Θέμα «Κοινωνικά Δικαιώματα»

Transcript

1 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Νομικής, Τομέας Δημοσίου Δικαίου Μάθημα: «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», 2012 Διδάσκων: Καθηγητής Α. Δημητρόπουλος. Θέμα «Κοινωνικά Δικαιώματα» Επιμέλεια: Γυλέκη Νικολέττα

2 Περιεχόμενα Πρόλογος 3 1) Συνταγματικά Δικαιώματα 4 α)ορισμός β) Στοιχεία Συνταγματικών δικαιωμάτων 4 i) Φορείς συνταγματικών δικαιωμάτων 4 ιι) Κατηγορίες Συνταγματικών Δικαιωμάτων 5 ιιι) Αντικείμενο Συνταγματικών δικαιωμάτων 5 ιι) Κατηγορίες Συνταγματικών Δικαιωμάτων 5 ιιι) Αντικείμενο Συνταγματικών δικαιωμάτων 5 Ιν) Αρχή ανεμπόδιστης και αποτελεσματικής άσκησης των συνταγματικών δικαιωμάτων 6 ν)η τριτενέργεια των συνταγματικών δικαιωμάτων 6 Γ) Η εξέλιξη των συνταγματικών δικαιωμάτων 7 α)διεθνώς 7 β) Στην Ελλάδα 8 2) Διάκριση συνταγματικών δικαιωμάτων 8 3) Κοινωνικά Δικαιώματα 10 Α.Γενικά 10 Β.Διάκριση Κοινωνικών Δικαιωμάτων 11 Γ.Ειδικότερα τα Κοινωνικά Δικαιώματα 14 Επίλογος 21

3 Βιβλιογραφία 22

4 Πρόλογος Τα συνταγματικά δικαιώματα αποτελούν αναμφίβολα έναν από τους πιο ευαίσθητους τομείς της σύγχρονης πολιτικής ζωής. Η ονομασία τους αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι τα δικαιώματα αυτά προστατεύονται απευθείας από το Σύνταγμα, το οποίο και τους προσδίδει αυξημένη νομική ισχύ. Αυτό σημαίνει πως δεν μπορούν να καταργηθούν ή να τροποποιηθούν με την συνήθη διαδικασία που ισχύει για τους κοινούς νόμους ενώ παρέχουν ταυτόχρονα και επιπλέον εγγυήσεις στους πολίτες. Αποτελούν πλήρη δικαιώματα του ανθρώπου, είναι κείμενα δεσμευτικά για όλους (πολίτες και κράτος) και αποτελούν αγώγιμες και εξαναγκαστές έννομες αξιώσεις. Ρυθμίζονται στα άρθρα 4-25 του Συντάγματος και διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: στα μητρικά θεμελιώδη δικαιώματα, στη φυσική υπόσταση του ανθρώπου, και στη πνευματική υπόσταση του ανθρώπου. Στον όρο αυτό των Συνταγματικών δικαιωμάτων συμπυκνώνονται περισσότεροι περαιτέρω παραπλήσιοι όροι(ατομικά, ανθρώπινα, θεμελιώδη δικαιώματα)που αποτελούν εξειδικεύσεις της ενιαίας προστασίας που παρέχουν τα Συνταγματικά δικαιώματα Ένας τρόπος για να κατανοήσουμε τα κοινωνικά δικαιώματα που κατοχυρώνει το Σύνταγμα είναι να τα δούμε ως δικαιώματα πρόσβασης σε θεσμούς της παροχικής διοίκησης. Τέτοιοι θεσμοί είναι, μεταξύ άλλων, οι δημόσιες υπηρεσίες υγείας (νοσοκομεία, κέντρα υγείας κλπ.), οι δημόσιες υπηρεσίες εκπαίδευσης (σχολεία, επαγγελματικές σχολές, πανεπιστήμια) και οι φορείς της κοινωνικής ασφάλισης, δηλαδή τα ασφαλιστικά ταμεία. Ως δικαιώματα πρόσβασης, τα αντίστοιχα κοινωνικά δικαιώματα (το δικαίωμα στην υγεία, την παιδεία, την κοινωνική ασφάλιση κ.ο.κ.) συνεπάγονται την αξίωση πρόσβασης στους θεσμούς αυτούς και λήψης των παρεχόμενων υπηρεσιών.

5 1)Συνταγματικά Δικαιώματα Α) ορισμός Τα συνταγματικά δικαιώματα 1 αποτελούν τα θεμελιώδη πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα που παρέχονται στα άτομα και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου. Στην εσωτερική περιοχή του πυρήνα του δικαιώματος βρίσκεται το προστατευόμενο αγαθό πχ.ζωή, υγεία, παιδεία. Στο Σύνταγμα προστατεύονται αυτά τα αγαθά 2, τα οποία ακριβώς μέσω της συνταγματικής προστασίας, ανάγονται σε συνταγματικά αγαθά. Πρόκειται για άυλα και υλικά αγαθά, περιοχές της ανθρώπινης ζώης και όλα αυτά είναι πραγματικά αγαθά και προστατεύονται ως τέτοια. Το νέο γενικό πλαίσιο της προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων τίθεται στη σημαντικότερη ίσως από τις αναθεωρημένες διατάξεις του Συντάγματος του 1975/1986/2001 στην παράγραφο 1 του άρθρου 25. Βέβαια ρυθμίζεται το σύστημα προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων αλλά δεν θεσπίζονται οι κανόνες ερμηνείας αυτών των διατάξεων. Β) Στοιχεία Συνταγματικών δικαιωμάτων i) Φορείς συνταγματικών δικαιωμάτων Φορείς των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι ο άνθρωπος και ο πολίτης. Συγκεκριμένα, ικανότητα κτήσης έχει όποιος είναι φορέας δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και συμπίπτει με τη γενική ικανότητα δικαίου. Κάθε φυσικό πρόσωπο από τη γέννηση μέχρι το θάνατό του είναι φορέας των παρεχόμενων δικαιωμάτων από το Σύνταγμα 3. Σκοπός των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι η δημιουργία συνταγματικού προτύπου του πολίτη και γενικότερα του ανθρώπου. Συνεπώς, το Σύνταγμα κατοχυρώνει το συνταγματικό πρότυπο ως προς τη μορφή του σύγχρονου κράτους όχι του μεμονωμένου αλλά του κοινωνικού ανθρώπου. 1 Στη συνταγματική ιστορία χρησιμοποιούνται και άλλοι παρεμφερείς όροι, όπως : ανθρώπινα δικαιώματα, ατομικές ελευθερίες, θεμελιώδη δικαώματα. 2 Έτσι δικαιολογείται και η ορολογία που χρησιμοποιούμαι : συνταγματικά δικαιώματα 3 Κατα το άρθρο 35 το πρόσωπο αρχίζει να υπάρχει μόλις γεννηθεί ζωντανό και παύει όταν πεθάνει. Το άρθρο 36 αναφέρει ότι και στο κυοφορούμενο αν γεννηθεί ζωντανό επάγονται δικαιώματα.

6 Το σύνταγμα κατεφέρνει και συνδιάζει το ατομικό με το κοινωνικό στοιχείο 4. Με αυτό τον τρόπο το δίκαιο καταφέρνει να παρέχει τα θεμελιώδη δικαιώματα στον άνθρωπο, όχι μόνο ως ατόμου αλλά και ως μέλος του κοινωνικού συνόλου 5. ιι) Κατηγορίες Συνταγματικών Δικαιωμάτων Τα Συνταγματικά Δικαιώματα διακρίνονται σε κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά. ιιι) Αντικείμενο Συνταγματικών δικαιωμάτων Το αντικείμενο είναι η προστασία της ανθρώπινης αξίας. 6 Αξιώνεται σεβασμός της ανθρώπινης αξίας τόσο για το κράτος όσο και από κάθε άλλο τρίτο άτομο και συνεπώς κοινωνικό άτομο είναι το άτομο που σέβεται της ανθρώπινη αξία. 7 Το αντικείμενο αυτών των δικαιωμάτων διακρίνεται σε αμυντικό, προστατευτικό και εξασφαλιστικό. Το αμυντικό αποκρούει τις προσβολές από ενέργειες άλλων ανθρώπων στα θεμελιώδη δικαιώματα. Αμυντικό περιεχόμενο είχαν τα πρώτα συνταγματικά δικαιώματα που εμφανίστηκαν ως ατομικά. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα αμυντικά αναφέρονται σε όλα τα συνταγματικά. Στη συνέχεια, το προστατευτικό περιεχόμενο στρέφεται προς το κράτος και αξιώνει προστασία από απειλές προερχόμενες από άλλους συνανθρώπους. Ωστόσο, δεν υποχρεώνονται να προστατεύουν την ανθρώπινη αξία του συνανθρώπου τους παρά μόνο να υφίστανται υποχρέωση σεβασμού αυτών. Το εξασφαλιστικό στρέφεται προς το κράτος και αξιώνει παροχή όλων εκείνων των υπηρεσιών και υλικών απαραίτητα για την άσκηση του δικαιώματος. Αυτή η εξασφαλιστική διάσταση είναι νέα διάσταση και διαμορφώνεται παράλληλα προς την εξέλιξη του κοινωνικού προστατευτικού κράτους, σε κοινωνικό εξασφαλιστικό κράτος. Ιν) Αρχή ανεμπόδιστης και αποτελεσματικής άσκησης των συνταγματικών δικαιωμάτων 4 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδέας, Κοινωνικός Ανθρωπισμός και ανθρώπινα δικαιώματα, σελ Άρθρο 25, παρ.1 Συντάγματος 6 Βλ.Παραδόσεις σελ Άρθρο 2, παρ1 Συντάγματος

7 Η κανονιστική διαδρομή της παραγράφου 1 του άρθρου 25 συνεχίζει με το δεύτερο εδάφιο με το οποίο επιβάλλεται ρητά η υποχρέωση όλων των κρατικών οργάνων να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων. Είναι προφανές ότι προσδίδει ωφέλιμο κανονιστικό αποτέλεσμα σε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα αφού επιδιώκει να διασφαλίσει την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή της. Αρχικά, καθιστά απευθείας εκ του Συντάγματος αποδέκτη αυτής της επιταγής όλα τα κρατικά όργανα αλλά και την εκτελεστική εξουσία και τη διοίκηση και τη δικαιοσύνη. 8 Δεύτερον, προστατεύει όχι μόνο όλα τα συνταγματικά δικαιώματα αλλά και την πρακτική άσκησή τους από το κάθε υποκείμενο και τρίτον η άσκηση είναι αποτελεσματική αφού οδηγεί σε μία πραγματική κατάσταση και εξετάζεται όχι μόνο νομικά αλλά και πραγματολογικά. ν)η τριτενέργεια των συνταγματικών δικαιωμάτων Σε απόλυτη συνάφεια προς την κατοχύρωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου όχι μόνο ως ατόμου αλλά και ως μέλος του κοινωνικού συνόλου όχι μόνο τα συνταγματικά δικαιώματα αλλά και η πραγματική, ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους που βρίσκεται στο νέο εδάφιο γ της παραγράφου 1 του άρθρου 25, σύμφωνα με το οποίο<< Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν>>. Για το ζήτημα της εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων στο ιδιωτικό δίκαιο χρησιμοποιήθηκε στην επιστήμη του συνταγματικού δικαίου ο όρος <<τριτενέργεια>>. Με τον όρο αυτό νοείται η εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων στο ιδιωτικό δίκαιο. 9 Το εδάφιο γ έχει κανονιστική και ερμηνευτική σημασία, όχι μόνο γιατί επεκτείνει ευθέως την ισχύ των συνταγματικών δικαιωμάτων και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, όσο γιατί προσδιορίζει ρητά το ίδιο του πεδίου του Συντάγματος και άρα του κράτους. Το πρόβλημα της τριτενέργειας γεννάται στο πλαίσιο της παραδοσιακής δυαδιστικής έννομης τάξης, που διακρίνει το δημόσιο από το ιδιωτικό δίκαιο. Θα ήταν μάλιστα προτιμότερο να αναφερόμασταν στην 8 Αναθεωρητικό κεκτημένο, Βενιζέλος σελ 136επ. 9 Βλ. Ανδρέας Δημητρόπουλος, Παραδόσεις..., σελ 865

8 άμεση εφαρμογή αυτών των διατάξεων και στο πεδίο των ιδιωτικών σχέσεων στις οποίες τα δικαιώματα αυτά προσιδιάζουν και να ονομαζόταν <πρωτενέργεια>> Το ισχύον Σύνταγμα θεμελιώνει την άμεση τριτενέργεια υπό τον αυτονόητο περιορισμό ότι τα εν λόγω δικαιώματα πρέπει να προσιδιζουν στις ιδιωτικές σχέσεις. 10 Γ) Η εξέλιξη των συνταγματικών δικαιωμάτων α)διεθνώς Η διακήρυξη των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι συνδεδεμένη με το ιστορικό κίνημα του συνταγματισμού, τον περιορισμό της κρατικής εξουσίας καθώς και τη διεκδίκηση κανόνων για τη νομική οργάνωση και τον περιορισμό της κρατικής εξουσίας. Αξιοσημείωτη είναι η επικράτηση του καπιταλιστικού συστήματος και η οικονομική και κοινωνική ενίσχυση της αστικής τάξης απέναντι στον μονάρχη και την αριστοκρατία. Πρόδρομος αυτών των εξελίξεων υπήρξε η Αγγλία. β) Στην Ελλάδα Ήδη από την επαναστατική περίοδο υπήρξε η έναρξη της κατοχύρωσης των ατομικών δικαιωμάτων. Θεμελιώδη δικαιώματα περιλαμβάνονται ήδη στο Σύνταγμα της Επιδαύρου(1822), στο Σύνταγμα του Άστρους(1823) κλπ.το Σύνταγμα του 1952 σηματοδοτεί μία σαφή οπισθοδρόμηση στην προστασία των συνταγματικών δικαιωμάτων, αποτέλεσμα της ιστορικής συγκυρίας της εμφυλιοπολεμικής περιόδου, μέσα στην οποίας καταρτίστηκε. 11 Το Σύνταγμα του 2001 περιέχει σαφώς πληρέστερο κατάλογο συνταγματικών δικαιωμάτων σε σύγκριση με όλα τα προισχύοντα, με το πιο σημαντικό το άρθρο 25 παρ.1 Συντ., που παρέχει στην έννομη τάξη την άμεση τριτενέργεια. 2) ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Α. Κλασική διάκριση: Η κλασική διάκριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων διατυπώθηκε από το γερμανό νομικό G. Jellinek (αρχές του εικοστού αιώνα).αποτελείται από τρεις κατηγορίες τα ατομικά (status negativus), τα πολιτικά (status activus) και τα κοινωνικά (status socialis) συνταγματικά 10 Άρθρο 25 παρ.1 Συντάγματος 11 Βλ.Κώστα Χρυσόγονο, ο.π, σελ. 8.

9 δικαιώματα.κριτήριο της διάκρισης αποτελεί το περιεχόμενο της πράξης (με την ευρεία έννοια του όρου, θετικής πράξης ή παράλειψης) του αποδέκτη της ενέργειας του συνταγματικού δικαιώματος, δηλαδή της κρατικής εξουσίας. Τα ατομικά δικαιώματα εξαναγκάζουν το κράτος σε παράλειψη και διαμορφώνουν την αρνητική κατάσταση του ατόμου.τα κοινωνικά δικαιώματα εξαναγκάζουν το κράτος σε θετική πράξη και διαμορφώνουν τη θετική κατάσταση του ατόμου.παράλληλα, τα πολιτικά στοιχειοθετούν την ενεργητική του κατάσταση 12 Β. Κριτική: Η κριτική και η διαπίστωση της ανεπάρκειας της παραδοσιακής τριμερούς διάκρισης αποτελεί κοινό τόπο της σύγχρονης νομικής επιστήμης.η κλασική τριμερής διάκριση δεν ανταποκρίνεται στο σύγχρονο περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων.μετά την αναγωγή της ανθρώπινης αξίας σε προστατευτική υποχρέωση του κράτους, όλα κατά κανόνα τα θεμελιώδη δικαιώματα περιέχουν αμυντικές κατά του κράτους, όπως επίσης προστατευτικές και διεκδικητικές προς το κράτος αξιώσεις.οι τρεις κατηγορίες αποθετικών, θετικών και ενεργητικών δικαιωμάτων, διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το αγαθό που προστατεύουν:την ελευθερία, την κοινωνική δικαιοσύνη, τη δημοκρατία.οι κατηγορίες αυτές όμως, δεν είναι στεγανές. Ανάμεσά τους υπάρχει στενή αλληλεξάρτηση.μέσα στο ίδιο δικαίωμα μπορούν να συνυπάρχουν τα στοιχεία της ελευθερίας και της αξιώσεως παροχής και συμμετοχής. Η κλασική τριμερής διάκριση κατηγορείται ως σχηματική και ανεπαρκής. Η προστατευτική λειτουργία των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι σύνθετη και στοιχειοθετεί το λεγόμενο status mixtus. Σε κάθε συνταγματικό δικαίωμα συνυπάρχουν αρνητικές αξιώσεις, θετικές αξιώσεις και αξιώσεις συμμετοχής. Γ. Σύγχρονη διάκριση των συνταγματικών δικαιωμάτων Παρά την καθιέρωση και την ευρύτερη διάδοσή τους, δεν είναι πλέον επιστημονικά συνεπής η χρήση των όρων ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα με την παραδοσιακή του έννοια.εφόσον επομένως εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται είναι απαραίτητος ο επανακαθορισμός τους. 12 Βλ. για περισσότερα:δημητρόπουλο Γ. Ανδρέα, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ Βλ. και:δημητρόπουλο Γ. Ανδρέα, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ Δαγτόγλου Δ. Π., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Α, Εκδ. Σάκκουλα, σελ. 67επ.. Χρυσόγονο Χ. Κώστα, Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, Εκδ. Σάκκουλα 2002, σελ. 32επ..

10 α)κριτηριο: ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΡΥΘΜΙΖΟΜΕΝΗΣ ΥΛΗΣ. Τα συνταγματικά δικαιώματα συνιστούν ενότητα, ενιαίο σύστημα βασιζόμενο στην ανθρώπινη αξία.είναι πάντως δυνατή και απαραίτητη η βασιζόμενη στις συνταγματικές διατάξεις (άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος) διάκριση των συνταγματικών δικαιωμάτων σε δικαιώματα του κοινωνικού χώρου (κοινωνικά), πολιτικά και οικονομικά.με τους όρους αυτούς αποδίδονται τα δικαιώματα που κατατάσσονται αντίστοιχα στον πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό τομέα. 13 Σε σύγκριση με την παραδοσιακή διάκριση ο όρος οικονομικά δικαιώματα είναι νέος.οι όροι δικαιώματα του κοινωνικού χώρου ( κοινωνικά ) και πολιτικά δικαιώματα διαφοροποιούνται ουσιαστικά από τους αντίστοιχους όρους της κλασικής γερμανικής διάκρισης (status positivus και status activus). β)κριτηριο:περιεχομενο ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ. Δύο είναι οι βασικές πηγές κινδύνων και εμποδίων που απειλούν και εμποδίζουν την ακώλυτη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων:οι επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων καθώς και άλλα κοινωνικοοικονομικά εμπόδια, η οικονομική ανάγκη. Με βάση την πηγή των κινδύνων που απειλούν τον άνθρωπο, το περιεχόμενο των σύγχρονων συνταγματικών δικαιωμάτων διακρίνεται σε αμυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό.με βάση τις δύο αυτές πηγές κινδύνων, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις διαστάσεις του περιεχομένου των θεμελιωδών δικαιωμάτων, το αμυντικό, το προστατευτικό και το διεκδικητικό. Το αμυντικό περιεχόμενο ανάγεται στη διαφύλαξη του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων.τα αμυντικά δικαιώματα είναι δικαιώματα απόλυτα (erga omnes) και στρέφονται κατά της κρατικής και κατά της ιδιωτικής εξουσίας.αμυντικά δικαιώματα είναι τα δικαιώματα που περιέχουν αξίωση αποχής από κάθε επιθετική ενέργεια είτε εκδηλώνεται με πράξη είτε με παράλειψη. Το προστατευτικό περιεχόμενο περιέχει αξίωση για προστασία από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων.το προστατευτικό περιεχόμενο προκύπτει από τη συνταγματική αρχή της προστασίας που επιβάλλει την παροχή βοήθειας στον αμυνόμενο για την απόκρουση της επίθεσης και την αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη. 3.Κοινωνικά Δικαιώματα Α.Γενικά 13 Βλ. για αναλυτικούς ορισμούς:δημητρόπουλο Γ. Ανδρέα, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ. 136επ..

11 Ο όρος κοινωνικά δικαιώματα χρησιμοποιείται παράλληλα με τον όρο ατομικά δικαιώματα, ως τίτλος του δεύτερου μέρους του Συντάγματός μας. Τα κοινωνικά δικαιώματα προσδιορίζουν τη θετική διάσταση των συνταγματικών δικαιωμάτων, τη θετική διάσταση του ατόμου (status positivus, positiver status). Στρέφονται προς το κράτος και όχι κατά του κράτους, γεγονός που αποτελεί κοινό σημείο με τα πολιτικά δικαιώματα. Παρέχουν στο άτομο θετική αξίωση προς πράξη, οι φορείς τους δηλαδή απαιτούν από το κράτος ορισμένες παροχές ιδιαίτερα οικονομικής φύσεως (status socialis positivus, soziale Grundredite). Οι υποχρεώσεις αυτές του κράτους για παροχή αγαθών ή υπηρεσιών, δεν συνοδεύονται κατ ανάγκη από αντίστοιχες αξιώσεις κατά του κράτους. Τέτοιο παράδειγμα είναι η κατά το άρθρο 21 παρ. 4 Συντ. ειδική φροντίδα του Κράτους για την απόκτηση κατοικίας σε αυτούς που τη στερούνται ή στεγάζονται ανεπαρκώς. Τα κοινωνικά δικαιώματα απορρέουν από το χαρακτήρα του σύγχρονου Κοινωνικού Κράτους. Στο γεγονός αυτό οφείλεται ο χαρακτηρισμός τους ως νέα ή σύγχρονα θεμελιώδη δικαιώματα. Τέτοια δικαιώματα είναι π.χ. το δικαίωμα παροχής δωρεάν παιδείας, το δικαίωμα εργασίας, κατοικίας και κοινωνικής ασφάλισης, το δικαίωμα προστασίας της υγείας, του περιβάλλοντος, της μητρότητας, της παιδικής ηλικίας. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της σπουδαιότητας των κοινωνικών δικαιωμάτων είναι ότι αυτά προστατεύονται και στα κράτη που τελούν από ολοκληρωτικά καθεστώτα όχι μόνο στα δημοκρατικά όπως συμβαίνει στην περίπτωση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων. 14 Β.Διάκριση Κοινωνικών Δικαιωμάτων Η υποχρέωση του κράτους προς πράξη δεν αποτελεί ασφαλές κριτήριο για να διαπιστωθεί αν ένα δικαίωμα είναι κοινωνικό ή όχι. Αυτό συμβαίνει γιατί όπως εύκολα μπορούμε να αντιληφθούμε η υποχρέωση προς πράξη υπάρχει τόσο στα ατομικά όσο και στα πολιτικά δικαιώματα. Για παράδειγμα, δεν αρκεί το κράτος να παραχωρεί στο άτομο το δικαίωμα του ασύλου κατοικίας και να μην παραβιάζει το ίδιο πρέπει παράλληλα να προβεί σε κάποιες θετικές ενέργειες ώστε να τηρηθεί το απαραβίαστο του ασύλου από τυχόν απειλές. Ακόμα δεν 14 Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, βλ. παρ. 3. Νομική φύση των συνταγματικών δικαιωμάτων.

12 είναι αρκετό να παραχωρεί το δικαίωμα στους πολίτες να ψηφίζουν πρέπει να δρα ανάλογα ώστε να μπορέσουν να εφαρμόσουν το δικαίωμα τους στην πράξη (π.χ. δημιουργία εκλογικών κέντρων, οργάνωση τους κ.λ.π.). Όπως γίνεται αντιληπτό και αφού σε όλα τα δικαιώματα ενυπάρχει η υποχρέωση προς πράξη όλα τα δικαιώματα είναι και κοινωνικά. Κάτι τέτοιο βεβαίως δεν είναι δυνατό να συμβαίνει, οπότε καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως η υποχρέωση του κράτους προς πράξη δε συνιστά ασφαλές κριτήριο για να χαρακτηριστεί ένα δικαίωμα ως κοινωνικό, όπως ήδη έχει προαναφερθεί άλλωστε. Το κριτήριο της υποχρέωσης προς πράξη κατέληξε να είναι αναποτελεσματικό ύστερα από την εξέλιξη και τελική διαμόρφωση του κράτους σε κοινωνικό κράτος δικαίου. Ένα τέτοιου είδους κράτος είναι υποχρεωμένο να πράττει, όπου χρειάζεται έτσι ώστε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα να μπορούν να εφαρμοστούν από τους φορείς τους και όχι μόνον αυτά που φέρνουν την κοινωνική διάσταση.η αναγκαιότητα για διάκριση των κοινωνικών δικαιωμάτων από τα πολιτικά και τα ατομικά και η ανεπάρκεια του παραδοσιακού κριτηρίου που αναφέρθηκε παραπάνω, οδήγησαν στην αναζήτηση άλλων κριτηρίων. Η αναζήτηση αυτή κατέληξε σε τρία στοιχεία που εμπεριέχονται στη σύγχρονη έννοια του κοινωνικού δικαιώματος. Αυτά τα στοιχεία είναι τα εξής: πρόκειται για δικαίωμα υπόστασης, έχει ως αντικείμενό του το κοινωνικό αγαθό και τέλος εξασφαλίζει ένα ελάχιστο περιεχόμενο. Τα κοινωνικά δικαιώματα χαρακτηρίζονται δικαιώματα υπόστασης λόγω του περιεχομένου τους. Πιο συγκεκριμένα, το προστατευόμενο αγαθό από τα δικαιώματα είναι η υπόσταση του ανθρώπου. Οι φορείς των δικαιωμάτων αυτών αποκτούν αγαθά απαραίτητα για την ακεραιότητα της υπόστασης τους. Τα δικαιώματα αυτά στην ουσία του περιεχομένου τους προστατεύουν την ύπαρξη του ανθρώπου. Το ίδιο το περιεχόμενό τους λοιπόν, μας δείχνει την τεράστια σημασία των δικαιωμάτων αυτών, που τα καθιστά πιο σημαντικά ακόμα και από τα ατομικά δικαιώματα. Όπως, αναλύσαμε, προηγουμένως, τα ατομικά δικαιώματα προστατεύουν την ελευθερία των ανθρώπων, ενώ τα κοινωνικά τη ζωή τους. Αν σταθμίσουμε λογικά τις δύο αυτές έννοιες θα διαπιστώσουμε πως υπερέχει η πλευρά της ζωής δηλαδή των κοινωνικών δικαιωμάτων. Είναι αυτονόητο πως για ένα άνθρωπο ζωή είναι σημαντικότερη από τη ελευθερία,

13 αφού χωρίς την πρώτη δε νοείται η ύπαρξη της δεύτερης.έτσι γίνεται κατανοητό, πως από την ουσία του περιεχομένου τους, τα κοινωνικά δικαιώματα τοποθετούνται στην κορυφή της πυραμίδας των συνταγματικών δικαιωμάτων και αυτό συμβαίνει γιατί για να υπάρξουν και να προστατευθούν τα υπόλοιπα δικαιώματα πρέπει πάνω απ όλα να διαφυλαχθεί το δικαίωμα στη ζωή. Αυτό ακριβώς είναι, που προσφέρουν τα κοινωνικά δικαιώματα μέσω της διαφύλαξης και προσφοράς ζωτικών για τον άνθρωπο αγαθών. Το δεύτερο στοιχείο των κοινωνικών δικαιωμάτων είναι, ότι έχουν ως αντικείμενο τους κοινωνικά αγαθά. Πρόκειται για τα αγαθά εκείνα, που λόγω της εξαιρετικά μεγάλης τους σημασίας για τη ζωή του ανθρώπου, πρέπει να ανήκουν σε όλους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το δικαίωμα στην υγεία. Παλαιότερα, πριν τη δημιουργία του κοινωνικού κράτους δικαίου η υγεία και η προστασία της ήταν ιδιωτική υπόθεση του κάθε ανθρώπου. Καθένας όφειλε να φροντίζει για την υγεία του χωρίς να έχει τη δυνατότητα να ζητήσει βοήθεια από το κράτος. Στη σύγχρονη εποχή όμως το κράτος είναι υποχρεωμένο, να προσφέρει τα κοινωνικά αγαθά (π.χ. ιατροφαρμακευτική περίθαλψη) τα οποία είναι απαραίτητα για τη διαφύλαξη της υγείας των ατόμων. Το ίδιο συνέβη και στην περίπτωση της παιδείας. Παλαιότερα ο καθένας ήταν υποχρεωμένος να φροντίζει για την εκπαίδευση των παιδιών του, επρόκειτο σαφέστατα για μια ιδιωτική υπόθεση. Όμως στο σύγχρονο κοινωνικό κράτος δικαίου το κράτος μεριμνά και παρέχει δωρεάν παιδεία στη νεολαία. Το κράτος έχει φροντίσει να τα έχουν όλα τα άτομα, είτε προσφέροντας τα δωρεάν, είτε να τα καθιστά οικονομικά προσβάσιμα σε όλους τους ανθρώπους. Τέλος, το τρίτο στοιχείο που εμπεριέχεται στη σύγχρονη έννοια του κοινωνικού δικαιώματος είναι το ελάχιστο περιεχόμενο. Η έννοια του ελάχιστου περιεχομένου αναφέρεται στον ποσοτικό και ποιοτικό καθορισμό του περιεχομένου ενός κοινωνικού δικαιώματος. Για την ακρίβεια, το στοιχείο αυτό καθορίζει τις διαστάσεις του ποσοτικού και ποιοτικού περιεχομένου του κοινωνικού δικαιώματος. Δηλαδή, το ελάχιστο περιεχόμενό τους αρκεί για τη διαβίωση τους. Βέβαια, αυτό το ελάχιστο περιεχόμενο διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία. Εξαρτάται από την οικονομική στάθμη της κοινωνίας αυτής. Άρα το ελάχιστο περιεχόμενο οριοθετείται μεν αντικειμενικά και είναι ακριβώς αυτό που είναι αναγκαίο για να επιβιώσει ένας άνθρωπος, όμως παράλληλα το ύψος

14 των παροχών μιας κοινωνίας εξαρτάται και από την οικονομική της κατάσταση. Επομένως, αυτό το ελάχιστο πρέπει να συμβαδίζει με τις βιοτικές συνθήκες της σύγχρονης κοινωνίας. Γ. Ειδικότερα τα Κοινωνικά Δικαιώματα Τα κοινωνικά δικαιώματα διακρίνονται σε : δικαίωμα παιδείας( άρθρο 16), το δικαίωμα υγείας( 21 παρ.3), το δικαίωμα εργασίας( άρθρ.22 παρ.1), το δικαίωμα κατοικίας(άρθρ.21 παρ 4), το δικαίωμα για κοινωνική ασφάλιση (άρθρ.22 παρ.4), το δικαίωμα στο περιβάλλον (άρθρ.24), το δικαίωμα όσων έχουν ανάγκη ειδικής φροντίδας από το κράτος(άρθρ. 21 παρ.2 ). Τα κοινωνικά δικαιώματα γίνονται εδώ αντιληπτά ως δικαιώματα πρόσβασης σε θεσμούς της παροχικής διοίκησης, δηλαδή σε κοινωνικές υπηρεσίες και παροχές. Τα δικαιώματα αυτά αποτελούν γνήσια, δηλαδή υποκειμενικά συνταγματικά δικαιώματα, από τα οποία απορρέει η αξίωση των φορέων τους για ισότιμη και καθολική πρόσβαση στις αντίστοιχες κοινωνικές υπηρεσίες. Ακολούθως ότι τα κοινωνικά δικαιώματα που κατοχυρώνει το Σύνταγμα αποτελούν δικαιώματα του μέλους του κοινωνικού συνόλου. 15 Εξετάζεται ο σκοπός και τη λειτουργία των κοινωνικών δικαιωμάτων, τα οποία αποτελούν δικαιώματα του κοινωνικού ανθρώπου, και αξιοποιείται ερμηνευτικά αφενός η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου, που εμπεριέχει τις αρχές της κοινωνικής και αφετέρου η διεθνής κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων ως δικαιωμάτων του προσώπου και όχι του πολίτη. Ι. Το δικαίωμα υγείας 15 Βλ. Γ. Κατρούγκαλου, Το κοινωνικό κράτος της μεταβιομηχανικής εποχής. Θεσμοί παροχικής διοίκησης και κοινωνικά δικαιώματα στο σύγχρονο κόσμο, Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή 1998, Κ. Σπανού, Η πραγματικότητα των δικαιωμάτων. Κρατικές πολιτικές και πρόσβαση σε υπηρεσίες, Σαββάλας, Αθήνα 2005.

15 Στην έκταση του δικαιώματος για προστασία τη υγείας υπάγονται οι απαιτήσεις υγειονομικών και κοινωνικών φροντίδων που αφορούν πρόληψη ή (πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια) περίθαλψη από δημόσιους φορείς. Οι έννομες σχέσεις πρωτοβάθμιας περίθαλψης χαρακτηρίζονται από μικρή διάρκεια περιορισμένη εξάρτηση του πολίτη και ποικιλία παροχών. Σ αυτές π.χ ανήκει η υποχρέωση ιατρικών και κοινωνικών φροντίδων, που εκπληρώνεται με απλή παροχή συμβουλών. Αντίθετα οι έννομες σχέσεις δευτεροβάθμιας περίθαλψης κανονικά παρουσιάζουν σημαντική διάρκεια, ουσιαστική εξάρτηση του πολίτη και τυποποίηση των παροχών. Σ αυτές π.χ εντάσσονται οι σχετικές με την νοσηλεία υποχρεώσεις που εκτείνονται από την εξασφάλιση κρεβατιού, διατροφής και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης μέχρι τη διαρκή ενημέρωση του ασθενή για την κατάστασή του. Στο περιεχόμενο του δικαιώματος θα έπρεπε να ενταχθούν και οι υγειονομικές παροχές(νοσοκομειακής και εξωνοσοκομειακής περίθαλψης) από το θεσμό της κοινωνικής πρόνοιας π.χ θα έπρεπε να καλύπτει και τη συμμετοχή σε ειδικά προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας την απαίτηση ιατροκοινωνικών φροντίδων για παιδιά από τα αρμόδια κέντρα του Π.Ι.Κ.Π.Α. Φορείς 16 του δικαιώματος της σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας είναι μόνο φυσικά πρόσωπα, χωρίς όμως άλλες διακρίσεις. Η απαγόρευση διακρίσεων του ά.5 παρ.2 είναι εφαρμοστέα και εδώ. Προστατεύονται όμως μόνο ζωντανοί άνθρωποι. Η αφαίρεση μελών ή οργάνων από πτώμα μπορεί ν αποτελεί αξιόποινη πράξη ή και προσβολή της αξίας του ανθρώπου, αλλά δεν συγκροτεί «σωματική κάκωση» κατά την έννοια του ά.7 παρ2. Με βάση τη διατύπωση του 16 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Ι έκδοση, Αθήνα 2004, σελ. 145.

16 ά.21 παρ.3σ φορέας 17 του δικαιώματος στην υγεία είναι κάθε έλληνας πολίτης. Ωστόσο αν δεχθούμε, ότι ο τελευταίος έχει αξίωση περίθαλψης σε επείγουσες περιπτώσεις από τους δημόσιους νοσηλευτικούς φορείς, θα ήταν αδιανόητο ν αποκλεισθεί η υποχρέωση τέτοιας περίθαλψης άλλων συνανθρώπων μας, απλώς και μόνο επειδή τυχαίνει να στερούνται της ελληνικής ιθαγένειας. Η εκδοχή, ότι οι αλλοδαποί θα μπορούσαν ν αφεθούν χωρίς την αναγκαία άμεση βοήθεια προσβάλλει την ίδια την έννοια της αξίας του ανθρώπου(ά.2 παρ.1σ) προς την οποία άλλωστε συναρτάται η προστασία της υγείας. Συνεπώς ούτε και αυτοί μπορούν ν αποκλεισθούν του δικαιώματος στην υγεία. Όμως και το ά.13 παρ.3 18 του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη ρητά αναφέρεται σε «όλα τα πρόσωπα» χωρίς διάκριση ημεδαπών και αλλοδαπών, ως δικαιούχους βοήθειας «για την πρόληψη, εξάλειψη ή βελτίωση της κατάστασης ανάγκης προσωπικής ή οικογενειακής φύσεως». Αποδέκτης της ισχύος του κοινωνικού δικαιώματος στην υγεία είναι η κρατική εξουσία, αφού αυτή υποχρεώνεται να μεριμνά, σύμφωνα με το ά.21 παρ3σ. Και από το ά.7 παρ.2 διαφαίνεται ότι η απαγόρευση 19 δεσμεύει αμέσως τα κρατικά όργανα, δεν προϋποθέτει δηλαδή την επανάληψη ή την εξειδίκευσή της σε νόμο και υπερισχύει όλων των αντίθετων διατάξεων. Ούτε υποχωρεί 17 Βλ. Χρυσόγονος Κώστας, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα,, εκδόσεις Αντ.Ν Σάκκουλας, 2 η έκδοση, 2002, σελ Βλ. Χρυσόγονος Κώστας, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα,, εκδόσεις Αντ.Ν Σάκκουλας, 2 η έκδοση, 2002, σελ Βλ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλας, β έκδοση, 2002, σελ.211.

17 μπροστά σε αντίθετες διαταγές προϊστάμενων οργάνων κατά τις σχετικές διατάξεις των υπαλληλικών νόμων και στρατιωτικών ΙΙ. Δικαίωμα Παιδείας Η παιδεία ανάλογα με τον φορέα που την παρέχει διακρίνεται σε δημόσια και ιδιωτική. Δημόσια είναι η παρεχόμενη από το κράτος ή από άλλους δημόσιους εκπαιδευτικούς φορείς όπως οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης και νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου. Η παιδεία διακρίνεται επίσης σε πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια πανεπιστήμια. Στο πρωτοβάθμιο και δευτεροβάθμιο χώρο το Σύνταγμα επιτρέπει την συνύπαρξη δημοσίων και ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων. Όσον αφορά την ανώτατη παιδεία, ο συντακτικός νομοθέτης επιτρέπει μόνο την ίδρυση και λειτουργία δημοσίων ανωτάτων σχολών. Άλλωστε η σημασία της παιδείας είναι μεγάλη και τόσο ουσιώδη ώστε αναφέρεται στο ίδιο το κείμενο του Συντάγματος και ειδικότερα στο άρθρο 16 παρ2.ειδικότερα,αναφέρεται ότι η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους και έχει ως σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης καθώς και η διάπλαση τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.

18 Η παιδεία σαφώς και είναι ελεύθερη. Η ελευθερία τούτη αναφέρεται καταρχήν στο περιεχόμενο της δηλαδή στην εκπαιδευτική,γνωσιολογική και καλλιτεχνική ύλη. Το δικαίωμα της παιδείας αναγνωρίζεται ως αμυντικό κατά του κράτους. Το Κράτος οφείλει να απέχει από οποιαδήποτε ενέργεια που θα παρακώλυε το δικαίωμα της παιδείας αλλά στρέφεται ενάντια σε κάθε επιθετική ανθρώπινη ενέργεια αφού φυσικά τριτενέργεια. Η τριτενέργεια αυτή εκλύεται επίσης από την προστατευτική του διάσταση δηλαδή το κράτος οφείλει να την προστατεύει από επιθετική ενέργεια οποιεσδήποτε εξουσίας. Τέλος το ισχύον Σύνταγμα αναγνωρίζει το δικαίωμα της παιδείας ως εξασφαλιστικό διεκδικητικό. Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας σε όλες τις βαθμίδες της στα κρατικά εκπαιδευτήρια. Έτσι, κατοχυρώνεται η παιδεία ως κοινωνικό αγαθό. ΙΙΙ. Δικαίωμα Εργασίας Το άρθρο 22 Σ. κατοχυρώνει το δικαίωμα εργασίας, το δικαίωμα ίσης αμοιβής για εργασία ίσης αξίας, θεσπίζει την υποχρέωση του κράτους να μεριμνά για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών, για την ηθική και υλική εξύψωση του εργαζόμενου αγροτικού και αστικού πληθυσμού καθώς και για την κοινωνική ασφάλιση των εργαζομένων, και τέλος απαγορεύει την αναγκαστική εργασία, εκτός από περιπτώσεις ανάγκης ή στο πλαίσιο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Το άρθρο 22 αναμιγνύει ατομικές ελευθερίες και κοινωνικές αξιώσεις, την κρατική προστασία δικαιωμάτων με την κρατική υποχρέωση κοινωνικών ρυθμίσεων και παροχών, συνδέοντας τα ετερογενή αυτά στοιχεία με μία γενική απόλυτο. Το δικαίωμα εργασίας εκφράζει το καθήκον του κοινωνικού κράτους να παράσχει και να εξασφαλίσει στον εργαζόμενο τις νομικές προϋποθέσεις και τις πραγματικές δυνατότητες κατά τέτοιο τρόπο ώστε η εργασία του, τόσο σαν βιοποριστικό μέσο όσο και σαν βιοτικός χώρος, να του επιτρέψει την ολόπλευρη ανάπτυξη και διαμόρφωση της προσωπικότητας και της ζωής του, στα πλαίσια της ποιότητας της αξιοπρέπειας, της δημιουργικότητας και του δυνατού.

19 Το δικαίωμα εργασίας ως ελευθερία εργασίας έχει καταρχήν θετικό περιεχόμενο. Το θετικό αυτό περιεχόμενο συνίσταται στην ελευθερία επιλογής και αλλαγής του επαγγέλματος ή της εργασίας, στην ελευθερία άσκησης της εργασίας ή του επαγγέλματος καθώς και στην ελευθερία επαγγελματικής εκπαίδευσης ή επιμορφώσεως. Η ελευθερία εργασίας καλύπτει κάθε μορφή εργασίας, ανεξάρτητη και εξαρτημένη. Εντάσσεται στις οικονομικές γιατί εκφράζει το δικαίωμα του καθενός για οικονομική αξιοποίηση των προσωπικών του δυνατοτήτων για εργασία. Παράλληλα θεωρείται και ως εκδήλωση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Η κατοχύρωση της θεωρείται αυτονόητη στα φιλελεύθερα συντάγματα που προϋποθέτουν την αδέσμευτη χρησιμοποίηση των παραγωγικών μέσων καθώς και την ατομική ευθύνη για την απόκτηση και κατανομή του πλούτου ΙV. Το δικαίωμα στην Κοινωνική ασφάλιση Ρυθμίζεται στο άρθρο 22 5 του Συντάγματος (το οποίο προβλέπει την ασφαλιστική κάλυψη μόνο των εργαζομένων) και ανάγεται σε συνταγματικό αγαθό με διπλή υπόσταση: την θεσμική-αντικειμενική που θέτει γενικά τον κανόνα και την υποκειμενική που εξασφαλίζει το δικαίωμα της κοινωνικής αξίωσης για κάθε έναν ξεχωριστά. Η συνταγματική κατοχύρωση αυτού του δικαιώματος έχει πολύ μεγάλη σημασία αφού εξασφαλίζει και την ανεμπόδιστη άσκηση του δικαιώματος της υγείας και κατ επέκταση και όλων των άλλων. Αντικείμενο του δικαιώματος είναι η κοινωνική ασφάλιση το οποίο πρόσδωσε το όνομά του και στο δικαίωμα. Το ρυθμιστικό του πεδίο είναι συγκεκριμένο, εφόσον καλύπτει μόνο τους εργαζόμενους. Βέβαια υπάρχουν και διαφορετικές απόψεις, και σύμφωνα με μία από αυτές η συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος τονίζει αντίστοιχα την υποχρέωση της πολιτείας προς προστασία των ανέργων και όχι μόνο των εργαζομένων. Ο πυρήνας του καλύπτει την πρόβλεψη ορισμένων κινδύνων και προϋποθέσεων έτσι ώστε η άσκηση του δικαιώματος να είναι εφικτή, ενώ όλες οι άλλες επιμέρους λεπτομέρειες (πχ τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας κοινωνικής ασφάλισης) δεν ρυθμίζονται

20 απευθείας από το Σύνταγμα. Έχει αμυντικό περιεχόμενο, που σημαίνει ότι προστατεύει το δικαίωμα από κινδύνους που το θέτουν σε απειλή, και προστατευτικό περιεχόμενο που θεμελιώνει την αξίωση των εργαζομένων προς το κράτος για μέριμνας ασφαλιστικής κάλυψης. Έτσι λοιπόν το αντικείμενο της κοινωνικής ασφάλισης γεννά τόσο δικαιώματα για τους εργαζόμενους όσο και υποχρεώσεις για το κράτος, με αποτέλεσμα να έχει χαρακτηριστεί ως έννομη σχέση. Η υποχρέωση αυτή του κράτους γίνεται ακόμα πιο εμφανής από τις διάφορες αποφάσεις των δικαστηρίων που ορίζουν τα καθήκοντα της κρατικής εξουσίας για κάθε μία ξεχωριστή περίπτωση κοινωνικής ασφάλισης. Μία από αυτές τις περιπτώσεις αποτελεί η σύνταξη λόγω αναπηρίας [ΣτΕ 2402/1994 (Τμ. Ά)]. Έχει αποφασιστεί ότι ο ασφαλισμένος στο ΙΚΑ δικαιούται σύνταξης λόγω αναπηρίας από ατύχημα, όχι μόνο όταν το ατύχημα προκάλεσε συντάξιμο ποσοστό αναπηρίας αλλά και όταν το ατύχημα επέφερε αυτό το αποτέλεσμα λόγω της προηγούμενης κατάστασης υγείας του ασφαλισμένου η οποία μέχρι τότε δεν εμπόδιζε να εργάζεται. V. Το δικαίωμα στο περιβάλλον Στις σύγχρονες μεγάλες κοινωνίες όπου το πρόβλημα της μόλυνσης του περιβάλλοντος είναι πιο τεταμένο, η συνταγματική του προστασία καθίσταται αναγκαία καθώς το περιβάλλον συνδέεται άμεσα με την υπόσταση του ανθρώπου τόσο την υλική (σωματική ευεξία) όσο και την πνευματική. Ρυθμίζεται στο άρθρο 24 και ως συνταγματικός κανόνας δικαίου έχει πλήρη δεσμευτική δύναμη που στρέφεται προς την ιδιωτική και τη δημόσια εξουσία. Το αντικείμενο του δικαιώματος είναι η προστασία του περιβάλλοντος και περικλείει όλες εκείνες τις ενέργειες που έχουν στόχο την αποκατάσταση του περιβάλλοντος και τη βελτίωσή του. Σαν περιβάλλον νοείται οτιδήποτε περιβάλλει τον άνθρωπο, δηλαδή τόσο το φυσικό όσο και το πολιτιστικό περιβάλλον που δημιούργησε ο ίδιος. Ως συνταγματικό δικαίωμα έχει και αυτό υλική (corpus) και πνευματική (animus) διάσταση η οποία αποκρούει κάθε επιθετική ενέργεια από οποιονδήποτε παράγοντα και αν προέρχεται (αμυντικό περιεχόμενο). Επιπλέον το αντικείμενο έχει και προστατευτικό περιεχόμενο το οποίο περιέχει αξίωση προς το κράτος όχι για αποχή του αλλά μέριμνα και προστασία του περιβάλλοντος από κάθε κίνδυνο. Σύμφωνα με μία απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας που αφορά τις δασικές εκτάσεις (ΣΕ 3754/81), απαγορεύει την μεταβολή του προορισμού των δημοσίων δασών και γενικά δασικών εκτάσεων,

21 εκτός αν προβλέπεται κάτι διαφορετικό από την Εθνική Οικονομία για την αγροτική τους εκμετάλλευση ή για άλλους λόγους δημοσίου συμφέροντος. Επίλογος Συνοψίζοντας, το αντικείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων της σύγχρονης έννομης τάξης καλύπτει κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας έτσι ώστε ο σύγχρονος άνθρωπος να μπορεί να δράσει καθ οιονδήποτε τρόπο θέλει μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας πάντα. Για αυτό ακριβώς το λόγο σε κάθε επιμέρους δικαίωμα κρίνεται απαραίτητος ο αυστηρός και σαφής προσδιορισμός του αντικειμένου έτσι ώστε να προστατεύεται μόνο εκείνη η πράξη που πραγματικά εμπίπτει στο ανάλογο δικαίωμα και όχι οποιαδήποτε άλλη παρεμφερή σε αυτή. Επιπροσθέτως, αν και το αντικείμενο έχει διαφορετικό ρυθμιστικό πεδίο στο κάθε επιμέρους δικαίωμα ξεχωριστά, η δομή του και ο τρόπος με τον οποίο προστατεύεται είναι ενιαίος. Υπάρχουν ορισμένες κατευθυντήριες αρχές οι οποίες διέπουν το αντικείμενο όλων των συνταγματικών δικαιωμάτων και δεν αλλάζουν. Στην ουσία το κάθε αντικείμενο είναι μία ξεχωριστή μορφή ανθρώπινης συμπεριφοράς η οποία ντύνεται το «ένδυμα» της συνταγματικής προστασίας και ανάγεται σε συνταγματικό αγαθό, καθένα από τα οποία αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο και την ίδια ένταση από το Σύνταγμα.

22 Βιβλιογραφία 1. Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα, Τόμος Γ,Β έκδοση, εκδ Αντ.Ν.Σακκ. Αθήνα-Θεσσαλονίκη Αριστόβουλος Μάνεσης, Τόμος Α, Ατομικές ελευθερίες, Πανεπιστημιακές παραδόσεις, Δ έκδοση,1982, εκδ Σάκκουλας-Θεσσαλονίκη. 3. Κώστας Χ. Χρυσόγονος ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, εκδ Αντ. Ν. Σάκκουλα Π.Δ.Δαγτόγλου, Συνταγματικό δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα, Α,Β, Δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση, εκδ Αντ.Ν.Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή Γ. Κατρούγκαλου, Το κοινωνικό κράτος της μεταβιομηχανικής εποχής. Θεσμοί παροχικής διοίκησης και κοινωνικά δικαιώματα στο σύγχρονο κόσμο, Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή Κ. Σπανού, Η πραγματικότητα των δικαιωμάτων. Κρατικές πολιτικές και πρόσβαση σε υπηρεσίες, Σαββάλας, Αθήνα Τσάτσος, Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Γ, Επιθεώρηση Νομολογίας, νομολογία-νομοθεσία-επιστήμη, 1994,1997, νομική βιβλιοθήκη 9. Πέτρος Ι. Παραράς, πάρεδρος του ΣτΕ Σύνταγμα 1975-Corpus Τ.1.Νομολογία ΣτΕ, παρατηρήσεις κατ άρθρον, Νομοθεσία, εκδ Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή Αναθεωρητικό κεκτημένο, Βενιζέλος σελ 136επ 11. Κοινωνικός Ανθρωπισμός και ανθρώπινα δικαιώματα, Δημητρόπουλος 1998

23 Συνταγματική Διάσταση της εξουσίας στο γάμο και στην οικογένεια, Βιδάκης Τάκης