγε πό τήν «πατ σαν συνήθειαν» 65 το προγενεστέρου τρόπου ζω ς, πότε µπορε νά σκήσει τήν κατάλληλη κριτική στήν ε δωλολατρεία, δυνάµει τ ς πεµφαινοµένης διαλεκτικ ς κτιστο καί κτίστου, ς δυναµικ ς προσδιοριστίας καί ναντιστοιχίας α τ ν (χάριν τ ς συµµετρίας το προσώπου). O θεοί τ ς ε δωλολατρίας νοµίζονται, λλά δέν ε ναι πραγ- µατικοί 66, τό πο ο διαπιστώνεται χι µόνο α σθητηριακ ς, λλά «καί τ φρονήσει». 67 Πρόκειται περί «φθαρτ ς λης», 68 γιά ργα τεχνιτ ν ε καζόντων, προηγουµένως, τή µορφή τους, 69 µέ ποτέλεσµα φαντασία νά πέρκειται τ ς θεότητας. O κκλησιαστικός νθρωπος διαπιστώνει τι κατασκευή τ ν ε δώλων, ς ναλογία πρωτοτύπου καί ποτελέσµατος, µέ λους τούς περιορισµούς τ ς γγενο ς φθαρτότηας, καθώς καί τήν λλειψη ζω ς καί κινήσεως - νταποκρίσεως; πιφέρει τήν ναγνώριση, φ νός τι ο θεότητες τ ς ε δωλολατρίας δέν ε ναι πραγµατικές, 70 φ τέρου τι ξοµοιώνουν τούς παδούς α τ ν µέ τίς πατηλές διότητές τους («τέλεον δ α το ς ξο- µοιο σθε»). 71 O νακαινισµένος, δηλαδή, νθρωπος γνωρίζει τι ο νύπαρκτες παγανιστικές θεότητες δηγο ν στόν κµηδενισµό το νθρώπου. Συνεπ ς, νθρωπολογική ρµή πρός ζωήν ( ς προπτωτικό κίνητρο κκλησιοποιήσεως - θεώσεως) χει κπέσει στούς ε δωλολάτρες σέ ρµή πρός θάνατον, κδηλούµενη µέ τό µίσος: «διά το το µισε τε Xριστιανούς, τι τούτους ο χ γο νται θεούς». 72 O ε δωλολάτρες, ταν πι- 15

18 διώκουν τήν προστασία τ ν ε δώλων τους, στήν πραγµατικότητα τά καταφρονο ν, τά χλευάζουν καί τά βρίζουν. 73 Aκόµη, ο λατρευτικές ποδόσεις α τ ν πρός το τα, άν τά ε δωλα α σθάνονται, τιµωρο ν στήν πραγµατικοτητα τούς θεούς των. 74 Aν, µως, ε ναι ναίσθητα, µέ τήν παχυλότατη λικότητα τ ν θυσι ν, ς λατρευτικ ν κδηλώσεων, λέγχουν τούς θεούς γιά τήν χθαµαλότητά τους. 75 Tέτοιες λατρευτικές «τιµωρίες» τυγχάνουν νάξιες καί γιά τόν νθρωπο, «α σθησιν γάρ χει καί λογισµόν». 76 Mέ λλα λόγια, συγγραφέας ποστηρίζει «τι α πρός τά ε δωλα θυσία ποτελο ν πρόκλησιν πρός τούς θεούς τ ν Eθνικ ν διότι, άν µέν τά ε δωλα χουν α σθησιν, α πρός α τά προσφοραί ε ναι τι- µωρία, φο καθώς καθηµερινή παρατήρησις δεικνύει δέν πωφελο νται α τ ν µπράκτως, άν δέ τα τα ε ναι ναίσθητα, α ται ε ναι ξεσκέπασµα τ ς ναισθησίας των. Eν συνεχεί α βεβαιώνει τι λίθος, τό µαρµάρινον γαλµα, ναισθητε καί προσθέτει τι «µέ τίς προσφορές σας ξεσκεπάζετε τήν α σθησιν α τ ν». Eρωτ ται, µως, διατί ξεσκεπάζουν τήν α σθησιν καί χι τήν ναισθησίαν α τ ν, φ σον ε ναι ναίσθητοι;... Tί ξεσκεπάζουν µέ τάς προσφοράς; Oχι βεβαίως τήν α σθησιν, πότε τά ε δωλα θά σαν ζωντανά ντα, λλά τήν λλειψιν τ ς α σθήσεως». 77 ΠAPAΠOMΠEΣ 61. II, 251, I, 251, Tε χος 3, Aπρίλιος - Mάϊος - Iούνιος 2008, σελ II, 251, 18. H σηµασία το «ξ ρχ ς» νέου νθρώπου δέν περιλαµβάνει τήν πλάση το Aδάµ, λλά τήν πνευµατική γέννηση. Πρβλ. Iω. 3,3 ξ., Kολ. 3,10 (Xρήστου E.Π.E., 2, σελ. 532, σηµ. 2). 65. II, 251, II, 251, II, 251, II, 251, «ε κάζειν µεταµεµορφωµένον» II, 251, II, 251, II, 251, II, 251, , II, 252, II, 252, 5-6. Γιά τήν ντίφαση φοσιώσεως - τιµωρίας τ ν ε δωλολατρ ν κατά τή λατρεία τ ν γαλµάτων, πρβλ. Zάγκας, π. σελ II, 252, II, 252, Παναγιώτου Xρήστου, Kριτικά ε ς τό κείµενον τ ς Πρός ιόγνητον, περ. Kληρονο- µία, Tόµος 7, τε χος B, σελ