Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας (Α.Π.Θ.) Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Κατεύθυνση Μετάφρασης - Επικοινωνίας ΑNNA ΛΕΜΟΝΗ

Transcript

1 Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας (Α.Π.Θ.) Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Κατεύθυνση Μετάφρασης - Επικοινωνίας ΑNNA ΛΕΜΟΝΗ Διπλωματική Εργασία ΣΧΟΛΙΑΣΜΈΝΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Διαλογισμοί μέσα σ έναν πλάτανο της Adriana Bonavia Giorgetti Τριμελής Επιτροπή: Ελένη Κασάπη [επόπτης], Μαρία Μυρωνίδου - Τζουβελέκη, Κωνσταντίνος Φουντουλάκης Ακαδημαϊκό έτος Θεσσαλονίκη

2 Ένα μεγάλο ευχαριστώ στην καθηγήτρια κ. Κασάπη Ελένη, στους καθηγητές της επιτροπής και σε όσους από το τμήμα μου συμπαραστάθηκαν για την ολοκλήρώση των μεταπτυχιακών μου σπουδών. [1]

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή. 3 Περιγραφή του βιβλίου... 8 Το πρωτότυπο. 9 Σχολιασμένη μετάφραση. 21 Ψηφιακές & Έντυπες αναφορές. 57 Παράρτημα 1 - Ελεύθεροι συνειρμοί. 59 [2]

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην εργασία αυτή γίνεται παρουσίαση και σχολιασμός τμήματος της μετάφρασης του βιβλίου Διαλογισμοί σ ένα Πλάτανο/ Meditazioni dentro un platano, της συγγραφέως από την Ιταλία, Adriana Bonavia Giorgetti, η οποία περιγράφει την υπαρξιακή εμπειρία της μέσα στο φυσικό περιβάλλον της Λομβαρδίας, όπου η ίδια μένει με την οικογένεια της, ασκώντας διάφορες δραστηριότητες σε συνεργασία με τον σύζυγο της (δραστηριότητες όπως αγροτουρισμό, εκπαίδευση παιδιών και εφήβων, διαλογισμό και σεμινάρια σε ανηλίκους, συγγραφική εργασία, αγροτικές εργασίες). Επέλεξα να παρουσιάσω και να σχολιάσω αυτή τη μετάφραση αφενός επειδή το πρωτότυπο κέντρισε το ενδιαφέρον μου ως θέμα και αφετέρου επειδή το έχω μεταφράσει η ίδια, στο πλαίσιο των συνθηκών που θα περιγράψω παρακάτω. *** Διαλογισμοί σ έναν Πλάτανο είναι το χρονικό του εσωτερικού διαλόγου ενός ανθρώπου, στην εξοχή, μ ένα δέντρο: ένα κοινό δέντρο, όπως τόσα άλλα που υπάρχουν στους δρόμους της πόλης. Μία φυσική γέφυρα μεταξύ ουρανού και γης που μπορεί, σύμφωνα με την συγγραφέα, να μας αποκαλύψει ξανά και να ανανεώσει το σύμφωνο της ιερής συμμαχίας μας με τη Φύση. Το χρειαζόμαστε αφάνταστα, υποστηρίζει η Adriana Bonavia. Δεν περπατάμε πια στους δρόμους της αγάπης, του σεβασμού, της υπακοής σ αυτήν. Είμαστε τόσο ανήσυχοι για την κατάντια της που οργανώνουμε ημερίδες και διεθνή συνέδρια όπου οι μελετητές αναρωτιούνται για το μέλλον του πλανήτη, προτείνουν παρηγορητικές φροντίδες για τις ασθένειές του, συγκρούονται μέσα από αντίθετα συμφέροντα και απόψεις και σχεδόν ποτέ δεν καταφέρνουν να βρουν μία συμφωνία. Και αν, αντιθέτως, ξαναπροσπαθούσαμε να ζήσουμε εμπειρίες από τη συνάντησή μας με τη φύση; Αν δοκιμάζαμε να συνομιλήσουμε μ ένα δέντρο, μ ένα ρυάκι, μ ένα σπουργίτι, αναρωτιέται η Bonavia; Ίσως, θα αναγνωρίζαμε τον δεσμό που μας συνδέει με όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. θα ανακαλύπταμε ότι όλοι εμείς και όλα τα πράγματα είναι προβολές μίας μοναδικότητας - και απ αυτό το σημείο θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε. Αυτό το βιβλίο εξιστορεί μία εμπειρία αυτού του είδους, την πνευματική πορεία που αφύπνισε τη ζωή της συγγραφέως για πάνω από ένα χρόνο. Η ίδια συνοδεύει τη μαρτυρία της με σκέψεις και συλλογισμούς άλλων συγγραφέων: πρόκειται για «ελεύθερους συνειρμούς» δηλαδή λόγια που, από το βάθος, εισχώρησαν αυθόρμητα στο διάλογό της με τον Πλάτανο. *** Πρόκειται, όπως είναι φανερό από τη σύντομη παρουσίαση που έκανα παραπάνω, για λογοτεχνικό έργο, όπου κυριαρχούν η εκφραστική ή συναισθηματική πρόθεση και συγχρόνως η κατευθυντική: αφενός η συγγραφέας εκφράζει τη στάση της απέναντι στο περιεχόμενο του έργου (π.χ. «Ομολογώ ότι έχω μία ιδιαίτερη σχέση με αυτό το δέντρο, και μία προτίμηση... Εγώ [3]

5 είχα ανάγκη να ξαναβρώ τον εαυτό μου»), αφετέρου διαμορφώνει το λόγο της έτσι ώστε να επηρεάζει, κατά τη γνώμη μου, τον αναγνώστη και να τον εμπλέκει με κάποιο τρόπο στην υπαρξιακή εμπειρία που έζησε η ίδια (π.χ. «Για να τα γνωρίσουμε στο βάθος πρέπει να αναπτύξουμε αισθητήρια όργανα ικανά να πάνε πέρα απ αυτή την εμπειρία, να διεισδύσουν»). Θα έλεγα όμως ότι είναι φανερή σ όλο το έργο και η αισθητική πρόθεση, με την απροσδόκητη δημιουργία υφολογικά εκφραστικών φράσεων (π.χ. «Ο Πλάτανος είναι ο μεσολαβητής για ένα διάλογο με το Ιερό»). ( Η γλώσσα του βιβλίου είναι απλή και το ύφος φιλικό όπως αρμόζει σ ένα έργο-μήνυμα που απευθύνεται σ οποιονδήποτε ψάχνει έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής. Στη μετάφραση έδωσα μεγάλη προσοχή στο κείµενο-προέλευσης προσπαθώντας να διευκρινίσω αρχικά την πρόθεση του αποστολέα και το ακριβές σηµασιολογικό πλαίσιο που επεδίωκε, και έδωσα ιδιαίτερη προσοχή στο κείµενο-στόχο, όπου προσπάθησα να διαφυλάξω τις γλωσσικές λειτουργίες και το ακριβές σηµασιολογικό περιβάλλον που επεδίωκε η συγγραφέας, εντός των συντακτικών και σηµασιολογικών περιορισµών της ελληνικής γλώσσας. ( Προς το παρόν δεν είναι εφικτό να διαπιστώσω εάν η επίδραση που θα έχει η μετάφρασή μου στους αναγνώστες θα είναι ίδια µ εκείνη του αυθεντικού έργου στους δικούς του πολλούς αναγνώστες. Στη μετάφραση συμπεριλαμβάνονται υποσημειώσεις που αφορούν: -τις μορφοσυντακτικές δομές της ιταλικής που δεν έχουν άμεση αντιστοιχία στα ελληνικά και μπορούν να παρουσιάζουν δυσκολία για έναν έλληνα μεταφραστή, όπως η παρούσα μεταφραστική περίπτωσή μου, -λέξεις και εκφράσεις στις οποίες συνάντησα δυσκολίες και απαίτησαν πολύπλοκη διαδικασία για να φτάσω σε κάποιο συμπέρασμα. ( *** Αφού είχα διαβάσει αρκετές φορές το συγκεκριμένο απόσπασμα (που αποτελείται από τα κεφάλαια <ΤΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ>, <ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ>, <Ο ΠΛΑΤΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΟΛΟΤΗΤΑ ΤΟΥ> - <Προχωρημένο καλοκαίρι>, <Ελεύθεροι Συνειρμοί*>, <ΡΙΖΕΣ Φθινόπωρο>, προσπάθησα να ομαδοποιήσω τις λέξεις, τις εκφράσεις και τις σύντομες προτάσεις που θεώρησα κλειδί ερμηνείας του βιβλίου, χρήσιμες για τη σωστή μετάφραση του έργου. *Οι «Ελεύθεροι συνειρμοί» μεταφράστηκαν αλλά δεν αποτελούν αντικείμενο της σχολιασμένης μετάφρασης. Το σχετικό κείμενο υποβάλλεται ως παράρτημα της παρούσας εργασίας. [4]

6 Η ταξινόμηση λεξιλογίου αφορά τρία σημασιολογικά πεδία: Βοτανικό πεδίο: Acerifolia Apparato radicale Cellule scavatrici Ceppaia Chioma Fasci radicali In zolla Linfa Metasequoia Ontanο Platanus occidentalis Platanus orientalis Pollone Salice Taxodio Ιδεολογικό πεδίο: Atto creatore Atto di preghiera Atto rituale Comunione Dio... non manca mai Gli alberi... parlano... delle Cose Eterne L interlocutore vero è un Altro Oranti del cristianesimo Padre «nostro» Padre nei cieli Parola evangelica Tramite di un dialogo col Sacro Veniamo dall Uno Acerifolia Ριζικό σύστημα Σκαπτικά κύτταρα Πρεμνό / κούτσουρο Στεφάνι / φύλλωμα Δέσμες των επιφανειακών ριζών Σε μπάλα χώματος Λύμφη Μετασεκόια Σκλήθρας Platanus occidentalis Platanus orientalis Παραφυάδα Ιτιά Ταξόδιο Ανθρωπομορφισμοί- μεταφορές στην περιγραφή του πλάτανου Esprime l aspirazione al ricongiungimento Ha una sua bellezza, come quei vecchi... (Il richiamo) come un vagito implorante Non si rassegnò a perire Radici grosse come le braccia di un uomo muscoloso Rametti esili come dita di bimbo Δημιουργική πράξη Πράξη προσευχής Πράξη τελετουργική Κοινωνία Ο Θεός... δεν λείπει ποτέ Τα δέντρα μιλούν... για Αιώνιες Αλήθειες Ο πραγματικός συνομιλητής είναι Άλλος Προσευχόμενoι του Χριστιανισμού Πάτερ Ημών Ο εν τοις Ουρανοίς Τα λόγια του ευαγγελίου Μεσολαβητής για ένα διάλογο με το Ιερό Προερχόμαστε από τον Ένα Εκφράζει την επιδίωξη της επανένωσης Έχει μία δική του ομορφιά, όπως εκείνοι οι ηλικιωμένοι Σαν μωρό που παρακαλεί κλαίγοντας Δεν παραδόθηκε στο θάνατο Οι ρίζες χοντρές όπως τα μπράτσα ενός μυώδους άντρα Λεπτά κλαδιά σαν δάχτυλα μικρού παιδιού [5]

7 Sembrava chiederci di lasciarlo vivere lì Φαινόταν να μας ζητάει να το αφήσουμε να ζήσει εκεί Η λεξιλογική έρευνα με οδήγησε στ ακόλουθα συμπεράσματα: -η συγγραφέας κατέχει το λεξιλόγιο για να κατονομάζει το φυσικό περιβάλλον με σχεδόν επιστημονική ακρίβεια, -η συγγραφέας αποδίδει στη φύση ανθρώπινα χαρακτηριστικά, συναισθήματα και αντιδράσεις, -η συγγραφέας πλησιάζει τη φύση, επικοινωνεί με τη φύση και με τον πλάτανο με βαθιά κατάνυξη σα να βρίσκεται σε ναό. *** Δυο άλλα στοιχεία, μορφοσυντακτικού χαρακτήρα, έχουν ενδιαφέρον και, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να υπογραμμισθούν: -ο σημαντικός αριθμός ερωτηματικών προτάσεων (δεκατέσσερις στις πρώτες εικοσιοκτώ σελίδες), -η έντονη παρουσία της ουσιαστικοποίησης ρημάτων (δεκατρείς περιπτώσεις στις πρώτες εικοσιοκτώ σελίδες). Στην ιταλική γλώσσα, το απαρέμφατο-ουσιαστικό δείχνει κάτι με τρόπο αφηρημένο και αόριστο αλλά σημασιολογικά διατηρεί τη δύναμη της κατονομασίας πράξης. Για παράδειγμα, στο έργο διαβάζονται, μεταξύ άλλων, οι εκφράσεις «nel meditare», «col mio crescere», «il mio avanzare». Είναι φανερό ότι το απαρέμφατο εκφράζει κάτι στιγμίαίο και σε κίνηση, τη στιγμή δηλαδή που πραγματοποιείται ή εξελίσσεται, ενώ τ αντίστοιχα ουσιαστικά και συγκεκριμένα «nella/ durante la meditazione», «con la mia crescita», «il mio avanzamento» θα εκφράζανε κάτι συνηθισμένο και στατικό. Αυτές οι εκφράσεις θα επισημανθούν στο πλαίσιο της σχολιασμένης μετάφρασης. ( και Gunver Skytte, La Sintassi, Vanvolsem 1982, που αναφέρεται στο Άλλα δύο συμπεράσματα βγαίνουν απ αυτά τα δύο τελευταία στοιχεία: - η συγγραφέας προσπαθεί να δώσει απάντηση στα υπαρξιακά της ερωτήματα, μέσα στη φύση και σ επαφή με τον πλάτανο -η χρήση του ουσιαστικοποιημένου ρήματος στο απαρέμφατο δείχνει ότι η συγγραφέας επιλέγει συνειδητά αφηρημένες έννοιες για να περιγράψει πιο αποτελεσματικά την υπαρξιακή της εμπειρία. *** Διάβασα το βιβλίο Meditazioni dentro un platano της Adriana Bonavia Giorgetti πρόπερσι, όταν μία φίλη μου το αποθήκευσε σε ηλεκτρονική μορφή και μου το έστειλε. Μου άρεσε πολύ και πήρα την απόφαση να το μεταφράσω. Αφού τελείωσα ένα κεφάλαιο, το έστειλα σ έναν εκδοτικό οίκο. Η απάντηση στην αρχή ήταν σχεδόν θετική: έπρεπε όμως να επικοινωνήσω με [6]

8 την συγγραφέα και να ζητήσω την άδειά της για τη μετάφραση και την έκδοση του βιβλίου. Και έτσι έγινε. Θετική, με κάποιες επιφυλάξεις νομικού χαρακτήρα, η απάντηση της κυρίας Adriana Bonavia, η οποία μου έστειλε δώρο όλα τα βιβλία της. Δυστυχώς ο εκδότης δεν κράτησε την αρχική του υπόσχεση, προφασιζόμενος οικονομικούς λόγους. Παρόλ αυτά, συνέχιζα τη μετάφραση γιατί το θέμα μου κέντρισε το ενδιαφέρον. Τελικά το σκέφτηκα σαν θέμα για τη διπλωματική εργασία, μετά από σύμφωνη γνώμη της επιβλέπουσας καθηγήτριας και της ΓΣΕΣ. Η Adriana Bonavia Giorgetti σπούδασε οικονομικά, παιδαγωγικά και ψυχολογία *** πανεπιστήμια του Μιλάνου και του Τουρίνου και για μεγάλο χρονικό διάστημα συμμετείχε σε ερευνητικές ομάδες για θέματα σχετικά με την ειδικότητά της. Εδώ και μία δεκαετία, μαζί με το σύζυγο της Ernesto Giorgetti, επέστρεψε στα περιβόλια και γενικά στη φύση σε μία μικρή φάρμα στη Λομβαρδία, στο νομό Βαρέζε, όπου οργανώνει εκπαιδευτικές δράσεις, εργαστήρια και σειρά μαθημάτων για παιδιά, εφήβους και ενηλίκους. Έργα της Adriana Bonavia Giorgetti: *** Meditazioni dentro un Platano, 2001, Stampato in proprio 3, Daverio (VA) L'Arte di Coltivare l'orto e Se Stessi, 2003, Stampato in proprio, Daverio (VA) Ernesto e Adriana Giorgetti, Quando ci si incontra, 2003, Stampato in proprio, Daverio (VA) Quando si contempla, 2004, Stampato in proprio, Daverio (VA) Aperture contemplative sui bambù, 2005, Stampato in proprio, Daverio (VA) L arte di conservare esperienze pensieri ricette, 2007, Stampato in proprio, Daverio (VA) Ernesto e Adriana Giorgetti, Il tocco dell essere, 2008, Stampato in proprio, Daverio (VA) Io e l edera in entanglement, 2010, Stampato in proprio, Daverio (VA) Meditare dentro un platano, 2016, Casa editrice Ponte alle Grazie, Milano Σημειώσεις 1. Η σχολιασμένη μετάφραση που θα γίνει στην παρούσα εργασία δεν αφορά τη μετάφραση των κειμένων που ομαδοποιούνται κάτω από τον τίτλο Ελεύθεροι συνειρμοί, γιατί πρόκειται για αποσπάσματα από έργα άλλων συγγραφέων. Τα σχετικά κείμενα υποβάλλονται ως πρώτο παράρτημα της παρούσας εργασίας. 2. Στην παρούσα εργασία γίνονται παραπομπές μόνο σε διαδικτυακές ηλεκτρονικές πηγές και όχι σε άλλα επιστημονικά συγγράμματα λόγω της αδυναμίας μου να χειριστώ τυπωμένα κείμενα. Για τον ίδιο λόγο χρειάστηκε να ζητήσω από άλλο άτομο να κάνει τη σελιδοποίηση του παρόντος κειμένου. 3. Αυτοέκδοση στα [7]

9 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Τίτλος: Διαλογισμοί μέσα σ ένα πλάτανο Συγγραφέας: Adriana Bonavia Giorgetti Πρώτη έκδοση: 2001 Ιδιωτική έκδοση Τόμοι: 1 Γλώσσα: ιταλικά Εξώφυλλο: μαλακό χαρτόνι Σελίδες: 107 Διαστάσεις: 12 x 17 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ L ANTEFATTO NOTE IL PLATANO NELLA SUA INTEREZZA - Tarda estate Parole soccorrevoli RADICI Autunno Parole soccorrevoli FUSTO Inverno Parole soccorrevoli GEMME Tardo inverno Parole soccorrevoli FIORI Primavera Parole soccorrevoli FOGLIE Estate Parole soccorrevoli FRUTTI, SEMI, FOGLIE Tardo autunno Parole soccorrevoli ΤΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Ο ΠΛΑΤΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΟΛΟΤΗΤΑ ΤΟΥ - Προχωρημένο καλοκαίρι Ελεύθεροι συνειρμοί ΡΙΖΕΣ - Φθινόπωρο Ελεύθεροι συνειρμοί ΚΟΡΜΟΣ - Χειμώνας Ελεύθεροι συνειρμοί ΜΠΟΥΜΠΟΥΚΙΑ - Προχωρημένος χειμώνας Ελεύθεροι συνειρμοί ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ Άνοιξη Ελεύθεροι συνειρμοί ΦΥΛΛΑ Καλοκαίρι Ελεύθεροι συνειρμοί ΚΑΡΠΟΙ, ΣΠΟΡΟΙ, ΦΥΛΛΑ - Προχωρημένο φθινόπωρο Ελεύθεροι συνειρμοί [8]

10 ΤΟ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ* L ANTEFATTO Quando acquistammo questa casa di campagna, più di vent anni fa, fummo attratti soprattutto dal verde: dei prati, degli alberi, degli stagni che li rispecchiavano. Era un estate asciutta, ma qui sembrava che l acqua non fosse mai mancata. Dopo che avemmo pagato la casa e i terreni «a corpo» i venditori, con la proverbiale astuzia contadina, tagliarono gli alberi più grandi e ne portarono via la legna; dei tre grandi platani a fianco della casa non rimasero che dei cerchi opachi raso terra, come malinconiche ferite sul verde del prato. Noi le credemmo mortali, e ne fummo addolorati. Ma uno dei tre alberi non si rassegnò a perire e dopo mesi, a primavera, mise fuori dei getti disordinati su tutto il bordo della corona: una decina di rametti esili come dita di bimbo, puntati verso l alto con determinazione. Fu una sorpresa. Ci sedemmo intorno al redivivo, un po commossi, incerti sul da farsi; avevamo ormai altri progetti per quella zona, ma non potevamo ignorare una così decisa volontà di esserci. L albero sembrava chiederci di lasciarlo vivere lì dov era nato. Dovevamo dargli una possibilità. * Το ιταλικό πρωτότυπο υποβάλλεται, σύμφωνα με τον κανονισμό, δακτυλογραφημένο με διπλό διάστημα και γραμματοσειρά Times New Roman 12. Στις υποσημειώσεις που συνοδεύουν το πρωτότυπο συνδέονται με κειμενικά γεγονότα του, οι ελεύθεροι συνειρμοί του παραρτήματος (στην πραγματικότητα πρόκειται για μικρά κείμενα, ποιήματα, αποσπάσματα άλλων συγγραφέων). Το κάθε ως άνω κειμενικό γεγονός θα πάρει τον αριθμό του [1,2, 3...] και το γράμμα α δηλ. [1.α, 2.α, 3.α...] και ο κάθε ελεύθερος συνειρμός του θα πάρει τον αριθμό [1, 2, 3...] και το γράμμα β δηλ. [1.β, 2.β, 3.β...]. Υπενθυμίζω ακόμη μία φορά ότι η συλλογή των Ελεύθερων Παράρτημα 1. συνειρμών αποτελεί το [9]

11 Chiedemmo aiuto a un giardiniere, che ci sconsigliò assolutamente di salvarlo: la piantina sarebbe forse vissuta, ma debole per sempre. Volendo proprio tentare, si doveva lasciare un solo pollone, il più forte, ed eliminare tutti gli altri. Noi tentammo. Di anno in anno, di primavera in primavera, ripetemmo il sacrificio dei polloni minori, mentre il primo si irrobustiva. Poi non ce ne fu più bisogno, il prescelto divenne un fusto sempre più grande e si espanse alla base fino a coprire completamente la cicatrice lasciata dal taglio dell albero padre. Adesso è una bella pianta sana, una presenza vegetale che ci ricambia generosamente delle nostre cure. Tutta la zona a lato della casa, quella che chiamiamo il brolo, è stata organizzata intorno a lui. Alla sua base abbiamo costruito un tavolo con un piano di cristallo che ne rispecchia la chioma - verde tenero in primavera, verdissima in estate, bruno-ramata in autunno - e la robusta struttura in inverno. La sua cavità crea un ambiente di calda accoglienza in tutte le stagioni e noi volentieri l abitiamo; al suo interno conversiamo, leggiamo, ascoltiamo musica, scriviamo; qui si fa merenda coi bambini, ci si riunisce con gli amici, si scambiano idee e confidenze, si condividono esperienze. Qui nascono molti progetti come se il vigore del platano si trasmettesse a noi e ci stimolasse a realizzare. Confesso di avere un rapporto particolare con questa pianta, e anche una predilezione. Tanti alberi vivono su questo terreno, alcuni trovati qui, altri messi da noi a dimora negli anni: ma acquistati in vaso o in zolla, bell e fatti. Nessun altro ho visto nascere da una ceppaia che pareva morta, di nessun altro ho ascoltato il richiamo come un vagito implorante, nessun altro ho curato così assiduamente. Che è come dire: a nessun altro ho dato tanto amore. [10]

12 Come dicevo, lo abitiamo spesso, in tanti. Ma a volte sento il bisogno di raccogliermi nel suo spazio in solitudine. La sua conca verde offre la condizione ideale per riflettere, e anche per quell azione-non-azione che consiste nel meditare. Bernardo da Chiaravalle, che se ne intendeva, raccomandava ai suoi monaci di fare della foresta il loro chiostro, poiché dagli alberi avrebbero appreso cose che nessun maestro avrebbe saputo loro dire. Sì, gli alberi inducono al raccoglimento meditativo e parlano senza parole delle Cose Eterne 1α. Non ne occorre una foresta, ne basta uno quando con esso si è intessuto un rapporto, dalla coscienza umana alla coscienza vegetale. NOTE Per «meditazioni» non s intende qui una pratica meditativa rigorosa, secondo una specifica scuola. Chi pratica la meditazione è a un certo punto sollecitato all incontro con la Natura, così come chi coltiva l amore per la Natura è portato a meditare su di essa. Dio, qualunque nome gli si voglia dare, non manca mai. «Vocatus aut non vocatus, Deus adest». C è un metodo per far questo? Alcuni ricercatori lo hanno sperimentato e proposto. Tra questi Tullio Castellani che, nel Centro di Cultura Spirituale da lui fondato a Milano, ha tenuto tra gli altri un corso per l intendimento della Vita della Natura. Se ne trova una traccia nel libro di Ernesto Giorgetti «La vita della Natura: potenzialità educative di un incontro» - Editrice Nuovi Autori - Milano α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 1β (κείμενο 1 σελ. 59) [11]

13 Il platano non è l albero più bello del mondo, il più grande, il più importante. Anche con un altra pianta avrei potuto avere un incontro significativo. Ma questa mi ha come chiamato e aveva per me i messaggi di cui avevo bisogno nel mio particolare momento di vita. Secondo l espressione del fisico Werner Heisenberg, «quando indaga la natura e l universo, lungi dal ricercare e dal trovare qualità oggettive, l uomo trova se stesso». Io avevo bisogno di ritrovare me stessa. Un altra cosa: quando si incomincia una ricerca, è sorprendente come si facciano presenti al cuore e alla mente quelle che io chiamo «parole soccorrevoli»: poesie imparate a memoria nell infanzia, altre di cui si ricorda magari solo un verso, comunque illuminante, frasi sottolineate in un testo perché dicevano meglio di noi quello che noi pure avevamo confusamente sentito e pensato. Altre sembrano caderci sotto gli occhi ad apertura di libro. L evento non è mai casuale, è «sincronico». Alcuni degli scritti che mi hanno aiutato nell incontro col platano sono riportati, con gratitudine per gli autori, ad ogni tappa. Una volta nella propria vita - così io penso - un uomo dovrebbe concentrarsi con tutto il suo essere su di un pezzo di terra a lui familiare. Dovrebbe abbandonarsi totalmente ad una contrada che conosce, e contemplarla dai punti di vista più numerosi possibile; dovrebbe soffermarsi e provare meraviglia davanti ad essa. Nella sua immaginazione dovrebbe sfiorarla con le mani ad ogni stagione, e accogliere in sé i suoi molteplici suoni. Egli dovrebbe immaginarsi le creature che vivono là, e sentire ogni alito di vento che vi passa sopra. Dovrebbe risvegliare in sé il ricordo radioso della luce del mezzogiorno, di tutti i colori del crepuscolo, del mattino e dell oscurità della sera. Momaday [12]

14 IL PLATANO NELLA SUA INTEREZZA Tarda estate Mi piace rivolgere un saluto alla campagna, quando, la mattina, apro le finestre. Un piccolo atto rituale o forse un moto ingenuo. Apro la casa e me stessa alla giornata, alla natura, alla vita. Di certo mi fa bene: mi pone in sintonia col mio ambiente naturale e mi dà una sana carica di energia. La mia avventura col Platano incomincia una mattina di fine estate. Una giornata radiosa: aria pulita, verde ancora brillante, fiori blu-viola e giallo-aranciato che si offrono all ultimo raccolto delle api, stagno animato dai giochi delle anatre e al centro del brolo 2α il grandeggiare del Platano. Ha qualcosa di regale. Trasmette un senso di calma, di intimo raccoglimento, e nello stesso tempo di forza. Gli sono molto grata per il dono di queste sue qualità. Sono io che gliele attribuisco? Forse, ma non sappiamo niente delle qualità insite negli alberi e di quanto si possano accrescere quando noi uomini le avvertiamo. Quest albero amico mi ha già dato tanto: ora voglio tentare un dialogo. Mi siedo al tavolo sotto di lui al solito posto. Ma così gli do le spalle: per rapportarmi come intendo oggi la posizione consueta non va bene. Voglio conoscerlo come è, al di là persino della corrente di simpatia e di affettuosa intesa che da tanto tempo ci vincola. Bisogna che mi disponga in un atteggiamento aperto e sgombro dai pensieri e dai sentimenti abituali, che lo guardi da una zona interiore ed esteriore diversa e da un altra distanza. Distanza e comunione. 2α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 2β (κείμενο 2 σελ. 59) [13]

15 Mi allontano tanto da vederlo tutto, nella sua intierezza. Sono sorpresa 3α, è enormemente cresciuto e non me n ero accorta. Nella misura della sua altezza, la mia adesso starebbe quindici volte almeno, forse di più. E sono pure confusa: come quando, da madre, mi trovo in certe situazioni a prendere atto di quanto mia figlia sia diventata donna e di quanto, nell abitudine del rapporto, non me ne fossi accorta. Non che non conosca il numero dei suoi anni; non sono sempre consapevole del livello della sua maturità. È ben diversa la conoscenza qualitativa da quella quantitativa. Rimango ferma, in silenziosa contemplazione. Siamo due verticali a fronte 4α, ciascuna a suo modo aderente alla terra e a suo modo protesa verso il cielo. La sua tensione però è più sicura, in questo momento si trasmette a me e mi dà vigore. Che vita possente, diversa eppure sostanzialmente connessa alla mia, a quella di ogni vivente, a tutta la Terra, al Cosmo intero! Veniamo dall Uno, narrano i miti delle origini di tutte le Culture. Ma l albero sembra conservare più di noi la memoria dell atto creatore che lo ha calato sulla terra, esprimere con lo slancio del suo corpo l aspirazione al ricongiungimento e simboleggiarla per noi, dimentichi. Il Platano, col suo fusto forte e ben radicato, i lunghi rami come braccia levate verso l alto - richiama il gesto degli Oranti del Cristianesimo primitivo - pare sollecitare un atto di preghiera, di implorazione, di volontà di riunificazione. A guardar bene altri rami, i più bassi, si tendono inizialmente quasi paralleli al terreno con un movimento diagonale. Una contraddizione? No: anche nella vita umana lo 3α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 3β (κείμενο 3 σελ. 59) 4α Η συγκεκριμένη λέξη συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 4β (κείμενο 4 σελ. 60) [14]

16 slancio verso il divino si accompagna allo slancio verso i fratelli 5α, la preghiera al servizio. *** Gli giro intorno, per averne una visione a tutto tondo. Nell ampio spazio che gli abbiamo lasciato è maturato alla forma attuale senza costrizioni, secondo la sua legge interna. Nessuno ne ha guidato la crescita potandolo o imponendogli limiti, ha potuto espandersi liberamente, anche se non gli sono mancati gli incidenti e le batoste: un bambino dondolandosi su un ramo basso glie lo ha spezzato, il trattore ne ha troncato un altro, venti freddi lo hanno premuto ogni anno da nord, una miriade di insetti sotto la corteccia lo tormenta. Ora presenta una struttura asimmetrica; eppure ha una sua innegabile bellezza, proprio come quei vecchi che si sono esposti alla vita senza mai tirarsi indietro, lasciando, o volendo, che questa gli imprimesse i suoi segni. Quest albero ha le sue cicatrici e le porta bene: sono parte di lui, la sua forma di oggi contiene tutto il suo vissuto. Di colpo mi si fanno presenti le mie cicatrici, le ferite più dolorose del passato - alcune bruciano ancora - e le attuali. Come le vivo? Non so se le vivo e le porto bene. Ma mi incoraggia quest immagine del Platano che, le sue, le ha assorbite, le ha tramutate in una nuova armonia, ne ha fatto bellezza, e ancora non teme di esporsi. Gli torno vicina. Poso le palme e la fronte sul suo tronco e ne ho un sorprendente conforto. Non siamo più due verticali l una di fronte all altra, adesso siamo a contatto, in 5α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 5β (κείμενο 5 σελ. 60) [15]

17 superficie e in profondità. Come quando due, che già si amano, si stringono l uno all altro in un abbraccio forte, il cui significato va oltre il fisico, porta ristoro e consolazione e sostegno fin nell anima. *** Seduta ad occhi chiusi ai piedi dell albero, ho l intuizione che questo dialogo cercato possa andare al di là di me e di lui. L interlocutore vero, quello che mi sta ponendo domande e offrendo spunti per una riflessione su di me, è un Altro. Il Platano è il tramite di un dialogo col Sacro 6α. E rièvoco: Socrate faceva scuola ai suoi discepoli proprio sotto una di queste piante: quando esercitava l arte maieutica, facendo agli uomini le domande semplici che li turbavano nella mente e nel cuore e conducendoli a conoscere se stessi, sedeva in una zona di ombre lievi e vibranti come questa. Il Platano è forse dotato di poteri arcani? Quali forze attira verso la Terra, quali energie convoglia verso l umanità? Certo nella sua lunga storia è stato testimone di molte vicende, non soltanto umane. Era presente nell Europa occidentale già nel Terziario, si è spostato verso l Est a causa delle glaciazioni del Quaternario, poi con l addolcirsi del clima è ritornato qui. I botanici, nella loro classificazione settecentesca, lo hanno chiamato Platanus orientalis per distinguerlo da quello più basso e un po diverso che avevano trovato nel Nordamerica e perciò chiamato occidentalis. Quando questo è stato portato in Europa i due Platani, collocati dalla razionalità scientifica ai due poli est-ovest, si sarebbero potuti tenere a distanza. Invece si sono incontrati, fecondati, ne è nato il Platano oggi più diffuso nel 6α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 6β (κείμενο 6 σελ. 60) [16]

18 mondo, chiamato acerifolia - un termine davvero povero, che si limita ad indicarne un aspetto esteriore e nulla dice dell incontro che ne è all origine. Così, mentre la famiglia degli uomini s interroga da un secolo sulla possibile fusione tra Oriente e Occidente, la famiglia dei Platani l ha realizzata a suo modo già dal Seicento, riunendo le qualità dell uno e dell altro. *** Ancora un momento di colloquio e poi il commiato. Quando tornerò ad incontrarti sarai diventato più grande, certo in modo impercettibile ai miei occhi, forse io non sarò in grado di valutarlo. Tu cresci sempre, nella dimensione verticale e in quella orizzontale, per tutta la durata della tua vita, qualunque sia la condizione esterna. Di nuovo sento una grande potenza in questo processo esemplare, ne traggo forza per guardare in analogia la mia vita, il mio avanzare e ristagnare. Io sto crescendo sui piani di sviluppo che mi sono offerti come uomo? Ho saputo crescere nelle varie tappe della mia vita? Nelle situazioni di difficoltà, di dolore, di malattia ho saputo calare nelle profondità della coscienza per attingervi con le mie radici? E quando mi andava tutto bene me ne sono appagata o ne ho fatto elemento di espansione della mia umanità? Non ho risposte sbrigative 7α, del genere «sì o no». Sto dando inizio a un insolito dialogo meditativo e chissà quali domande incontrerò ancora, quali sollecitazioni riceverò dal Platano-tramite. «Occorre tempo e pazienza per riavvicinarsi alla natura e lasciarsi aiutare da essa», dice il saggio indiano. Mi darò l uno e l altra. Quando tornerò a incontrarti forse entrambi saremo cresciuti un po. 7α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 7β (κείμενο 7 σελ. 61) [17]

19 RADICI Autunno Quale volume avranno, quanto saranno estese le radici del nostro Platano? Girandogli attorno ne vedo otto o dieci uscire dalla base del fusto, grosse come le braccia di un grosso uomo muscoloso, e infilarsi dopo un breve tratto nel terreno. Non so niente, né mai mi sono chiesta niente della sua vita sotterranea; eppure dev esserci una realtà molto potente qui sotto, se àncora al suolo quest albero alto decine di metri, ne regge lo sviluppo verticale e l espansione orizzontale, gli dà la forza di resistere alle tempeste d acqua e di vento, al peso della neve, alle estati siccitose e di continuare a crescere. Fermo lo sguardo sul breve tratto di radici visibili in superficie. Oltre non posso andare. Gli occhi di noi vedenti hanno dei limiti, non penetrano nelle profondità. La vista -dice chi ne è stato privato e ha esperienza di un vedere «altro» 8α - è un senso superficiale, ci fa credere di conoscere le cose mentre ci mette in rapporto solo con la loro esteriorità. Per conoscerle al loro interno bisogna sviluppare organi di senso capaci di andare al di là di essa, di penetrare. Però non so da dove incominciare. Mi tornano in mente generiche nozioni scientifiche sull apparato radicale ma queste, al di fuori delle spiegazioni sul suo funzionamento, non mi portano lontano. D un tratto emergono da una zona più profonda della coscienza le parole soccorrevoli di una poesia: «immaginati albero» 9α. Immaginarmi albero, radice? Non mi sembra possibile, ma il poeta incalza: «pròva almeno, vedrai». E a 8α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 8β (κείμενο 8 σελ. 61) 9α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 9β (κείμενο 9 σελ. 62) [18]

20 questo invito, che contiene una promessa, dico di sì. Proverò e, forse, vedrò. *** Mi siedo sull erba alla base del Platano, proprio tra i due fasci radicali più robusti; mi premono i fianchi, sento che il contatto fisico 10α mi è d aiuto e appoggio anche le spalle al tronco. Sto bene in questo spazio delimitato in cui mi posso quietamente raccogliere. Poso le mani sulle due radici e con qualche esitazione provo a immaginare di calarmi in esse e di seguirne dall interno il percorso. Si entra in un mondo buio, dove effettivamente la vista non serve e serve invece la disposizione a provare con fiducia e abbandono. Le radici si inoltrano con movimento lento e tenace, ramificandosi. La terra si fa da parte per far posto a questa potente energia vegetale. Non ho però la percezione di una lotta tra elementi ostili, piuttosto di una giusta resistenza che mette alla prova e rafforza. Una radice deve farsi forte per penetrare nel terreno, aggirare o sfondare gli ostacoli che incontra, fino a raggiungere l acqua. Quella del Platano qui ne ha trovati parecchi - sassi, grosse pietre, radici di altri alberi e cespugli, perfino un muretto di cemento Non si è arresa, è andata avanti sempre, sfoderando le sue punte, protendendo i suoi sensibilissimi peli. Le prime cellule scavatrici si deterioravano e lei le rimpiazzava, quando incontrava una fonte di nutrimento sostituiva quelle indurite con altre adatte a raccoglierlo, quando anche queste diventavano dure e incapaci di aspirare dal terreno produceva cellule nuove. Così succede anche a noi: nel crescere ci facciamo la pelle dura, un po per difenderci, un po per riuscire a sfondare nel nostro ambiente. Ma così perdiamo la capacità di avere 10α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 10β (κείμενο 10 σελ. 62) [19]

21 scambi fruttuosi col mondo che ci circonda. E allora come facciamo ad alimentarci? Saggia e maestra, la Natura ci insegna: ispessisce nelle radici i tessuti più vecchi che non sanno più assorbire, li passa a una funzione adeguata al nuovo stato e ancora utile all organismo e intanto ne sviluppa altri, giovani e permeabili, pronti a bere dal terreno quello che è vitale per la sua crescita. Scendo a livelli più profondi, continuo a penetrare attivamente la Terra, assottigliandomi. Aspiro senza sosta dal terreno il denso liquido nutritivo, lo faccio scorrere da una cellula all altra, lo convoglio al centro della radice perché sia fatto salire al centro del fusto, dal centro distribuito alle zone alte e da là fatto ridiscendere elaborato, carico di forti energie nuove. Una circolazione intensissima. *** A poco a poco, abbandonandomi, mi sono immedesimata nelle radici del Platano 11α. Mi pervadono sensazioni mai provate: percepisco come mio il movimento di aspirare il nutrimento e convogliarlo al centro, mio il fluire rapido della linfa in ascesa e discesa, mio lo scambio vitale tra interno ed esterno. Sono all interno della dinamica del rinnovarsi costante della vita, la Vita Cosmica. 11α Το κειμενικό γεγονός συνδέεται με τον ελεύθερο συνειρμό 11β (κείμενο 11 σελ. 63) [20]

22 ΣΧΟΛΙΑΣΜΕΝΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ L ANTEFATTO Quando acquistammo questa casa di campagna, più di vent anni fa, fummo attratti soprattutto dal verde: dei prati, degli alberi, degli stagni che li rispecchiavano. Era un estate asciutta, ma qui sembrava che l acqua non fosse mai mancata. Dopo che avemmo pagato la casa e i terreni «a corpo 1» i venditori, con la proverbiale astuzia contadina, tagliarono gli alberi più grandi e ne portarono via la legna 2 ; ΤΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ 'Όταν αποκτήσαμε αυτή την αγροικία, πάνε πάνω από είκοσι χρόνια, μας γοήτευσε κυρίως το πράσινο των λιβαδιών, των δέντρων, των μικρών λιμνών που τα αντανακλούσαν. Ήταν ένα ξηρό καλοκαίρι, μα εδώ φαινόταν σα να μην έλειψε ποτέ το νερό. Αφού είχαμε πληρώσει το σπίτι και τα χωράφια «ως έχει 1», οι πωλητές, με την παροιμιώδη αγροτική πονηριά, κόψανε τα μεγαλύτερα δένδρα και μετέφεραν τα ξύλα 2 1 a corpo «ως έχει» Υποσημείωση στο μεταφρασμένο κείμενο Στον τομέα πώλησης ακινήτων, γίνεται, στον ιταλικό αστικό κώδικα, διάκριση μεταξύ της πώλησης «a misura» (με το μέτρο) και της πώλησης «a corpo» (ως έχει). Πρόκειται για δύο διαφορετικούς τρόπους να προσδιορίσουμε το ακίνητο και να καθορίσουμε την τιμή. Στην περίπτωση της πώλησης με το μέτρο το συμβόλαιο υποδεικνύει την επιφάνεια του ακινήτου και αναφέρει την τιμή σύμφωνα με αυτήν (για παράδειγμα 1000 ευρώ ανά τετραγωνικό μέτρο). Στην περίπτωση της πώλησης «ως έχει»,αντίθετα, η τιμή καθορίζεται σε σχέση με το ακίνητο στο σύνολο του, ανεξάρτητα από τις διαστάσεις και όχι με βάση ειδικές μονάδες μέτρησης ( Μεταφραστική διαδικασία που ακολούθησα για την συγκεκριμένη ιδιαίτερα δύσκολη έκφραση -Δεν βρήκα πληροφορίες στον Ιταλικό Αστικό Κώδικα ( Βρήκα στο διαδίκτυο την αντίστοιχη έκφραση στα γαλλικά «vente par corps» και στα αγγλικά «bulk sale». Και αυτή η πληροφορία δεν με βοήθησε να βρω την αντίστοιχη έκφραση στα ελληνικά. Επικοινώνησα με δικηγόρο ο οποίος δεν είχε συναντήσει ποτέ παρόμοια περίπτωση παρόλο που έχει μακρόχρονη πείρα στις αγοροπωλησίες ακινήτων και πρότεινε την έκφραση «ως έχει», λύση που τελικά υιοθέτησα. 2 ne portarono via la legna μετέφεραν τα ξύλα Πρόκειται για αναφορά στην προηγούμενη πρόταση με τη χρήση της αντωνυμίας <ne>/ <degli alberi>. Η ελληνική μετάφραση παραλείπει την αντωνυμία, ίσως γιατί τη θεωρεί σημασιολογικό και μορφοσυντακτικό πλεονασμό. [21]

23 dei tre grandi platani a fianco della casa non rimasero che δei cerchi opachi raso terra 3, come malinconiche ferite sul verde del prato. Noi le credemmo mortali, e ne fummo addolorati 4. Ma uno dei tre alberi non si rassegnò a perire e dopo mesi, a primavera, mise fuori dei getti disordinati su tutto il bordo della corona: una decina di rametti esili come dita di bimbo, puntati verso l alto 5 con determinazione. από τα τρία μεγάλα πλατάνια στην πλευρά του σπιτιού δεν έμειναν παρά θαμποί κύκλοι σύρριζα με το έδαφος 3, σαν μελαγχολικά τραύματα στο πράσινο της αυλής. Εμείς τα θεωρήσαμε θανάσιμα τραύματα και πονέσαμε 4. Όμως ένα από τα δέντρα δεν παραδόθηκε στο θάνατο και μετά από μήνες, εκεί την Άνοιξη, έβγαλε βλαστάρια εδώ και καμιά δεκαριά λεπτά κλαδιά σαν δάχτυλα μικρού παιδιού που έδειχναν προς τα πάνω 5 με αποφασιστικότητα. 3 raso terra σύρριζα με το έδαφος Έκφραση που αποτελείται από τη μετοχή (αόριστη στα ιταλικά) <raso> του ρήματος <radere> και από το ουσιαστικό <terra>. Σύμφωνα με το λεξικό ( <raso> σημαίνει εδώ <rasente> (στα ιταλικά participio presente/ μετοχή του ρήματος <radere>). Στην πραγματικότητα η σημασία της έκφρασης είναι στα ιταλικά διπλή: εάν περιγράφει κάτι πού κατεβαίνει από πάνω προς τα κάτω, όπως ένα αεροπλάνο, τότε η ιταλική έκφραση μεταφράζεται στα ελληνικά <ξυστά στο έδαφος>, εάν όμως περιγράφει κάτι που μόλις εξέχει από το έδαφος, όπως ένα κομμένο δένδρο, τότε η μετάφραση στα ελληνικά είναι <σύρριζα με το έδαφος>. 4 ne fummo addolorati πονέσαμε Πρόκειται για αναφορά στην προηγούμενη πρόταση με τη χρήση της αντωνυμίας <ne>/ <da questo fatto> και έχει λειτουργία ποιητικού αιτίου. Στα ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί με τη φράση <γι αυτό> ή <πονέσαμε επειδή τα θεωρήσαμε πεθαμένα>. 5 puntati verso l alto που έδείχναν προς τα πάνω Η μετοχή <puntati>/ <che erano puntati> μεταφέρεται, στα ελληνικά, περιφραστικά, με την αναφορική πρόταση <που έδειχναν προς τα πάνω>. Δηλώνεται έτσι η σημασία της πρότασης <che erano puntati> που έχει μετασχηματιστεί στα ιταλικά σε μετοχή. Μία εναλλακτική μετάφραση θα μπορούσε να είναι <υψωμένα προς τον ουρανό> όπου η επιθετική μετοχή μπορεί ν αναλυθεί σε αναφορική πρόταση. [22]

24 Fu una sorpresa. Ci sedemmo intorno al redivivo 6, un po commossi, incerti sul da farsi 7 ; avevamo ormai altri progetti per quella zona, ma non potevamo ignorare 8 una così decisa volontà di esserci 9. Ήταν έκπληξη. Καθίσαμε συγκινημένοι γύρω από το αναστημένο 6 δένδρο, αβέβαιοι για το τι έπρεπε να κάνουμε 7 ήδη είχαμε κάνει άλλα σχέδια για εκείνη την περιοχή μα δεν μπορούσαμε να αγνοήσουμε 8 μία τέτοια ισχυρή θέληση για ύπαρξη 9. 6 redivivo αναστημένο Επίθετο από το λατινικό ( <redivivus> που σημαίνει <restaurato/ αναστηλωμένος> ή <rinnovato/ ανανεωμένος> και, στα λατινικά της χριστιανικής εποχής, <risuscitato/ αναστημένος>. Αρχικά το μετέφρασα <ξαναζωντανεμένο>. Λαμβάνοντας όμως υπόψη την ιδεολογική ατμόσφαιρα που αποπνέει στο βιβλίο και την «θρησκευτικού τύπου» στάση της συγγραφέως απέναντι από τη φύση, θεωρώ πιο κατάλληλο το επίθετο <αναστημένο>. 7 sul da farsi για το τι έπρεπε να κάνουμε <Ιl da farsi> είναι η ουσιαστικοποίηση του ρήματος fare στην ρηματική μορφή <da farsi> = <che deve essere fatto>. Η μετάφραση φανερώνει ότι πρόκειται για ρήμα με νόημα «Καθήκον». 8 non potevamo ignorare δεν μπορούσαμε να αγνοήσουμε Στα ιταλικά το ρήμα <potere> είναι βοηθητικό -όπως εδώ- και συντάσσεται με απαρέμφατο. Στα ελληνικά και στο συγκεκριμένο παράδειγμα συντάσσεται με υποτακτική. Όσον αφορά την σημασία του ρήματος <ignorare>, το ρήμα <potere> την μεταφέρει από το πλαίσιο της πραγματικότητας στο πλαίσιο της πιθανότητας ή, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση, της αδυναμίας ν αγνοήσει κανείς κάτι. Άρα αποδεικνύει την στάση του ομιλητή απέναντι από το συγκεκριμένο γεγονός. 9 di esserci για ύπαρξη Ιδιαίτερα φορτισμένη συναισθηματικά και ποιητικά μου φάνηκε η έκφραση <di esserci> του ιταλικού πρωτότυπου και σκέφθηκα πολύ πώς να μεταφέρω τη σημασιολογική φόρτισή της στα ελληνικά. <Esserci> είναι εδώ το αντίστοιχο της γερμανικής λέξης <Dasein>. Στα γερμανικά <Dasein> είναι συνώνυμο της λέξης <existenz>/ <esistenza> ή της λέξης <stecken>/ <esserci>. Στα ιταλικά κυριάρχησε η μετάφραση <esserci> όπου το <ci> δεν δείχνει μία απλή τοποθεσία στο χώρο αλλά κάτι πιο πολύπλοκο: το να είσαι στο χώρο και στο χρόνο, δηλαδή στην ιστορία του κόσμου ( και Στην αρχή μετέφρασα την έκφραση <ζωή> μετά άλλαξα την πρώτη επιλογή και επέλεξα τη λέξη <ύπαρξη>. [23]

25 L albero sembrava chiederci 10 di lasciarlo vivere 11 lì dov era nato. Dovevamo dargli una possibilità. Chiedemmo aiuto a un giardiniere, che ci sconsigliò assolutamente di salvarlo: la piantina sarebbe forse vissuta 12, ma debole per sempre. Το δέντρο φαινόταν να μας ζητάει 10 να το αφήσουμε να ζήσει 11 εκεί όπου είχε γεννηθεί. Έπρεπε να του δώσουμε μία ευκαιρία. Ζητήσαμε τη βοήθεια κηπουρού που μας συμβούλεψε να μην το σώσουμε: το δεντράκι ίσως να ζούσε 12, μα αδύναμο πάντα. 10 sembrava chiederci φαινόταν να μας ζητάει Το ρήμα <sembrare> λειτουργεί εδώ ως συνδετικό και σημασιολογικά εκφράζει τη γνώμη του ομιλητή σχετικά με την βεβαιότητά του για όσα αναφέρει. Η μετάφραση διατηρεί τον συνδετικό ρόλο του ρήματος <φαίνομαι> αλλά μετατρέπει την πρόταση, που στα ιταλικά είναι στο απαρέμφατο, σε πρόταση στην υποτακτική που λειτουργεί ως κατηγορούμενο και, κατά συνέπεια, η μεταφρασμένη αντωνυμία του τύπου <-ci> προηγείται του μεταφρασμένου τύπου του <chiedere>/ <ζητώ>. 11 di lasciarlo vivere να το αφήσουμε να ζήσει Η δομή (ρήμα <lasciare> + ρήμα στο απαρέμφατο) ονομάζεται στα ιταλικά causativa/ αιτιολογική. Πρόκειται για μία δομή όπου αλληλεπιδρούν δύο πρωταγωνιστές, μεταξύ των οποίων συντρέχει μία ιεραρχική σχέση: ο ένας ελέγχει (<αφήνει να γίνει>) μία διαδικασία που ο δεύτερος θα πραγματοποιήσει. Στην ελληνική μετάφραση διατηρείται η ιεραρχική σχέση που έχουμε περιγράψει και το απαρέμφατο <vivere/ ζώ> μετατρέπεται σε πρόταση στην υποτακτική με υποκείμενο το ίδιο στοιχείο (lo = l albero) που λειτουργεί ως αντικείμενο του ρήματος <lasciare/ αφήνω> <να το αφήσουμε να ζήσει>. 12 sarebbe forse vissuta ίσως να ζούσε Ο σύνθετος χρόνος (condizionale composto) που στα ιταλικά εκφράζει μία μελλοντική πράξη στο παρελθόν και συγχρόνως υπόθεση, μεταφράστηκε στα ελληνικά με απλό χρόνο που λειτουργεί ως υποθετικός μέλλοντας. Θα μπορούσε να μεταφρασθεί και με σύνθετο χρόνο ως εξής: <το δενδράκι θα είχε ίσως ζήσει>. Σ αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρω ότι αρχικά μετέφρασα το ρήμα <vivere> ως <επιζώ>/ <sopravvivere> <ίσως να επιζούσε>, ρήμα που καλύπτει, κατά τη γνώμη μου, την ακριβή σημασία του γεγονότος που περιγράφεται. Τελικά αποφάσισα να σεβασθώ το πρωτότυπο και κατέληξα στην εκδοχή που εμφανίζεται στο μεταφρασμένο κείμενο. [24]

26 Volendo proprio tentare, si doveva lasciare un solo pollone 13, il più forte, ed eliminare tutti gli altri. Noi tentammo. Di anno in anno, di primavera in primavera, ripetemmo il sacrificio dei polloni minori, mentre il primo si irrobustiva. Poi non ce ne fu più bisogno, il prescelto 14 divenne un fusto sempre più grande e si espanse alla base Αν θέλαμε να προσπαθήσουμε, θα έπρεπε να αφήσουμε μία μόνο παραφυάδα 13, την πιο ισχυρή, και ν αφαιρέσουμε όλες τις υπόλοιπες. Δοκιμάσαμε. Κάθε χρόνο, κάθε Άνοιξη, επαναλαμβάναμε τη θυσία των μικρότερων κλαδιών ενώ το αρχικό δυνάμωνε. Αργότερα, δεν χρειάστηκε πια. Το εκλεκτό 14 γινόταν κορμός όλο και πιο μεγάλος και επεκτάθηκε από τη βάση 13 Volendo proprio tentare, si doveva lasciare un solo pollone Αν θέλαμε να προσπαθήσουμε, θα έπρεπε να αφήσουμε μία μόνο παραφυάδα Πρόκειται για προτάσεις που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από συντακτική άποψη: -η μετοχή στη πρόταση <volendo proprio tentare>, στην οποία υπολανθάνει ο υποθετικός λόγος, που η ελληνική μετάφραση μετατρέπει σε δευτερεύουσα υποθετική πρόταση με το <αν + οριστική> (<se si voleva proprio tentare>) -η απρόσωπη δομή του ρήματος της κύριας πρότασης <si doveva lasciare> που έχω μεταφράσει <θα έπρεπε να αφήσουμε>. Αναρωτήθηκα για ποιο λόγο η συγγραφέας χρησιμοποίησε την απρόσωπη δομή. Η πρώτη απάντηση ήταν ότι πρόκειται για ελεύθερο πλάγιο λόγο, μία ενδιάμεση δομή μεταξύ του ευθέως <Il giardiniere ci disse: «Se volete proprio tentare, dovete lasciare > και του πλαγίου <Il giardiniere ci disse che, se volevamo tentare, dovevamo lasciare >. Άρα η επιλογή της απρόσωπης μορφής ήταν η λύση ( Βρήκα επίσης άλλη ενδιαφέρουσα απάντηση στο link όπου διευκρινίζεται ότι πολύ συχνά, πίσω από το απρόσωπο ρήμα, κρύβεται το λογικό υποκείμενο <noi/ εμείς>. Και μάλιστα, στην Τοσκάνη, κάποιες φορές, χρησιμοποιείται η αντωνυμία <noi >σε συνδυασμό με το μόριο <si>: π.χ. <Noi si doveva lasciare>. 14 il prescelto το εκλεκτό Η πρώτη μου μετάφραση του ουσιαστικού (πρόκειται στην πραγματικότητα για participio/ μετοχή του ρήματος <prescegliere>) ήταν <Αυτό που επιλέξαμε> και παραμένει σωστή. Σκεφτόμενη όμως μία άλλη λέξη, που πάλι αναφερόταν στο ίδιο αντικείμενο, το δένδρο, και συγκεκριμένα το ουσιαστικό <il redivivo> που είχα μεταφράσει <αναστημένο> (βλ. Σημ. 6), θεώρησα ότι ισχύουν και εδώ τα ίδια επιχειρήματα που χρησιμοποίησα εκεί για να δικαιολογήσω τη μετάφρασή μου. Άρα, σε δεύτερη φάση, μετέφρασα <il prescelto>, που στο ιταλικό θρησκευτικό λεξιλόγιο σημαίνει <eletto>, <predestinato> ( ως <το εκλεκτό>. [25]

27 fino a coprire 15 completamente la cicatrice lasciata dal taglio dell albero padre 16αβ. Adesso è una bella pianta sana, una presenza vegetale che ci ricambia generosamente delle nostre cure. Tutta la zona a lato della casa, quella che chiamiamo il brolo 17, μέχρι που κάλυψε 15 τελείως την ουλή που είχε αφήσει το κόψιμο του μητρικού δέντρου 16αβ. Τώρα είναι ένα όμορφο, υγιές φυτό, μια φυσική παρουσία που ανταποδίδει γενναιόδωρα την φροντίδα μας. Όλη η περιοχή από την πλευρά του σπιτιού, που ονομάζουμε δεντρόκηπος 17, 15 fino a coprire μέχρι που κάλυψε Πρόταση στο απαρέμφατο, δομή που επιτρέπεται στα ιταλικά μόνο εφόσον υπάρχει ταυτοπροσωπία μεταξύ κύριας πρότασης και δευτερεύουσας. Η μετάφραση μετατρέπει το ρήμα από το απαρέμφατο στην οριστική ( το αντίστοιχο της ιταλικής δομής <finchè coprì>). 16α lasciata dal taglio dell albero padre που είχε αφήσει το κόψιμο του μητρικού δένδρου Στα ιταλικά η μετοχή/ participio <lasciata> του ρήματος <lasciare> είναι παθητικής διάθεσης όπως αποδεικνύεται και από το ποιητικό αίτιο <dal taglio> και μετασχηματίζει την αναφορική πρόταση <che era stata lasciata>. Η μετάφραση μετατρέπει τη μετοχή σε αναφορική πρόταση με ρήμα ενεργητικής διάθεσης (<che aveva lasciato il taglio dell albero>). Πράγματι στα ιταλικά η παθητική φωνή, σε μορφή μετοχής, δικαιολογείται, στη συγκεκριμένη περίπτωση, για να αποφεύγεται η αναφορική πρόταση που θα επιβάρυνε περαιτέρω την φράση, η οποία αποτελείται από πέντε προτάσεις (υπάρχουν πέντε ρήματα). Στα ελληνικά η μετατροπή της μετοχής σε αναφορική πρόταση και ρήμα στην ενεργητική φωνή είναι αναπόφευκτη. 16β dell albero padre του μητρικού δέντρου Ονοματική φράση που χρησιμοποιείται πολύ στην ιταλική γλώσσα σε ειδικές περιστάσεις επικοινωνίας, όπως αποδεικνύεται από τα πολλά link που την αναφέρουν (τραγούδια, ποιήματα, έκθεση φωτογραφίας κτλ.). Θα μπορούσα να τη μεταφράσω <του αρχικού δέντρου>, που ήταν μάλιστα η πρώτη μου επιλογή. 17 il brolo δεντρόκηπος Μεταφραστική διαδικασία που ακολούθησα: -Έψαξα τη λέξη στο λεξικό της ιταλικής γλώσσας ( και βρήκα ότι πρόκειται για αρχαία λέξη της βόρειας Ιταλίας και της Τοσκάνης που σήμαινε <λαχανόκηπο> ή <περιβόλι>. Τώρα η λέξη περιορίζεται στις διαλέκτους της κοιλάδας που Πάδου, κοντά στην περιοχή όπου ζει και έχει την φάρμα της η συγγραφέας. Στην διάλεκτο του Veneto, είναι ο δεντρόκηπος δίπλα στο σπίτι. Για να επιβεβαιωθώ σχετικά με την μετάφραση <brolo>/ <δεντρόκηπος>, μπήκα στο link και διαπίστωσα ότι πράγματι, από τον ΧVIII αιώνα η λέξη <brolo> παραπέμπει σε κήπο με οπωροφόρα δένδρα, και μάλιστα μερικοί γλωσσολόγοι συνδέουν την ιταλική λέξη <brolo> με την ελληνική <περιβόλιον>. [26]

28 è stata organizzata intorno a lui 28. Alla sua base abbiamo costruito un tavolo con un piano di cristallo che ne rispecchia la chioma 18 - verde tenero in primavera, verdissima in estate, bruno-ramata in autunno - e la robusta struttura in inverno. La sua cavità crea un ambiente di calda accoglienza 19 in tutte le stagioni e noi volentieri l abitiamo; al suo interno conversiamo, leggiamo, ascoltiamo musica, scriviamo; qui si fa merenda coi bambini, ci si riunisce con gli amici, si scambiano idee e confidenze, σχεδιάστηκε γύρω από αυτό 28. Στη βάση του κατασκευάσαμε ένα τραπέζι με μια πλάκα κρυστάλλινη που αντανακλά το φύλλωμα 18 - απαλό πράσινο την άνοιξη, καταπράσινο το καλοκαίρι, χάλκινο-καφέ το φθινόπωρο - και τον δυνατό σκελετό το χειμώνα. Η κοιλότητά του δημιουργεί ένα χώρο θαλπωρής 19 όλες τις εποχές και εμείς το κατοικούμε με ευχαρίστηση στο εσωτερικό του συζητάμε, διαβάζουμε, ακούμε μουσική, γράφουμε εδώ τρώμε κάτι τα απογεύματα με τα παιδιά, μαζευόμαστε φίλοι, ανταλλάζουμε ιδέες και μυστικά, 18 la chioma το φύλλωμα Η συγγραφέας επέλεξε, για να ονομάσει το πάνω μέρος του δένδρου, την επιστημονική λέξη <chioma> αντί <fogliame>. Θεωρώ ότι η επιλογή της δικαιολογείται λαμβάνοντας υπόψη: -πρώτο την επιστημονική ακρίβεια του λεξιλογίου της, σ αυτό αλλά και στα άλλα έργα της, όσο αφορά τη φύση -δεύτερο από το γεγονός (που διαπίστωσα επικοινωνώντας με ιταλούς) ότι η λέξη <chioma> είναι γνωστή στο ευρύτερο κοινό και δεν περιορίζεται σε επιστημονικό επίπεδο χρήσεως. Όμως επέλεξα στην μετάφραση μου την λέξη <φύλλωμα>, σκεφτόμενη ότι η επιστημονική λέξη <στεφάνι>, αντίστοιχη του ιταλικού όρου <chioma>, χρησιμοποιείται σπάνια, προπαντός σε μια καθημερινή, φιλική, οικεία επικοινωνία όπως αυτή που η συγγραφέας θέλει να πετύχει με τον αναγνώστη. 19 di calda accoglienza θαλπωρής Πρόκειται για επιρρηματικό προσδιορισμό ( avverbiale στα ιταλικά) του ονοματικού συνόλου <un ambiente> / <ένα χώρο> η όλη έκφραση θα μπορούσε να μεταφρασθεί «ένα χώρο ζεστό και φιλόξενο» ή «μια φιλόξενη ατμόσφαιρα». 28 intorno a lui γύρω από αυτό Βλέπε σελ. 31 σημ. 28 [27]