AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Transcript

1 AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η έννοια του Υδατικού Αποτυπώματος ως εργαλείου αξιολόγησης της διαχείρισης των υδατικών πόρων. Εφαρμογή στις γεωργικές καλλιέργειες της λεκάνης απορροής της Μυγδονίας. ΤΖΕΛΑΤΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Διπλ. Πολιτικός Μηχανικός Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 2013

2 Περίληψη Στις μέρες μας οι επιστήμονες έχουν στη διάθεσή τους ένα πλήθος δεικτών για την ανάλυση και μελέτη των υδατικών πόρων. Ένας νέος και πολλά υποσχόμενος δείκτης είναι και το Υδατικό Αποτύπωμα ο οποίος εισήχθη στην επιστημονική κοινότητα από τον A. Y. Hoekstra το Το Υδατικό Αποτύπωμα (ΥΑ) ενός προϊόντος ορίζεται ως ο συνολικός όγκος νερού που χρησιμοποιείται για την παραγωγή του προϊόντος αυτού. Είναι ο πρώτος δείκτης ο οποίος διαχωρίζει το είδος της υδατικής κατανάλωσης αναλόγως με τη χρήση και προέλευσή του. Διακρίνεται στο πράσινο ΥΑ το οποίο είναι το νερό που προέρχεται από τις κατακρημνίσεις, στο μπλε ΥΑ το οποίο προέρχεται από την άρδευση και στο γκρι ΥΑ το οποίο αποτελεί την ποσότητα νερού που απαιτείται για την μείωση της ποιοτικής υποβάθμισης των υδάτων. Η ανάλυση του υδατικού αποτυπώματος σε επίπεδο λεκάνης απορροής παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για να διευκολύνει μια αποδοτική κατανομή των υδατικών πόρων στις διαφορετικές οικονομικές και περιβαλλοντικές απαιτήσεις καθώς παρέχει νέα στοιχεία που επιτρέπουν να διαμορφωθεί μια πιο αισιόδοξη προοπτική στις συνεχείς κρίσεις έλλειψης νερού. Στην παρούσα διπλωματική γίνεται εφαρμογή της μεθόδου στην λεκάνη της Μυγδονίας η οποία ανήκει στο Υδατικό Διαμέρισμα 10. Η υπό μελέτη περιοχή αποτελεί μια από τις πλέον χαρακτηριστικές περιπτώσεις ποσοτικής και ποιοτικής υποβάθμισης των υδατικών πόρων. Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα και ιδιαίτερα της γεωργίας με τη χρήση υδροβόρων καλλιεργειών, την υπέρογκη ποσότητα λιπασμάτων και τα μη αποδοτικά συστήματα άρδευσης έχουν οδηγήσει σε σχεδόν ολική εξαφάνιση της λίμνης Κορώνειας και σημαντική ποσοτική υποβάθμιση της λίμνης Βόλβης. Σε πρώτο στάδιο έγινε κατασκευή χαρτών με τη χρήση των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών με κύριο σκοπό την απεικόνιση βασικών χαρακτηριστικών της περιοχής μελέτης όπως το υδρογραφικό δίκτυο και οι υδροκρίτες, το οδικό δίκτυο, οι περιεχόμενοι δήμοι και οι ισοϋψείς καμπύλες του εδάφους. Με βάση τα στοιχεία των καλλιεργήσιμων εκτάσεων και της παραγωγής υπολογίστηκε το ΥΑ τους και στη συνέχεια οι επιμέρους υδατικές ανάγκες ως προς τις συνιστώσες του ΥΑ. i

3 Αναλύοντας τις απαιτήσεις και προτάσεις της νέας Κ.Α.Π. έγινε η διερεύνηση δύο πιθανών σεναρίων προς την κατεύθυνση της πράσινης ανάπτυξης. Κύριος στόχος είναι η μείωση των συνολικών υδατικών αναγκών με ταυτόχρονη αντιστάθμιση των οικονομικών απωλειών των τοπικών πληθυσμών. Ολοκληρώνοντας πραγματοποιήθηκε μια οικονομική ανάλυση για τις δύο βασικές υδροβόρες καλλιέργειες της περιοχής ώστε να υπάρξει μια ένδειξη του κέρδους των αγροτών και συνεπώς της οικονομικής απώλειας από την αντικατάστασή τους. Η εργασία αναδεικνύει την άμεση ανάγκη αλλαγής του μοντέλου ανάπτυξης της περιοχής. Η δραστική μείωση της καλλιεργήσιμης γης σε συνδυασμό με την αναδιάρθρωση των καλλιεργειών μπορεί να οδηγήσει σε δραστική μείωση των υδατικών αναγκών ανακουφίζοντας το υδατικό ισοζύγιο της λεκάνης απορροής και βελτιώνοντας σημαντικά την ποιοτική υποβάθμιση των υδάτων. Επίσης η στροφή σε βιολογικές καλλιέργειες θα οδηγήσει στην ποιοτική αναβάθμιση της περιοχής τόσο οικονομικά όσο και περιβαλλοντικά. ii

4 Abstract Nowadays scientists have a number of indicators at their disposal for the analysis and study of water resources. A new and promising indicator is the Water Footprint who introduced into the scientific community by A. Y. Hoekstra The Water Footprint (WF) of a product is defined as the total volume of water used for the production of this product. The advantage of this indicator is that distinguishes the type of water consumption depending on the use and origin. It is divided into the green WF which is the water that comes from the precipitation the blue WF which derives from the irrigation and the grey WF which is the amount of water required to reduce the deterioration of the water due to pollution. The analysis of the water footprint at a river basin level provides valuable information to facilitate the efficient allocation of water resources in different economic and environmental requirements as it provides new data in order to tackle with water scarcity and water pollution problems. In the present thesis the application of WF methodology is being used on the Mygdonia basin which belongs to Water Department 10. This basin is one of the most significant cases unsustainable management of water resources. The uncontrolled development of the primary sector, especially agriculture using water consuming crops, the exorbitant amount of fertilizer and inefficient irrigation systems have led to almost vanishing of the lake Koroneia and significant quantitative degradation of the lake Bolvi. GIS maps were produced with the main purpose to illustrate digitized key features of the study area as the hydrographical network and watersheds, roads, the content municipalities and land uses. Based on the data of farmland area and crop production the calculation of the total WF together with its specific components (blue, green, grey) has been performed together with individual water needs for every crop. Next by taking into account the requirements and recommendations of the new CAP an investigation is done of two possible scenarios towards green growth. The main objective is to reduce the overall water needs while compensating financial losses of local population. In the end an economic analysis was conducted for the two main water-intensive crops in the region to provide an assessment of the profitability of farmers and therefore the financial loss for replacing them. These thesis conclusions highlight the intensive and immediate need to change the development model in the region. A remarkable reduction of arable land together iii

5 with the restructuring of crops can lead to a drastic reduction of water needs improving thus the water balance of the basin and greatly ameliorating the quality degradation. Also, the shift to organic farming will lead to improving both the economic and the environmental quality of the region. iv

6 Πρόλογος Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια της ολοκλήρωσης των σπουδών μου στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του ΑΠΘ. Αφορά τη μελέτη του Υδατικού Αποτυπώματος, ένα δείκτη χρήσης νερού που εισήχθη πρόσφατα στην επιστημονική κοινότητα και αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας βελτίωσης της διαχείρισης των υδατικών πόρων του πλανήτη. Στα πλαίσια της παρούσης εργασίας υπολογιστικέ το Υδατικό Αποτύπωμα των καλλιεργειών στη λεκάνη της Μυγδονίας και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης αυτός για τον υπολογισμό των επιμέρους υδατικών αναγκών. Τέλος προτάθηκαν σενάρια επίλυσης του υδατικού προβλήματος της περιοχής. Με την ολοκλήρωση αυτής της διπλωματικής εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω πρώτα από όλους την επιβλέπουσα Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του τμήματος πολιτικών μηχανικών Α.Π.Θ. Ε. Κολοκυθά, για την ενημέρωση και προτροπή της να ασχοληθώ με το πλέον επίκαιρο αυτό θέμα σε μια τόσο προβληματική περιοχή. Επίσης θα ήθελα να την ευχαριστήσω για την συνεχή ενεργή συμμετοχή της και τη βοήθεια που πάντα μου προσέφερε, ακόμα και υπό δύσκολες κάποιες φορές συνθήκες. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω: Τον Καθηγητή της Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ. Δ. Παπαμιχαήλ για την καθοριστική συνδρομή του σε κομβικό σημείο της εργασίας καθώς και τις πολύτιμες συμβουλές του πάνω στο αντικείμενο του ΥΑ. Τους Καθηγητές του τμήματος πολιτικών μηχανικών Π. Λατινόπουλο και Μ. Πιτσιάβα μέλη της εξεταστικής επιτροπής για το έντονο ενδιαφέρον τους. Τον Φορέα Διαχείρισης λιμνών Κορώνειας και Βόλβης για την άμεση διάθεση των απαραίτητων πληροφοριών. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Υποψήφιο Διδάκτορα του τμήματος πολιτικών μηχανικών Α.Π.Θ. και προπαντός φίλο Δ. Μαλαματάρη για την πολύτιμη συμβολή και στήριξή του σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διπλωματικής και όχι μόνο. v

7 Περιεχόμενα Περίληψη... i Abstract... iii Πρόλογος... v Κατάλογος Πινάκων... ix Κατάλογος Σχημάτων... xi Πίνακας Συμβόλων... xiii Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή Νερό, η ψευδαίσθηση της αφθονίας Δυσκολίες στην αξιοποίηση των υδατικών πόρων Οι υδατικοί πόροι στην Ελλάδα Προβλήματα και μέτρα αντιμετώπισης Θεσμικά πλαίσια Οδηγία 2000/60/ΕΚ Ελληνικό θεσμικό πλαίσιο Οδηγία 2000/60/ΕΚ Κεφάλαιο 2 Το Υδατικό Αποτύπωμα Γενικά Ιστορική αναδρομή Η έννοια του Υδατικού Αποτυπώματος Οι συνιστώσες του Υδατικού Αποτυπώματος Διαφορές του Υδατικού Αποτυπώματος από τους κλασσικούς δείκτες νερού Το Υδατικό αποτύπωμα στη διαχείριση των υδατικών πόρων Το Υδατικό Αποτύπωμα παγκοσμίως Μέθοδοι υπολογισμού του Υδατικού Αποτυπώματος Υπολογισμός του Υδατικού Αποτυπώματος κατά Hoekstra και Chapagain Υπολογισμός Υδατικού Αποτυπώματος κατά Ridoutt και Pfister Σύγκριση των 2 μεθόδων vi

8 Κεφάλαιο 3 Η λεκάνη της Μυγδονίας Γενικά Κατασκευή ψηφιακών χαρτών με το πρόγραμμα MapInfo Η υδρολογική λεκάνη Ο φυσικός χώρος Κλίμα Γεωλογικά - Τεκτονικά στοιχεία Υδρογεωλογικές συνθήκες Οικοσυστήματα Περιβαλλοντικά προβλήματα Οικολογική σημασία του υγροτόπου Υπολεκάνη Κορώνειας Υπολεκάνη της Βόλβης Κεφάλαιο 4 Κοινωνικά και οικονομικά στοιχεία της περιοχής μελέτης Πληθυσμιακά και δημογραφικά στοιχεία Χρήσεις γης Οικονομικά στοιχεία Αλιεία Βιομηχανία Κτηνοτροφία Γεωργία Το πρόβλημα της ποσοτικής και ποιοτικής υποβάθμισης Κεφάλαιο 5 Μεθοδολογία Υπολογισμός Υδατικού Αποτυπώματος Μέθοδος Hoekstra Chapagain Πράσινη συνιστώσα (ΥΑ ΠΡΑΣ ) Μπλέ συνιστώσα (ΥΑ ΜΠΛΕ ) Γκρί συνιστώσα (ΥΑ ΓΚΡΙ ) Απόδοση καλλιεργειών Αποτελέσματα υπολογισμών vii

9 5.4. Υπολογισμός υδατικών καταναλώσεων στην περιοχή μελέτης με τη χρήση του υδατικού αποτυπώματος Κεφάλαιο 6 Στρατηγικές και λύσεις στην κατεύθυνση της μείωσης των αναγκών νερού Εισαγωγή Πρόγραμμα Κ.Α.Π Εφαρμογή 1 ου Σεναρίου Οικονομική ανάλυση καλλιεργειών μηδικής και αραβόσιτου Εφαρμογή 2 ου Σεναρίου Συμπεράσματα προτάσεις Βιβλιογραφία Παράρτημα Πίνακες υπολογισμού ΥΑ viii

10 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1.1: Έκταση και πληθυσμός κατά υδατικό διαμέρισμα (Κουτσογιάννης κ.α.,2008) 7 Πίνακας 1.2: Ετήσια ζήτηση νερού ανά καταναλωτική χρήση και υδατικό διαμέρισμα (Κουτσογιάννης κ.α., 2008) 7 Πίνακας 3.1: Κατανομή της έκτασης των χειμάρρων ρεμάτων ανά τύπο χρήσης (2 ο Master Plan).41 Πίνακας 3.2: Έκταση Υδατικής επιφάνειας λίμνης Κορώνειας σε βάθος 60 ετών (2 ο Master Plan).42 Πίνακας 3.3: Ετήσια παροχή υδρορεμάτων Κορώνειας και Σχολαρίου (x10 6 m 3 ) (2 ο Master Plan) 44 Πίνακας 3.4: Εμβαδά υπολεκανών χειμάρρων λίμνης Βόλβης (2 ο Master Plan).47 Πίνακας 3.5: Μεταβολές υδάτινης επιφάνειας λίμνης Βόλβης (2 ο Master Plan).49 Πίνακας 4.1: Κατανομή πληθυσμού των δήμων για τα έτη 1991, Πίνακας 4.2: Κατανομή πληθυσμού ανά Δ.Δ. και ηλικιακή ομάδα...52 Πίνακας 4.3: Κατανομή εκτάσεων γης της περιοχής μελέτης 55 Πίνακας 4.4: Επεκτάσεις και προγραμματικά πληθυσμιακά μεγέθη από τα υπό εκπόνηση Γ.Π.Σ. και Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. της περιοχής μελέτης..57 Πίνακας 4.5: Κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού ανά τομέα δραστηριότητας της περιοχής (Πηγή: 2 ο Master Plan)...58 Πίνακας 4.6: Αλιευόμενα ήδη λίμνης Βόλβης (Πηγή: 2 ο Master Plan).62 Πίνακας 4.7: Προέλευση επαγγελματιών αλιέων (Πηγή: 2 ο Master Plan)...62 Πίνακας 4.8: Βιομηχανικές μονάδες υπολεκάνης Κορώνειας (Πηγή: 2 ο Master Plan).64 Πίνακας 4.9: Κτηνοτροφική παραγωγή ανά οικισμό (Πηγή: 2 ο Master Plan).67 Πίνακας 4.10α: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων της περιοχής μελέτης έτους 2011 (Στρέμματα) (Πηγή: Δ/νση Γεωργικής Ανάπτυξης) 71 Πίνακας 4.10β: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων της περιοχής μελέτης έτους 2011 (Στρέμματα) (Πηγή: Δ/νση Γεωργικής Ανάπτυξης)...72 Πίνακας 4.11α: Απόδοση καλλιεργήσιμων εκτάσεων της περιοχής μελέτης έτους 2011 (Τόνοι) (Πηγή: Δ/νση Γεωργικής Ανάπτυξης)...73 Πίνακας 4.11β: Απόδοση καλλιεργήσιμων εκτάσεων της περιοχής μελέτης έτους 2011 (Τόνοι) (Πηγή: Δ/νση Γεωργικής Ανάπτυξης).74 ix

11 Πίνακας 4.12: Συγκέντρωση ζιζανιοκτόνων στη λίμνη Βόλβη (Πηγή: 2 ο Master Plan).79 Πίνακας 5.1: Μέσο ημερήσιο ποσοστό της συνολικής ετήσιας διάρκειας των ωρών ημέρας (P) για Βόρειο Γεωγραφικό Πλάτος 40 ο (Πηγή: Τσακίρης Γ. 2004).83 Πίνακας 5.2: Μέσες τιμές θερμοκρασίας σε ο C (T α ), μέσες μηνιαίες μέγιστες (Τ max ) και μέσες μηνιαίες ελάχιστες θερμοκρασίες αέρα (Τ min ) σε ο C, μέση μηνιαία σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας (U), μέση ημερήσια ηλιοφάνεια (n) σε h/d, μέση ημερήσια ταχύτητα του ανέμου σε ύψος 2m (u) πάνω από την επιφάνεια του εδάφους σε (Km/day), Πραγματικές μέσες τιμές μηνιαίας βροχόπτωσης σε mm (P t ) (Πηγή: ΕΜΥ) 83 Πίνακας 5.4: Ποσότητα αζωτούχων λιπασμάτων ανά καλλιέργεια..87 Πίνακας 5.5: Απόδοση καλλιεργειών Υ σε (ton/στρέμμα)..88 Πίνακας 5.6: Υπολογισμός ΥΑ Σιτηρών 90 Πίνακας 5.7: Πράσινη κατανάλωση νερού ανά καλλιέργεια και δήμο..94 Πίνακας 5.8α: Μπλε κατανάλωση νερού ανά καλλιέργεια και δήμο για αρδευόμενο ηλίανθο 95 Πίνακας 5.8β: Μπλε κατανάλωση νερού ανά καλλιέργεια και δήμο για ξηρικό ηλίανθο 96 Πίνακας 5.9: Γκρι κατανάλωση νερού ανά καλλιέργεια και δήμο.97 Πίνακας 5.10: Συνολική κατανάλωση νερού ανά δήμο (Ηλίανθος αρδευόμενος).98 Πίνακας 6.1: Κατανάλωση νερού ανά δήμο για το 1 ο Σενάριο 106 Πίνακας 6.2: Υπολογισμός των υδατικών αναγκών των τροποποιημένων εκτάσεων του 2 ου Σεναρίου..111 Πίνακας 6.3: Συνολικές υδατικές ανάγκες της περιοχής μελέτης του 2 ου Σεναρίου.112 Πίνακας Π.1: Υπολογισμός ΥΑ Ηλίανθου ως αρδευόμενη καλλιέργεια.122 Πίνακας Π.2: Υπολογισμός ΥΑ Ηλίανθου ως ξηρική καλλιέργεια..123 Πίνακας Π.3: Υπολογισμός ΥΑ Καπνών Πίνακας Π.4: Υπολογισμός ΥΑ Μηδικής Πίνακας Π.5: Υπολογισμός ΥΑ Αραβοσίτου Πίνακας Π.6: Υπολογισμός ΥΑ Αραβοσίτου Χλωρού..127 Πίνακας Π.7: Υπολογισμός ΥΑ Κηπευτικών..128 Πίνακας Π.8: Υπολογισμός ΥΑ Ελαιοδέντρων..129 Πίνακας Π.9: Υπολογισμός ΥΑ Αμπελιών..130 Πίνακας Π.10: Υπολογισμός ΥΑ Οπωροφόρων 131 x

12 Κατάλογος Σχημάτων Σχήμα 1.1: Ανάλυση αποθεμάτων νερού του πλανήτη.2 Σχήμα 1.2: Κατανομή του παγκόσμιου πληθυσμού με μη πρόσβαση σε πόσιμο νερό 3 Σχήμα 1.3: Κατανομή της χρήσης του νερού στον Ελλαδικό χώρο 5 Σχήμα 1.4: Αρδευόμενη επιφάνεια ως ποσοστό της συνολικής για διάφορες χώρες της Ευρώπης (Πηγή: FAO, Eurostat/NewCronos). 6 Σχήμα 1.5: Τα υδατικά διαμερίσματα της Ελλάδος.12 Σχήμα 2.1: Οι 3 συνιστώσες του εικονικού νερού 18 Σχήμα 2.2: Σύγκριση παραδοσιακών δεικτών νερού και ΥΑ.20 Σχήμα 2.3: Συνεισφορά των διαφορετικών κατηγοριών κατανάλωσης στο παγκόσμιο ΥΑ (διαχωρισμός μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού αποτυπώματος) (Hoekstra and Chapagain, 2007)..21 Σχήμα 2.4: Μέσο εθνικό κατά κεφαλή ΥΑ, σε m 3 /κατ/έτος. (Hoekstra and Chapagain,2007)...22 Σχήμα 2.5: Ποσοστιαία σύνθεση Υδατικού Αποτυπώματος στην Ελλάδα (Πηγή: Στάμου, Α., 2010)..22 Σχήμα 2.6: Παγκόσμιος χάρτης του Δείκτη Πίεσης Νερού WSI (Pfister et al., 2009) 26 Σχήμα 3.1: Γεωγραφική θέση της λεκάνης της Μυγδονίας με βάση τα Υδατικά διαμερίσματα..29 Σχήμα 3.2: Υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης της Μυγδονίας με τις 2 λίμνες.29 Σχήμα 3.3: Υδρογραφικό δίκτυο με τους αντίστοιχους υδροκρίτες στη λεκάνη της Μυγδονίας...30 Σχήμα 3.4: Υψομετρικός θεματικός χάρτης υδρογραφικού δικτύου 31 Σχήμα 3.5: Οδικό δίκτυο στην περιοχή μελέτης..31 Σχήμα 3.6: Γεωγραφικός χάρτης της λεκάνης της Μυγδονίας..32 Σχήμα 3.7: Τοπογραφικό διάγραμμα της ευρύτερης περιοχής στην οποία ανήκει η λεκάνη της Μυγδονίας (Ψιλοβίκος, 1977)..33 Σχήμα 3.8: Μορφολογική τομή κατά μήκος του μεγάλου άξονα της λεκάνης της Μυγδονίας από το όρος Καμήλα μέχρι το Στρυμονικό κόλπο (Ψιλοβίκος, 1977)...34 Σχήμα 3.9: Εδαφικός χάρτης..36 Σχήμα 3.10: Τεκτονικό βύθισμα της λεκάνης Μυγδονίας...37 Σχήμα 3.11: Τεκτονικό σκαρίφημα της λεκάνης της Μυγδονίας (Ψιλοβίκος 1977) 37 xi

13 Σχήμα 3.12: Λεκάνη Μυγδονίας, υδρομετρικοί σταθμοί, λεκάνη λίμνης Κορώνειας και υπολεκάνες.40 Σχήμα 3.13: Μεταβολή Υδατικής επιφάνειας λίμνης Κορώνειας σε βάθος 60 ετών (2 ο Master Plan).43 Σχήμα 3.14: Χειμαρρικό δίκτυο στην υπολεκάνη Βόλβης..47 Σχήμα 3.15: Ισοβαθείς καμπύλες της λίμνης Βόλβης (Ψιλοβίκος 1977).48 Σχήμα 4.1: Κυριότεροι δήμοι στη λεκάνη της Μυγδονίας...54 Σχήμα 4.2: Κατανομή τύπου κατοικία ανά χρήση (Πηγή: ΕΣΥΕ, 2001)..55 Σχήμα 4.3: Συνολική αλιευτική παραγωγή λίμνης Βόλβης (Πηγή: 2 ο Master Plan)...61 Σχήμα 4.4: Αποτύπωση υφιστάμενων μονάδων στη Μυγδόνια λεκάνη (Πηγή: Φορέας Διαχ. λιμνών)...69 Σχήμα 4.5: Κατανομή οικονομικών δραστηριοτήτων στη Μυγδόνια λεκάνη (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001) 70 Σχήμα 4.6α: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων Σχήμα 4.6β: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων Σχήμα 4.7: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων ανά νομό 76 Σχήμα 4.8: Λίμνη Κορώνεια, Καλοκαίρι 2011 (Πηγή: Φορέας Διαχ. Λιμνών).80 Σχήμα 5.1α: Υδατικό Αποτύπωμα καλλιεργειών, ηλίανθος ως αρδευόμενη καλλιέργεια..91 Σχήμα 5.1β: Υδατικό Αποτύπωμα καλλιεργειών, ηλίανθος ως ξηρική καλλιέργεια...91 Σχήμα 5.2α: Καταμερισμός συνολικής κατανάλωσης νερού στην περιοχή μελέτης θεωρώντας τον ηλίανθο αρδευόμενη καλλιέργεια 98 Σχήμα 5.2β: Καταμερισμός συνολικής κατανάλωσης νερού στην περιοχή μελέτης θεωρώντας τον ηλίανθο ξηρική καλλιέργεια..99 Σχήμα 5.3: Κατανομή συνολικής κατανάλωσης μπλε νερού στην περιοχή μελέτης για αρδευόμενο ηλίανθο 100 Σχήμα 5.4: Κατανομή συνολικής κατανάλωσης γκρι νερού στην περιοχή μελέτης Σχήμα 6.1: Πολιτική της Κ.Α.Π. για τα έτη (Πηγή: Υπ. Αγρ. Ανάπτυξης) Σχήμα 6.2: Υδατική κατανάλωση με βάση το 1 ο Σενάριο.105 Σχήμα 6.3: Συγκριτική κατανάλωση νερού μεταξύ αρχικής και τελικής κατάστασης..105 Σχήμα 6.4: Οικονομική απόδοση καλλιεργειών μηδικής και αραβόσιτου ( /στρ) 109 Σχήμα 6.5: Κατανομή συνολικών αναγκών νερού για το 2 ο Σενάριο.112 Σχήμα 6.6: Σύγκριση καταναλώσεων νερού μεταξύ αρχικής κατάστασης και 2 ου Σεναρίου 113 xii

14 Πίνακας Συμβόλων ΥΑ CWU g CWU b U g U b ET C K C f Υ α AR c max c nat P eff Υδατικό Αποτύπωμα καλλιέργειας (m 3 /ton) Όγκος πράσινου νερού (m 3 /στρέμμα) Όγκος μπλε νερού (m 3 /στρέμμα) Μηνιαία πράσινη υδατική χρήση (mm/month) Μηνιαία μπλε υδατική χρήση (mm/month) Δυνητική εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας (mm/d) Φυτικός συντελεστής καλλιέργειας Κλιματικός παράγοντας (mm/d) Απόδοση καλλιέργειας (ton/στρέμμα) Ποσοστό ρυπαντή που εισχωρεί στο υδατικό σύστημα Ποσότητα ρυπαντή (kg/στρέμμα) Μέγιστη αποδεκτή συγκέντρωση ρυπαντή στο υδατικό σώμα (mg/l) Φυσική συγκέντρωση ρυπαντή στο υδατικό σώμα (mg/l) Ωφέλιμη βροχόπτωση (mm) T α Μέση θερμοκρασία του μήνα (ο C ) P P t f(d) D Μέσο ημερήσιο % συνολικής ετήσιας διάρκειας ωρών ημέρας/μήνα Μέση μηνιαία βροχόπτωση (mm) Παράγοντας προσαρμογής Σύνηθες όριο υποβιβασμού της υγρασίας στη ζώνη των ριζών (mm) xiii

15 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή 1.1. Νερό, η ψευδαίσθηση της αφθονίας Παρατηρώντας τον πλανήτη γη από το διάστημα εύκολα θα τον χαρακτηρίζαμε σαν γαλάζιο πλανήτη εξαιτίας του άφθονου νερού που τον καλύπτει. Αν μάλιστα μπορούσαμε να κατανείμουμε το νερό της γης ομοιόμορφα στην επιφάνεια της, αυτό θα είχε μέσο βάθος 2,7 km. Θα περιμέναμε οπότε να υπάρχει αφθονία υδατικών πόρων σε όλες τις χώρες και να μην τίθεται ζήτημα εξοικονόμησης του νερού. Η πραγματικότητα όμως είναι αρκετά διαφορετική. Στοιχεία από διάφορες περιοχές της γης μαρτυρούν αλλού φαινόμενα λειψυδρίας, αλλού εντάσεις μεταξύ κρατών για τη διεκδίκηση της χρήσης των υδατικών πόρων και αλλού το νερό χαρακτηρίζεται σαν αγαθό σε ανεπάρκεια. Το νερό μπορούμε να το βρούμε πάνω στη γη σε τρεις μορφές: σαν ρευστό το οποίο αποτελεί τις θάλασσες και τις λίμνες και καταλαμβάνει τα 4/5 της επιφάνειας της γης, σαν στερεό (πάγος) και σαν αέριο (υδρατμοί που υπάρχουν στον αέρα). Το νερό της βροχής ή του χιονιού το οποίο πέφτει στην γη, είτε ακολουθεί τις κλίσεις του εδάφους και σχηματίζει τους χείμαρρους, τους ποταμούς και τις λίμνες, είτε απορροφάται από το έδαφος μέσω κάποιου διαπερατού στρώματος. Η ποσότητα του νερού της βροχής ή του χιονιού εξαρτάται από το γεωγραφικό πλάτος και το κλίμα της περιοχής και εκφράζεται συνήθως σε χιλιοστά ύψους βροχής. Ειδικότερα το θαλασσινό νερό αποτελεί το % της συνολικής ποσότητας νερού, ο πάγος το 2.01 %, το υπόγειο νερό το 0.58 %, οι λίμνες και οι ποταμοί το 0.02 % ενώ το νερό της ατμόσφαιρας αποτελεί το % της συνολικής ποσότητας του νερού στη γη. Το νερό αποτελεί το στοιχείο της γης από το οποίο πρωτοξεκίνησε η ζωή και χάρις στο οποίο αυτή εξακολουθεί να υπάρχει. Εξυπηρετεί σημαντικότατους σκοπούς του ανθρώπου που θα μπορούσαν να ιεραρχηθούν απ τον πρωταρχικό δηλ. τη διατήρηση του ανθρώπου στη ζωή, να επεκταθούν στη γεωργία, στη βιομηχανία, στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, στην αλιεία, στην εκμετάλλευση της γεωθερμικής ενέργειας και να φθάσουν μέχρι τον τουρισμό και τη ψυχαγωγία. Μπορεί να θεωρηθεί ως φυσικός πόρος, ως οικονομικό αγαθό και ως περιβαλλοντικό στοιχείο, ανάλογα με το κύριο κριτήριο και το είδος της διαχείρισης του. Σε σχέση πάντως με άλλους φυσικούς πόρους και με άλλα οικονομικά αγαθά έχει μία ιδιαιτερότητα: είναι μοναδικό και αναντικατάστατο. Ένα μετάλλευμα π.χ. μπορεί να 1

16 αντικατασταθεί από κάποιο άλλο (φυσικό ή συνθετικό υλικό) στην καθημερινή χρήση και στην οικονομική ανάπτυξη. Το νερό όμως όχι, αφού αποτελεί προϋπόθεση της ανθρώπινης ύπαρξης και ζωής στον πλανήτη και δεν έχει υποκατάστατο. Για τους λόγους αυτούς η αξιοποίηση και η διαχείριση των υδατικών πόρων είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος όλων των κρατών του πλανήτη μας λόγω της μεγάλης στρατηγικής σημασίας που έχουν για την βιώσιμη ανάπτυξη των κρατών. Σχήμα 1.1: Ανάλυση αποθεμάτων νερού του πλανήτη Παρόλη την πολυδιάστατη αξία του νερού, έχει επισημανθεί ότι πλέον καταγράφεται παγκόσμια κρίση του. Λιγότερο από 1% των υδάτων του πλανήτη είναι διαθέσιμο για κατανάλωση από τον άνθρωπο, ενώ περισσότεροι από 1.2 δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό. Εκ πρώτης όψεως, φαίνεται ότι η ανησυχία δεν ισχύει για τα ύδατα της Ευρώπης καθώς η ήπειρος δεν αντιμετωπίζει γενικές ελλείψεις νερού. Ωστόσο, η ποιότητα και η διαχείριση των υδάτων της Ευρώπης στην πραγματικότητα απέχει πολύ από το να είναι ικανοποιητική. Αρκετά είναι τα χαρακτηριστικά γεγονότα που υποδεικνύουν την προβληματική διαχείριση των υδατικών πόρων στην Ευρώπη: 20% όλων των επιφανειακών υδάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση απειλείται σοβαρά από ρύπανση, 60% των ευρωπαϊκών πόλεων κάνουν υπερεκμετάλλευση των πόρων των υπόγειων υδάτων τους Δυσκολίες στην αξιοποίηση των υδατικών πόρων Τα υδροφόρα στρώματα τα οποία φιλοξενούνται σε αλλουβιακές και νεογενείς αποθέσεις, θεωρούνται για τον Ελληνικό χώρο τα σημαντικότερα από πλευράς δυναμικού και είναι αυτά που σήμερα καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος των αναγκών 2

17 σε νερό (άρδευση, ύδρευση, βιομηχανία κ.α.). Ο κύκλος του νερού (ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα, εξάτμιση, μεταφορά υδρατμών αφήνει 9000 km 3 για άμεση εκμετάλλευση που υπερεπαρκεί για τις ανάγκες 20 δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Εντούτοις οι υδατικοί πόροι δεν είναι απεριόριστοι και μάλιστα σε πολλές περιοχές του κόσμου δεν είναι επαρκείς και η ανεπάρκειά τους αυτή συνιστά μέγιστο εμπόδιο στην ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής. Παραδείγματος χάριν στην Αιθιοπία μόνο το 12 % του πληθυσμού έχει πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό και σε βασικές υποδομές υγιεινής ενώ η λίμνη του Τσάντ στην Αφρική, με έκταση km 2, που το 1962 αποτελούσε το τέταρτο κατά σειρά υδατικό όγκο της Αφρικής, έχει σήμερα συρρικνωθεί στο 1/20 της έκτασης του λόγω της ξηρασίας και της υπεράντλησης των υδάτων της. Επιπροσθέτως στην πόλη του Μεξικού η υπεράντληση έχει ρίξει τη μέση στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα περισσότερο από 20m προκαλώντας σημαντικότατες καθιζήσεις και προβλήματα στην ευστάθεια των κατασκευών. Στο νομό Θεσσαλονίκης, στην περιοχή του Καλοχωρίου, η αλόγιστη και άμετρη υπεράντληση προκάλεσε σημαντικές καθιζήσεις και υφαλμύρωση των υπόγειων υδροφορέων, με εισχώρηση της θάλασσας στους εδαφικούς σχηματισμούς της παραλιακής ζώνης σε μεγάλη έκταση. Στην Καλιφόρνια, τα νερά του ποταμού Κολοράντο, που τροφοδοτούν 7 πολιτείες κρίθηκαν ακατάλληλα λόγω υπεράντλησης και ρύπανσης των υπόγειων υδάτων. Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζεται η χωρική κατανομή των ανθρώπων που δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό, πόσιμο νερό. Σχήμα 1.2: Κατανομή του παγκόσμιου πληθυσμού με μη πρόσβαση σε πόσιμο νερό 3

18 Ένα ακόμα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό των υδατικών πόρων είναι ότι είναι άνισα κατανεμημένοι. Στην Ισλανδία π.χ. αναλογούν m 3 νερού / κάτοικο / χρόνο, ενώ στο Μπαχρέιν δεν υπάρχει φρέσκο πόσιμο νερό και καταφεύγουν στην δαπανηρή λύση της αφαλάτωσης. Αν εντούτοις θεωρήσουμε ότι η ανισοκατανομή αποτελεί ένα φυσικό ή πολιτιστικό πρόβλημα στη διαχείριση του νερού, η υπεράρδευση, η αποψίλωση, η υπεροικοδόμηση, ο ευτροφισμός, τα χημικά λιπάσματα και φυτοφάρμακα, η αλλαγή του κλίματος λόγω των εκλυόμενων καυσαερίων, οι εντατικές καλλιέργειες, η μόλυνση με παθογόνους μικροοργανισμούς και τα τοξικά απόβλητα που φθάνουν στα φυσικά νερά αποτελούν ανθρωπογενές δημιούργημα που αναστάτωσε τις φυσικές διαδικασίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στον ελλαδικό χώρο, στο οποίο θα αναφερθούμε εκτενώς στη συνέχεια, είναι η καταστροφή της λίμνης Κορώνειας όπου ενώ την δεκαετία του 1970 ήταν μια ακμάζουσα λίμνη έκτασης στρεμμάτων σήμερα η έκτασή της έχει περιοριστεί στα 10km 2 ενώ η ποιότητά των υδάτων της εμποδίζει την οποιαδήποτε ανάπτυξη πανίδας. Στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες το θέμα των φυσικών αποθεμάτων νερού την τελευταία δεκαετία αποτελεί προτεραιότητα, ενώ στις αναπτυσσόμενες αντίθετα η βιομηχανοποίηση και όχι η μείωση της ρύπανσης έχει την προτεραιότητα με αποτέλεσμα η εξάντληση ή η υποβάθμιση του νερού να αποτελεί σήμερα το σημαντικότερο πρόβλημα Οι υδατικοί πόροι στην Ελλάδα Η Ελλάδα έχει έκταση km 2 με έντονο ανάγλυφο, περιορισμένη ενδοχώρα και μεγάλο ανάπτυγμα ακτών. Το πολυσχιδές ανάγλυφο της δημιουργεί το πλαίσιο για την εμφάνιση πυκνού δικτύου επιφανειακής απορροής, με υδρογραφικά δίκτυα μεγάλης πυκνότητας (γενικά) και τελικό αποδέκτη μια σειρά από μεγάλα (για τα δεδομένα της Ελλάδος) ποτάμια, που αποστραγγίζουν τα επιφανειακά και, εν μέρει, τα υπόγεια νερά, στο βαθμό στον οποίο νερά πηγαίων εκφορτίσεων προστίθενται στην επιφανειακή απορροή. Αλλά και η υπόγεια υδροφορία στον ελλαδικό χώρο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι μεγάλο μέρος της χώρας καλύπτεται από πετρώματα υδροπερατά, που δέχονται το νερό της πρωτογενούς ή δευτερογενούς κατείσδυσης και διαμορφώνουν τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. 4

19 Σχήμα 1.3: Κατανομή της χρήσης του νερού στον Ελλαδικό χώρο Η Ελλάδα θεωρείται μια μάλλον πλούσια σε νερό μεσογειακή χώρα αφού η μέση ετήσια βροχόπτωση φτάνει τα 700 mm/έτος, μεγαλύτερη από ότι στην Ισπανία (636 mm/έτος) ή την Κύπρο (498 mm/έτος). Το νούμερο αυτό κρύβει, ωστόσο, τις μεγάλες διαφορές που παρατηρούνται τοπικά, καθώς το κύριο χαρακτηριστικό των υδατικών πόρων στην Ελλάδα είναι η άνιση κατανομή τους στο χώρο και το χρόνο. Το έντονο ανάγλυφο, οι πολλές και σχετικά μικρές λεκάνες απορροής, η άνιση κατανομή των βροχοπτώσεων σε συνδυασμό με τη συγκέντρωση του πληθυσμού και των κυριότερων δραστηριοτήτων (μεγάλες πόλεις, γεωργία, τουρισμός) στα ξηρότερα μέρη της χώρας, προκαλούν τελικά προβλήματα διαθεσιμότητας. Από την Σχήμα 1.3 μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι αγροτικές καλλιέργειες αποτελούν τον κυριότερο καταναλωτή νερού στη χώρα. Στο σημείο αυτό, όπως και σε πολλά άλλα, η χώρα μας διαφέρει σημαντικά από άλλες χώρες της Ε.Ε. όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε παρακάτω στην Σχήμα 1.4. Η διαφορά αυτή είναι αποτέλεσμα κλιματολογικών συνθηκών και αποτελεί μόνιμη και αναπόφευκτη χαρακτηριστική διάσταση της διαχείρισης των υδατικών πόρων της Ελλάδας, στο βαθμό που η γεωργία παραμένει ως μια από τις σημαντικές παραγωγικές δραστηριότητες της χώρας. Στις χώρες του Βορρά, λόγω χαμηλότερων θερμοκρασιών και υψηλότερου ύψους βροχής το καλοκαίρι οι αρδευτικές ανάγκες είναι πολύ περιορισμένες ή και μηδενικές. Μόνο στις χώρες του Νότου οι αρδευτικές ανάγκες είναι σημαντικές. Σύμφωνα με στοιχεία του 2002, στο σύνολο της χώρας η συνολική αρδευόμενη έκταση ανέρχεται σε 13.2 εκατ. στρέμματα. Τα συλλογικά εγγειοβελτιωτικά έργα καλύπτουν 5.2 εκατ. στρέμματα. Από τα στοιχεία αυτά προκύπτει ότι τα συλλογικά έργα αντιστοιχούν στο 40% της αρδευόμενης έκτασης και τα ιδιωτικά στο 60%. 5

20 Σχήμα 1.4: Αρδευόμενη επιφάνεια ως ποσοστό της συνολικής για διάφορες χώρες της Ευρώπης (Πηγή: FAO, Eurostat/NewCronos) Στη συνέχεια παρατίθενται δύο πίνακες. Ο Πίνακας 1.1 δείχνει την έκταση και τον πληθυσμό της χώρας (πληθυσμιακά στοιχεία για το έτος 1991 και για το έτος 2001) ενώ στον Πίνακα 1.2 καταγράφονται οι ποσότητες της ζήτησης νερού ανά καταναλωτική χρήση, με βάση στοιχεία που προκύπτουν από ανάλυση ανά υδατικό διαμέρισμα. 6

21 Πίνακας 1.1: Έκταση και πληθυσμός κατά υδατικό διαμέρισμα (Δ.Κουτσογιάννης κ.α.,2008) Η ακριβής έκταση της χώρας είναι km2. Η έκταση στον πίνακα προκύπτει μετά από στρογγυλοποιήσεις. Ο πληθυσμός του 2001 είναι κατ εκτίμηση. Πίνακας 1.2: Ετήσια ζήτηση νερού ανά καταναλωτική χρήση και υδατικό διαμέρισμα [μεγέθη σε hm3] *Νερό ψύξης από ΑΗΣ (Δ. Κουτσογιάννης κ.α., 2008) 7

22 1.4. Προβλήματα και μέτρα αντιμετώπισης Με βάση τα παραπάνω γίνεται προφανές ότι στην Ελλάδα, το συντριπτικά μεγάλο ποσοστό των καταναλωτικών χρήσεων νερού ανήκει στην άρδευση. Βασικός στόχος της αγροτικής πολιτικής κάθε χώρας και ειδικότερα της χώρας μας θα πρέπει να είναι η μεγαλύτερη δυνατή εξοικονόμηση νερού στην άρδευση, που λόγω και της κυριαρχίας της αρδευτικής χρήσης, θα έχει ως αποτέλεσμα την σημαντική εξοικονόμηση νερού στο σύνολο των υδροδοτικών αναγκών της εκάστοτε χώρας. Η εξοικονόμηση του νερού μπορεί να επιτευχθεί με αποδοτικότερες μεθόδους άρδευσης (π.χ. στάγδην άρδευση αντί της επιφανειακής άρδευσης και της άρδευσης με κατάκλυση), με τη χρήση εναλλακτικών υδατικών πόρων (π.χ. επαναχρησιμοποίηση), καθώς επίσης και με την επιλογή λιγότερο υδροβόρων καλλιεργειών (αντικατάσταση των καλλιεργειών νερού κλπ.). Εγγενώς, η παροχή αρδευτικού νερού εξαρτάται από τις φυσικές και χρονικές διακυμάνσεις της διαθεσιμότητας των υδατικών πόρων. Οι ξηρασίες είναι συχνές στη χώρα μας και δεν είναι δυνατή η απρόσκοπτη παροχή αρδευτικού νερού. Ακόμη και στις περιοχές όπου έχουν κατασκευαστεί ταμιευτήρες ετήσιας ρύθμισης της ροής, αυτοί έχουν σχεδιαστεί με επίπεδο αξιοπιστίας 80%-90% σε ετήσια βάση. Αυτό σημαίνει ότι στο ένα από τα πέντε έως δέκα χρόνια δεν θα είναι δυνατή η πλήρης κάλυψη των αρδευτικών αναγκών. Σε περιοχές όπου δεν υπάρχουν τέτοια έργα, το πρόβλημα είναι ακόμη συχνότερο και εντονότερο. Ένας ακόμη λόγος κακομεταχείρισης των υδατικών πόρων αποτελεί το γεγονός ότι κατά κανόνα στα συλλογικά δίκτυα, το νερό παρέχεται στους αγρότες δωρεάν ή σε πολύ χαμηλές τιμές, πράγμα που έχει σοβαρές αρνητικές συνέπειες. Η μη καταμέτρηση και τιμολόγηση του νερού οδηγεί στη σπάταλη και αλόγιστη χρήση του. Απεναντίας θα ήταν προτιμότερη η κατανάλωση νερού από κάθε καταναλωτή να καταγραφόταν και να τιμολογούνταν, και στη συνέχεια να επιδοτούνταν η χρήση του νερού σε άλλη βάση, π.χ. την καλλιεργούμενη έκταση. Με αυτό τον τρόπο θα παρέχονταν ένα σοβαρό κίνητρο εξοικονόμησης νερού. Εξ άλλου, αποτέλεσμα της μη τιμολόγησης είναι και η οικονομική δυσπραγία των φορέων διαχείρισης των εγγειοβελτιωτικών έργων (ΤΟΕΒ) και η συνεπακόλουθη απαξίωση τόσο των ίδιων των οργανισμών, όσο και των έργων που μένουν ασυντήρητα χωρίς τεχνολογική αναβάθμιση και εκσυγχρονισμό. Σε πολλές περιοχές, όπως και συμβαίνει στην λεκάνη της Μυγδονίας, η αλόγιστη εκμετάλλευση των υδατικών πόρων για γεωργικές δραστηριότητες έχει προξενήσει σημαντικές, δύσκολα επανορθώσιμες και πολλές φορές ανεπανόρθωτες βλάβες στους υδροφορείς. 8

23 Συγκεκριμένα τα προβλήματα διακρίνονται σε 3 κατηγορίες: Ποσοτική υποβάθμιση από υπερεκμετάλλευση: Πρόκειται για μεγάλης κλίμακας υποβιβασμό της στάθμης των υδροφορέων, που προκλήθηκε από υπεράντληση. Αποτέλεσμα είναι εκτός από την μείωση των διαθέσιμων αποθεμάτων και την επιβάρυνση του ενεργειακού και οικονομικού ισοζυγίου, οι καθιζήσεις των εδαφών που θέτουν σε κίνδυνο την ευστάθεια των παρακείμενων κατασκευών. Ποιοτική υποβάθμιση από υπερεκμετάλλευση: Πρόκειται για ποιοτική καταστροφή μεγάλων τμημάτων παράκτιων υδροφορέων λόγω εισχώρησης θαλασσινού νερού στην ξηρά (υφαλμύρωση) που καθιστούν τους υπόγειους υδροφορείς ακατάλληλους για άντληση νερού για κατανάλωση και χρησιμοποίηση στην γεωργία και βιομηχανία. Ποιοτική υποβάθμιση από ρύπανση: Πρόκειται για εκτεταμένη διάσπαρτη ρύπανση από τη χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τους αγρότες για αύξηση της ποσότητας και βελτίωση της ποιότητας των καλλιεργειών τους. Παραδοσιακά, τα υπόγεια νερά στη χώρα μας ήταν τα πλέον κατάλληλα για ύδρευση λόγω της πολύ καλής ποιοτικής κατάστασής τους. Σήμερα αυτό έχει αντιστραφεί, εκτός από τους ορεινούς υδροφορείς, σε περιοχές δηλαδή όπου δεν υπάρχουν γεωργικές χρήσεις γης. Θα πρέπει να επισημαίνουμε ότι η χρήση αζωτούχων και φωσφορικών λιπασμάτων στην Ελλάδα τοποθετείται πολύ πάνω από το μέσο όρο της Ευρώπης. Η κατάσταση σε πολλές περιοχές είναι κρίσιμη και προκειμένου να αντιστραφεί η υπάρχουσα κατάσταση θα πρέπει να ληφθούν ριζικά μέτρα προστασίας των υπόγειων νερών από περαιτέρω υποβάθμιση και ανάκαμψη της κακής κατάστασης όπου αυτή είναι δυνατή. Τρεις είναι οι μέθοδοι για το σκοπό αυτό και για την επίτευξη αειφόρας διαχείρισης των υπόγειων υδατικών πόρων: Η διακοπή ή η ουσιαστική μείωση των αντλήσεων υπόγειου νερού με αντίστοιχη εξοικονόμηση νερού για άρδευση Η υποκατάσταση των υπόγειων νερών με επιφανειακά, μέσω της κατασκευής έργων ταμίευσης επιφανειακών νερών (ταμιευτήρες). Ο τεχνητός εμπλουτισμός των υδροφορέων, λύση που από τη φύση της συνδυάζεται με την αμέσως προηγούμενη. 9

24 Σε ότι αφορά ειδικότερα τη ρύπανση, η λύση που φαίνεται ότι μπορεί να οδηγήσει σε αειφορία είναι η απομάκρυνση των ρυπογόνων βιομηχανικών μονάδων, η σωστή λειτουργία των Ε.Ε.Λ. καθώς και η χρήση βιολογικών καλλιέργειών, οι οποίες εκτός του ότι περιορίζουν την ρύπανση των υδατικών πόρων, παράγουν προϊόντα υψηλότερης ποιότητας και παρέχουν μεγαλύτερη διατροφική ασφάλεια. Χρειάζονται όμως, αναλογικά, μεγαλύτερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις και περισσότερη ανθρώπινη εργασία με συνέπεια αυξημένο κόστος παραγωγής το οποίο δεν υιοθετείται συνήθως από τους αγρότες. Το τοπίο για όλες τις παραπάνω νέες ιδέες και λύσεις είναι σήμερα ασαφές, τόσο ως προς τις οικονομικές, όσο και ως προς τις τεχνολογικές του διαστάσεις. Η αποσαφήνιση του τοπίου συναρτάτε με τη ενίσχυση της έρευνας και της τεχνολογίας για διάφορα ζητήματα, όπως: Ανάπτυξη βελτιωμένων ποικιλιών καλλιεργειών κατάλληλων για ξηρικές καλλιέργειες, ανεκτικών σε ξηρασίες και ανθεκτικών σε ασθένειες. Σχετικές με το νερό όψεις της βελτίωσης της βιωσιμότητας των αρδευόμενων καλλιεργειών με εξέταση της πιο αποδοτικής διαχείρισης του ισοζυγίου των αλάτων και των στραγγίσεων. Ανάπτυξη καλλιεργειών με πιο αποδοτική χρήση νερού και βελτιστοποίηση της οικονομικής απόδοσης του νερού που χρησιμοποιείται στην άρδευση. Χωρίς αμφιβολία, οποιαδήποτε πρόοδος στον αγροτικό τομέα και τη σχέση του με το νερό προϋποθέτει σημαντική ενίσχυση της οργάνωσης των αγροτών, υπέρβαση του μέχρι σήμερα μη αειφόρου μοντέλου αγροτικής ανάπτυξης καθώς και την ύπαρξη συστηματικής και αποδοτικής πολιτικής βούλησης Θεσμικά πλαίσια Οδηγία 2000/60/ΕΚ Ελληνικό θεσμικό πλαίσιο Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 80, μια σειρά από νόμους, διατάγματα και διοικητικές αποφάσεις, ιδρυτικούς νόμους και οργανισμούς υπουργείων και φορέων, ορισμένα από τα οποία χρονολογούνται από το 1930 και που πολλές φορές επικαλύπτονται ή έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους, αναφέρονται στην έρευνα, αξιοποίηση, χρήση και προστασία των υδατικών πόρων. Ο αριθμός αυτών των νομοθετικών ρυθμίσεων υπολογίζεται σε

25 Βασικά χαρακτηριστικά είναι τα ακόλουθα: προσπάθεια προώθησης των θέσεων των φορέων που τις έχουν εκδώσει αποσπασματική αντιμετώπιση των τομεακών προβλημάτων απουσία προσέγγισης των σημερινών προβλημάτων μη δρομολόγηση συντονισμένων και συστηματικών προγραμμάτων απόκτησης και αξιολόγησης δεδομένων πεδίου, απαραίτητων για την ουσιαστική εφαρμογή του έλλειψη πρόβλεψης οργάνων παρακολούθησης και εξειδίκευσης της εφαρμογής τους απουσία σύνδεσης και εναρμόνισης με τις αναπτυξιακές επιδιώξεις παραγωγικών τομέων και περιοχών της χώρας καθυστέρηση κάλυψης υποχρεώσεων που απορρέουν από την εφαρμογή κοινοτικών οδηγιών Μετά τα μέσα της δεκαετίας του 80, ψηφίστηκαν δύο νομοθετήματα με σύγχρονο πνεύμα, που λειτουργούν συμπληρωματικά με στόχο την ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των υδατικών πόρων. Οι νόμοι αυτοί είναι συγκεκριμένα: a. Ο Ν. 1650/86 για την προστασία του περιβάλλοντος, που αντιμετωπίζει το νερό ως στοιχείο του περιβάλλοντος και προβλέπει μέτρα οργανωτικά και θεσμικά για την παρακολούθηση και τον έλεγχο της ποιότητας των υδατικών πόρων. Στα πλαίσια του νόμου αυτού παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από το ΥΠΕΧΩΔΕ συγκροτημένο πρόγραμμα για την προστασία των νερών, που αφορά στη δημιουργία κατάλληλης υποδομής ελέγχου στο υδατικό περιβάλλον. b. Ο Ν. 1739/87 για τη διαχείριση των υδατικών πόρων, που εισάγει μια σύγχρονη αντίληψη για την αντιμετώπιση του νερού στην έρευνα, τη διοίκηση και την καθημερινή πρακτική, με τη θεσμοθέτηση διαδικασιών και οργάνων που επιτρέπουν την άσκηση της διαχείρισης σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Με το Ν.1739/87 καταργήθηκαν όσες από τις διατάξεις των προαναφερόμενων νόμων έρχονται σε αντίθεση με αυτόν ή ανάγονται σε θέματα που ρυθμίζονται ειδικά από αυτόν. Με τον νόμο αυτό θεσμοθετήθηκε η διαίρεση της χώρας σε 14 υδατικά διαμερίσματα, δηλαδή περιοχές οριοθετημένες από υδροκρίτες ή νησιωτικές, που περιλαμβάνουν ολοκληρωμένα υδρογραφικά δίκτυα με ομοιότητα υδρολογικώνυδρογεωλογικών συνθηκών. 11

26 Σχήμα 1.5: Τα υδατικά διαμερίσματα της Ελλάδος Η κατάργηση του Ν. 1739/87 έρχεται με την πλήρη εφαρμογή του Ν. 3199/2003 για «την προστασία και διαχείριση των υδάτων και την εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου». Σε μεγάλο βαθμό ο Ν. 3199/2003 αναφέρεται στη διοικητική οργάνωση του εθνικού φορέα διαχείρισης με αναφορά στην Εθνική Επιτροπή Υδάτων, το Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων, την Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων, τις Διευθύνσεις Υδάτων των Περιφερειών, το Περιφερειακό Συμβούλιο Υδάτων. Για κάθε έναν από τους παραπάνω φορείς καθορίζονται η σύνθεση και οι επιμέρους αρμοδιότητες. Στον Ν. 3199/2003 γίνεται επίσης σύντομη αναφορά στις βασικές αρχές για τα σχέδια διαχείρισης (προγράμματα μέτρων, παρακολούθησης) και τη χρήση των υδάτων (κανόνες, αδειοδοτήσεις, κόστος). Με τη "Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης-Πρόγραμμα Καλλικράτης" οι εκ του Ν. 3199/2003 περί προστασίας και διαχείρισης των Υδατικών πόρων προβλεπόμενες αρμοδιότητες επιμερίζονται μεταξύ της Κρατικής Διοίκησης και των 12

27 αιρετών Περιφερειών. Η Κρατική Διοίκηση επιφορτίζεται με την ευθύνη χάραξης της στρατηγικής προστασίας και διαχείρισης και οι αιρετές περιφέρειες κυρίως με την υλοποίηση του στρατηγικού σχεδιασμού (ΥΠΕΚΑ). Η εναρμόνιση ουσιαστικών θεμάτων της Οδηγίας παραπέμπεται σε μελλοντικά Προεδρικά Διατάγματα. Το Προεδρικό Διάταγμα ΠΔ.51/ (Α' 54) εναρμονίζει ουσιαστικά θέματα της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ Οδηγία 2000/60/ΕΚ Στις 22/12/2000 δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων η Οδηγία 2000/60/ΕΚ «για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων». Το πνεύμα της Οδηγίας είναι κυρίαρχα περιβαλλοντικό, έχει στόχο την κατά το δυνατόν ομογενοποίηση των κριτηρίων και της αντίληψης της διαχείρισης των υδατικών πόρων και βασική αρχή τη συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων, μέχρι και τον τελικό χρήστη-καταναλωτή, στη διαδικασία της διαχείρισης. Η υλοποίηση των στόχων από όλα τα κράτη-μέλη προβλέπεται να γίνει με κοινά βήματα σε προκαθορισμένο χρονοδιάγραμμα από το 2002 έως το Τα κύρια σημεία της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ είναι: Το νερό είναι μη εμπορικό προϊόν, αποτελεί κληρονομιά και πρέπει να προστατεύεται Πρωταρχικός στόχος είναι η βελτίωση της ποιότητας των υδατικών πόρων και δευτερευόντως της ποσότητας Εκτιμώνται οι ανανεώσιμοι φυσικοί πόροι και επιβάλλεται μακροχρόνιος σχεδιασμός έργων προστασίας τους Η διατηρήσιμη διαχείριση υδατικών πόρων γίνεται στο πλαίσιο της ενιαίας λεκάνης απορροής ενός ποταμού Ενσωματώνονται στην προστασία και διατήρηση των υδατικών πόρων και άλλοι τομείς της κοινοτικής πολιτικής π.χ. η ενεργειακή πολιτική, η πολιτική μεταφορών, η γεωργική πολιτική Απαιτείται η αναστροφή κάθε έμμονης ανοδικής τάσης συγκέντρωσης των ρύπων Η κατάσταση παρακολουθείται σε συγκρίσιμη βάση σε όλη την Κοινότητα Καθιερώνεται η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» Εξασφαλίζεται η συστηματική ενημέρωση και η συμμετοχή του κοινού στις αποφάσεις Δίνεται έμφαση στην αντιμετώπιση των πλημμυρών και των ξηρασιών 13

28 Κεφάλαιο 2 Το Υδατικό Αποτύπωμα 2.1. Γενικά Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναλύοντας την χρήση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, διαπιστώσαμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό χρήσης του αφορά τον αγροτικό τομέα και δευτερευόντως τις βιομηχανίες και τους οικιακούς χρήστες. Ακόμα αναφερθήκαμε και στην ποιοτική υποβάθμιση των υδάτων λόγο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Η κατανάλωση νερού και η ρύπανση μπορούν να συνδεθούν με συγκεκριμένες δραστηριότητες, όπως η άρδευση, το λούσιμο, το πλύσιμο, ο καθαρισμός, η ψύξη και η επεξεργασία προϊόντων. Η συνολική κατανάλωση νερού και η ρύπανση θεωρούνται γενικά ως ένα πλήθος ανεξάρτητων απαιτητικών και ρυπογόνων δραστηριοτήτων. Η συνολική κατανάλωση νερού και η ρύπανση όμως συνδέονται αν αναλογιστεί κάποιος το ποσοστό συμμετοχής του νερού στην παραγωγή και διάθεση καταναλωτικών προϊόντων και υπηρεσιών. Η παραπάνω σύνδεση των εννοιών «κατανάλωση νερού» και «ρύπανση» και ο συσχετισμός τους κατά μήκος ολόκληρης της παραγωγικής διαδικασίας μέχρι πρότινος δεν είχε διερευνηθεί από τους επιστήμονες. Κατά συνέπεια, υπάρχει ελάχιστη συνειδητοποίηση για το γεγονός ότι η οργάνωση και τα χαρακτηριστικά μιας παραγωγικής διαδικασίας επηρεάζουν πραγματικά έντονα τους όγκους της κατανάλωσης νερού και της ρύπανσης που μπορούν να συνδεθούν με ένα τελικό καταναλωτικό προϊόν. Οι Hoekstra και Chapagain (2008) μετά από μελέτες κατέδειξαν ότι ο υπολογισμός της ποσότητας του νερού που χρησιμοποιείται για την παραγωγή των διαφόρων προϊόντων μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση του παγκόσμιου χαρακτήρα του νερού και συνεπώς να συνεισφέρει στο εμπόριο με βάση τη χρήση των υδατικών πόρων. Η βελτιωμένη κατανόηση μπορεί να αποτελέσει μια βάση για μια καλύτερη διαχείριση των παγκόσμιων πόρων του νερού. Ως παγκόσμιος πόρος το νερό μπορεί να συνδεθεί με την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών και να καθορίσει διεθνώς το εμπόριό τους με βάση πλέον και την χρήση των υδατικών πόρων κάθε χώρας, μια έννοια η οποία είχε αποσυνδεθεί από τους καταναλωτές. Ένα τέτοιο παράδειγμα προϊόντος αποτελεί το βαμβάκι. Από το χωράφι στο τελικό προϊόν, το βαμβάκι περνά μέσω διάφορων σταδίων παραγωγής με διάφορες επιδράσεις στους υδατικούς πόρους. Έτσι η Μαλαισία ενώ δεν καλλιεργεί βαμβάκι λόγο των χαμηλών υδατικών τις πόρων, εισάγει το ακατέργαστο βαμβάκι από την Κίνα, την Ινδία και το Πακιστάν χώρες με αφθονία νερού που είναι 14

29 απαραίτητο για την παραγωγή του προϊόντος. Κατά συνέπεια, οι επιδράσεις της κατανάλωσης ενός τελικού προϊόντος βαμβακιού στους παγκόσμιους υδατικούς πόρους μπορούν μόνο να βρεθούν με την εξέταση της παραγωγικής διαδικασίας και των πρώτων υλών που παίρνουν μέρος σ αυτήν και την επισήμανση της προέλευσης του προϊόντος. Η αποκάλυψη της κρυμμένης σύνδεσης μεταξύ της κατανάλωσης και της χρήσης του νερού μπορεί να αποτελέσει τη βάση για τη διατύπωση νέων στρατηγικών στη διαχείριση του νερού. Όπου οι τελικοί καταναλωτές, οι λιανοπωλητές, οι βιομηχανίες τροφίμων και οι έμποροι στα υδροβόρα προϊόντα ήταν παραδοσιακά αναρμόδιοι για την μελέτη και διαχείριση του νερού, αυτοί οι ίδιοι φορείς συμμετέχουν πλέον ενεργά στην διαχείριση των υδατικών πόρων Ιστορική αναδρομή Μετά την εισαγωγή της έννοιας του ΥΑ στο Ντελφτ το 2002, η συζήτηση για το αντικείμενο συνεχίστηκε σε διάφορα διεθνή υδρολογικά συνέδρια, όπως το 3 ο Παγκόσμιο Υδρολογικό Συνέδριο στην Ιαπωνία το 2003, η τηλεδιάσκεψη με θέμα «Εμπόριο Εικονικού Νερού και Γεωπολιτική» που διοργανώθηκε από το Παγκόσμιο Υδρολογικό Συμβούλιο το 2003 (WWC, 2004), η Διάσκεψη για το «Εμπόριο Εικονικού Νερού» που διοργανώθηκε από το Γερμανικό Ινστιτούτο Ανάπτυξης στη Βόννη το 2005 (Horlemann and Neubert, 2007), το 4ο Παγκόσμιο Υδρολογικό Συνέδριο στο Μεξικό το 2006, η Διάσκεψη για την «Παγκόσμια Διαχείριση Νερού» που διοργανώθηκε από το Παγκόσμιο Σχέδιο Υδατικού Συστήματος στη Βόννη το 2006 και η διάσκεψη για το «Εμπόριο Εικονικού Νερού» που διοργανώθηκε από το Ινστιτούτο Κοινωνικο - Οικολογικής Έρευνας στη Φρανκφούρτη το 2006 (Hummel et al., 2007). Οι πρώτες μελέτες του ΥΑ ασχολήθηκαν μόνο με τη χρήση μπλε νερού, όπως ο υπολογισμός του ΥΑ των εθνών από τους Hoekstra και Hung (2002) που βασίστηκε στο διεθνές εμπόριο βασικών γεωργικών καλλιεργειών, αλλά και ο πιο εκτενής υπολογισμός από τους Chapagain και Hoekstra (2003a) που έλαβαν υπόψη και το εμπόριο κτηνοτροφικών προϊόντων. Σε καμία από τις προαναφερθείσες μελέτες δεν συμπεριλήφθηκε η χρήση πράσινου νερού, κάτι που έγινε για πρώτη φορά από τους Chapagain και Hoekstra το Αργότερα η έννοια του ΥΑ επεκτάθηκε κι άλλο, λαμβάνοντας υπόψη και την επίδραση της μόλυνσης (Chapagain et al., 2006b). Σε αυτή τη μελέτη οι επιστήμονες θέλησαν να υπολογίσουν το ΥΑ της κατανάλωσης βαμβακιού. Ήταν η πρώτη φορά που επιχειρήθηκε ποσοτικοποίηση των επιπτώσεων της μόλυνσης αλλά και η πρώτη μελέτη στην οποία χρησιμοποιήθηκαν 15

30 τοπικά κλιματικά δεδομένα (από κλιματικούς σταθμούς) τα οποία προσέφεραν μεγαλύτερη αξιοπιστία από τα μέσα εθνικά δεδομένα που χρησιμοποιούνταν ως τότε. Το 2009, μέσα από μια συνεργασία του Οργανισμού Επιστημονικής και Βιομηχανικής Έρευνας της Κοινοπολιτείας (CSIRO) και του Ελβετικού Ομοσπονδιακού Ινστιτούτου Τεχνολογίας (ETH Zurich), οι Ridoutt και Pfister εισήγαγαν μια αναθεωρημένη μέθοδο υπολογισμού του ΥΑ, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι μέχρι τότε υπάρχουσες αδυναμίες Η έννοια του Υδατικού Αποτυπώματος Η έννοια του Υδατικού Αποτυπώματος (Water Footprint) εισήχθη στην επιστημονική κοινότητα το 2002 από τον A.Y. Hoekstra της UNESCO, στο Διεθνές Συνέδριο Επιστημόνων σχετικά με το Εμπόριο Εικονικού Νερού, που έλαβε χώρα στο πανεπιστήμιο του Delft, στην Ολλανδία (Hoekstra, Α.Υ., 2003). Το Υδατικό Αποτύπωμα (ΥΑ) είναι ένας εμπειρικός δείκτης, ο οποίος εκφράζει τον όγκο νερού που καταναλώνεται και ρυπαίνεται στο σύνολο της διαδικασίας παραγωγής ενός προϊόντος. Το ΥΑ βασίζεται στην έννοια του «εικονικού νερού». Ο όρος χρησιμοποιείται για να αποδώσει στα ελληνικά τον όρο virtual water, που εισήγαγε για πρώτη φορά ο καθηγητής Τony Allan στις αρχές της δεκαετίας του 90. Το εικονικό ή αόρατο ή κρυμμένο νερό αναφέρεται στην ποσότητα του νερού που χρησιμοποιείται για την παραγωγή ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας. Η ποσότητα αυτή του νερού αποκαλείται εικονική ή αόρατη γιατί μετά την παραγωγή ενός προϊόντος, η πραγματική ποσότητα νερού που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή του δεν εμπεριέχεται πια στο προϊόν αυτό. Η έννοια του εικονικού νερού βοηθά στην ορθότερη καταγραφή του όγκου του νερού που απαιτείται πραγματικά για την παραγωγή διαφόρων προϊόντων δίνοντάς τη δυνατότητα καλύτερης διαχείρισης των υδατικών πόρων, ιδιαίτερα σε αγροτικές περιοχές με ελλειμματικό υδατικό ισοζύγιο. Η διαφορά μεταξύ του εικονικού νερού και του ΥΑ είναι ότι το περιεχόμενο εικονικό νερό ενός προϊόντος αναφέρεται αποκλειστικά στον όγκο του νερού που βρίσκεται ενσωματωμένος στο προϊόν ενώ το υδατικό αποτύπωμα εμπεριέχει και περαιτέρω πληροφορίες, όπως το είδος του νερού που χρησιμοποιήθηκε (μπλε, πράσινο ή γκρι) αλλά και το πότε και πού χρησιμοποιήθηκε. Η έννοια του ΥΑ, ωστόσο, έχει μια ευρύτερη εφαρμογή. Για παράδειγμα, ορίζεται το ΥΑ ενός ατόμου. Επιπλέον, το ΥΑ δεν παραπέμπει απλώς στον όγκο νερού που «καταναλώνεται», όπως στην περίπτωση του «εικονικού νερού» του προϊόντος. Το ΥΑ είναι ένας πολυδιάστατος δείκτης, που δεν αναφέρεται μόνο στην ποσότητα του νερού που χρησιμοποιείται, αλλά επιπλέον, καθιστά σαφή την πηγή του νερού που 16

31 χρησιμοποιείται, και το πότε αυτό χρησιμοποιείται. Οι συμπληρωματικές πληροφορίες αυτές που είναι ζωτικής σημασίας, προκειμένου να εκτιμηθούν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της παραγωγής ενός προϊόντος. Το ΥΑ εκφράζεται συνήθως σε μονάδες όγκου νερού ανά μονάδα προϊόντος (π.χ. σε κυβικά μέτρα ανά τόνο, m 3 /ton) ή σε μονάδες όγκου νερού ανά μονάδα χρόνου (π.χ. σε κυβικά μέτρα ανά χρόνο, m 3 /yr) του γλυκού νερού που χρησιμοποιήθηκε για να παραχθεί το προϊόν, συμπεριλαμβάνοντας και την πλήρη διαδικασία διάθεσης και εφοδιασμού του προϊόντος στην αγορά. Ένα ΥΑ μπορεί να υπολογιστεί για μία ορθώς ορισμένη ομάδα καταναλωτών, δηλαδή για μία οικογένεια, ένα χωριό, μία πόλη, μία επαρχία, μία πολιτεία ή μία χώρα. Μπορεί επίσης να υπολογιστεί για μία συγκεκριμένη δραστηριότητα, αγαθό ή υπηρεσία. Το ΥΑ μπορεί ακόμα να εφαρμοστεί και σε μία επιχείρηση ή σε έναν οργανισμό. Επομένως, μπορεί να υπολογιστεί και το ΥΑ της διαδικασίας ανάπτυξης μιας καλλιέργειας. Παρατηρούμε ότι οι ορισμοί του ΥΑ δεν αφορούν το νερό ως γενική έννοια αλλά συγκεκριμένα το γλυκό νερό, που αποτελεί σπάνιο φυσικό πόρο και καταλαμβάνει μόλις το 2,5% του συνολικού όγκου νερού του πλανήτη. Το ΥΑ ενός προϊόντος ισούται με τον συνολικό όγκο νερού που χρησιμοποιείται άμεσα και έμμεσα για την παραγωγή του προϊόντος αυτού. Για τον υπολογισμό του λαμβάνονται υπόψη η υδατική κατανάλωση και μόλυνση σε κάθε στάδιο της αλυσίδας παραγωγής. Το ΥΑ ενός καταναλωτή ορίζεται ως ο συνολικός όγκος νερού που χρησιμοποιείται για την παραγωγή των αγαθών και των υπηρεσιών που καταναλώνονται από ένα άτομο. Ομοίως ορίζεται το ΥΑ μιας ομάδας καταναλωτών, ως άθροισμα των αποτυπωμάτων των επιμέρους ατόμων της ομάδας. Σημαντικός είναι ο σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στο ΥΑ μέσα σε μια χώρα και το ΥΑ της χώρας (ή αλλιώς ΥΑ εθνικής κατανάλωσης): - Το ΥΑ μέσα σε μια χώρα ορίζεται ως ο συνολικός όγκος νερού που καταναλώνεται ή μολύνεται εντός των συνόρων της χώρας. Σε αυτόν περιλαμβάνονται και προϊόντα που παράγονται στη χώρα αλλά εξάγονται και καταναλώνονται σε άλλα κράτη. - Το ΥΑ εθνικής κατανάλωσης ορίζεται ως ο συνολικός όγκος νερού που απαιτείται για να καλυφθούν οι ανάγκες όλων των κατοίκων της χώρας. Το αποτύπωμα αυτό αποτελείται από δύο μέρη, το εσωτερικό και το εξωτερικό. Το εσωτερικό υδατικό αποτύπωμα εθνικής κατανάλωσης (internal water footprint) αναφέρεται στη χρήση εγχώριων υδατικών αποθεμάτων για την παραγωγή των αγαθών και υπηρεσιών που καταναλώνονται από τον εγχώριο πληθυσμό, ενώ το εξωτερικό αποτύπωμα (external water footprint) αναφέρεται στον όγκο υδατικών αποθεμάτων που χρησιμοποιείται σε άλλες χώρες για παραχθούν αγαθά. 17

32 2.4. Οι συνιστώσες του Υδατικού Αποτυπώματος Το Υδατικό Αποτύπωμα διαχωρίζεται σε τρεις συνιστώσες: τη μπλε, την πράσινη και τη γκρι. Η μπλε συνιστώσα αναφέρεται στην κατανάλωση μπλε νερού, δηλαδή του γλυκού νερού που δεσμεύεται από τους υδατικούς πόρους (επιφανειακούς και υπόγειους) μιας λεκάνης απορροής. Ως κατανάλωση ορίζεται η απώλεια νερού από το υδάτινο σώμα στην περιοχή της λεκάνης απορροής, η οποία συμβαίνει όταν το νερό εξατμίζεται, επιστρέφει σε μία άλλη λεκάνη ή στη θάλασσα ή όταν το νερό ενσωματώνεται σ ένα προϊόν. Δεν περιλαμβάνει το μέρος της επιφανειακής απορροής το οποίο επιστρέφει στους υδατικούς αποδέκτες αμέσως μετά τη χρήση ή μέσω διαρροής προτού χρησιμοποιηθεί. Η πράσινη συνιστώσα αφορά στο βρόχινο νερό, τον πράσινο όγκο νερού, το οποίο δεν απορρέει επιφανειακά αλλά κατακρατείται από το έδαφος ως υγρασία και καταναλώνεται από τις καλλιέργειες μέσω της εξατμισοδιαπνοής. Η γκρι συνιστώσα είναι δείκτης του βαθμού μόλυνσης του νερού. Η έννοια εισήχθη για πρώτη φορά (με την ονομασία «νερό διάλυσης») από τους Chapagain et al. (2006) και ορίζεται ως ο όγκος νερού που απαιτείται για να διαλυθεί το μολυσματικό φορτίο με βάση τα υπάρχοντα επιθυμητά επίπεδα ποιότητας νερού. Με άλλα λόγια, είναι ο όγκος νερού που απαιτείται για να διαλυθούν οι ρύποι σε τέτοιο βαθμό ώστε η ποιότητα του νερού να παραμένει πάνω από το επιθυμητό όριο. Το συνολικό ΥΑ της καλλιέργειας προκύπτει ως το άθροισμα των τριών συνιστωσών. Σχήμα 2.1: Οι 3 συνιστώσες του εικονικού νερού 18

33 Μέχρι πρόσφατα ιδιαίτερη έμφαση δινόταν από τους μελετητές στη μπλε υδατική χρήση μέσω άρδευσης. Πλέον, υπογραμμίζεται και η σημασία του πράσινου νερού. Καθώς το πράσινο νερό παρέχεται ανεξάρτητα από το αν θα χρησιμοποιηθεί, είναι εύλογο να υπάρχει προβληματισμός για το αν πρέπει να παρακολουθείται η κατανάλωση του και αν θα πρέπει να συνυπολογίζεται στο συνολικό ΥΑ της ανάπτυξης μιας καλλιέργειας. Ωστόσο, υπάρχουν δύο σημαντικοί λόγοι που επιβάλλουν την προσεκτική χρήση του. Πρώτον, το νερό της βροχής βρίσκεται σε έλλειψη σε ορισμένες περιοχές και κατά τη διάρκεια κάποιων χρονικών περιόδων. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι αυξάνοντας την παραγωγή μιας καλλιέργειας σε περιοχές όπου το πράσινο νερό βρίσκεται σε αφθονία, μειώνεται η παραγωγή της στις περιοχές όπου αυτό δεν είναι αρκετό και είναι απαραίτητη η κατανάλωση μπλε νερού. Το ιδανικό ποσοστό μείωσης του ΥΑ δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί καθώς αυτό εξαρτάται από πληθώρα παραγόντων, όπως τα τεχνολογικά μέσα, τα τοπικά χαρακτηριστικά της περιοχής παραγωγής και τις πολιτικό - κοινωνικές συνθήκες. Ωστόσο, ο στόχος για τη μείωση της γκρι συνιστώσας είναι καθορισμένος: η μείωση στο μηδέν για όλα τα αγαθά, τουλάχιστον μακροπρόθεσμα. Ο στόχος αυτός μπορεί να επιτευχθεί με την πρόληψη Διαφορές του Υδατικού Αποτυπώματος από τους κλασσικούς δείκτες νερού Συγκριτικά μπορούμε να εντοπίσουμε τρία σημεία διαφοράς ανάμεσα στο ΥΑ και παραδοσιακούς δείκτες νερού (που μετρούν την συνολική υδροληψία για τους διάφορους τομείς της οικονομίας): Δεν λαμβάνει υπόψη μόνο τους υδατικούς πόρους της επιφάνειας και του υπεδάφους (μπλε χρήση νερού), αλλά συμπεριλαμβάνει επίσης την χρήση του διηθούμενου βρόχινου νερού (πράσινη χρήση) και το νερό διάλυσης (γκρι χρήση). Δεν περιορίζεται στην άμεση χρήση νερού, αλλά λαμβάνει υπόψη και την έμμεση χρήση. Με αυτόν τον τρόπο ενσωματώνει μια χωρική διάσταση, αφού δείχνει πώς καταναλωτές σε μια περιοχή του πλανήτη χρησιμοποιούν έμμεσα υδατικά αποθέματα από άλλα μέρη της γης, μέσω του εμπορίου προϊόντων. Αφορά μόνο την καταναλωτική χρήση νερού και συνεπώς δεν περιλαμβάνει το νερό που επιστρέφει στην λεκάνη απορροής και είναι διαθέσιμο για άμεση επαναχρησιμοποίηση. 19

34 Σχήμα 2.2: Σύγκριση παραδοσιακών δεικτών νερού και ΥΑ 2.6. Το Υδατικό αποτύπωμα στη διαχείριση των υδατικών πόρων Σε ατομικό επίπεδο, το ΥΑ μπορεί να συντελέσει στην ορθολογικότερη διαχείριση του νερού είτε δημιουργώντας συνείδηση στους καταναλωτές είτε ωθώντας τους σε υιοθέτηση τεχνικών που εξοικονομούν νερό στη γεωργία όπως η ανακύκλωση, η άρδευση σταγόνας και η καλλιέργεια ειδών ανεκτικά στην ξηρασία. Σε επίπεδο λεκάνης, η αποτελεσματικότητα μπορεί να επιτευχθεί ανακατανέμοντας το νερό σε τομείς με μεγαλύτερο όφελος, είτε χρησιμοποιώντας μέρος του νερού που εφαρμόζεται στην άρδευση σε τομείς όπως ο οικιακός ή ο βιομηχανικός είτε αλλάζοντας κάποια είδη καλλιέργειας που θεωρούνται απαιτητικά σε νερό. Τέλος, σε παγκόσμιο επίπεδο, το εμπόριο του εικονικού νερού μεταξύ εθνών, θεωρώντας ότι το εμπόριο πάει προς τη σωστή κατεύθυνση, μπορεί να σημαίνει αύξηση της αποτελεσματικότητας της υδατικής χρήσης. Οι εγχώριοι υδατικοί πόροι ενός κράτους μπορούν να διαφυλαχθούν εισάγοντας προϊόντα απαιτητικά σε νερό κατά την παραγωγή τους. Το νερό που αποταμιεύεται λόγω της τακτικής αυτής μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή υψηλότερης αξίας αγροτικών προϊόντων ή για την εξυπηρέτηση των συνεχών αυξανόμενων εγχώριων αναγκών. Συνεπώς, το «εισαγόμενο εικονικό νερό» μπορεί να θεωρηθεί 20

35 ως ένας εναλλακτικός υδατικός πόρος και μια ευκαιρία διάσωσης πόρων σε περιοχές που αντιμετωπίζουν προβλήματα νερού Το Υδατικό Αποτύπωμα παγκοσμίως Το παγκόσμιο ΥΑ για την περίοδο έχει υπολογιστεί στα 7450 δισεκατομμύρια m 3 /έτος. Το πράσινο ΥΑ είναι 5330 δισεκατομμύρια m 3 /έτος, ενώ το άθροισμα μπλε και γκρι ΥΑ φτάνει τα 2120 δισεκατομμύρια m 3 /έτος (Hoekstra and Chapagain, 2007, 2008). Το πράσινο αποτύπωμα αναφέρεται αποκλειστικά σε γεωργική χρήση. Αντίθετα, το μπλε και το γκρι αποτύπωμα αναφέρονται σε γεωργικά προϊόντα (50%), βιομηχανικά προϊόντα (34%) και σε οικιακές μορφές χρήσης νερού (16%). Το μέγεθος το παγκόσμιου ΥΑ καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την κατανάλωση τροφίμων και άλλων γεωργικών προϊόντων, μιας και η συμμετοχή της γεωργίας στη χρήση νερού είναι πολύ μεγαλύτερη από τη βιομηχανική και την οικιακή χρήση, όπως φαίνεται και στο παρακάτω σχήμα. Σχήμα 2.3: Συνεισφορά των διαφορετικών κατηγοριών κατανάλωσης στο παγκόσμιο ΥΑ (διαχωρισμός μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού αποτυπώματος) (Hoekstra and Chapagain, 2007) Το μέσο παγκόσμιο ΥΑ είναι 1240 m 3 /κατ/έτος, αλλά το μέγεθος και η σύνθεση των εθνικών ΥΑ διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Οχτώ κράτη (Ινδία, Κίνα, ΗΠΑ, Ρωσία, Ινδονησία, Νιγηρία, Βραζιλία και Πακιστάν) συνεισφέρουν σε βαθμό 50% του συνολικού παγκόσμιου αποτυπώματος (Hoekstra and Chapagain, 2007, 2008). Με αναγωγή σε κατά κεφαλή μεγέθη προκύπτει ότι οι κάτοικοι των ΗΠΑ έχουν το μεγαλύτερο ΥΑ (2480 m 3 /κατ/έτος) και ακολουθούν οι κάτοικοι των χωρών της Νότιας 21

36 Ευρώπης όπως η Ελλάδα, η Ιταλία κι η Ισπανία ( m 3 /κατ/έτος). Στον αντίποδα βρίσκονται οι Κινέζοι, με μέσο ΥΑ μόλις 700 m 3 /κατ/έτος. Στις πλούσιες χώρες η κατανάλωση βιομηχανικών προϊόντων έχει σχετικά μεγάλη συνεισφορά στο συνολικό ΥΑ σε σχέση με τις αναπτυσσόμενες χώρες. Σχήμα 2.4: Μέσο εθνικό κατά κεφαλή ΥΑ, σε m 3 /κατ/έτος. (Hoekstra and Chapagain,2007) Το ΥΑ της Ελλάδας έχει υπολογιστεί ότι έχει ακριβή τιμή 2389 m 3 /κατ/έτος και βρίσκεται ανάμεσα στις χώρες με υψηλό ΥΑ ανά κάτοικο. Ο Στάμου Α. (2010) ανέλυσε τη σύνθεση του ΥΑ στην Ελλάδα (Σχήμα 2.5). Παρατηρείται ότι η αγροτική παραγωγή καταλαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστό, όπως ήταν αναμενόμενο, εφόσον το 87% των υδατικών χρήσεων στην Ελλάδα αφορούν την γεωργία, όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο. Σχήμα 2.5: Ποσοστιαία σύνθεση Υδατικού Αποτυπώματος στην Ελλάδα (Πηγή: Στάμου, Α., 2010) 22

37 Σύμφωνα με τους Hoekstra και Chapagain (2007) οι τέσσερις βασικοί παράγοντες που επηρεάζουν το ΥΑ μιας χώρας είναι: 1. Ο όγκος νερού που καταναλώνεται 2. Το μοντέλο κατανάλωσης (κάποια αγαθά απαιτούν περισσότερο νερό από κάποια άλλα) 3. Το κλίμα (συνθήκες ανάπτυξης καλλιεργειών) 4. Οι γεωργικές πρακτικές (αποτελεσματικότητα της χρήσης νερού) 2.8. Μέθοδοι υπολογισμού του Υδατικού Αποτυπώματος Όσον αφορά τον υπολογισμό του ΥΑ υπάρχουν αυτή τη στιγμή δύο διαφορετικές μέθοδοι. Η πρώτη προτάθηκε από τους Hoekstra και Chapagain (2008) και η δεύτερη αναπτύχθηκε αργότερα από τους Ridoutt και Pfister (2010) σαν μια αναθεωρημένη μορφή της αρχικής μεθόδου Υπολογισμός του Υδατικού Αποτυπώματος κατά Hoekstra και Chapagain Έχουν προταθεί δύο διαφορετικές προσεγγίσεις για τον υπολογισμό του ΥΑ: 1. Η ανοδική (bottom-up approach), που υπολογίζει το ΥΑ πολλαπλασιάζοντας όλα τα αγαθά και τις υπηρεσίες που καταναλώνονται από τους κατοίκους μιας χώρας με τις αντίστοιχες ανάγκες νερού των εν λόγω αγαθών και υπηρεσιών 2. Η καθοδική (top-down approach), στην οποία το ΥΑ μιας χώρας υπολογίζεται ως η συνολική χρήση υδατικών πόρων μέσα στη χώρα αν σε αυτήν προσθέσουμε το εισαγόμενο εικονικό νερό και αφαιρέσουμε το εξαγόμενο εικονικό νερό. Η καθοδική προσέγγιση θεωρείται πιο εύχρηστη για τον γρήγορο υπολογισμό των ΥΑ των κρατών, ενώ η ανοδική προσέγγιση είναι πιο κατάλληλη για τον υπολογισμό του ΥΑ ενός ατόμου, μιας επιχείρησης ή μιας μικρότερης γεωγραφικής περιοχής όπου δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα εισαγωγών-εξαγωγών (Hoekstra, 2009). Το πλεονέκτημα της ανοδικής προσέγγισης είναι ότι είναι πιο ευέλικτη, υπό την έννοια ότι μπορεί κανείς να επιλέξει το επίπεδο λεπτομέρειας της ανάλυσης και να προσαρμόσει τα στοιχεία που υπολογίζονται με βάση τα καταναλωτικά χαρακτηριστικά της υπό εξέταση κοινότητας ή δραστηριότητας. Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι ότι αυτή η προσέγγιση διαχωρίζει τις επιπτώσεις ανά δραστηριότητα και για αυτό είναι πιο εύκολα κατανοητή και πιο διδακτική (Chambers et al., 2000). Για τον υπολογισμό τον ΥΑ των κρατών, υποστηρίζεται ότι η ανοδική προσέγγιση μειονεκτεί γιατί βασίζεται περισσότερο στις τιμές των δεδομένων και είναι πιο 23

38 ευαίσθητη όσον αφορά την μεταβλητότητα και την αξιοπιστία τους (Chambers et al., 2000; Hoekstra και Chapagain, 2008). Στο σημείο αυτό υπερτερεί η καθοδική μέθοδος υπολογισμού που είναι λιγότερο ευάλωτη, αφού βασίζεται στις δημοσίως διαθέσιμες παγκόσμιες βάσεις δεδομένων. Επιπλέον, η μέθοδος αυτή είναι πιο αποτελεσματική στην σύλληψη των έμμεσων επιπτώσεων, γιατί λαμβάνει υπόψη τους πόρους που χρησιμοποιούνται από τους κατοίκους μιας χώρας ανεξαρτήτως της δραστηριότητας για την οποία χρησιμοποιούνται (Chambers et al., 2000). Γενικά, όσον αφορά το ΥΑ ενός κράτους, μπορούμε να πούμε ότι η ανοδική προσέγγιση εξαρτάται από την ποιότητα των δεδομένων κατανάλωσης ενώ η καθοδική προσέγγιση βασίζεται στην ποιότητα των δεδομένων εμπορίου (Hoekstra, 2009). Η υπολογιστική μέθοδος των Hoekstra και Chapagain λαμβάνει υπόψη το νερό της επιφάνειας και του υπεδάφους (μπλε νερό), την βροχόπτωση (πράσινο νερό) αλλά και τη προκαλούμενη από τα παραγόμενα λύματα ρύπανση (γκρι νερό). Ουσιαστικά οι όγκοι των τριών συνιστωσών προστίθενται και το ΥΑ προκύπτει ως άθροισμά τους. Όσον αφορά το γκρι ΥΑ, για κάθε ρυπαντή υπάρχει διαφορετικό μέγιστο επιτρεπτό όριο και συνεπώς απαιτείται διαφορετικός όγκος νερού για να επιτευχθεί το απαραίτητο επίπεδο διάλυσης. Για κάθε παραγωγικό στάδιο, ο ρυπαντής που απαιτεί τον μεγαλύτερο όγκο νερού διάλυσης λαμβάνεται ως ενδεικτικός των συνολικών απαιτήσεων σε γκρι νερό (Chapagain et al., 2006b) Υπολογισμός Υδατικού Αποτυπώματος κατά Ridoutt και Pfister Αποτελεί αναθεωρημένη μορφή της πρώτης μεθόδου η οποία δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο πρόβλημα της λειψυδρίας και στον τοπικό του χαρακτήρα. Οι Ridoutt και Pfister λαμβάνουν υπόψη τρία στοιχεία: 1. Την άμεση κατανάλωση μπλε νερού, το οποίο μπορεί να είναι είτε νερό άρδευσης (γεωργία) είτε νερό επεξεργασίας (βιομηχανία). 2. Την απαίτηση γκρι νερού, σαν μέτρο της επίδρασης των εκπομπών ενός συστήματος παραγωγής στη διαθεσιμότητα των υδατικών αποθεμάτων 3. Την επίδραση της χρήσης γης στους μπλε υδατικούς πόρους, καθώς η χρήση γης έχει την προοπτική να αλλάξει τη διαθεσιμότητα του νερού επηρεάζοντας τα χαρακτηριστικά της υδατικής ροής και την απορροή. 24

39 Η μέθοδος υπολογισμού του γκρι νερού θεωρείται ότι έχει ακόμα πολλές ατέλειες, αλλά είναι προτιμότερο να συμπεριληφθεί στον υπολογισμό του ΥΑ από το να χάσουμε κάθε θεώρηση των συνεπειών του υποβιβασμού της ποιότητας του νερού. Βασική θεώρηση της μεθόδου υπολογισμού των Ridoutt και Pfister είναι ότι λαμβάνεται υπόψη ολόκληρος ο κύκλος ζωής ενός προϊόντος, από την πρωτογενή παραγωγή μέχρι και τη φάση χρήσης του. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η μέθοδος αυτή δεν λαμβάνει υπόψη την κατανάλωση πράσινου νερού. Αυτό συμβαίνει επειδή θεωρείται ότι η κατανάλωση πράσινου νερού καθ εαυτή δεν συνεισφέρει στην λειψυδρία σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο. Μέχρι να φτάσει στη γη και να μετατραπεί σε μπλε νερό, το πράσινο νερό δεν συνεισφέρει στις περιβαλλοντικές ροές που είναι απαραίτητες για την υγεία των υδάτινων οικοσυστημάτων ούτε είναι διαθέσιμο για άλλες ανθρώπινες χρήσεις. Το πράσινο νερό είναι διαθέσιμο μόνο μέσω της κατάληψης γης. Από την άθροιση των τριών στοιχείων που αναφέρθηκαν παραπάνω προκύπτει η ογκομετρική επίδραση στη διαθεσιμότητα των μπλε υδατικών πόρων. Όμως οι Ridoutt και Pfister δεν εστιάζουν σε απόλυτους όγκους νερού. Θεωρούν ότι οι καταναλώσεις νερού που εκφράζουν διαφορετικές μορφές χρήσης και προέρχονται από περιοχές με διαφορετική αφθονία ή έλλειψη νερού δεν πρέπει να αθροίζονται χωρίς να σταθμιστούν. Για να λάβουν υπόψη τον τύπο του νερού που χρησιμοποιείται και την τοπική λειψυδρία της υπό μελέτη περιοχής, εισάγουν έναν συντελεστή χαρακτηρισμού της υδατικής πίεσης, τον Δείκτη Πίεσης Νερού (Water Stress Index - WSI). O δείκτης αυτός είναι κατά κάποιο τρόπο μέτρο έκφρασης της βαρύτητας που έχει κάθε διαφορετική μορφή χρήσης νερού. Για τον υπολογισμό του λαμβάνεται υπόψη η διαθεσιμότητα νερού, η χρήση νερού και η εποχιακή/ετήσια μεταβολή της βροχόπτωσης. Οι τιμές του WSI για διάφορες λεκάνες απορροής παγκοσμίως έχουν υπολογιστεί από τους Pfister et al. (2009) κι έχουν αποτυπωθεί σε έναν παγκόσμιο χάρτη, όπως φαίνεται στο Σχήμα

40 Σχήμα 2.6: Παγκόσμιος χάρτης του Δείκτη Πίεσης Νερού WSI (Pfister et al., 2009) Το σταθμισμένο ΥΑ (stress-weighted WF) προκύπτει ως γινόμενο του δείκτη πίεσης νερού και της ογκομετρικής επίδρασης στη διαθεσιμότητα μπλε νερού. Στη συνέχεια είναι δυνατό να υπολογιστεί το ισοδύναμο ΥΑ (ΥΑ H2O-eq), διαιρώντας την σταθμισμένη τιμή του ΥΑ με τον μέσο εθνικό δείκτη πίεσης νερού για την υπό μελέτη χώρα. Το ισοδύναμο ΥΑ έχει μεγάλη πρακτική αξία γιατί δείχνει τον αντίστοιχο όγκο άμεσης χρήσης νερού που έχει την ίδια προοπτική να συνεισφέρει στην λειψυδρία Σύγκριση των 2 μεθόδων Σύμφωνα με τους Ridoutt και Pfister (2010), η απλή άθροιση διαφορετικών μορφών κατανάλωσης νερού (μπλε, πράσινη, γκρι) από περιοχές που διαφέρουν ως προς τη λειψυδρία τους, σύμφωνα με την οποία υπολογίζεται το ολικό ΥΑ κατά Hoekstra και Chapagain, είναι λανθασμένη κίνηση γιατί το κόστος ευκαιρίας και οι επιπτώσεις που σχετίζονται με κάθε μορφή κατανάλωσης διαφέρουν. Θεωρούν επίσης μειονέκτημα το ότι η μεθοδολογία των Hoekstra Chapagain έχει αναπτυχθεί ανεξάρτητα από την Ανάλυση του Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) και συνεπώς δεν υπάρχει ξεκάθαρη σχέση ανάμεσα σε ένα ΥΑ και την πιθανώς προκαλούμενη κοινωνική ή περιβαλλοντική ζημιά. Δεν είναι δηλαδή ξεκάθαρο το γιατί θα ήταν προτιμότερο να επιλέξουμε ένα προϊόν ή σύστημα παραγωγής σε σχέση με κάποιο άλλο επειδή έχει μικρότερο ΥΑ. Στην πραγματικότητα, ένα προϊόν με μικρό ΥΑ μπορεί να είναι πιο επιβλαβές για το περιβάλλον σε σχέση με ένα προϊόν μεγαλύτερου ΥΑ αναλόγως της προέλευσης του νερού. Συνεπώς, με τη μορφή που έχει το ΥΑ όπως υπολογίζεται από τους Hoekstra και Chapagain είναι πιθανό να προκύψουν προβλήματα παρερμήνευσης και σύγχυσης. Αντίθετα, η μέθοδος υπολογισμού κατά Ridoutt και Pfister λαμβάνει υπόψη την λειψυδρία της περιοχής που μελετάται και επιτρέπει την ποσοτική σύγκριση ανάμεσα σε διαφορετικά προϊόντα, συστήματα παραγωγής και αλυσίδες εφοδιασμού όσον αφορά την προοπτική τους να συμβάλλουν στην λειψυδρία. Τα 26

41 μεγέθη που προκύπτουν από τη μέθοδο αυτή δεν αντιπροσωπεύουν τον απόλυτο όγκο του απαιτούμενου νερού, ο οποίος δεν σχετίζεται με την προοπτική πρόκλησης περιβαλλοντικής βλάβης και κατά συνέπεια δεν μπορεί να θεωρηθεί χρήσιμος δείκτης της περιβαλλοντικής αειφορίας. Επίσης, η μεθοδολογία των Ridoutt και Pfister μπορεί να θεωρηθεί πιο πρακτική, αφού παράγει αποτελέσματα που είναι πιο κατάλληλα για συζήτηση, επιτρέποντας στο χρησιμοποιούμενο για την παραγωγή ενός προϊόντος νερό να συγκριθεί ρεαλιστικά με τον αντίστοιχο όγκο άμεσης χρήσης νερού (Ridoutt and Poulton, 2009). Από την άλλη πλευρά, οι Hoekstra et al. (2009) υποστηρίζουν ότι η θεώρηση των Ridoutt και Pfister είναι προβληματική γιατί δεν λαμβάνει υπόψη την επίδραση της πράσινης υδατικής χρήσης και θεωρούν ότι η χρήση των συντελεστών βαρύτητας και η στάθμιση των διάφορων μορφών κατανάλωσης νερού οδηγούν σε απώλεια της αξιοπιστίας της μεθόδου. Συμπερασματικά, η βασική διαφωνία των δύο πλευρών έγκειται στα διαφορετικά πλαίσια μέσα στα οποία ορίζουν το ΥΑ: Η θεώρηση των Ridoutt και Pfister τοποθετεί το ΥΑ στο πλαίσιο της Ανάλυσης Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ), ενώ οι Hoekstra και Chapagain το τοποθετούν στο πλαίσιο της Διαχείρισης Υδατικών Πόρων (ΔΥΠ). Η ΔΥΠ ασχολείται με την βιώσιμη και αποτελεσματική χρήση και κατανομή του νερού και για αυτό απαιτεί σαφείς και λεπτομερείς χωροχρονικές πληροφορίες σε πραγματικούς όγκους νερού. Αντίθετα, η ΑΚΖ εστιάζει στις συνολικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και για αυτό το λόγο χρειάζεται η εισαγωγή συντελεστών για την στάθμιση των συνιστωσών του ΥΑ. Δηλαδή η ΔΥΠ ενδιαφέρεται για την φυσική ερμηνεία του ΥΑ (οι τιμές κατά Ridoutt - Pfister δεν έχουν φυσική σημασία), ενώ η ΑΚΖ ενδιαφέρεται για τις συνέπειες που προκύπτουν (ο υπολογισμός κατά Hoekstra - Chapagain αποκλείει πλήρως αυτό το κομμάτι). 27

42 Κεφάλαιο 3 Η λεκάνη της Μυγδονίας 3.1. Γενικά Ως λεκάνη της Μυγδονίας νοείται το επίμηκες βύθισμα, εκτεινόμενο μεταξύ Καμήλας και Ρεντίνας, εντός του οποίου βρίσκονται οι λίμνες Κορώνεια και Βόλβη, οι οποίες αποτελούν υπολειμματικές μορφές της μεγάλης πλειστοκαινικής λίμνης της Μυγδονίας. Η εύφορη περιοχή των λιμνών υπήρξε κίνητρο και παράγοντας ανάπτυξης οργανωμένης κοινωνικής ζωής από τους προϊστορικούς χρόνους. Γύρω από τις λίμνες έχουν ανακαλυφθεί μια σειρά οικισμοί της Νεολιθικής Εποχής, της Εποχής του Χαλκού και του Σιδήρου. Στα ιστορικά χρόνια, η ανάπτυξη των οδών διακίνησης ανθρώπων και αγαθών, οι οποίες περνούσαν από την περιοχή ενώνοντας μέσω των στενών της Ρεντίνας, τη Θεσσαλονίκη με την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, οδήγησαν στην ανάπτυξη σημαντικών οικισμών, όπως η Απολλωνία. Η Ρωμαϊκή Εγνατία οδός ακολουθούσε περίπου τη χάραξη της σημερινής εθνικής οδού και μία από τις στάσεις της σώζεται ακόμα στη Ν. Απολλωνία. Η Απολλωνία ήταν σπουδαίο εμπορικό κέντρο της αρχαιότητας και υποχρεωτικός σταθμός για τους ταξιδιώτες και τα καραβάνια. Εκεί σταμάτησε και δίδαξε ο Απόστολος Παύλος το 50 μ.χ., προερχόμενος από τους Φιλίππους Κατασκευή ψηφιακών χαρτών με το πρόγραμμα MapInfo Για τις ανάγκες της παρούσας διπλωματικής χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα MapInfo Professional v9.0 για την κατασκευή ψηφιακών χαρτών της περιοχής μελέτης καθώς και το extension Vertical Mapper v3.0 για την δημιουργία ψηφιακού ανάγλυφου. Η δημιουργία των χαρτών αυτών έγινε με βάση υλικό που υπήρχε από προηγούμενη μελέτη. Από τον επιμερισμό της λεκάνης απορροής της Μυγδονίας και την κατασκευή των απαραίτητων layer δημιουργήθηκαν χάρτες οι οποίοι μας δίνουν πληροφορίες για το υδατικό διαμέρισμα 10 και την τοποθεσία μέσα σε αυτό της λεκάνης της Μυγδονίας, την απεικόνιση των ποταμών και παραποτάμων της περιοχής, τους δήμους, την διάθρωση του οδικού δικτύου καθώς και αποτελούν τη βάση για την απεικόνιση περαιτέρω πληροφοριών όπως την κατανομή των γεωργικών εκτάσεων. 28

43 Αρχικά στο Σχήμα 3.1 απεικονίζονται τα layer με το Υδατικό διαμέρισμα 10 με τμήματα των διαμερισμάτων 9 και 11 καθώς και η γεωγραφική θέση της λεκάνης της Μυγδονίας. Σχήμα 3.1: Γεωγραφική θέση της λεκάνης της Μυγδονίας με βάση τα Υδατικά διαμερίσματα Στη συνέχεια και εστιάζοντας στην περιοχή μελέτης, παρουσιάζεται το υδρογραφικό δίκτυο με τις λίμνες Κορώνεια (αριστερά), Βόλβη (δεξιά) και ένα μικρό υγροβιότοπο πάνω από τη Λίμνη Βόλβη (Σχήμα 3.2). Σχήμα 3.2: Υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης της Μυγδονίας με τις 2 λίμνες 29

44 Στο Σχήμα 3.4 κατασκευάστηκαν και συνδυάστηκαν τα layer τα οποία εμπεριέχουν τους υδροκρίτες 2 ης, 3 ης και 4 ης τάξης σε συνδυασμό με το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής. Σχήμα 3.3: Υδρογραφικό δίκτυο με τους αντίστοιχους υδροκρίτες στη λεκάνη της Μυγδονίας Για την κατασκευή του γεωγραφικού ανάγλυφου της περιοχής έγινε η χρήση του layer των ισοϋψών καμπυλών, οι οποίες έχουν βήμα τα 100m, σε συνδυασμό με το πρόγραμμα Vertical mapper. Στο Σχήμα 3.4 που ακολουθεί παρουσιάζεται ο παραπάνω χάρτης σε συνδυασμό με το layer του υδρογραφικού δικτύου για την πληρέστερη κατανόησή του. 30

45 Σχήμα 3.4: Υψομετρικός θεματικός χάρτης υδρογραφικού δικτύου Τέλος στην Σχήμα 3.5 απεικονίζεται ο κατασκευασμένος χάρτης με το οδικό δίκτυο της περιοχής. Σχήμα 3.5: Οδικό δίκτυο στην περιοχή μελέτης 31

46 Στα επόμενα κεφάλαια θα γίνει η παρουσίαση του χάρτη ο οποίος απεικονίζει τους δήμους της περιοχής καθώς και η χρήση του για παρουσίαση περαιτέρω πληροφοριών Η υδρολογική λεκάνη Η λεκάνη απορροής της Μυγδονίας βρίσκεται στην Κεντρική Μακεδονία στο υδατικό διαμέρισμα 10 της Ελλάδος. Καλύπτει έκταση τ.χλμ. περίπου, βρίσκεται ΒΑ του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης σε απόσταση 10 περίπου χιλιομέτρων και ανήκει στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Ορίζεται βόρεια από τη λεκάνη του Στρυμόνα ποταμού, δυτικά απ αυτή του Γαλλικού ποταμού, νότια από τις λεκάνες των ποταμών Ανθεμούντα, Ολυνθίου και Χαβρία και τέλος ανατολικά από τις μικρές ποταμοχειμάρριες λεκάνες, όπως αυτή του Ρήχιου ποταμού στα Στενά της Ρεντίνας, οι οποίες εκφορτίζονται στον κόλπο του Ορφανού στο βόρειο Αιγαίο. (Σχήμα 3.6) Σχήμα 3.6: Γεωγραφικός χάρτης της λεκάνης της Μυγδονίας Το πεδινό της τμήμα, μέχρι τα 200 μέτρα πάνω από τη θάλασσα, είναι περί τα 656 τ.χλμ. ή το 31,8% της συνολικής της έκτασης. Η έκταση αυτή περιβάλλεται από τους ορεινούς όγκους του Βερτίσκου και Κερδυλίων στα βόρεια, από τον Χορτιάτη και Χολομώντα στα νότια και από λοφώδεις μικρούς όγκους στα ανατολικά και δυτικά της. Το μεγαλύτερο υψόμετρο ανέρχεται στα 1201 μ.υ.θ και το μέσο υψόμετρο είναι στα 338μ.υ.θ. Τα χαμηλότερα τμήματά της καλύπτονται από τις λίμνες Κορώνεια και Βόλβη διαιρώντας το υπόλοιπο της λεκάνης σε τέσσερις πεδιάδες, του Λαγκαδά, Σχολαρίου, Ν.Απολλωνίας και Ν.Μαδύτου Μοδίου Ρεντίνας. Στα τμήματα αυτά εκφορτίζονται 32

47 από τα βόρεια προς τα νότια ο ποταμός Μπογδάνας, το ρέμα Κολχικού και Σχολαρίου και από τα νότια προς τα βόρεια ο ποταμός Χολομώντας και τα ρέματα Ν. Απολλωνίας, Μεγάλου Ρέματος και Λαγκαδικιών. Σχήμα 3.7: Τοπογραφικό διάγραμμα της ευρύτερης περιοχής στην οποία ανήκει η λεκάνη της Μυγδονίας (Ψιλοβίκος, 1977) Η περιοχή περιλαμβάνει συνολικά 70 Ο.Τ.Α. και 104 οικισμούς. Από τους 70 Ο.Τ.Α., οι 7 ανήκουν στην Επαρχία Θεσσαλονίκης, 53 στην Επαρχία Λαγκαδά, 4 στην Επαρχία Αρναίας και 6 στην Επαρχία Χαλκιδικής. Αντίστοιχα, οι οικισμοί της ευρύτερης περιοχής κατανέμονται ως εξής: 10 στην Επαρχία Θεσσαλονίκης, 81 οικισμοί στην Επαρχία Λαγκαδά (δεν περιλαμβάνονται ο Βερτίσκος και η Ασπροβάλτα), 7 οικισμοί στην Επαρχία Αρναίας και 6 οικισμοί στην Επαρχία Χαλκιδικής του Νομού Χαλκιδικής Ο φυσικός χώρος Η λεκάνη της Μυγδονίας αποτελεί μια ενιαία υδρολογική λεκάνη ωστόσο για πρακτικούς λόγους διακρίνεται σε δυο επιμέρους υπολεκάνες αυτές των λιμνών Κορώνειας και Βόλβης. Σαν διαχωριστικό όριο μεταξύ των δύο υπολεκανών ορίζεται ένα σύστημα ραχέων, λοφίσκων και αναβαθμίσεων που υπάρχει ανάμεσα στις λίμνες στην περιοχή Στίβου Σχολαρίου. Αν και η λίμνη Κορώνεια βρίσκεται υψηλότερα από τη Βόλβη κατά 38m και σε απόσταση 11km από αυτήν, δεν είχε φυσική ροή προς αυτήν. Η επικοινωνία μεταξύ των δύο λιμνών επετεύχθει με διάνοιξη τεχνητής αποστραγγιστικής τάφρου βάθους 1 μέτρου, πλάτους 8 και αποστράγγιζε τα νερά της λίμνης όταν η στάθμη ξεπερνούσε τα 74 μέτρα. Σε περιόδους υψηλής στάθμης 33

48 υπήρχε προ του 1980 επικοινωνία μεταξύ των δύο λιμνών διαμέσου της ενωτικής τάφρου και του ρέματος Δερβένι και των λιμνών με τη θάλασσα (Στρυμονικός κόλπος) διαμέσου του Ρήχιου ποταμού. Σχήμα 3.8: Μορφολογική τομή κατά μήκος του μεγάλου άξονα της λεκάνης της Μυγδονίας από το όρος Καμήλα μέχρι το Στρυμονικό κόλπο (Ψιλοβίκος, 1977) Μέσα στη Μυγδονία λεκάνη υπάρχουν επίσης τα όρη της Βόλβης, μεταξύ της λίμνης Βόλβης και του Βερτίσκου και ένας σημαντικός λοφώδης όγκος (536 m υψομέτρο) μεταξύ της λίμνης Βόλβης και του Χορτιάτη. Την έκταση της λεκάνης Μυγδονίας διασχίζει πλήθος χειμάρρων και το γεωλογικό της υπόβαθρο θεωρείται πλούσιο σε υδροφόρα στρώματα. Τα τελευταία χρόνια, όμως, παρατηρείται εξάντληση των υψηλότερων υδροφόρων στρωμάτων, εξαιτίας της αλόγιστης χρήσης των υδατικών πόρων, που γίνεται στην περιοχή Κλίμα Το κλίμα της περιοχής μπορεί να χαρακτηριστεί μεσόθερμο (μεταβατικό μεταξύ μεσογειακού και ηπειρωτικού τύπου) με ξηρή περίοδο το καλοκαίρι, ενώ στα ανώτερου υψομέτρου τμήματα το κλίμα γίνεται δριμύτερο ανταποκρινόμενο πληρέστερα στους χαρακτήρες του ηπειρωτικού κλίματος. Στην υπολεκάνη της λίμνης Βόλβης υπάρχουν ενδείξεις ότι οι εκεί επιδρούσες κλιματικές καταστάσεις είναι ηπιότερες της υπολεκάνης της Κορώνειας. Ενδεχομένως η ύπαρξη στα κατώτερα παραλίμνια τμήματα της βόρειας πλευράς της λίμνης τυπικής βλάστησης μεσογειακού τύπου συνηγορεί στην άποψη του μεσογειακού κλίματος (ΥΠΕΧΩΔΕ, 1984). 34

49 Ο μέσος όρος των θερμοκρασιών είναι περίπου 15 o C. ΘΑ πρέπει να σημειωθεί ότι τόσο η λίμνη Κορώνεια, όσο και η λίμνη Βόλβη αποτελούν ρυθμιστικούς παράγοντες για το κλίμα της περιοχής, αφού οι υδάτινοι όγκοι αποτελούν «αποθήκες» θερμότητας, επηρεάζοντας έτσι τη θερμοκρασία και την υγρασία. Στην περιοχή επιδρούν κυρίως Βόρειοι, Βορειοανατολικοί και Βορειοδυτικοί άνεμοι. Χαρακτηριστικότερος από όλους είναι ο Βαρδάρης που πνέει από Βόρεια διεύθυνση κατά μήκος της κοιλάδας του Αξιού και επιδρά αμεσότερα στην υπολεκάνη της Κορώνειας. Οι συνθήκες που διαμορφώνονται κατά τη διάρκεια της πνοής του είναι αύξηση της ορατότητας, πτώση της θερμοκρασίας και της σχετικής υγρασίας της ατμόσφαιρας. Ο άνεμος του Χορτιάτη είναι σφοδρός τοπικός άνεμος, πνέει από τα ανατολικά της λεκάνης και επιδρά στην παραλίμνια ζώνη και στο νότιο τμήμα της λεκάνης. Ένας ακόμη άνεμος βορειοανατολικής διεύθυνσης είναι ο Ρουπελιώτης που φθάνει εξασθενημένος στην υπολεκάνη της Βόλβης. Παρατηρούνται επίσης νότιας διευθύνσεως άνεμοι, περισσότερο υγροσκοπικοί, που προέρχονται από τη θαλλάσια περιοχή του Στρυμονικού κόλπου και εκδηλώνονται κυρίως κατά τη θερινή περίοδο (ΥΠΕΧΩΔΕ, 1984) Γεωλογικά - Τεκτονικά στοιχεία Το προνεογενές υπόβαθρο της λεκάνης Μυγδονίας εξεταζόμενο από γεωτεκτονικής απόψεως θεωρείται ότι ανήκει στην Σερβομακεδονική μάζα, με εξαίρεση το δυτικό τμήμα αυτού (υπολεκάνη Λαγκαδά), το οποίο αποτελεί το όριο της εν λόγω μάζας προς τη ζώνη του Αξιού. Οι βραχώδεις μεταμορφωμένοι σχηματισμοί της Σερβομακεδονικής μάζας βορειοανατολικά της Θεσσαλονίκης, είχαν υποστεί έντονες τεκτονικές καταπονήσεις, εκδηλώσεις των οποίων είναι η παρουσία κανονικών ρηγμάτων με παράλληλο σχηματισμό της προ Μυγδονίας λίμνης. Κατά τη διάρκεια του Ανώτερου Πλειοκαίνου, η δράση των περαιτέρω μετακινήσεων ανύψωσης περιόρισαν την Προ-Μυγδονία λίμνη, αποκαλύπτοντας περιοχές με λιμναίες ιζηματογενείς αποθέσεις. Στο κάτω Πλειστόκαινο, μια αύξηση της τεκτονικής δραστηριότητας είχε ως αποτέλεσμα τη συγκέντρωση νερού στην περιοχή, σχηματίζοντας έτσι τη "λίμνη Μυγδονίας". Κατά το Άνω Τεταρτογενές, ένα μεγάλο ποσοστό του νερού διέρρευσε από τη λίμνη Μυγδονίας προς το Στρυμονικό κόλπο, λόγω και άλλων τεκτονικών αιτίων, καθώς και διάβρωσης του εδάφους. Το νερό που παρέμεινε εντός της λεκάνης, σχημάτισε τη λίμνη Κορώνεια και τη λίμνη Βόλβη. Η περιοχή της λεκάνης Μυγδονίας δομείται γεωλογικά από το μεταμορφωμένο κρυσταλλοσχιστώδες υπόβαθρο της Σερβομακεδονικής ζώνης περιλαμβάνοντας σε 35

50 μεγάλο ποσοστό διμαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους, αμφιβολίτες, μεσοζωϊκούς γρανίτες τύπου Αρναίας, φυλλίτες, χαλαζίτες, μάρμαρα Περιδοπικής ζώνης και ιζηματογενή πετρώματα που αποτελούν το κάλυμμα του υποβάθρου (στοιχεία ΔΙΠΕΒ). Η εδαφολογική διαμόρφωση της ευρύτερης περιοχής φαίνεται αναλυτικά στον χάρτη που ακολουθεί (Σχήμα 3.9) (Υπουργείο Γεωργίας). Σχήμα 3.9: Εδαφικός χάρτης Η τεκτονική δομή της Σερβομακεδονικής μάζας, συμπεριλαμβανομένης της λεκάνης Μυγδονίας, παρουσιάζει πολυπλοκότητα. Ορισμένες ενδείξεις και φαινόμενα συνηγορούν ότι ακόμα και σήμερα η ευρύτερη περιοχή της ζώνης αυτής βρίσκεται κάτω από την επίδραση τάσεων που δημιουργούν τεκτονικά και μαγματικά φαινόμενα. Αυτή είναι η εκδηλούμενη συχνή σεισμική δράση, οι λειτουργούσες θερμομεταλλικές πηγές και η ύπαρξη γεωθερμικών πεδίων. Στη λεκάνη της Μυγδονίας παρατηρούνται γενικώς κανονικά ρήγματα διαφόρων διευθύνσεων με επικρατέστερα τα ρήγματα διευθύνσεως ΒΔ ΝΑ (Σχήμα 3.10). 36

51 Σχήμα 3.10: Τεκτονικό βύθισμα της λεκάνης Μυγδονίας Από γεωφυσικές έρευνες διαπιστώθηκε ότι στην περιοχή Στίβου Σχολαρίου το υπόβαθρο της λεκάνης παρουσιάζει ένα έξαρμα, με διεύθυνση ΒΑ ΝΔ, το οποίο χωρίζει τεκτονικά της υπολεκάνες Κορώνειας και Βόλβης. Το τεκτονικό βύθισμα της λεκάνης Μυγδονίας δραστηριοποιείται και σήμερα. Επικρατούν οι τάσεις εφελκυσμού και διευρύνεται μερικά εκατοστά ανά έτος. Από τη μελέτη αεροφωτογραφιών της περιοχής (Γ.Υ.Σ.), σεισμικών και ηλεκτρικών δοκιμών (B.R.G.M.) προέκυψαν σημαντικά ρήγματα στην περιοχή της λεκάνης Μυγδονίας (Σχήμα 3.11). Σχήμα 3.11: Τεκτονικό σκαρίφημα της λεκάνης της Μυγδονίας (Ψιλοβίκος 1977) 37

52 Υδρογεωλογικές συνθήκες Λαμβάνοντας υπόψη ότι η κίνηση του υπόγειου νερού ακολουθεί τον επιμήκη άξονα της λεκάνης Μυγδονίας και ότι τα κυριότερα ρήγματα είναι περίπου παράλληλα προς τον άξονα αυτό, συμπεραίνουμε ότι δεν δημιουργούνται υπόγεια εμπόδια εγκάρσια προς την κίνηση του υπόγειου νερού, που να οφείλονται στις κατακόρυφες μετατοπίσεις των ρηγμάτων. Πιστεύεται ότι υπό "κανονικές συνθήκες ροής", τα υπόγεια ύδατα ρέουν από την λεκάνη Κορώνειας σε αυτή της Βόλβης και στη συνέχεια μέρος τους εκφορτίζεται στον Στρυμονικό κόλπο, στο βόρειο Αιγαίο. Τα ρήγματα στην περιοχή θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα από τα αίτια του προβλήματος της λίμνης Κορώνειας, γιατί θα υπήρχε διαφυγή του νερού της λίμνης μέσω αυτών. Όμως, εκτός του ότι η λίμνη Λαγκαδά δεν φαίνεται να σχετίζεται προς τα τεκτονικά στοιχεία της περιοχής (Ψιλοβίκος 1977), τα ρήγματα αυτά δεν είναι πρόσφατα, οπότε δεν είναι δυνατό να ληφθούν υπόψη ως παράγοντας της φθίνουσας πορείας της λίμνης Οικοσυστήματα Τα φυσικά οικοσυστήματα που συναντώνται στην περιοχή της λεκάνης της Μυγδονίας διαχωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: Στα Υδάτινα Χερσαία και Υγροτοπικά οικοσυστήματα Κάθε ένα από αυτά περιλαμβάνει πλήθος βιοτόπων στους οποίους φιλοξενείται μια πλούσια πανίδα. Συγκεκριμένα, το υδάτινο οικοσύστημα εντοπίζεται στο άμεσο περιβάλλον των λιμνών και αναφέρεται σε βάθη μεγαλύτερα των 6 μέτρων. Το υγροτοπικό εκτείνεται σε μια χερσαία περιμετρική ζώνη γύρω από τις λίμνες, πλάτους 500 μέτρων. Η ζώνη αυτή μαζί με τα ρηχά νερά των λιμνών αποτελούν το υγροτοπικό οικοσύστημα. Ιδιαίτερης αξίας είναι τα ρηχά, αβαθή νερά των λιμνών με την υψηλή πρωτογενή βιολογική παραγωγή, που φιλοξενούν ένα εντυπωσιακό αριθμό υδρόβιων φυτών, οι καλαμώνες και τα υγρόφιλα δάση, όπως το παραποτάμιο δάσος της Ρεντίνας και το παραλίμνιο δάσος της Απολλωνίας. 38

53 Περιβαλλοντικά προβλήματα Όπως συμβαίνει στους περισσότερους υγροτόπους έτσι και στη λίμνη Κορώνεια όπως και σε ορισμένες περιοχές της λίμνης Βόλβης και μάλιστα σε πολύ έντονο βαθμό, η ζώνη αυτή έχει καταπατηθεί από αγροτικές κυρίως καλλιέργειες. Η Βόλβη είναι βαθιά και μεσοευτροφική προς ελαφρώς ευτροφική και δεν παγώνει. Συνεπώς θεωρείται θερμή μονομικτική. Τους θερινούς μήνες η Βόλβη παρουσιάζει θερμική στρωμάτωση, ενώ προσχώνεται από τα φερτά υλικά των χειμάρρων με αποτέλεσμα τη μείωση του βάθους και της έκτασής της. Ανάμεσα στα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν είναι η πτώση της στάθμης του νερού. Το πρόβλημα εντοπίζεται σοβαρότερο στη λίμνη Κορώνεια όπου η στάθμη έχει παρουσιάσει πτώση 5 με 6 μέτρα τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Πολλές μάλιστα από τις εκτάσεις που έχουν αποκαλυφθεί έχουν αποδοθεί στη γεωργία. Συγκριτικά η λίμνη Κορώνεια έχει δεχτεί εντονότερες ανθρωπογενείς πιέσεις κυρίως λόγω της συγκέντρωσης περισσότερου ανθρωπίνου πληθυσμού και περισσότερων γεωργικών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων, με αποτέλεσμα εντονότατα προβλήματα ρύπανσης, υδατικού αποθέματος και υποβάθμισης των οικοσυστημάτων. Η απουσία ελέγχων στην απόρριψη βιομηχανικών λυμάτων, η μη ύπαρξη αποχετευτικού δικτύου καθώς και ολοκληρωμένης Ε.Ε.Λ. στην πόλη του Λαγκαδά οδήγησαν σταδιακά στην ποιοτική υποβάθμιση των νερών της λίμνης. Επίσης το ελλειμματικό υδατικό ισοζύγιο της λίμνης Κορώνειας οφείλεται στην υπεράντληση των υδατικών αποθεμάτων για αρδευτικές χρήσεις μέσω των εκατοντάδων παράνομων γεωτρήσεων. Αυτό σε συνδυασμό με την χρήση κανονιών ως τρόπου άρδευσης, της χρήσης υδροβόρων καλλιεργειών καθώς και της μη συρρίκνωσης του γεωργικού τομέα οδήγησαν σε ανεπανόρθωτες βλάβες του οικοσυστήματος Οικολογική σημασία του υγροτόπου Το υγροτοπικό σύμπλεγμα των λιμνών Κορώνειας Βόλβης Ρήχου ποταμού αποτελεί ευαίσθητο οικοσύστημα εξαιρετικά μεγάλης σημασίας, ως προς το ρόλο που διαδραματίζει για τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας και τη διαφύλαξη της βιοποικιλότητας. Οι λίμνες Κορώνειας και Βόλβη αποτελούν από το 1975 σύμφωνα με τη διεθνή σύμβαση Ramsar Υγροβιότοπο Διεθνούς Σημασίας. Επίσης, οι λίμνες σύμφωνα με την κοινοτική Οδηγία 69/409/ΕΟΚ αποτελούν Ειδικά Προστατευόμενη Περιοχή (SPA), σύμφωνα με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ αποτελούν Περιοχή Κοινοτικού Ενδιαφέροντος (SCI) και σύμφωνα με τη διεθνή σύμβαση της Βαρκελώνης 39

54 αποτελούν Ειδικά Προστατευόμενη Μεσογειακή Περιοχή. Τέλος θα πρέπει να σημειωθεί ότι αποτελούν μέρος του δικτύου Natura 2000 και θεωρούνται ως περιοχές «Ιδιαίτερου κάλους». Λόγω των παραπάνω συνθηκών η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να συντηρεί και να διατηρεί τα οικοσυστήματα. Έτσι η υποβάθμιση της λίμνης Κορώνειας και συνεπώς του οικοσυστήματος της περιοχής, η Ελλάδα είναι αντιμέτωπη με υψηλά πρόστιμα Υπολεκάνη Κορώνειας Η υπολεκάνη του Λαγκάδα εκτείνεται μεταξύ του ορεινού όγκου της Καμήλας και των ραχών Στίβου-Σχολαρίου, αποτελεί το δυτικό τμήμα της λεκάνης Μυγδονίας και έχει σχήμα περίπου τραπεζίου, του οποίου η μεγάλη βάση έχει μήκος 38 km (Μελισσοχώρι-Στίβος), η μικρή βάση έχει μήκος 26 km (Άσσηρος-Προφήτης) και το μέσο ύψος του είναι γύρω στα 12 km (Άγιος Βασίλειος-Ανάληψη). Η λίμνη Κορώνεια είναι ο φυσικός αποδέκτης μιας σειράς χειμάρρων και ρεμάτων με υδρογραφικό συγκρότημα συνολικής επιφάνειας 788,40 km 2. Η λεκάνη απορροής της λίμνης Κορώνειας υποδιαιρείται σε 20 υπολεκάνες των αντίστοιχων ρεμάτων (Σχήμα 3.12). Σχήμα 3.12: Λεκάνη Μυγδονίας, υδρομετρικοί σταθμοί, λεκάνη λίμνης Κορώνειας και υπολεκάνες 40

55 Στον πίνακα που ακολουθεί δίνεται η κατανομή της έκτασης του κάθε χειμάρρου ρέματος ανά τύπο χρήσης. Πίνακας 3.1: Κατανομή της έκτασης των χειμάρρων ρεμάτων ανά τύπο χρήσης (2 ο Master Plan) Η μη ορθολογική άσκηση των δραστηριοτήτων στην υπολεκάνη της Κορώνειας τις τελευταίες δεκαετίες σε συνδυασμό με τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν τα τελευταία έτη (μείωση βροχοπτώσεων, αυξημένες θερμοκρασίες) είχαν ως αποτέλεσμα τη σημαντική υποβάθμιση της λίμνης Κορώνειας όπως αναφερθήκαμε και σε προηγούμενη παράγραφο. 41

56 Οι επιπτώσεις αντανακλώνται στα ποιοτικά χαρακτηριστικά της λίμνης και στα ποσοτικά χαρακτηριστικά τόσο της λίμνης όσο και της υπολεκάνης Κορώνειας. Η μεταβολή της έκτασης της υδάτινης επιφάνειας της λίμνης από το 1945 έως σήμερα δίνεται στον Πίνακα 3.2 και στην Σχήμα Ο υπολογισμός της μεταβολής της έκτασης έγινε με τη χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών και τηλεπισκόπισης βάσει των αεροφωτογραφιών του 1945 και δορυφορικών εικόνων σε διάφορες χρονικές περιόδους. Πίνακας 3.2: Έκταση Υδατικής επιφάνειας λίμνης Κορώνειας σε βάθος 60 ετών (2 ο Master Plan) 42

57 Σχήμα 3.13: Μεταβολή Υδατικής επιφάνειας λίμνης Κορώνειας σε βάθος 60 ετών (2 ο Master Plan) 43

58 Σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα και των εικόνων παρατηρείται ότι κατά το διάστημα η μείωση της υδάτινης επιφάνειας γίνεται σταδιακά και η απώλεια είναι περίπου 500 ha. Από το 1990 η μείωση της υδάτινης επιφάνειας είναι ταχεία φθάνοντας στη δραματική κατάσταση του καλοκαιριού του 2008 όπου σχεδόν μηδενίζεται, ενώ αρχίζει μικρή πλήρωση κατά τη διάρκεια του χειμώνα του τρέχοντος έτους. Η λίμνη είχε κατά τη δεκαετία του 1970 μέγιστο βάθος 8,5 m (Ψιλοβίκος 1977), το 1995 είχε 1 m, το 2003 είχε 0,9 m, το 2004 ήταν <0,9 m. Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η λίμνη Κορώνεια από το 1945 έως σήμερα έχει χάσει περίπου το μισό της έκτασής της και το 1/3 του υδάτινου όγκου. Για την εκτίμηση της συνολικής ετήσιας ποσότητας που ρέει επιφανειακά στο πεδινό τμήμα της υπολεκάνης Κορώνειας πραγματοποιήθηκαν από το ΙΓΜΕ περιοδικές μετρήσεις παροχής των ρεμάτων στο χρονικό διάστημα Κατά τους θερινούς μήνες η επιφανειακή απορροή στα χαμηλά υψομετρικά τμήματα των λεκανών είναι μικρή έως μηδενική. Στον Πίνακα 3.3 δίνονται οι ετήσιες παροχές υδρορεμάτων Κορώνειας και Σχολαρίου. Πίνακας 3.3: Ετήσια παροχή υδρορεμάτων Κορώνειας και Σχολαρίου (x10 6 m 3 ) (2 ο Master Plan) 44

59 Από τα στοιχεία του πίνακα παρατηρείται ότι η παροχή των ρεμάτων που καταλήγουν στη λίμνη Κορώνεια φαίνεται να μειώνεται με την πάροδο των ετών, με εξαίρεση το έτος 1999 όπου παρατηρείται αύξηση της παροχής που μπορεί να αποδοθεί σε αιτίες όπως η αυξημένη βροχόπτωση. Εντός της υπο-λεκάνης Κορώνειας αναπτύσσεται υδροφορία που μπορεί να διαχωριστεί σε φρεάτια και υπό πίεση σε κλίμακα περιοχής. Ο διαχωρισμός μεταξύ των δύο αυτών οριζόντων γίνεται μέσω ορίζοντα αργιλικού κατά βάση υλικού ποικίλου πάχους και υδραυλικών χαρακτηριστικών. Αποτέλεσμα της ύπαρξης των οριζόντων αυτών είναι ο μεγάλος βαθμός ετερογένειας και ανισοτροπίας που εμφανίζουν οι υδροφόροι ορίζοντες. (2 ο Master Plan) Ο φρεάτιος υδροφορέας είναι ανοικτός και σχηματίζεται από μια διαδοχή λιμνιαίων αποθεμάτων, που αποτελούνται από άμμο και χαλίκι με μικρότερα στρώματα αργίλου. Ο υδροφορέας έχει πάχος μ. περίπου. Ο εμπλουτισμός πραγματοποιείται με απ ευθείας κατείσδυση στις επιφανειακές αποκαλύψεις του υδροφόρου και συμπληρώνεται με διαρροές από υδατορέματα / κοίτες ποταμών σε εποχές ψηλών βροχοπτώσεων. Η λίμνη Κορώνεια και ο ρηχός υδροφορέας έχουν άμεση υδραυλική συνέχεια. (2 ο Master Plan) Ο βαθύς υπό πίεση υδροφορέας είναι περιορισμένος με μέσο πάχος 150 μ. διαχωρίζεται από τον ρηχό υδροφορέα με ένα αργιλικό ημιδιαπερατό στρώμα. Ο εμπλουτισμός πραγματοποιείται με απ ευθείας κατείσδυση στις επιφανειακές αποκαλύψεις και έμμεσα από πλευρική τροφοδοσία από τους σχηματισμούς του υποβάθρου. Η τροφοδοσία του φρεάτιου υδροφορέα πραγματοποιείται με απευθείας κατείσδυση των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων στην έκταση της επιφανειακής του εξάπλωσης. Στην τροφοδοσία του συμμετέχουν οι διηθήσεις κατά μήκος των κοιτών των ρεμάτων η οποία επιτελείται κυρίως στις ζώνες ανάπτυξης των αδρομερών κλαστικών ιζημάτων (αναβαθμοί και ριπίδια-κώνοι κορημάτων), η γεωγραφική εξάπλωση των οποίων περιγράφηκε παραπάνω. Το σύνολο της μέσης ετήσιας τροφοδοσίας μέσω κατακρημνισμάτων και βροχόπτωσης ανέρχεται σε 30Μm 3 /έτος, σύμφωνα με εκτιμήσεις του προηγούμενου Master Plan. (2 ο Master Plan) Όσον αφορά στην τροφοδοσία του υπό πίεση υδροφορέα, αυτή επιτελείται μέσω διηθήσεων από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα, στις ζώνες επιφανειακής εξάπλωσής του, και επίσης από υπόγειες πλευρικές μεταγγίσεις προερχόμενες από το κρυσταλλοσχιστώδες υπόβαθρο που περιβάλλει την περιοχή. Η εκτίμηση του Master Plan αναφέρει 3Μm 3 /έτος μέση τροφοδοσία από κατακρημνίσματα ενώ σύμφωνα με το ΙΓΜΕ Μm3/έτος είναι η συνεισφορά του κρυσταλλοσχιστώδους υποβάθρου υπό τη μορφή υπόγειων πλευρικών μεταγγίσεων 45

60 προς την υπό πίεση υδροφορία και υπό μορφή βασικής ροής που εκφορτίζεται στα κράσπεδα της λεκάνης εντός των ρεμάτων. Τμήμα της βασικής αυτής ροής στη συνέχεια εκφορτίζεται στη λίμνη, ενώ ένα άλλο τμήμα της εκτιμάται ότι διηθείται εκ νέου στη φρεάτια αυτή τη φορά υδροφορία. (2 ο Master Plan) Σύμφωνα με τα ανωτέρω και μελετώντας τα ποσοτικά στοιχεία που υπάρχουν για το υδατικό ισοζύγιο της λεκάνης απορροής της λίμνης Κορώνειας από διάφορες πηγές την τελευταία δεκαετία, συνοψίζονται τα ακόλουθα: Η έκθεση του ΙΓΜΕ καταλήγει ότι κατά το χρονικό διάστημα στην πεδινή περιοχή της Κορώνειας έχουν εισρεύσει ποσότητες νερού της τάξης των 30x10 6 m 3 /έτος από τις οποίες 6x10 6 m 3 /έτος έφθασαν μέχρι τη λίμνη και 24x10 6 m 3 /έτος εμπλούτισαν τους υπόγειους υδροφορείς. Για το έτος 2001 το υδρολογικό ισοζύγιο της λίμνης Κορώνειας υπολογίζεται να είναι αρνητικό και ανέρχεται σε 23 x 10 6 m 3. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Σχεδίου προγράμματος διαχείρισης των υδατικών πόρων της χώρας (ΥΠΑΝ, ΕΜΠ, ΙΓΜΕ, και ΚΕΠΕ, 2003) και του Προγράμματος Ανάπτυξη συστημάτων και εργαλείων διαχείρισης υδατικών πόρων σε 14 Υδατικά διαμερίσματα της χώρας (ΥΠΑΝ 2008) στη λεκάνη της λίμνης Κορώνειας προκύπτει μέσο ετήσιο έλλειμμα 20,3x 10 6 m 3. Επίσης, αναφέρεται ότι οι στάθμες νερού των διαφόρων εντός της λεκάνης γεωτρήσεων παρουσιάζουν πτωτική τάση. Σύμφωνα με τα στοιχεία του πρώτου Master Plan, το έλλειμμα ισοζυγίου της λίμνης (όχι του υδροφορέα) ανέρχεται σε περίπου 3x 10 6 m3, ενώ το το υδατικό ισοζύγιο της υδρολογικής υπολεκάνης της Κορώνειας ανέρχεται σε 30x10 6 m3. Βάσει των προαναφερθέντων διαπιστώνεται η ανάγκη υλοποίησης υδρογεωλογικής μελέτης για τη λεκάνη της Μυγδονίας με έμφαση στην υπολεκάνη της Κορώνειας Υπολεκάνη της Βόλβης Η λεκάνη απορροής της λίμνης Βόλβης ανέρχεται σε 1127,71 km 2 και υποδιαιρείται σε 11 υπολεκάνες των αντίστοιχων ρεμάτων. Οι εκτάσεις των χειμάρρων ρεμάτων της λεκάνης απορροής της λίμνης Βόλβης ανά κατηγορία χρήσης και συνολικά δίνονται στον Πίνακα

61 Πίνακας 3.4: Εμβαδά υπολεκανών χειμάρρων λίμνης Βόλβης (2 ο Master Plan) Λαγκαδίκια Σχολάρι Λαγκαδίκια Σχολάρι Δερβένι ΛΙΜΝΗ ΒΟΛΒΗ Μεγάλο Ρέμα Ζεστά Νερά Ζεστά Νερά Μεγάλο Ρέμα Κρύας Βρύσης Χολομώντας Κερασιάς Απολλωνίας Κρύα Βρύση Κερασιάς Σχήμα 3.14: Χειμαρρικό δίκτυο στην υπολεκάνη Βόλβης Η λίμνη της Βόλβης βρίσκεται ΒΑ της Θεσσαλονίκης και σε απόσταση 39 Km. Είναι διατεταγμένη σε σειρά με τη λίμνη της Κορώνειας, με διαμήκη άξονα Δ-Α 47

62 διεύθυνση και η μεταξύ τους απόσταση είναι 11,5 Km. Το μέσο μήκος της είναι 19,5 Km και το πλάτος της 3,4 Km. Η επιφάνεια της λίμνης για μέση στάθμη +37 μέτρα έχει 68,6 Km 2, στοιχείο που την καθιστά μία από τις μεγαλύτερες σε έκταση ελληνικές λίμνες. Στην Σχήμα 3.15 φαίνεται η μορφολογία του πυθμένα της λίμνης. Το βαθύτερο σημείο της (23,50 m) βρίσκεται στο κέντρο του ανατολικού τμήματός της. Σχήμα 3.15: Ισοβαθείς καμπύλες της λίμνης Βόλβης (Ψιλοβίκος 1977) Είναι ο βασικός αποδέκτης των αποστραγγιζόμενων νερών του μεγαλύτερου τμήματος της λεκάνης Μυγδονίας. Σ αυτή καταλήγουν τα νερά των βορειοανατολικών κλιτυών του Χορτιάτη, των βόρειων του Χολομώντα και Στρατονικού, των νοτίων του Βερτίσκου και των δυτικών Κερδυλλίων, καθώς και του όρους Βόλβης. Φερτά υλικά διάφορης πετρολογικής σύστασης μεταφέρονται από τους χείμαρρους στη λίμνη. Οι φερτές ύλες εναποτίθενται στις εκβολές των χειμάρρων, όπου προοδευτικά σχηματίζουν δελταϊκούς σχηματισμούς. Αξιόλογο μορφολογικό φαινόμενο αποτελούν οι δελταϊκές αποθέσεις των χειμάρρων Μεγάλο και Μικρό Ρέμα, στο νότιο τμήμα της λίμνης, οι οποίες σαν γλώσσες εισχωρούν μέσα στη λίμνη. Μάλιστα, βόρεια της Ν. Απολλωνίας η λίμνη παρουσιάζει το στενότερο σημείο της, που ανέρχεται σε 2 Km και φαίνεται ότι με την συνεχή πρόοδο των αποθέσεων, η λίμνη στο μέλλον θα χωριστεί σε δύο ξεχωριστές λίμνες, την ανατολική και τη δυτική Βόλβη (Βαφειάδης 1988). Η υδάτινη επιφάνεια της λίμνης Βόλβης κατά την περίοδο 1945 έως σήμερα παρουσίασε μικρή μεταβολή συγκριτικά με τη λίμνη Κορώνεια. Στον Πίνακα 3-5 δίνονται οι μεταβολές της υδάτινης επιφάνειας της λίμνης Βόλβης. Ο υπολογισμός της μεταβολής της έκτασης έγινε με τη χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών και τηλεπισκόπησης βάσει των αεροφωτογραφιών του 1945 και δορυφορικών εικόνων για τις χρονικές περιόδους 1994 και

63 Πίνακας 3.5: Μεταβολές υδάτινης επιφάνειας λίμνης Βόλβης (2 ο Master Plan) Ένα από τα εν δυνάμει προβλήματα που σχετίζονται με τα υδρομορφολογικά χαρακτηριστικά της λίμνης και τις μεταβολές αυτών αποτελεί η απόθεση πολλών φερτών υλών από τους χειμάρρους στη λίμνη. Σύμφωνα με τους Βαφειάδη (1988) και Μπαλλά (2007) εκτιμάται ότι στο μέλλον, αν δεν ληφθούν κατάλληλα μέτρα, υπάρχει η πιθανότητα διαχωρισμού της λίμνης σε δύο τμήματα λόγω των μεγάλων αποθέσεων στο νότιο τμήμα κυρίως από τα ρέματα της Κερασιάς, το Μικρό Ρέμα και Μεγάλο Ρέμα. (2 ο Master Plan) Το ισοζύγιο της υδρολογικής λεκάνης της λίμνης Βόλβης έχει ως εξής: Απορροή της λεκάνης Βόλβης. Η απορροή της λίμνης υπολογίζεται με βάση τα εκτιμώμενα μετεωρολογικά στοιχεία (βροχόπτωσης και εξατμισοδιαπνοής) της τελευταίας 20ετίας καθώς και τα στοιχεία κατείσδυσης. Έτσι η απορροή για το σύνολο της υδρολογικής λεκάνης (1200 m 2 ) υπολογίζεται ίση με m 3. Βροχόπτωση προς τη λίμνη. Η βροχόπτωση προς τη λίμνη δίνεται από το γινόμενο της επιφάνειας της λίμνης επί το ύψος της βροχόπτωσης και ισούται με m 3. Εξάτμιση από τη λίμνη. Η εξάτμιση της λίμνης υπολογίζεται να είναι ίση με m 3. Υπόγεια εισροή από τη λίμνη Κορώνεια. Η υπόγεια εισροή από τη λίμνη Κορώνεια είναι ίση με μηδέν. Εισροή από τη θάλασσα. Η εισροή από τη θάλασσα υπολογίζεται να είναι ίση με m 3. Αντλούμενη παροχή από τις γεωτρήσεις. Η αντλούμενη παροχή από τις γεωτρήσεις υπολογίζεται να φτάνει τα m 3. Μερική παροχέτευση των χειμάρρων Λαγκαδικίων Σχολαρίου. Η μερική παροχέτευση των παραπάνω χειμάρρων υπολογίζεται ίση με m 3. 49

64 Κεφάλαιο 4 Κοινωνικά και οικονομικά στοιχεία της περιοχής μελέτης 4.1. Πληθυσμιακά και δημογραφικά στοιχεία Η λεκάνη της Μυγδονίας περιλαμβάνει συνολικά 18 δήμους από τους νομούς Θεσσαλονίκης και Χαλκιδικής. Με βάση τις στατιστικές μελέτες που έχουν διενεργηθεί από το Ελληνικό κράτος και που είναι διαθέσιμα μέχρι και το 2001, σε βάθος ετών παρατηρούμαι τα εξής: Την περίοδο παρατηρείται μείωση του πληθυσμού της τάξης του 10,8%. Κατά τη δεκαετία ο πληθυσμός φαίνεται να παραμένει ουσιαστικά στάσιμος, δεδομένου ότι η αύξηση που σημειώθηκε ήταν πολύ μικρή (2,2%). Την δεκαετία ( ) στην περιοχή μελέτης η μεταβολή είναι θετική δεδομένου ότι υπάρχει ένας αυξανόμενος αριθμός κατοίκων. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ για τη δεκαετία παρατηρείται αυξητική τάση (Πίνακας 4.1). Η αύξηση αυτή αποδίδεται κυρίως στην κοντινή απόσταση της πόλης του Λαγκαδά από τη Θεσσαλονίκη, αλλά και την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής και κυρίως του Δήμου Ρεντίνας. 50

65 Πίνακας 4.1: Κατανομή πληθυσμού των δήμων για τα έτη 1991, 2001 Ακολουθεί ο Πίνακας 4.2 στον οποίο παρατίθεται μια πιο εκτεταμένη ανάλυση του πληθυσμού με βάση τα Δημοτικά Διαμερίσματα και τις ηλικιακές ομάδες. 51

66 52

67 Πίνακας 4.2: Κατανομή πληθυσμού ανά Δ.Δ. και ηλικιακή ομάδα 53

68 Από τα παραπάνω δεδομένα παρατηρείται μία σχετική ισορροπία ανάμεσα στις διάφορες ηλικιακές κλάσεις και το σύνολο του πληθυσμού. Κατά μέσο όρο το μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού ανήκει στην οικονομικά ενεργή ηλικιακή κλάση ετών. Αυτό είναι ενδεικτικό των αυξημένων οικονομικών δυνατοτήτων που έχει η υπό μελέτη περιοχή. Στην Σχήμα 4.1 απεικονίζονται οι βασικοί δήμοι της περιοχής μελέτης. Σχήμα 4.1: Κυριότεροι δήμοι στη λεκάνη της Μυγδονίας Οι οικισμοί της περιοχής μελέτης δεν παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές μεταξύ τους όσον αφορά τη δομή και την κατασκευή των οικισμάτων. Εξαίρεση αποτελούν οι οικισμοί της Νέας Απολλωνίας και του Λαγκαδά όπου παρατηρείται ιδιαίτερη αύξηση τουριστικών εγκαταστάσεων (όπως καταλύματα για τη διαμονή τουριστών και χώροι εστίασης) λόγω της αυξημένης κίνησης τουριστών στην περιοχή, γεγονός που οφείλεται στην ύπαρξη ιαματικών λουτρών. 54

69 Όσον αφορά στις κατοικίες, από τα δεδομένα του 2001, παρατηρούμε πως το μεγαλύτερο ποσοστό καταλαμβάνουν οι κύριες κατοικίες και ακολουθούν οι «εξοχικές ή δευτερεύουσες κατοικίες» και οι «κατοικίες προς ενοικίαση ή άλλη χρήση». Σχήμα 4.2: Κατανομή τύπου κατοικία ανά χρήση (Πηγή: ΕΣΥΕ, 2001) 4.2. Χρήσεις γης Η κύρια χρήση/καλύψη γης στην περιοχή μελέτης είναι η γεωργική σε ποσοστό 49,35%. Οι οικισμοί καταλαμβάνουν ένα ποσοστό 1,29% των εκτάσεων, οι υδάτινες εκτάσεις 4,26%, τα δάση και οι δασικές εκτάσεις 43,09% και οι άλλες εκτάσεις 2,01% (Πίνακας 4.3) (Πηγή: 2 ο Master Plan). Πίνακας 4.3: Κατανομή εκτάσεων γης της περιοχής μελέτης 55

70 Για τους δήμους της περιοχής μελέτης έχουν εκπονηθεί μελέτες για το σχεδιασμό των χρήσεων γης. Συγκεκριμένα, υπό εκπόνηση βρίσκονται τα Γ.Π.Σ. Ρεντίνας και Λαγκαδά και τα Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. Μαδύτου, Λαχανά, Βερτίσκου, Κορώνειας και Απολλωνίας του νομού Θεσσαλονίκης και Ζερβοχωρίων του νομού Χαλκιδικής, ενώ έχει εγκριθεί το Γ.Π.Σ. Ζαγκλιβερίου. Οι προτάσεις των εν λόγω Γ.Π.Σ. και Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. αξιολογήθηκαν στα πλαίσια της ειδικής χωροταξικής μελέτης «Προβλέψεις για τη χωρική κατανομή της πληθυσμιακής βιώσιμης ανάπτυξης των δήμων και των δημοτικών διαμερισμάτων της λεκάνης Μυγδονίας Ν. Θεσσαλονίκης» (ΠΚΜ, ΓΑΙΑ Α.Ε., 2006) και της αντίστοιχης περιβαλλοντικής μελέτης «Περιβαλλοντική εκτίμηση και αξιολόγηση της οικιστικής ανάπτυξης στους δήμους λεκάνης Μυγδονίας Ν. Θεσσαλονίκης» και προτάθηκαν οι επεκτάσεις των οικισμών και η πληθυσμιακή αύξηση (πληθυσμός στόχου) όπως παραθέτονται στον πίνακα που ακολουθεί (Πίνακας 4.4) (Πηγή: 2 ο Master Plan). 56

71 Πίνακας 4.4: Επεκτάσεις και προγραμματικά πληθυσμιακά μεγέθη από τα υπό εκπόνηση Γ.Π.Σ. και Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. της περιοχής μελέτης 57

72 4.3. Οικονομικά στοιχεία Σύμφωνα με δεδομένα που αφορούν την οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων στο σύνολο της περιοχής μελέτης παρατηρείται ενασχόληση και με τους τρεις τομείς οικονομικής δραστηριότητας, με αυξημένη την ενασχόληση με δραστηριότητες του τριτογενούς τομέα αλλά με σαφή διαφοροποίηση μεταξύ των δήμων και (Πίνακας 4.5). Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμαι ότι στους δήμους Απολλωνίας, Αρέθουσας, Εγνατίας, Σοχού, Ανθεμούντα, Ζερβοχωρίων και στα Δ.Δ. Σανών του Δ. Πολυγύρου και Βόλβης του δήμου Ρεντίνας το μεγαλύτερο ποσοστό απασχολείται στον πρωτογενή τομέα. Στο δήμο Ασσήρου και στα Δ.Δ. Ηρακλείου, Καβαλλαρίου, Κολχικού και Λαγυνών του δήμου Λαγκαδά το μεγαλύτερο ποσοστό απασχολείται στον δευτερογενή τομέα, περιοχές όπου βρίκεται και το μεγαλύτερο ποσοστό των βιομηχανιών/βιοτεχνιών της περιοχής. Τέλος στους δήμους Αγίου Γεωργίου, Βερτίσκου, Καλλινδοίων, Κορώνειας, Λαγκαδά, Λαχανά, Μυγδονίας, Ρεντίνας (εκτός Βόλβης) και Αρναίας παρατηρείται ότι ο μεγαλύτερος αριθμός των κατοίκων ασχολείται με δραστηριότητες του τριτογενούς τομέα. Το γεγονός αυτό, μεταξύ άλλων, αντανακλά την αυξημένη τουριστική δραστηριότητα στους δήμους Αγ. Γεωργίου και Ρεντίνας (εκτός του Βόλβης). 58

73 59

74 Πίνακας 4.5: Κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού ανά τομέα δραστηριότητας της περιοχής (Πηγή: 2 ο Master Plan) Στις παρακάτω υποενότητες γίνεται αναφορά στις κύριες οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων της περιοχής μελέτης, την αλιεία, βιομηχανία, κτηνοτροφία και τη γεωργία Αλιεία - Λίμνη Κορώνεια Η Κορώνεια, είχε αλιευτική δραστηριότητα μέχρι τον Αύγουστο του 1995 όπου και συνέβη η οικολογική καταστροφή της, ο ολοκληρωτικός αφανισμός της ιχθυοπανίδας. Η οικολογική κατάσταση της λίμνης, με την ελάχιστη έως ανύπαρκτη ποσότητα ύδατος, τις κακές τιμές αβιοτικών παραμέτρων, την εμφάνιση τοξικών κυανοβακτηρίων κλπ δεν επιτρέπει,την άσκηση οποιασδήποτε μορφής αλιευτικής ή ιχθυολογικής διαχείρισης. Αυτή είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί με την ολοκλήρωση των έργων αποκατάστασης του οικοσυστήματος, που εντάσσονται στο Σχέδιο Οικολογικής Αποκατάστασης της λίμνης Κορώνειας (Master plan) και με την εκπόνηση των ειδικών διαχειριστικών προγραμμάτων για την αποκατάσταση της ιχθυοπανίδας της λίμνης. 60

75 - Λίμνη Βόλβη Σε αντίθεση με τη λίμνη Κορώνεια, η αλιεία στη λίμνη Βόλβη συνεχίζει να υφίσταται. Ενώ υπήρχε μια περίοδος με έντονα πτωτική παραγωγή ( ) φαίνεται ότι πλέον αρχίζει να σταθεροποιείται ή ακόμη και να εμφανίζει σημεία ανάκαμψης ( ). Θα πρέπει να επισημανθεί ότι τα δεδομένα της παραγωγής δεν θα πρέπει να αποτελούν εκτιμήσεις για την αφθονία των ιχθυοπληθυσμών της λίμνης καθώς τα δεδομένα αναφέρονται στο σύνολο της παραγωγής. Σχήμα 4.3: Συνολική αλιευτική παραγωγή λίμνης Βόλβης (Πηγή: 2 ο Master Plan) Αναλυτικότερα, μέχρι το 1977 η αλιευτική παραγωγή κυμαινόταν από 300 τόνους έως και 620 τόνους (1962). Το μεταξύ 100 και 200 τόνων, ενώ από το 1989 διατηρείται κάτω από τους 100 τόνους. Τα αλιευόμενα είδη της λίμνης Βόλβης δίνονται στον Πίνακα 4.6 που ακολουθεί. 61

76 Πίνακας 4.6: Αλιευόμενα ήδη λίμνης Βόλβης (Πηγή: 2 ο Master Plan) Σημειώνεται ότι από τα μέσα της δεκαετίας 1970 έχουν εξαφανιστεί τα είδη Leuciscus cephalus και Silurus glanis. Η αλιεία στη λίμνη Βόλβη διενεργείται σήμερα με 42 επαγγελματικά σκάφη. Από τα στοιχεία του Τμήματος Αλιείας Επαρχείου Λαγκαδά προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των αλιέων προέρχεται από τους παραλίμνιους οικισμούς της λίμνης, ενώ πρέπει να επισημανθεί η προέλευση δέκα αλιέων από τον Άγιο Βασίλειο (Πίνακας 4.7). Είναι οι αλιείς της Κορώνειας, οι οποίοι μετά τη καταστροφή της λίμνης ασκούν την αλιεία στη Βόλβη και έχουν ως χώρο ελλιμενισμού των σκαφών τους κυρίως τα Λουτρά Απολλωνίας Πίνακας 4.7: Προέλευση επαγγελματιών αλιέων (Πηγή: 2 ο Master Plan) 62

77 Συνοψίζοντας, μπορεί να αναφερθεί ότι η μείωση της αλιευτικής παραγωγής της Βόλβης οφείλεται στην άσκηση ανθρώπινων δραστηριοτήτων που συνετέλεσαν στην υποβάθμιση της ποιότητας (λιπάσματα, φυτοφάρμακα, απόβλητα) και ποσότητας (αρδεύσεις) του νερού της λίμνης με αποτέλεσμα την υποβάθμιση ή και καταστροφή των τόπων αναπαραγωγής Βιομηχανία Ο συγκεκριμένος τομέας παραγωγής έχει αναπτυχθεί στην περιοχή περιμετρικά της λίμνης Κορώνειας. Εκεί υπήρχαν αρκετές βιομηχανίες, στον τρόπο λειτουργίας των οποίων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η περιβαλλοντική υποβάθμιση της λίμνης. Συγκεκριμένα κάποιες από τις βιομηχανίες αυτές λειτουργούσαν χωρίς τη νόμιμη άδεια ενώ κάποιες άλλες λειτουργούν χωρίς να τηρούν τους περιβαλλοντικούς όρους και τις σχετικές κείμενες διατάξεις για τα όρια των τιμών των αποβλήτων τους. Ορισμένες από τις ρυπογόνες βιομηχανίες σήμερα δεν λειτουργούν. Στο πλαίσιο της υλοποίησης του συγχρηματοδοτούμενου από το Ταμείο Συνοχής έργου «Αποκατάσταση λίμνης Κορώνειας» και της προγραμματικής σύμβασης προβλέπεται η δράση «Επανεξέταση των Περιβαλλοντικών Όρων των ρυπογόνων βιομηχανιών περιοχής Λαγκαδά» με φορέα εκτέλεσης τη Δ/νση Προστασίας Περιβάλλοντος Ν.Α.Θ. σε συνεργασία με τον Φορέα διαχείρισης λιμνών Κορώνειας Βόλβης. Στον Πίνακα 4.8 που ακολουθεί δίνονται οι βιομηχανικές μονάδες που λειτουργούν στην υπολεκάνη της Κορώνειας, η κατανάλωση νερού καθώς και ο τρόπος επεξεργασίας των αποβλήτων. 63

78 64

79 Πίνακας 4.8: Βιομηχανικές μονάδες υπολεκάνης Κορώνειας (Πηγή: 2 ο Master Plan) Από τους ελέγχους που πραγματοποιήθηκαν, οι συχνότερες και σημαντικότερες παραβάσεις που καταγράφηκαν αφορούσαν στο ότι σην επεξεργασία αποβλήτων δεν λειτουργούσε η μονάδα επεξεργασίας αποβλήτων και τα ανεπεξέργαστα απόβλητα παραμένουν στο χώρο της βιομηχανίας και δεν διατίθενται σε ΧΥΤΑ ή άλλους αδειοδοτημένους φορείς διαχείρισης. Επίσης παρατηρήθηκε η ύπαρξη και λειτουργία γεωτρήσεων χωρίς την απαιτούμενη άδεια ή/και χωρίς να πραγματοποιούνται οι απαραίτητοι ποιοτικοί έλεγχοι. Τέλος παρατηρήθηκε η ύπαρξη υψηλών τιμών ποιοτικών παραμέτρων των αποβλήτων όπως αγωγιμότητα και ph, 65

80 BOD5, αιωρούμενα σωματίδια όπως και η μη πραγματοποίηση συχνών ελέγχων ποιοτικών παραμέτρων στα διάφορα εκπεμπόμενα και εκλυόμενα προϊόντα Κτηνοτροφία Η κτηνοτροφία στην περιοχή της Μυγδονίας είναι παραδοσιακά μια ενασχόληση των κατοίκων και άρρηκτα συνυφασμένη με το κομμάτι της γεωργικής παραγωγής (ζωωτροφές). Από στατιστικά στοιχεία της ΕΣΥΕ για το έτος 2000 φαίνονται τα ήδη της κτηνοτροφικής παραγωγής ανά οικισμό. 66

81 67

82 Πίνακας 4.9: Κτηνοτροφική παραγωγή ανά οικισμό (Πηγή: 2 ο Master Plan) 68

83 Στο Σχήμα 4.4 που ακολουθεί αποτυπώνεται η θέση των υφιστάμενων κτηνοτροφικών μονάδων στην περιοχή της Μυγδόνιας λεκάνης όπως αυτές έχουν καταγραφεί από τον Φορέα Διαχείρισης Λιμνών Κορώνειας Βόλβης. Συγκεκριμένα από την καταγραφή προέκυψε ότι στην περιοχή υπάρχουν συνολικά 748 κτηνοτροφικές μονάδες μεταξύ των οποίων 486 ποιμνιοστάσια, 33 χοιροστάσια και 155 βουστάσια. Σχήμα 4.4: Αποτύπωση υφιστάμενων μονάδων στη Μυγδόνια λεκάνη (Πηγή: Φορέας Διαχ. λιμνών) Εκτός από τα παραπάνω κτηνοτροφικά είδη, οι κάτοικοι της περιοχής ασχολούνται και με την εκτροφή άλλων ειδών όπως τα ιπποειδή και τα κουνέλια αλλά με μικρότερη ένταση σε σχέση με την εκτροφή βοοειδών, αιγοπροβάτων και χοιροειδών. Τέλος, στο Λαγκαδά καθώς και τους οικισμούς Βόλβη και Προφήτης, καταγράφεται μεμονωμένα η ύπαρξη μελισσοπαραγωγών, οι οποίοι διατηρούν ένα σεβαστό αριθμό κυψελών. 69

84 Γεωργία Η αγροτική ανάπτυξη στην περιοχή της Μυγδονίας αποτελεί τη βασική ενασχόληση του πληθυσμού όπως φαίνεται και στην Σχήμα 4.5. Ο πρωτογενής τομέας είναι ο κύριος τομέας απασχόλησης των κατοίκων σε έξι από τους 18 δήμους της περιοχής μελέτης. Σχήμα 4.5: Κατανομή οικονομικών δραστηριοτήτων στη λεκάνη της Μυγδονίας (Πηγή: ΕΣΥΕ 2001) Τα πλέον πρόσφατα δεδομένα που αφορούν τα είδη των καλλιεργειών καθώς και την παραγωγή αφορούν το έτος 2011 και προέρχονται από την Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης. Οι στήλη «Κηπευτικά» αφορά τα λάχανα, κουνουπίδια, πράσα, καρότα κλπ ενώ η στήλη «Οπωροφόρα» αφορά τις αχλαδιές, μηλιές, κερασιές, αμυγδαλιές κυδωνιές κλπ. Στους Πίνακες 4.10α και 4.10β παρουσιάζονται οι συνολικές καλλιεργήσιμες εκτάσεις ανά δημοτικό διαμέρισμα ενώ στους Πίνακες 4.11α και 4.11β η αντίστοιχη απόδοση των εκτάσεων. Σημειώνεται ότι για τα κηπευτικά και τα δενδρώδη είδη δεν υπάρχει καταγεγραμμένη αναλυτική απόδοση. 70

85 Πίνακας 4.10α: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων της περιοχής μελέτης έτους 2011 (Στρέμματα) (Πηγή: Δ/νση Γεωργικής Ανάπτυξης) 71

86 Πίνακας 4.10β: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων της περιοχής μελέτης έτους 2011 (Στρέμματα) (Πηγή: Δ/νση Γεωργικής Ανάπτυξης) 72

87 Πίνακας 4.11α: Απόδοση καλλιεργήσιμων εκτάσεων της περιοχής μελέτης έτους 2011 (Τόνοι) (Πηγή: Δ/νση Γεωργικής Ανάπτυξης) 73

88 Πίνακας 4.11β: Απόδοση καλλιεργήσιμων εκτάσεων της περιοχής μελέτης έτους 2011 (Τόνοι) (Πηγή: Δ/νση Γεωργικής Ανάπτυξης) 74

89 Σχήμα 4.6α: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων 2011 Σχήμα 4.6β: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων 2011 Από τους παραπάνω πίνακες αλλά και συνολικά από τις Εικόνες 4.6α και 4.6β διαπιστώσουμε ότι στην περιοχή μελέτης οι περισσότερες εκτάσεις χρησιμοποιούνται για ξηρικές καλλιέργειες, με μεγαλύτερο ποσοστό το σιτάρι (συνολικά 43%) και ακολουθούν οι υδροβόρες καλλιέργειες όπως ο ηλίανθος (17%) και η μηδική με (11%). 75

90 Στο Σχήμα 4.7 παρουσιάζεται η κατανομή των γεωργικών εκτάσεων ανά νομό της περιοχής. Σχήμα 4.7: Κατανομή καλλιεργήσιμων εκτάσεων ανά νομό Από την παραπάνω κατανομή παρατηρούμαι ότι στις πεδινές κυρίως εκτάσεις καλλιεργούνται κυρίως οι ξηρικές καλλιέργειες ενώ στις περιοχές με αυξημένο υψόμετρο καλλιεργούνται κυρίως δενδρώδη είδη όπως οι ελιές και τα οπορωφόρα. Οι κύριες υδροβόρες καλλιέργειες όπως ο ηλίανθος, η μηδική και ο αραβόσιτος προτιμούνται σε περιοχές πλησίον των λιμνών λόγο της μεγάλης ανάγκης τους σε νερό. Τέλος επισημάνεται ότι η καλλιέργεια του αραβόσιτου γίνεται κυρίως πλησίον της λίμνης Βόλβης και όπως θα δούμε και σε επόμενα κεφάλαια η υπερβολική χρήση λιπασμάτων που απαιτεί δημιουργούν έντονο ποιοτικό πρόβλημα στην περιοχή. 76

91 4.4. Το πρόβλημα της ποσοτικής και ποιοτικής υποβάθμισης Όπως έχει αναφερθεί και σε προηγούμενα κεφάλαια το σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων που δραστηριοποιούνται στην λεκάνη της Μυγδονίας έχει ως αποτέλεσμα την ποιοτική και ποσοτική υποβάθμιση της λίμνης Κορώνειας καθώς και την ποιοτική υποβάθμιση της λίμνης Βόλβης. Η οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, η οποία, κινούμενη πολύ μακριά από έννοιες όπως αειφορία ή βιώσιμη ανάπτυξη, πραγματοποιήθηκε μη λαμβάνοντας υπόψη τη δεδομένη φέρουσα ικανότητα του οικοσυστήματος είχε ως αποτέλεσμα να εξαντλούν τα υδατικά της αποθέματα και ταυτόχρονα να υποβαθμίζουν, λόγω ρύπανσης, το νερό των λιμνών. Συγκεκριμένα για τη λίμνη Κορώνεια λόγω της υπεράντλησης του επιφανειακού υδροφορέα η ποσότητα του νερού της έχει μειωθεί δραστικά. Ενώ πριν την δεκαετία του 70 είχε ένα εμβαδόν επιφάνειας ίσο με 45 km 2, μέσο βάθος 3 m και όγκο νερού μεγαλύτερο από 150 m 3, σήμερα η λίμνη καλύπτει έκταση μικρότερη από 10 km 2 και η μέση στάθμη του νερού μόλις που φτάνει τα 40 cm. Επίσης την μείωση αυτή στην έκταση της λίμνης εκμεταλλεύτηκαν ορισμένοι με αποτέλεσμα την καταπάτηση και αύξηση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Από τα μέσα της δεκαετίας του 80 και έπειτα παρατηρείται μια περαιτέρω απότομη πτώση στο επίπεδο της στάθμης της λίμνης Κορώνειας, λόγω της αλόγιστης χρήσης του υδατικού δυναμικού της. Σε ετήσια βάση παρατηρείται αρνητικό υδατικό ισοζύγιο, καθώς η κατανάλωση του νερού υπερβαίνει κατά πολύ τα ανανεώσιμα υδατικά αποθέματα της λεκάνης, γεγονός που σημαίνει ότι κάθε χρόνο εξαντλείται ένα μεγάλο μέρος του μόνιμου φυσικού της κεφαλαίου, το οποίο και αναπληρώνεται εξαιρετικά δύσκολα. Η άρδευση έχει αναμφισβήτητα τη μεγαλύτερη συμβολή στην ποσοτική υποβάθμιση της λίμνης. Η σταδιακή εισαγωγή στην καλλιεργούμενη πέριξ περιοχή του υδροβόρου συστήματος του κανονιού που αντικατέστησε τον μέχρι τότε παραδοσιακό τρόπο άρδευσης με τεχνητή βροχή μέσω ταχυσυνδέσμων μεταλλικών σωλήνων οι οποίοι είχαν λιγότερες απώλειες νερού, συνέβαλε στην μεγάλη μείωση της στάθμης την δεκαετία αυτή. Μία πολύ σημαντική παράμετρος του προβλήματος είναι ότι στην περιοχή δεν υπάρχουν ουσιαστικά αρδευτικά δίκτυα και η άρδευση γίνεται με ιδιωτικές γεωτρήσεις η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων δεν διαθέτουν τις απαραίτητες από τη νομοθεσία άδειες και συνεπώς δεν εφαρμόζεται κανένας ουσιαστικός έλεγχος στην ποσότητα του νερού που χρησιμοποιεί ο ιδιοκτήτης της κάθε γεώτρησης. 77

92 Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής είναι να μην υφίσταται και να είναι πολύ δύσκολη η μελλοντική εφαρμογή κοστολόγησης του καταναλισκόμενου νερού. Καθώς στο επίπεδο κάθε αγροτικής μονάδας το κόστος χρήσης του νερού είναι περίπου μηδενικό, ο κάθε αγρότης χρησιμοποιεί ανεξέλεγκτα όση ποσότητα νερού θέλει ώστε να μειώσει τα άλλα κόστη και τη δική του προσπάθεια (ουσιαστικά πληρώνει μέσω της ΔΕΗ μόνο το ηλεκτρικό ρεύμα που καταναλώνει για τα αντλητικό του σύστημα). Σε συλλογικό επίπεδο όμως το κόστος χρήσης νερού είναι πολύ σημαντικό όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Η αναντιστοιχία κοινωνικού και ιδιωτικού κόστους είναι η κύρια αιτία της υπερκατανάλωσης του νερού. Τέλος, είναι χαρακτηριστικό ότι το 2001 έγινε μία απόπειρα καταγραφής των γεωτρήσεων περιμετρικά της λίμνης η οποία κατέδειξε ότι ο αριθμός των γεωτρήσεων ανέρχεται στις 1976 από τις οποίες τελικά μόλις οι 250 είχαν σύννομες άδειες σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 1739/1987. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι ένας σημαντικός αριθμός γεωτρήσεων προϋπήρχε της έκδοσης του ως άνω Νόμου και παρότι οι γεωτρήσεις αυτές δεν έχουν αδειοδοτηθεί δεν θεωρούνται παράνομες. Όσο αφορά την ποιοτική υποβάθμιση, η υπερβολική χρήση λιπασμάτων και κυρίως η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη των βιομηχανιών στα πέριξ της λίμνης με την παράλληλη διάθεση των ακατέργαστων αποβλήτων τους απευθείας στη λίμνη καθώς και σε παραποτάμους της, οδήγησε στην υποβάθμιση σε βαθμό τέτοιο όπου έχει εξαλειφτεί κάθε είδους υδρόβιας ζωής. Στην κατεύθυνση αυτή συνετέλεσε και η απουσία αποχετευτικού δικτύου καθώς και μονάδας επεξεργασίας λυμάτων του δήμου Λαγκαδά με αποτέλεσμα την απευθείας διάθεση και των αστικών ακατέργαστων λυμάτων στη λίμνη. Ενδεικτικά αναφέρονται οι τιμές ph από 8.5 έως 10, η αλατότητα 4,5 6, 1 έως 1.5 m λάσπης άγνωστης περιεκτικότητας σε βαρέα μέταλλα στον πυθμένα της λίμνης και τη μικρή περιεκτικότητα οξυγόνου στο νερό της. (2 ο Master Plan). Επίσης από μελέτες του Τμήματος Βιολογίας στο Α.Π.Θ. διαπιστώθηκε αυξημένη παρουσία κυανοβακτηρίων. Το είδος αυτό παράγει δύο ισχυρές τοξίνες (ηπατοξίνη και νευροτοξίνη) και όταν βρίσκεται σε υψηλές πληθυσμιακές πυκνότητες οδηγεί σε μαζικούς θανάτους φοινικόπτερων (φλαμίνγκο). Η ανάπτυξή του ευνοείται ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες από τις υψηλές θερμοκρασίες του νερού, την ανομβρία και την πτώση της στάθμης στη λίμνη. Αντιθέτως και προς το παρόν, η λίμνη Βόλβη δεν αντιμετωπίζει πρόβλημα ποσοτικής υποβάθμισης αλλά μόνο ποιοτικής. Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 4.10 ανιχνεύθηκαν υψηλές συγκεντρώσεις των ζιζανιοκτόνων alachlor, metolachlor και atrazine στα νερά της Μικρής και Μεγάλης Βόλβης. Τα ζιζανιοκτόνα αυτά χρησιμοποιούνται προφυτρωτικά και μεταφυτρωτικά για την καταπολέμηση ετησίων 78

93 ζιζανίων σε καλλιέργειες αραβοσίτου που καλύπτουν σημαντικές εκτάσεις γύρω από τις δύο αυτές λίμνες. Οι υψηλότερες συγκεντρώσεις των ζιζανιοκτόνων μετρήθηκαν στην δειγματοληψία που πραγματοποιήθηκε αμέσως μετά την ανοιξιάτικη εφαρμογή τους. Συνεπώς, η υποβάθμιση της ποιότητας των νερών των λιμνών Μικρής και Μεγάλης Βόλβης οφείλεται κατά μεγάλο ποσοστό στην ανοιξιάτικη εφαρμογή των φυτοφαρμάκων σε παρακείμενους αγρούς που καλλιεργούνται με αραβόσιτο. Πίνακας 4.12: Συγκέντρωση ζιζανιοκτόνων στη λίμνη Βόλβη (Πηγή: 2 ο Master Plan) Με βάση τα παραπάνω γίνεται προφανές ότι η ολοκληρωτική καταστροφή της λίμνης Κορώνειας θα έχει ως φυσικό επακόλουθο και την σταδιακή υποβάθμιση της λίμνης Βόλβης εάν δεν ληφθούν κατάλληλα μέτρα και δεν παρθούν οι σωστές πολιτικές αποφάσεις. Για την ανατροπή της υφιστάμενης κατάστασης έχουν εκπονηθεί πολλές μελέτες και έχουν δρομολογηθεί διάφορα έργα, με πιο πρόσφατα και επικυρωμένα τα έργα που αναφέρονται στο 2 ο Master Plan. Σήμερα έχουν ολοκληρωθεί κάποια από τα έργα του 2 ου Master Plan και κυρίως το έργο «Βελτίωσης υδραυλικών χαρακτηριστικών και αμφίδρομης λειτουργίας ενωτικής τάφρου», με αποτέλεσμα η ποσοτική Σχήμα της λίμνης να έχει μερικώς αποκατασταθεί όπως φαίνεται σε στην Σχήμα 4.8. Πλέον η έκτασή της πλησιάζει τα στρέμματα και έχει μέγιστο βάθος το 1.5m. 79

94 Σχήμα 4.8: Λίμνη Κορώνεια, Καλοκαίρι 2011 (Πηγή: Φορέας Διαχ. Λιμνών) Παρά την εμφανή βελτίωση, το οικοσύστημα της λίμνης είναι πλέον ασταθές και μεταβάλλεται αρκετές φορές κατά τη διάρκεια του έτους. Η κατάσταση όμως θεωρείται μη αναστρέψιμη σε μεγάλο βαθμό αν δε ληφθούν πιο δραστικά μέτρα και κυρίως τη μείωση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, την αλλαγή των καλλιεργειών καθώς και του τρόπου άρδευσης, δηλαδή την επαναφορά του υδατικού ισοζυγίου σε θετικές τιμές. Στην παρούσα διπλωματική εργασία θα γίνει ο υπολογισμός των υδατικών αναγκών των καλλιεργειών, που αποτελούν και το μείζον πρόβλημα της περιοχής, με τη μέθοδο του υδατικού αποτυπώματος. Σκοπός η πλήρη ποσοτική απεικόνιση των υδατικών αναγκών της κάθε καλλιέργειας και η περαιτέρω μελέτη με αντικατάστασή τους από άλλες μη υδροβόρες καλλιέργειες. 80

95 Κεφάλαιο 5 Μεθοδολογία Υπολογισμός Υδατικού Αποτυπώματος 5.1. Μέθοδος Hoekstra Chapagain Σύμφωνα με τους Hoekstra et al. (2011), το συνολικό υδατικό αποτύπωμα της διαδικασίας ανάπτυξης μιας καλλιέργειας είναι το άθροισμα της πράσινης, της μπλε και της γκρι συνιστώσας του: ΥΑΟΛΙΚΟ = ΥΑΠΡΑΣ + ΥΑΜΠΛΕ + ΥΑΓΚΡΙ Τα υδατικά αποτυπώματα που αφορούν την διαδικασία ανάπτυξης μιας καλλιέργειας εκφράζονται σε μονάδες όγκου προς μάζα. Στην προκειμένη περίπτωση τα αποτυπώματα θα εκφραστούν σε m 3 /ton, που είναι και η συνηθέστερα χρησιμοποιούμενη μονάδα μέτρησης και ισοδυναμεί με 1 l/kg. Η πορεία υπολογισμού της κάθε συνιστώσας του Υδατικού Αποτυπώματος περιλαμβάνει κάποια επιμέρους στάδια όπως θα αναφερθούν παρακάτω Πράσινη συνιστώσα (ΥΑ ΠΡΑΣ ) Η πράσινη συνιστώσα της διαδικασίας ανάπτυξης μιας καλλιέργειας υπολογίζεται ως το πηλίκο του όγκου της πράσινης χρήσης νερού για την παραγωγή της καλλιέργειας προς την απόδοση της καλλιέργειας: όπου CWU g : όγκος πράσινου νερού που χρησιμοποιείται, σε m 3 /στρέμμα Υ : απόδοση της καλλιέργειας, σε ton/στρέμμα Ο όγκος της πράσινης χρήσης νερού CWUg εξαρτάται από τις απαιτήσεις εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας κι από την διαθεσιμότητα της εδαφικής υγρασίας. Για τον υπολογισμό των απαιτήσεων εξατμισοδιαπνοής των καλλιεργειών (ETc, σε mm/day) χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία του μετεωρολογικού σταθμού (Μ.Σ.) του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών στο Λαγκαδά για το έτος Για τους παρακάτω υπολογισμούς το χρονικό βήμα που χρησιμοποιήθηκε είναι ο μήνας. 81

96 Πολλές μέθοδοι με διαφορετικά επίπεδα πολυπλοκότητας έχουν αναπτυχθεί για την εκτίμηση της δυνητικής εξατμισοδιαπνοής, ΕΤ c. Στην παρούσα εργασία, θεωρώντας ότι οι υδατικές ανάγκες των καλλιεργειών καλύπτονται πλήρως, γίνονται οι υπολογισμοί του πράσινου νερού με τη μέθοδο εξατμισοδιαπνοής Blaney Criddle. Μια νεώτερη μέθοδος είναι η Penman - Monteith κατά FAO η οποία χρησιμοποιείται από το πρόγραμμα υπολογισμού CROPWAT το οποίο χρησιμοποιεί επιπλέον κλιματολογικά και εδαφικά δεδομένα. Λόγο έλλειψης των απαραίτητων δεδομένων δεν είναι δυνατή η χρήση του. Η εξίσωση των Blaney - Criddle γράφεται ως εξής: ET c = K c f όπου ΕΤ c : δυνητική εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας, σε mm/day Κ c : συντελεστής καλλιέργειας f : κλιματικός παράγοντας, σε mm/day Ο τύπος της καλλιέργειας, η ποικιλία της και το στάδιο ανάπτυξής της πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στον υπολογισμό της εξατμισοδιαπνοής. Για κάθε καλλιέργεια ορίζονται τέσσερα διακριτά στάδια ανάπτυξης (initial stage, crop development stage, mid-season stage, late season stage) (Allen et al., 1998). Ο συντελεστής καλλιέργειας Kc εκφράζει τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν την κάθε καλλιέργεια από την καλλιέργεια αναφοράς (ως καλλιέργεια αναφοράς θεωρείται συνήθως το χόρτο/γρασίδι). Οι παράγοντες που επηρεάζουν το Kc είναι το είδος της καλλιέργειας, το κλίμα και το στάδιο ανάπτυξης της καλλιέργειας. Λόγω των διαφορών στην εξάτμιση κατά τη διάρκεια των διάφορων σταδίων ανάπτυξης, ο συντελεστής Κc για μια δεδομένη καλλιέργεια ποικίλει κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου, από την φύτευση μέχρι την συγκομιδή (Chapagain and Orr, 2009). Οι τιμές του συντελεστή προέρχονται από τον FAO. Εφόσον για τον υπολογισμό του YA της διαδικασίας ανάπτυξης κάθε καλλιέργειας επιλέχθηκε ο ένας μήνας ως χρονικό βήμα μελέτης, οι τιμές της εξατμισοδιαπνοής που προέκυψαν από τη χρήση των παραπάνω μεθόδων πολλαπλασιάστηκαν επί τον αριθμό των ημερών βλαστικής περιόδου ανά μήνα ώστε να προκύψει η μηνιαία εξατμισοδιαπνοή. 82

97 Ο κλιματικός παράγοντας f δίνεται από τη σχέση: όπου Τ α : μέση θερμοκρασία του μήνα, σε o C (Πίνακας 5.2) Ρ : μέσο ημερήσιο ποσοστό της συνολικής μηνιαίας διάρκειας των ωρών ημέρας, για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο και δεδομένο γεωγραφικό πλάτος (Πίνακας 5.1) Μήνες Ιαν. Φεβ. Μαρ. Απρ. Μαι. Ιουν. Ιουλ. Αυγ. Σεπ. Οκτ. Νοε. Δεκ. P 0,22 0,24 0,27 0,30 0,32 0,34 0,33 0,31 0,28 0,25 0,22 0,21 Πίνακας 5.1: Μέσο ημερήσιο ποσοστό της συνολικής ετήσιας διάρκειας των ωρών ημέρας (P) για Βόρειο Γεωγραφικό Πλάτος 40 ο (Πηγή: Τσακίρης Γ. 2004) Μήνες Τ α ( ο C) Τ min Τ max ( ο C) ( ο C) u U (%) n (h/d) (Km/day) Ιανουάριος 3,8-7,8 16,6 81,25 3,74 40,8 20,8 Φεβρουάριος 4,8-7,2 18,5 74,42 4,1 62,4 19 Μάρτιος 7,5-7,4 21,6 72,13 5,07 55,2 41 Απρίλιος 11,8-1,3 25,4 70,91 6,73 86,4 24 Μάιος 17,0 3,2 29,4 65,7 8,19 52,8 53 Ιούνιος 22,5 11,8 34,6 56,26 11,07 67,2 10,6 Ιούλιος 26,6 13,6 38,5 63,61 12,48 57,6 0,4 Αύγουστος 24,9 12,3 36,9 63,64 11,1 60,1 18,6 Σεπτέμβριος 22,6 9 36,9 76,01 8,83 51,03 71,2 Οκτώβριος 12,9-0,9 28,1 78,12 5,94 38,4 46,2 Νοέμβριος 6,1-5,1 18,3 79,05 4, Δεκέμβριος 5, ,93 3,9 52,8 28,8 Πίνακας 5.2: Μέσες τιμές θερμοκρασίας σε ο C (T α ), μέσες μηνιαίες μέγιστες (Τ max ) και μέσες μηνιαίες ελάχιστες θερμοκρασίες αέρα (Τ min ) σε ο C, μέση μηνιαία σχετική υγρασία της ατμόσφαιρας (U), μέση ημερήσια ηλιοφάνεια (n) σε h/d, μέση ημερήσια ταχύτητα του ανέμου σε ύψος 2m (u) πάνω από την επιφάνεια του εδάφους σε (Km/day), Πραγματικές μέσες τιμές μηνιαίας βροχόπτωσης σε mm (P t ) (Πηγή: ΕΜΥ) 83 P t (mm)

98 Θεωρούμαι ότι οι υπολογισμοί γίνονται για ιδανικές συνθήκες, δηλαδή οι απαιτήσεις εξατμισοδιαπνοής είναι ίσες με τις συνολικές υδατικές απαιτήσεις της καλλιέργειας. Ιδανικές θεωρούνται οι συνθήκες όταν οι καλλιέργειες αναπτύσσονται σε μεγάλες εκτάσεις, υπό βέλτιστες συνθήκες εδαφικής υγρασίας, με εξαιρετική διαχείριση και περιβαλλοντικές συνθήκες και επιτυγχάνεται η μέγιστη δυνατή παραγωγή για τις δεδομένες κλιματικές συνθήκες (Allen et al., 1998). Ως ωφέλιμη βροχόπτωση (Peff, σε mm/μήνα) θεωρείται το κομμάτι της συνολικής βροχόπτωσης που συγκρατείται από το έδαφος έτσι ώστε να είναι δυνητικά διαθέσιμο για την κάλυψη των αναγκών της καλλιέργειας σε νερό. Συνήθως η ωφέλιμη βροχόπτωση είναι μικρότερη από τη συνολική, επειδή δεν μπορεί όλη η ποσότητα της βροχής να απορροφηθεί από την καλλιέργεια, για παράδειγμα, εξαιτίας επιφανειακής απορροής ή διήθησης (Dastane, 1978). Για τον υπολογισμό της ωφέλιμης βροχόπτωσης εάν η συνολική βροχόπτωση είναι γνωστή, θα χρησιμοποιηθεί η μέθοδος που προτείνεται από την USDA (1970), σύμφωνα με την οποία ισχύει: P eff = f(d) [1,25Pt 0,824 2,93] [10 0,000955ETc ] όπου P t : μέση βροχόπτωση, σε mm/μήνα (Πίνακας 5.2) ET c : εξατμισοδιαπνοή καλλιέργειας, σε mm/μήνα f(d) : παράγοντας προσαρμογής Ο παράγοντας f(d) υπολογίζεται στη γενική περίπτωση από την εξίσωση: f(d) = 0,53 + 0,0116D 8, D , D 3 ενώ για την ειδική περίπτωση όπου D=75mm, ισχύει: f(d)=1 όπου D : σύνηθες όριο υποβιβασμού της υγρασίας στη ζώνη ριζοστρώματος, σε mm. Στην δημιουργία της εξίσωσης της USDA (1970) για την ωφέλιμη βροχόπτωση δεν έχει ληφθεί υπόψη η διηθητικότητα του εδάφους και η ένταση της βροχής και θεωρείται ότι ο παράγοντας f(d) είναι ίσος με τη μονάδα. Για μικρές τιμές της μέσης μηνιαίας βροχόπτωσης (P t < 9mm), η εξίσωση της USDA δίνει αρνητικές τιμές ωφέλιμης βροχόπτωσης. Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιείται αντί για την εξίσωση 84

99 ο Πίνακας USDA-SCS (1980), ο οποίος συνδυάζει την μέση μηνιαία εξατμισοδιαπνοή (ET c ) και την μέση μηνιαία βροχόπτωση (P t ) για να δώσει τιμές ωφέλιμης βροχόπτωσης. Τελικά, η πράσινη υδατική χρήση νερού U g για κάθε μήνα ισούται με το ελάχιστο της ωφέλιμης βροχόπτωσης και της απαίτησης εξατμισοδιαπνοής της καλλιέργειας: U g = min(et c, P eff ) Η συνολική πράσινη χρήση νερού CWU g για την παραγωγή μιας καλλιέργειας προκύπτει σαν άθροισμα όλων των επιμέρους μηνιαίων πράσινων χρήσεων: CWU g =ΣU g Μπλέ συνιστώσα (ΥΑ ΜΠΛΕ ) Ο όγκος του μπλε νερού που λαμβάνεται υπόψη στον υπολογισμό του υδατικού αποτυπώματος είναι ο όγκος του νερού από το υδάτινο σώμα στην περιοχή της λεκάνης απορροής που εξατμίζεται, επιστρέφει σε μία άλλη λεκάνη ή στη θάλασσα ή ενσωματώνεται σ ένα προϊόν. Υπολογίζεται σε αντιστοιχία με την πράσινη συνιστώσα ως το πηλίκο του όγκου της μπλε χρήσης νερού για την παραγωγή της καλλιέργειας προς την απόδοση της καλλιέργειας: όπου CWU b : όγκος πράσινου νερού που χρησιμοποιείται, σε m 3 /στρέμμα Υ : απόδοση της καλλιέργειας, σε ton/στρέμμα Η μπλε υδατική χρήση της διαδικασίας ανάπτυξης μίας καλλιέργειας μπορεί να υπολογιστεί θεωρώντας πως η ποσότητα του αρδευόμενου νερού είναι τέτοια ώστε να ικανοποιούνται πλήρως οι υδατικές απαιτήσεις της καλλιέργειας. Η θεώρηση αυτή οδηγεί στον καθορισμό της μπλε υδατική χρήσης όπως ορίζεται από τους Hoekstra et al (2011), δηλαδή ως η διαφορά της ωφέλιμης βροχής, P eff, από την εξατμισοδιαπνοή της καλλιέργειας, ET c, και θεωρείται μηδενική όταν η ωφέλιμη βροχή ικανοποιεί πλήρως την εξατμισοδιαπνοή της καλλιέργειας, οπότε: 85

100 Ο συνολικός όγκος μπλε νερού της καλλιέργειας (CWU b ) ισούται με το άθροισμα της μπλε υδατικής χρήσης όλων των μηνών ανάπτυξης της: ΣU b = CWU b Η μονάδα μέτρησης της μπλε υδατικής χρήσης είναι το 1 mm/month, καθώς η εξατμισοδιαπνοή και η ωφέλιμη βροχή έχουν εκφραστεί στην ίδια μονάδα έπειτα από την εφαρμογή των μεθόδων που αναπτύχθηκαν προηγουμένως. Ωστόσο, για τον υπολογισμό του υδατικού αποτυπώματος πρέπει ο όγκος του πράσινου και του μπλε νερού να εκφραστεί σε m 3 /στρέμμα. Οι Hoekstra et al. (2011) προτείνουν τον πολλαπλασιασμό της υδατική χρήσης επί 10 ώστε να μετατραπούν οι μονάδες μέτρησης από mm σε m 3 /ha. Εφόσον το 1 ha ισούται με 10 στρέμματα, οι υπολογισμοί πραγματοποιήθηκαν θεωρώντας ότι το 1 mm νερού αντιστοιχεί σε 1 m 3 /στρέμμα Γκρί συνιστώσα (ΥΑ ΓΚΡΙ ) Ο όγκος διάλυσης του νερού είναι η θεωρητική ποσότητα νερού που θα απαιτούνταν για να διαλυθούν οι λιπαντές που απελευθερώνονται κατά την παραγωγική διαδικασία σε τέτοιο βαθμό ώστε η ποιότητα του νερού να παραμένει πάνω από τα καθορισμένα όρια (Chapagain and Orr, 2009). Η γκρι συνιστώσα της διαδικασίας ανάπτυξης μιας καλλιέργειας υπολογίζεται από τον τύπο: όπου α : το ποσοστό του ρυπαντή που εισχωρεί στο υδατικό σύστημα AR : ποσότητα του ρυπαντή που τοποθετείται για λίπανση, σε kg/στρέμμα c max : μέγιστη επιτρεπτή συγκέντρωση του ρυπαντή, σε mg/l c nat : φυσική συγκέντρωση του ρυπαντή, σε mg/l Υ : απόδοση της καλλιέργειας, σε ton/στρέμμα Οι πιθανοί ρυπαντές προέρχονται συνήθως από λιπάσματα (άζωτο, φώσφορος και ούτω καθεξής), φυτοφάρμακα και εντομοκτόνα. Εξετάζεται μόνο η «ροή 86

101 αποβλήτων» σε υδατικά συστήματα γλυκού νερού, που είναι συνήθως ένα κλάσμα της συνολικής εφαρμογής των λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων στο έδαφος (Hoekstra, 2011). Το ποσοστό του ρυπαντή, α, που εισχωρεί στο υδατικό σύστημα βιβλιογραφικά κυμαίνεται από 3%-10%. Στην περιοχή μελέτης παίρνουμε την τιμή του α ίση με 5%, λόγω της μετρίας υδατοπερατότητας των εδαφών της περιοχής. Για τους επιφανειακούς αποδέκτες, σύμφωνα με την ΚΥΑ Υ2/2600/2001, η μέγιστη συγκέντρωση νιτρικών, c max, ΝΟ 3 είναι 50 mg/l. Λόγω έλλειψης των απαραίτητων στοιχείων, η φυσική συγκέντρωση των ρυπαντών, c nat, στους υδατικούς αποδέκτες θεωρήθηκε μηδενική. Στον Πίνακα 5.4 παρουσιάζονται οι ποσότητες των λιπασμάτων (Αζωτούχων) που τοποθετούνται ενδεικτικά κατά καλλιέργεια και κατά στρέμμα με βάση πληροφορίες από τη Δ/νση Αγροτικής Ανάπτυξης καθώς και γεωπόνους. Όμως η ποσότητα των λιπασμάτων που εν τέλει χρησιμοποιείται διαφέρει ανά καλλιέργεια και ανά περιοχή και συνεπώς οι τιμές αυτές δε θα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα καθώς επίσης οι αγρότες τοποθετούν τα λιπάσματα καθαρά εμπειρικά χωρίς να συμβουλεύονται επίσημες οδηγίες ή κανονισμούς. Καλλιέργεια Αζωτούχα (kg/στρέμμα) Σιτηρά 10 Ηλίανθος 12 Καπνός 5 Μηδική 17,5 Αραβόσιτος 65 Κηπευτικά 17 Ελιές 16 Αμπέλια 12,8 Οπωροφόρα 10,4 Πίνακας 5.4: Ποσότητα αζωτούχων λιπασμάτων ανά καλλιέργεια 87

102 5.2. Απόδοση καλλιεργειών Η απόδοση των καλλιεργειών (Υ) εκφράζεται σε ton/στρέμμα και εξαρτάται από το είδος αυτών, τις εδαφολογικές συνθήκες, τις κλιματολογικές συνθήκες, την καλλιεργητική τεχνική και άλλους παράγοντες. Για την περιοχή μελέτης και με βάση τα στοιχεία για την συνολική απόδοση των καλλιεργειών, υπολογίστηκε η απόδοση για κάθε καλλιέργεια. Παρατηρούμε ότι οι υπολογισθείσες αποδόσεις για τις καλλιέργειες του Ηλίανθου και των Ελαιόδεντρων δεν συμφωνούν με την πραγματικότητα. Αυτό πιθανόν συμβαίνει διότι η απόδοση εξαρτάται από τα συνολικά στρέμματα κάθε καλλιέργειας καθώς και από τον όγκο παραγωγής και συνεπώς δεν υπάρχει αντικειμενική καταγραφή τους απ τις υπηρεσίες για διάφορους λόγους. Στην παρούσα φάση θα χρησιμοποιηθεί η βιβλιογραφική τους απόδοση. Για τους περαιτέρω υπολογισμούς και λόγο της όμοιας σύστασης των καλλιεργειών που αφορούν σιτηρά/δημητριακά (κριθάρι, βρώμη, σίκαλη), θα ενοποιηθούν τα ανωτέρω σε μία καλλιέργεια. Καλλιέργεια Απόδοση Απόδοση Καλλιέργεια (ton/στρέμμα) (ton/στρέμμα) Σιτηρά Αραβόσιτος 1.09 Ηλίανθος 0,750 Κηπευτικά 3.5 Καπνός Ελιές 1,3 Μηδική Αμπέλια 0.87 Αραβόσιτος ΧΛ 4.64 Οπωροφόρα 2,2 Πίνακας 5.5: Απόδοση καλλιεργειών Υ σε (ton/στρέμμα) 5.3. Αποτελέσματα υπολογισμών Το ΥΑ κάθε καλλιέργειας υπολογίζεται ακολουθώντας τη μεθοδολογία που περιγράφηκε στο Κεφάλαιο 5.1. Οι ανάγκες των καλλιεργειών σε νερό υπολογίστηκαν με τη μέθοδο Blaney - Criddle, ενώ ο υπολογισμός της ωφέλιμης βροχόπτωσης βασίστηκε στη σχέση που προτείνει η USDA όπως προαναφέρθηκε. Για κάθε καλλιέργεια, ο μπλε υδατικός όγκος υπολογίστηκε για τους μήνες που ανήκουν στην αρδευτική της περίοδο. Θα πραγματοποιηθούν εν τέλει δύο σενάρια όσο αφορά την καλλιέργεια του ηλίανθου, θεωρώντας την ως αρδευόμενη καλλιέργεια αρχικά και ως ξηρική τελικά. Ο 88

103 λόγος είναι ότι ο τύπος της καλλιέργειας αυτής είναι διφορούμενος για την συγκεκριμένη περιοχή. Όπως είναι αναμενόμενο, οι ξηρικές καλλιέργειες δεν παρουσιάζουν μπλε συνιστώσα. Στον Πίνακα 5.6 παρουσιάζεται η διαδικασία των υπολογισμών για την καλλιέργεια των σιτηρών ενώ οι υπόλοιποι υπολογισμοί παρατίθενται στο Παράρτημα. 89

104 Πίνακας 5.6: Υπολογισμός ΥΑ Σιτηρών 90

105 Οι υπολογισμοί συνοψίζονται, αρχικά θέτοντας την καλλιέργεια του ηλίανθου ως αρδευόμενη (Σχήμα 5.1α) και στη συνέχεια ως ξηρική (Σχήμα 5.1β). Σχήμα 5.1α: Υδατικό Αποτύπωμα καλλιεργειών, ηλίανθος ως αρδευόμενη καλλιέργεια Σχήμα 5.1β: Υδατικό Αποτύπωμα καλλιεργειών, ηλίανθος ως ξηρική καλλιέργεια 91

106 Συνολικά μπορούμε να διακρίνουμε ότι το μεγαλύτερο ΥΑ, όπως ήταν και προφανές, έχουν οι υδροβόρες καλλιέργειες και κυρίως ο αραβόσιτος και ο καπνός. Στο πράσινο υδατικό αποτύπωμα, το μεγαλύτερο ποσοστό ανήκει στον καπνό με 463,92 m 3 /ton και τα σιτηρά με 411,95 m 3 /ton. Όσο αφορά το μπλε ΥΑ, ο καπνός έχει τη μεγαλύτερη τιμή 3687,25 m 3 /ton και ακολουθεί η μηδική με τιμή 871,69 m 3 /ton. Κύριος παράγοντας στο παραπάνω αποτέλεσμα του μπλε ΥΑ για τον καπνό έπαιξε η απόδοσή του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η μηδική που λόγο της μεγάλης απόδοσης που είχε τη χρονιά αυτή έδωσε μπλε ΥΑ ίσο με 871,69 m 3 /ton τη στιγμή που θεωρείται μια από τις πλέον υδροβόρες καλλιέργειες στην περιοχή. Μπορεί όμως στο στάδιο αυτό να μην φαίνεται ο πραγματικός αντίκτυπος της καλλιέργειας στους μπλε υδατικούς πόρους όμως όπως θα δούμε παρακάτω, η συνολική κατανάλωση νερού είναι από τις πλέον υψηλές λόγου του τεράστιου όγκου παραγωγής. Τέλος στο γκρι ΥΑ την υψηλότερη τιμή με διαφορά κατέχει ο αραβόσιτος με 4856,32 m 3 /ton και 3876,15 m 3 /ton για τον χλωρό. Οι τιμές αυτές οφείλονται καθαρά στην διατιθέμενη ποσότητα λιπασμάτων, αν και ενδεικτικές λόγο των μη ελέγχων διάθεσης αυτών, και όπως φαίνεται και από την Σχήμα 4.10 οι καλλιέργειες αυτές αναπτύσσονται σε μεγάλο ποσοστό κοντά στη λίμνη Βόλβη και στις οποίες οφείλεται και η ποιοτική υποβάθμισή της. 92

107 5.4. Υπολογισμός υδατικών καταναλώσεων στην περιοχή μελέτης με τη χρήση του υδατικού αποτυπώματος Η υδατική κατανάλωση που καταγράφεται κατά την παραγωγή των αγροτικών προϊόντων στη λεκάνη της Μυγδονίας προκύπτει ως το άθροισμα των υδατικών καταναλώσεων των δήμων της περιοχής μελέτης. Σε κάθε δήμο προκύπτει ως το άθροισμα του όγκου νερού που καταναλώνεται από τις καλλιέργειες που καλλιεργούνται στα όρια της. Η υδατική κατανάλωση κάθε καλλιέργειας προκύπτει από τον πολλαπλασιασμό του ΥΑ της καλλιέργειας (m 3 /ton) με τη απόδοση των καλλιεργειών (ton) όπως παρουσιάζεται στους Πίνακες 4.8α και 4.8β. Οι Πίνακες 5.7, 5.8α, 5.8β και 5.9 παρουσιάζουν αναλυτικά τις καταναλώσεις νερού (πράσινη, μπλε, γκρι) ανά δήμο και ανά καλλιέργεια, για την περίπτωση της θεώρησης της καλλιέργειας του ηλίανθου ως αρδευόμενη καλλιέργεια (Πίνακας 5.8α) και ως ξηρική (5.8β) ενώ στον Πίνακα 5.10 παρουσιάζεται η ολική κατανάλωση ανά δήμο. 93

108 Πίνακας 5.7: Πράσινη κατανάλωση νερού ανά καλλιέργεια και δήμο 94

109 Πίνακας 5.8α: Μπλε κατανάλωση νερού ανά καλλιέργεια και δήμο για αρδευόμενο ηλίανθο 95

110 Πίνακας 5.8β: Μπλε κατανάλωση νερού ανά καλλιέργεια και δήμο για ξηρικό ηλίανθο 96

111 Πίνακας 5.9: Γκρι κατανάλωση νερού ανά καλλιέργεια και δήμο 97

112 Πίνακας 5.10: Συνολική κατανάλωση νερού ανά δήμο (Ηλίανθος αρδευόμενος) Παρατηρούμε ότι η συνολική κατανάλωση νερού στην λεκάνη από τις αγροτικές δραστηριότητες είναι περίπου κυβικά μέτρα νερού. Από αυτά, όπως φαίνεται και στην Σχήμα 5.2α, μόνο το 12% προέρχεται από τις υδατοπτώσεις. Η μεγαλύτερη χρήση του νερού από τις καλλιέργειες (56%) είναι το γκρι κομμάτι το οποίο χρησιμοποιείται για να επαναφέρει τις αρνητικές επιπτώσεις των λιπασμάτων στο οικοσύστημα. Τέλος η άρδευση μετέχει στην συνολική κατανάλωση σε ποσοστό 32% δηλαδή κυβικά μέτρα περίπου. Σχήμα 5.2α: Καταμερισμός συνολικής κατανάλωσης νερού στην περιοχή μελέτης θεωρώντας τον ηλίανθο αρδευόμενη καλλιέργεια. 98

113 Στο Σχήμα 5.2β φαίνεται ο καταμερισμός της συνολικής κατανάλωσης θεωρώντας τον ηλίανθο ξηρική καλλιέργεια. Σχήμα 5.2β: Καταμερισμός συνολικής κατανάλωσης νερού στην περιοχή μελέτης θεωρώντας τον ηλίανθο ξηρική καλλιέργεια. Στην κατάσταση αυτή διαπιστώνουμε ότι έχουμε μείωση της κατανάλωσης μπλε νερού κατά περίπου κυβικά μέτρα νερού ή 9% της αρχικής συνολικής ποσότητας. Η κατανομή συνεπώς αλλάζει προς όφελος της γκρι κατανάλωσης που αντιστοιχεί πλέον στο 63% του συνόλου. Πιο συγκεκριμένα και για την περίπτωση του αρδευόμενου ηλίανθου, αναλύοντας την κατανάλωση του μπλε νερού όπως φαίνεται και στην Σχήμα 5.3, παρατηρούμε ότι την μεγαλύτερη κατανάλωση και με διαφορά έχει ο ηλίανθος με περίπου κυβικά μέτρα νερό. Η κατανάλωση αυτή οφείλετε στην πολύ μεγάλη παραγωγή σε συνδυασμό με τις υψηλές απαιτήσεις σε αρδευτικό νερό τους καλοκαιρινούς μήνες και συναρτήσει του ξηρού καλοκαιριού του 2011 με τα ελάχιστα ύψη βροχής. Δεύτερη σε κατανάλωση μπλε νερού καλλιέργεια είναι η μηδική που είναι και η παραδοσιακά υδροβόρα καλλιέργεια με κατανάλωση περίπου κυβικών μέτρων νερού. 99

114 Στην περίπτωση όπου ο ηλίανθος θεωρηθεί ξηρική καλλιέργεια τότε η μηδική έρχεται πρώτη σε κατανάλωση και ακλουθεί ο αραβόσιτος με κυβικά μέτρα νερού. Σχήμα 5.3: Κατανομή συνολικής κατανάλωσης μπλε νερού στην περιοχή μελέτης για αρδευόμενο ηλίανθο Μελετώντας την γκρι υδατική κατανάλωση (Σχήμα 5.4) παρατηρούμε ότι ο αραβόσιτος χρειάζεται περίπου κυβικά μέτρα νερό ετησίως για να μειωθεί η μόλυνση του οικοσυστήματος που προκαλείται από την τεχνητή αύξηση της απόδοσής του. Αυτό οφείλετε κατά κύριο λόγο στην ποσότητα των λιπασμάτων που απαιτούνται από τις καλλιέργειες για την επίτευξη ικανοποιητικής παραγωγής. Βέβαια τα νούμερα αυτά μπορεί και να διαφέρουν από τις πραγματικές τιμές μιας και όπως έχουμε προαναφέρει η τελική ποσότητα λιπάσματος που διατίθεται στους αγρούς διαφέρει κυρίως λόγο της εμπειρικής χρήσης τους από τους γεωργούς. 100

115 Σχήμα 5.4: Κατανομή συνολικής κατανάλωσης γκρι νερού στην περιοχή μελέτης Από την σύγκριση των δύο διαφορετικών καταστάσεων που θέσαμε για την καλλιέργεια του ηλίανθου διαπιστώνουμε ότι υπάρχει σημαντική διαφορά στην επιβάρυνση του υδατικού ισοζυγίου όσο αφορά το μπλε κομμάτι των υδατικών πόρων κατά κυβικά μέτρα νερό. Η θεώρηση αυτή έγινε για να εντοπιστεί το δυσμενέστερο σενάριο για την περιοχή μελέτης και είναι αυτό με το οποίο θα ασχοληθούμε περεταίρω. Συμπερασματικά, γίνεται αντιληπτό ότι οι επιλογές για τα είδη των καλλιεργειών στην περιοχή δεν είναι σωστές καθώς τόσο οι αυξημένες αρδευτικές τους ανάγκες όσο και η υπέρογκη χρήση λιπασμάτων έχουν οδηγήσει σε σημαντικό πρόβλημα τις δύο βασικές λεκάνες. Ελλειμματικό υδατικό ισοζύγιο της τάξεως του 23Χ10 6 m 3 στην υπολεκάνη της λίμνης Κορώνειας και σημαντική ποιοτική υποβάθμιση της λίμνης Βόλβης. Γι αυτό η αποσπασματική λήψη μέτρων χωρίς την ολοκληρωμένη θεώρηση του ζητήματος δεν μπορεί να δώσει βιώσιμη λύση. Στο επόμενο κεφάλαιο θα γίνει μια προσπάθεια να προταθούν μέτρα για την μείωση των συνολικών απαιτήσεων σε μπλε και γκρι νερό με σκοπό την επαναφορά του υδατικού ισοζυγίου της περιοχής σε θετικό πρόσημο. 101

116 Κεφάλαιο 6 Στρατηγικές και λύσεις στην κατεύθυνση της μείωσης των αναγκών νερού 6.1. Εισαγωγή Πρόγραμμα Κ.Α.Π. Όπως έγινε φανερό με την ανάλυση των αναγκών νερού των καλλιεργειών στη λεκάνη της Μυγδονίας, η ανάγκη εύρεσης της χρυσής τομής μεταξύ αγροτών, καλλιεργειών και πολιτικών είναι αναγκαία για την διάσωση της περιοχής, την επαναφορά του οικοσυστήματος και την αποκατάσταση των υγροβιότοπων. Οι απαραίτητες λύσεις είναι επίσης αναγκαίο να ληφθούν άμεσα καθώς η Ελλάδα αναγκάζεται να πληρώσει υψηλά πρόστιμα στην Ε.Ε. για την καταστροφή του οικοσυστήματος της περιοχής. Με βάση την ανάλυση του παραπάνω κεφαλαίου είναι φανερό ότι οι υδροβόρες καλλιέργειες και κυρίως ο ηλίανθος, το καλαμπόκι, η μηδική και ο καπνός ευθύνονται για την εκτεταμένη χρήση μπλε και γκρι υδατικών πόρων. Στο πλαίσιο της μελέτης στρατηγικών και λύσεων για την μείωση των υδατικών αναγκών θα γίνουν προτάσεις οι οποίες θα συμβαδίζουν και με τη νέα στρατηγική της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (Κ.Α.Π.) της Ε.Ε. για το Στην Σχήμα 6.1 παρατίθενται στόχοι της αγροτικής ανάπτυξης για την εξαετία που ακολουθεί. 102

117 Σχήμα 6.1: Πολιτική της Κ.Α.Π. για τα έτη (Πηγή: Υπ. Αγρ. Ανάπτυξης) Σύμφωνα με την νέα αναθεωρημένη Κ.Α.Π. που συμφωνήθηκε τον Ιούνιο του 2013 και τίθεται σταδιακά σε ισχύ από το 2014, μπορούν να εφαρμοστούν για την περιοχή μελέτης τα εξής: Απευθείας χρηματοδότηση των αγροτών (30% των συνολικών ενισχύσεων) οι οποίοι δραστηριοποιούνται με τρεις φιλικές προς το περιβάλλον γεωργικές πρακτικές: τη διαφοροποίηση των καλλιεργειών, τη διατήρηση μόνιμων βοσκοτόπων και τη διατήρηση του 5%, και αργότερα 7%, των περιοχών οικολογικού ενδιαφέροντος. Τουλάχιστον το 30% του προϋπολογισμού των προγραμμάτων αγροτικής ανάπτυξης θα πρέπει να διατεθούν για τη στήριξη στη βιολογική γεωργία ή σχέδια που συνδέονται με φιλικές προς το περιβάλλον επενδύσεις ή μέτρα καινοτομίας. Δεν προβλέπονται επιδοτήσεις για τις παραδοσιακές καλλιέργειες όπως ο καπνός, το καλαμπόκι, το βαμβάκι και τα ελαιόδεντρα αλλά προωθείται και επιδοτείται η καλλιέργεια οπωροφόρων και ψυχανθών. 103

118 Αναλύοντας την εφαρμογή των παραπάνω μέτρων στη λεκάνη της Μυγδονίας και με βασικό σκοπό την μείωση της υδατικής ανάγκης και την προστασία των οικοσυστημάτων θα τεθούν 2 σενάρια: 1. Στο πρώτο σενάριο θα τεθούν σε αγρανάπαυση και μετατροπή σε βοσκοτόπια όλες οι εκτάσεις του ηλίανθου, της μηδικής, του καπνού και του αραβόσιτου καθώς και μία μείωση κατά 20% των χρησιμοποιούμενων λιπασμάτων σε συνδυασμό με στροφή σε πιο οικολογική μορφή καλλιέργειας κατά τα πρότυπα της Κ.Α.Π. 2. Στο δεύτερο σενάριο θα ακυρωθούν και πάλι οι παραπάνω υδροβόρες καλλιέργειες και παράλληλα το 30% θα μετατραπεί σε βοσκοτόπια, το 30% θα καλλιεργηθεί με επιδοτούμενα οπορωφόρα και το 40% με επιδοτούμενα ξηρικά ψυχανθή για ζωοτροφές και θα γίνει και μια μείωση 30% της χρήσης λιπασμάτων για τον ίδιο λόγο με το 1 ο σενάριο. Για την περίπτωση του 1 ου Σεναρίου θα γίνει και μια οικονομική ανάλυση όσο αφορά το κέρδος των καλλιεργειών της μηδικής και του αραβόσιτου σε /στρέμμα. Η ανάλυση θα γίνει με βάση τη μελέτη που έχει πραγματοποιήσει ο Τεκίδης Η. ( Βιώσιμη διαχείριση προστατευόμενων οικοσυστημάτων. Πολιτικές και εργαλεία εφαρμογής. Η περίπτωση της λίμνης Κορώνειας., Πα.Μακ. 2012). Σκοπός η ενδεικτική ανάλυση του οφέλους που έχουν οι αγρότες από τις ανωτέρω καλλιέργειες σε συνδυασμό με την οριστική κατάργησή τους Εφαρμογή 1 ου σεναρίου Η συνολική έκταση που καταλαμβάνουν οι καλλιέργειες του ηλίανθου, του αραβόσιτου, της μηδικής και του καπνού είναι στρέμματα. Καταργώντας τις καλλιέργειες και μετατρέποντας τα παραπάνω στρέμματα σε βοσκοτόπια και μέρος αυτών σε αγρανάπαυση καθώς και μείωση της ποσότητας των λιπασμάτων έχει ως αποτέλεσμα τις εξής μεταβολές στις υδατικές ανάγκες νερού όπως παρουσιάζονται στην Σχήμα

119 Σχήμα 6.2: Υδατική κατανάλωση με βάση το 1 ο Σενάριο Στην Σχήμα 6.3 φαίνονται συγκριτικά οι διαφορές σε σχέση με την αρχική κατάσταση. Σχήμα 6.3: Συγκριτική κατανάλωση νερού μεταξύ αρχικής και τελικής κατάστασης 105

120 Αναλυτικά οι καταναλώσεις για το 1 ο Σενάριο παρουσιάζονται στον Πίνακα 6.1. Πίνακας 6.1: Κατανάλωση νερού ανά δήμο για το 1 ο Σενάριο Συνολικά βλέπουμε ότι επιτυγχάνεται μια μείωση της τάξης του 92% σε μπλε νερό κάτι που ισοδυναμεί σε κυβικά μέτρα νερό. Όσο αφορά το γκρι νερό έχουμε μείωση της τάξης του 88% που αντιστοιχεί σε κυβικά μέτρα νερό. Η συνολική ανάγκη σε νερό είναι περίπου κυβικά μέτρα νερό. Η λύση αυτή αν και επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα όσο αφορά την μείωση χρήσης μπλε και γκρι νερού, δημιουργεί θέματα βιωσιμότητας των κατοίκων της περιοχής μελέτης. Με την μείωση των εκτάσεων και συνεπώς της παραγωγής οι κάτοικοι έχουν να αντιμετωπίσουν την απώλεια εισοδήματος και την ανάγκη αναπλήρωσής τους με άλλα μέσα. Επίσης μιας και η κτηνοτροφία όπως έχουμε αναλύσει σε προηγούμενο κεφάλαιο είναι δυναμικά ανεπτυγμένη στην περιοχή και σε συνδυασμό με το ότι πολλοί εκ των καλλιεργητών είναι ταυτόχρονα και κτηνοτρόφοι, δημιουργείται και πρόβλημα τροφοδοσίας των ζώων με τροφή Οικονομική ανάλυση καλλιεργειών μηδικής και αραβόσιτου Φέρνοντας ως παράδειγμα δύο από τα καταργούμενα ήδη, τον αραβόσιτο και την μηδική, με βάση τη μελέτη που έχει διενεργήσει ο Τεκίδης Η. ( Βιώσιμη διαχείριση προστατευόμενων οικοσυστημάτων. Πολιτικές και εργαλεία εφαρμογής. Η περίπτωση της λίμνης Κορώνειας., Πα.Μακ. 2012) μπορούμε να υπολογίσουμε την οικονομική απόδοση των καλλιεργειών ( /στρ.) και συνεπώς τις απώλειες εισοδημάτων για τους καλλιεργητές των ειδών αυτών με βάση τα δηλωμένα στρέμματα στη Δ/νση Αγροτικής Ανάπτυξης για το

121 Όπως αναφέρονται και στην παραπάνω μελέτη για τους υπολογισμούς έχουν γίνει κάποιες παραδοχές. Συνοπτικά είναι οι εξής: 1. Έχουν χρησιμοποιηθεί τιμές για τους δείκτες από την Περιφέρεια Κ. Μακεδονίας του έτους Συνεπώς οι ληφθείσες τιμές όπως πώλησης προϊόντων, κόστους καυσίμων και λιπασμάτων ενδεχομένων να παρουσιάζουν αποκλίσεις από τις τιμές που ίσχυαν το Δεν έχουν ληφθεί υπόψη στον υπολογισμό του κόστους οι αποσβέσεις του μηχανολογικού εξοπλισμού και των κτιριακών υποδομών που χρησιμοποιούν οι αγρότες. 3. Στα έσοδα συνυπολογίζονται οι επιδοτήσεις που εισπράττουν οι αγρότες στο πλαίσιο της εφαρμογής της Κ.Α.Π. 4. Το μεγαλύτερο τμήμα της χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης δεν είναι ιδιόκτητο οπότε στα έξοδα έχει συμπεριληφθεί συνολικά και το κόστος ενοικίου. Στην περίπτωση ιδιόκτητης γης, το ενοίκιο αποτελεί το κόστος ευκαιρίας του αγρότη που χρησιμοποιεί ο ίδιος τη γη του. 5. Ο υπολογισμός του κόστους των καυσίμων, του κόστους άντλησης νερού καθώς και το κόστος ενοικίασης των εδαφών έγιναν με βάση τους εξής τύπους: i. Κόστος λειτουργίας γεωργικών μηχανημάτων - Γεωργ. Ελκυστήρας: 0,11 x HP x ωρ. Λειτουργίας x τιμή πετρελαίου/lit - Ηλεκτροκινητήρας: 0,73 x HP x ωρ. Λειτουργίας x τιμή ηλεκ./kw Για τις ανάγκες των υπολογισμών ως μέση ιπποδύναμη για τους ελκυστήρες χρησιμοποιήθηκε η τιμή των 120 HP ενώ για τα αντλητικά αυτή των 25 HP. ii. Κόστος χρήσης γης - Ενοίκια εδαφών/ ποτιστικά/ μειονεκτικές περιοχές: 43,05 /στρ. iii. Κόστος εργασίας - Αμοιβή εργασίας/ ανειδίκευτος εποχιακός εργάτης: 4,4 /ώρα. 6. Τέλος διευκρινίζεται ότι έχουνε γίνει όλες οι απαραίτητες στρογγυλοποιήσεις και έχουν ληφθεί υπόψη οι μέσοι όροι διαφόρων τιμών στους υπολογισμούς για τον αραβόσιτο ο μέσος όρος των τιμών που αφορούν τον χλωρό και μη αραβόσιτο. Αναλυτικά οι υπολογισμοί για την μηδική και τον αραβόσιτο παρατίθενται παρακάτω. 107

122 - Μηδική Καλλιεργούμενη έκταση: στρ. Παραγωγή: kg Έσοδα: kg x 0,17 /kg = Υπολογισμός Δαπανών - Σπόροι: - - Λιπάσματα: 12,26 /στρ. x στρ. = Γεωργικά φάρμακα: 6,07 /στρ. x στρ. = Κόστος καυσίμων ελκυστήρα: 0,11 x 120 HP x ώρες x 0,62 /lit = Κόστος άντλησης νερού: 0,73 x 25 HP x ώρες x 0,04367 /kw = Συνολικές Δαπάνες: Κόστος ενοικίασης εδαφών: στρ. x 43,05 = Τελικό κέρδος: Έσοδα Δαπάνες κόστος ενοικίασης εδαφών = Συνεπώς η καλλιέργεια της μηδικής αποδίδει περίπου 88,06 /στρ. χωρίς όμως να υπολογιστεί το κόστος εργασίας το οποίο ανέρχεται σε : 4,4 /ώρα x 12 ώρες/στρ. = 52,8 /στρ. όπου εν τέλη έχουμε κέρδος 35,27 /στρ. - Αραβόσιτος Καλλιεργούμενη έκταση: στρ. Παραγωγή: kg Έσοδα: kg x 0,23 /kg = Υπολογισμός Δαπανών - Σπόροι: 16,02 /στρ. x στρ. = Λιπάσματα: 25,04 /στρ. x στρ. = Γεωργικά φάρμακα: 15,15 /στρ. x στρ. =

123 - Κόστος καυσίμων ελκυστήρα: 0,11 x 120 HP x ώρες x 0,62 /lit = Κόστος άντλησης νερού: 0,73 x 25 HP x ώρες x 0,04367 /kw = Συνολικές Δαπάνες: Κόστος ενοικίασης εδαφών: στρ. x 43,05 = Τελικό κέρδος: Έσοδα Δαπάνες κόστος ενοικίασης εδαφών = Συνεπώς η καλλιέργεια της μηδικής αποδίδει περίπου 543,47 /στρ. χωρίς όμως να υπολογιστεί το κόστος εργασίας το οποίο ανέρχεται σε : 4,4 /ώρα x 15 ώρες/στρ. = 66 /στρ. όπου εν τέλη έχουμε κέρδος 477,47 /στρ. Στην Σχήμα 6.4 παρουσιάζεται η οικονομική απόδοση ανά στρέμμα των δύο καλλιεργειών χωρίς το κόστος εργασίας και συμπεριλαμβανομένου του κόστους εργασίας. Σχήμα 6.4: Οικονομική απόδοση καλλιεργειών μηδικής και αραβόσιτου ( /στρ) 109

124 Όπως προκύπτει από τα δεδομένα το κέρδος της μηδικής είναι 88,06 /στρ. ενώ για τον αραβόσιτο 543,47 /στρ. για την περίπτωση που δεν συνυπολογίσουμε τα εργατικά. Είναι άμεσα αντιληπτή η υπεροχή του αραβόσιτου έναντι της μηδικής. Η μεγάλη αυτή διαφορά οφείλεται στην πολύ μεγάλη έκταση που καταλαμβάνουν συνολικά οι καλλιέργειες του αραβόσιτου μιας και χρησιμοποιείται και για την κτηνοτροφία καθώς και η πολύ μεγάλη απόδοση που υπήρξε το έτος 2011 και λόγο της πολύ μεγάλης ποσότητας λιπασμάτων που χρησιμοποιούνται. Αξίζει να σημειωθεί ότι αν συμπεριληφθεί το εργατικό κόστος τότε τα δεδομένα αλλάζουν και το οικονομικό όφελος μεταβάλλεται σε 35,27 /στρ. για την μηδική ενώ για τον αραβόσιτο σε 477,47 /στρ. Η μεταβολή αυτή είναι σημαντική ως προς την καλλιέργεια της μηδικής ενώ η τιμή του κέρδους για τον αραβόσιτο παραμένει και πάλι υψηλή. Ως αντιστάθμισμα της απώλειας των ανωτέρω κερδών οι κάτοικοι θα έχουν έσοδα από τις Ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις για την δημιουργία βοσκοτοπιών και την αγρανάπαυση καθώς και από την μετατροπή των υπαρχουσών καλλιεργειών σε πιο περιβαλλοντικά φιλικές μειώνοντας τις απαιτήσεις σε λιπάσματα. Επίσης μέσω των προωθούμενων προγραμμάτων μπορεί να αξιοποιηθεί ο τριτογενής τομέας παραγωγής (αγροτουρισμός) από τους κατοίκους καθώς η επικείμενη διάσωση της περιοχής μπορεί και πάλι να δημιουργήσει προϋποθέσεις ανάδειξης των πολύτιμων τοπικών οικοσυστημάτων. Με όλα τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι οι αγρότες δεν είναι εύκολα διατεθειμένοι να χάσουν ένα τόσο σημαντικό οικονομικό έσοδο προς όφελος της πράσινης ανάπτυξης. Στις απώλειες εσόδων των καλλιεργητών θα πρέπει να ληφθεί υπόψη και η σοβαρή μείωση της παραγωγής ζωοτροφών η οποία πιθανόν να δημιουργήσει σημαντικό πρόβλημα στον κλάδο της κτηνοτροφίας. Συνεπώς η λύση αυτή κρίνεται μη βιώσιμη για τον τοπικό πληθυσμό καθώς τόσο οι εγχώριες επιδοτήσεις όσο και αυτές της Ε.Ε. είναι αμφίβολο αν μπορούν να καλύψουν πλήρως τις οικονομικές απώλειες των αγροτών και ταυτόχρονα να συντηρήσουν την μεγάλη ανάγκη της κτηνοτροφίας σε πρώτη ύλη Εφαρμογή 2 ου σεναρίου Το σενάριο 2 προάγει την κατάργηση των υδροβόρων καλλιεργειών (ηλίανθου, αραβόσιτου, μηδικής, καπνού) και μετατρέπει τις παραπάνω εκτάσεις σε ποσοστό 30% σε βοσκοτόπια, 30% σε οπωροφόρα δέντρα και 40% σε ξηρικά ψυχανθή για ζωοτροφές με ταυτόχρονη μείωση της τάξεως του 30% στην χρήση λιπασμάτων. 110

125 Με την επιλογή αυτή υπάρχει πλήρης εναρμονισμός με τα μέτρα της νέας Κ.Α.Π. καθώς τηρούνται τα εξής: - Ακύρωση υδροβόρων καλλιεργειών οι οποίες οδηγούν σε υποβάθμιση της περιοχής - Δημιουργία μόνιμων βοσκοτοπιών τα οποία επιδοτούνται απευθείας από την Ε.Ε. - Καλλιέργεια οπορωφόρων ως αντιστάθμισμα εσόδων λόγο χαμηλού ΥΑ και επιδότησης από την Ε.Ε. - Καλλιέργεια ξηρικών ψυχανθών με σκοπό να χρησιμοποιηθούν στην κτηνοτροφία, ως αντιστάθμισμα της απώλειας της μηδικής και του χλωρού αραβόσιτου, τα οποία επιδοτούνται επίσης από την Ε.Ε. - Περαιτέρω μείωση των απαιτήσεων σε λιπάσματα και συνεπώς την επιχορήγηση από το κράτος για μετατροπή καλλιεργειών σε φιλικές προς το περιβάλλον. Ως ξηρική καλλιέργεια τα ψυχανθή θα ενταχθούν στην κατηγορία των σιτηρών. Επίσης ο υπολογισμός θα γίνει με βάση την συνολική έκταση της περιοχής χωρίς τον καταμερισμό σε δήμους. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι παραπάνω μεταβολές. Πίνακας 6.2: Υπολογισμός των υδατικών αναγκών των τροποποιημένων εκτάσεων του 2 ου σεναρίου 111

126 Συνολικά οι Υδατικές ανάγκες στην περιοχή μελέτης για το 2 ο παρατίθενται στον Πίνακα 6.3. Σενάριο Πίνακας 6.3: Συνολικές υδατικές ανάγκες της περιοχής μελέτης του 2 ου Σεναρίου Στο Σχήμα 6.5 παρατηρούμε την κατανομή των υδατικών αναγκών της περιοχής. Σχήμα 6.5: Κατανομή συνολικών αναγκών νερού για το 2 ο σενάριο 112

127 Τέλος στο Σχήμα 6.6 μπορούμε να παρατηρήσουμε συγκριτικά τις αρχικές υδατικές ανάγκες και αυτές που προέκυψαν από το 2 ο Σενάριο. Σχήμα 6.6: Σύγκριση καταναλώσεων νερού μεταξύ αρχικής κατάστασης και 2 ου σεναρίου Παρατηρείται ότι υπάρχει μια εξαιρετικά σημαντική μείωση στο μπλε νερό της τάξης του 85% ενώ εξίσου σημαντική είναι και η μείωση για το γκρι νερό που πλησιάζει το 84%. Η λύση αυτή οδηγεί σε δυσμενέστερα αποτελέσματα σε σχέση με το 1 ο σενάριο καθώς ουσιαστικά οδηγεί σε αναδιάρθρωση καλλιεργειών και όχι κατάργηση μέρους της αρδευόμενης έκτασης. Πάντως και σ αυτήν την περίπτωση οι συνολικές ανάγκες σε αρδευτικό νερό έχουν μειωθεί σημαντικά σε σχέση με τις αρχικές εξοικονομώντας κυβικά μέτρα νερό περίπου. Οι ανάγκες σε γκρι νερό μπορούν να μειωθούν με ελάττωση της χρήσης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων από τους αγρότες ή με βελτιστοποίηση των τεχνικών και του χρόνου πρόσθεσής τους στις καλλιέργειες, έτσι ώστε να είναι μικρότερη η ποσότητα των χημικών που απαιτείται ή αποστραγγίζεται/απορρέει. Η ποσότητα των λιπασμάτων σε συνδυασμό με τον τρόπο διάθεσής τους (πιο περιβαλλοντικά φιλικές) δίνει τη δυνατότητα διεκδίκησης συναφών επιδοτήσεων σύμφωνα με τη νέα Κ.Α.Π. Επιπλέον με την ανακατανομή της γης οι αγρότες μπορούν να επωφεληθούν των επιδοτήσεων που έχουν προγραμματιστεί για την ερχόμενη εξαετία και έτσι μπορούν να αποσβέσουν το αρχικό κόστος της αλλαγής της καλλιέργειας. Επίσης η προώθηση βιολογικών καλλιεργειών η οποία προβλέπεται από την νέα Κ.Α.Π. 113

128 μπορεί να συμβάλει επιπλέον στην μείωση της γκρι συνιστώσας της υδατικής κατανάλωσης. Για την υποστήριξη της κτηνοτροφίας, η επιλογή της καλλιέργειας των ξηρικών ψυχανθών μπορεί να αντισταθμίσει την απώλεια ζωοτροφών λόγω της έλλειψης της μηδικής και του χλωρού αραβόσιτου, καθώς και η δημιουργία νέων βοσκοτόπων συμβάλλει στην κατεύθυνση αυτή. Επιπρόσθετα, η ανάγκη περαιτέρω ζωοτροφών μπορεί να καλυφθεί με εισαγωγή σχετικών καλλιεργειών από περιοχές όπου η καλλιέργειά τους δεν είναι επιζήμια για τους τοπικούς υδατικούς πόρους. Σαν επιπρόσθετη πηγή εσόδων για τον τοπικό πληθυσμό μπορεί και πάλι να θεωρηθεί η ανάπτυξη του αγροτουρισμού και η εκμετάλλευση πηγών του τριτογενούς τομέα όπου υπάρχουν ακόμη ανάλογες επιδοτήσεις από σχετικά Ευρωπαϊκά προγράμματα Συμπεράσματα προτάσεις Στα πλαίσια της παρούσας διπλωματικής εργασίας επιχειρήθηκε να διερευνηθεί ο ρόλος του ΥΑ ως εργαλείο διαχείρισης των υδατικών πόρων που διατίθενται για άρδευση στη λεκάνη της Μυγδονίας και ιδιαίτερα στις περιοχές τις που ανήκουν στα όρια του νομού Θεσσαλονίκης. Σκοπός των υπολογισμών ήταν ο προσδιορισμός του ΥΑ κάθε καλλιέργειας και ιδιαίτερα των υδροβόρων. Χρησιμοποιώντας ως βασικό δείκτη κατανάλωσης το ΥΑ, υπολογίστηκε η κατανάλωση αρδευτικού νερού στα όρια της περιοχής. Η κατανάλωση υπολογίστηκε λαμβάνοντας υπόψη την ετήσια παραγωγή κάθε καλλιέργειας. Σκοπός ήταν η διερεύνηση των δυνατοτήτων μείωσης της μπλε και γκρι υδατικής κατανάλωσης προς όφελος της πράσινης ανάπτυξης καθώς και η διατήρηση των εισοδημάτων των τοπικών πληθυσμών μέσω των απαιτήσεων της νέας Κ.Α.Π Οι Hoekstra et al. (2011) έχουν προσδιορίσει σε μεγάλο βαθμό τη διαδικασία υπολογισμού του ΥΑ της ανάπτυξης μίας καλλιέργειας. Αφήνοντας, ωστόσο, στην κρίση του μελετητή την επιλογή μεθόδου υπολογισμού των υδατικών καταναλώσεων δημιουργούνται προβλήματα στη χρήση του ΥΑ ως δείκτη κατανάλωσης νερού. Με βάση την ανάλυση του ΥΑ και την διαδικασία υπολογισμού που ακολουθήθηκε παρατηρήθηκε άμεση εξάρτηση του ΥΑ από την απόδοση των καλλιεργειών. Όσο αυξάνεται η απόδοση μιας καλλιέργειας τόσο μειώνεται το αποτύπωμά της, αφού ο συντελεστής απόδοσης υπεισέρχεται πάντα στον παρανομαστή των εξισώσεων υπολογισμού. Συνεπώς, η μεγιστοποίηση της απόδοσης είναι επιθυμητή. Όμως η προσπάθεια των αγροτών να ακολουθήσουν αυτή τη στρατηγική πολλές φορές 114

129 οδηγεί σε άσκοπη χρήση του αρδευτικού νερού. Για αυτό το λόγο είναι προτιμότερο να επιδιώκεται η μεγιστοποίηση της παραγωγικότητας των καλλιεργειών (ton/m 3 ) αντί της απόδοσής τους (ton/στρ). Αυτό μπορεί να γίνει με χρήση των κατάλληλων μεθόδων (π.χ. επιλογή μεθόδου «συμπληρωματικής άρδευσης») και τεχνικών (π.χ. προτίμηση στάγδην άρδευσης για ελαχιστοποίηση του εξατμιζόμενου νερού). Έγινε μια διαφοροποίηση στους υπολογισμούς του υδατικού αποτυπώματος για την καλλιέργεια του ηλίανθου κυρίως λόγω διφορούμενων απόψεων ως προς την πραγματική κατάσταση από τα στοιχεία της Δ/νση Αγροτικής Ανάπτυξης. Δεν είναι σαφές αν η καλλιέργεια του ηλίανθου είναι εξ ολοκλήρου ξηρική ή αρδευόμενη. Στην προκειμένη περίπτωση η δυσμενέστερη περίπτωση λήφθηκε υπόψη κυρίως για λόγους ανάλυσης της δυσμενέστερης κατάστασης. Η μέθοδος υπολογισμού που ακολουθήθηκε καθώς και η προτεινόμενη κατά FAO δεν συνυπολογίζουν το είδος της άρδευσης (καρούλι, στάγδην κλπ) και συνεπώς δεν γίνεται ενσωμάτωση των απωλειών στον υπολογισμό του μπλε υδατικού αποτυπώματος. Με βάση τα αποτελέσματα, παρατηρείται σημαντική επίδραση των διατειθέμενων ποσότητων λιπασμάτων από τις καλλιέργειες του αραβόσιτου στη συνεχή ποιοτική υποβάθμιση της λίμνης Βόλβης. Η κατάσταση αυτή έχει σημαντικές επιπτώσεις στην πανίδα και χλωρίδα της λίμνης και αποτελεί επιβεβλημένη ανάγκη η άμεση αντιμετώπιση του ζητήματος για να αποφευχθεί ενδεχόμενη οικολογική καταστροφή. Στον υπολογισμό του γκρι ΥΑ πάντως, θα ήταν σκόπιμο να ληφθεί υπόψη η πραγματική ποσότητα που χρησιμοποιείται από το πλήθος των αγροτών καθώς και η επίδραση των υπόλοιπων ρυπαντών, όπως τα φυτοφάρμακα και τα παρασιτοκτόνα. Ο ηλίανθος και η μηδική έχουν την μεγαλύτερη κατανάλωση αρδευτικού νερού και συνεπώς επιβαρύνουν το υδατικό ισοζύγιο της περιοχής στο μεγαλύτερο ποσοστό. Με βάση τα δύο εξεταζόμενα σενάρια η κατάργηση των καλλιεργειών αυτών οδηγεί σε εξοικονόμηση περίπου κυβικών μέτρων αρδευόμενου νερού. Από τη μελέτη των προτάσεων της νέας Κ.Α.Π. και τις προτάσεις που παρατίθενται συμπεραίνεται ότι υπάρχει βιώσιμη λύση στο πρόβλημα. Απαιτούνται όμως ριζικές αλλαγές (κατάργηση γεωργικής γης), ισχυρή πολιτική βούληση και κυρίως αλλαγή της νοοτροπίας. Κρίνεται συνεπώς σκόπιμη η επιλογή συνδυαστικών δράσεων για την αντιμετώπιση του προβλήματος του υδατικού ισοζυγίου της περιοχής. Απαιτούνται ριζικές αλλαγές σε ότι αφορά τις καλλιέργειες, δηλαδή στον τρόπο άρδευσής τους, στη μείωση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, στον έλεγχο των γεωτρήσεων και τη χρέωση του αγροτικού νερού όπως επίσης και τον περιορισμό στην χρήση λιπασμάτων. Ο συνδυασμός των προτάσεων που φέρνει η νέα κοινή αγροτική 115

130 πολιτική μπορεί να οδηγήσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα βοηθώντας παράλληλα στη διατήρηση των εσόδων των τοπικών πληθυσμών σε αξιοπρεπή επίπεδα. Πρέπει να αναφερθεί ότι δεν έχει συμπεριληφθεί στους υπολογισμούς η επίδραση της χρήσης γης, η οποία στις μέχρι τώρα μελέτες λαμβάνεται ως επί τω πλείστον μηδενική, ως συντηρητική προσέγγιση. Τέλος, είναι καλό να τονιστεί ότι στο πλαίσιο της παρούσας διπλωματικής κατά τους υπολογισμούς των ΥΑ των καλλιεργειών στη λεκάνη της Μυγδονίας, έγιναν αναγκαίες παραδοχές στην εφαρμογή της μεθοδολογίας λόγω έλλειψης στοιχείων. Περαιτέρω θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον αν ήταν δυνατόν να συλλεχθούν οι κατάλληλες πληροφορίες ώστε να γίνει πιο αναλυτικός υπολογισμός για τον προσδιορισμό των συνιστωσών του ΥΑ με τη χρήση του προγράμματος CROPWAT. Πιο συγκεκριμένα: a. Για τον υπολογισμό της εξατμισοδιαπνοής να χρησιμοποιηθεί η μεθοδολογία των Penman Monteith η οποία απαιτεί περισσότερα κλιματικά δεδομένα από την μέθοδο Blaney - Criddle αλλά θεωρείται ότι εμπεριέχει μικρότερο σφάλμα. b. Για τον υπολογισμό του μπλε νερού με τη χρήση του CROPWAT, να χρησιμοποιηθεί η ποσότητα του νερού που διαθέτουν στις καλλιέργειες οι αγρότες, με βάση την εμπειρία τους, και όχι η ποσότητα του νερού που αναλογεί στις καλλιέργειες με βάση το διαθέσιμο όγκο και τις απαιτήσεις τους. c. Να συμπεριληφθεί στον υπολογισμό του μπλε ΥΑ το νερό που απαιτείται για την παραγωγή των πόρων που χρησιμοποιούνται στην γεωργική παραγωγή. Στους πόρους αυτούς περιλαμβάνονται σπόροι, ζωοτροφές, λιπάσματα, φυτοφάρμακα, μηχανήματα κι εργατικό δυναμικό. d. Να προσδιοριστούν με ακρίβεια η διηθητικότητα του εδάφους και οι λοιπές εδαφικές παράμετροι του προγράμματος. 116

131 Βιβλιογραφία 1. Agriculture and Rular development ( (Last reviewed 18 Sep. 2013) 2. Allan, J.A., (1998). Virtual water: a strategic resource, global solutions to regional deficits. Groundwater 36 (4), Aldaya M., (2010). Water management in a globalized world: The case of soybean, corn and wheat production in Argentina 4. Chambers, N., Simmons, C., Wackernagel, M., (2000). Sharing nature s interest: ecological footprints as an indicator of sustainability. Earthscan, London. 5. Chapagain, A.K. and Hoekstra, A.Y. (2004) Water footprints of nations, Value of Water Research Report Series No.16, UNESCO-IHE,Delft, The Netherrlands 6. Chapagain, A.K. and Hoekstra, A.Y. (2008) The global component of freshwater demand and supply: An assessment of virtual water flows between nations as a result of trade in agricultural and industrial products. 7. Chapagain, A.K., Hoekstra, A.Y., Savenije, H.H.G. and Gautam, R. (2006b) The water footprint of cotton consumption: An assessment of the impact of worldwide consumption of cotton products on the water resources in the cotton producing countries, Ecological Economics. 8. EurActive ( (Last reviewed 19 Sept. 2013) 9. Ε.Μ.Υ. (Εθνική Μετεορωλογική Υπηρεσία). (Last reviewed 27 Aug. 2013) 10. FAO, Yield response to water. Irrigation and Drainage Paper 33. FAO, Rome, pp FAO, Crop evapotranspiration - Guidelines for computing crop water requirements. Irrigation and Drainage Paper 56. FAO, Rome. 12. Hoekstra, A.Y. (ed.) (2003) Virtual water trade: Proceedings of the International Expert Meeting on Virtual Water Trade, Delft, The Netherlands, December 2002, Value of Water Research Report Series No.12, UNESCO-IHE, Delft, The Netherlands 13. Hoekstra, A.Y., (2009). Human appropriation of natural capital: A comparison of ecological footprint and water footprint analysis. Ecological Economics 68,

132 14. Hoekstra, A.Y., Chapagain, A.K., The water footprints of Morocco and the Netherlands: global water use as a result of domestic consumption of agricultural commodities. Ecological Economics 64 (1), Hoekstra,A.Y,Chapagain, A.K, (2008) Globalization of water : Sharing the planet s freshwater resources, Blackwell Publishing, Oxford,UK 16. Hoekstra,A.Y., Chapagain, A.K, Aldaya, M.M and Mekonnen, M.M.(2009)Water footprint manual: State of the art 2009 Water Footprint Network, Enschede, the Netherlands 17. Hoekstra, A.Y., The global dimension of water governance: Why the river basin approach is no longer sufficient and why cooperative action at global level is needed. Water, 3(1), Pfister, S., Koehler, A., Hellweg, S., (2009). Assessing the environmental impacts of freshwater consumption in LCA. Environmental Science and Technology 43 (11), Pfister, S., Koehler, A., (2010). The Water Footprint as LCA indicator: eligibility and relevance. LCA X Portland, November 2-4, Pfister S., Stoessel F., Juraske R., Koehler A., Hellweg S., (2009). Regionalized LCA of vegetable and fruit production: Increasing global sustainability through trade and compensation mechanisms. 8th International Conference on Ecobalance, Tokyo, Japan, December Ridout, B.G., Pfister, S., (2010). A revised approach to water footprinting to make transparent the impacts of consumption and production on global freshwater scarcity. Global Environmental Change 20, Ridoutt, B.G., Poulton P., (2009). SAI Platform Australia water footprint pilot porject: wheat, barley and oats grown in the Austarlian state of New Sout Wales. Summary Report. 23. Βαφειάδης Π. (1988). Υδρογεωλογική προμελέτη της λεκάνης Βόλβης Ν.Θεσσαλονίκης. 24. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, (2002). Το νερό είναι ζωή, Οδηγία-Πλαίσιο περί Υδάτων: ( (Last reviewed 2 Sept. 2013) 25. Καλαμπαλίκη Ζ., (2011). Διπλωματική Εργασία «Διερεύνηση Μεθοδολογιών Υπολογισμού Υδατικού Αποτυπώματος Εφαρμογή στην πεδιάδα Μεσσαράς» 26. Κουτσογιάννης, Δ., Ανδρεαδάκης, Α., Μαυροδήμου, Α., (κ.ά.), Εθνικό Πρόγραμμα Διαχείρισης και Προστασίας των Υδατικών Πόρων, Υποστήριξη της κατάρτισης Εθνικού Προγράμματος Διαχείρισης και Προστασίας των Υδατικών 118

133 Πόρων. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Αθήνα. 27. Μαλαματάρης Τζελατίδης, (2009). Διπλωματική Εργασία «Διαχείριση Υδατικών Πόρων του Νομού Θεσσαλονίκης με τη χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών» 28. Meteo, (Εθνικό Αστεροσκοπίο Αθηνών). ( (Last reviewed 1 Sept 2013) 29. Μυλόπουλος Ι., (2013). Βιώσιμη διαχείριση των υδατικών πόρων, Σημειώσεις ΠΠΒΑ. 30. Μυλόπουλος Γ., Τολίκας Δ., (2001 a). Εμπλουτισμός της λίμνης Κορώνειας από τον βαθύ υδροφορέα. Θεσσαλονίκη, Ελληνική Δημοκρατία Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Θεσσαλονίκης Διεύθυνση Υδάτινων Πόρων & Εγγείων Βελτιώσεων. 31. Μυλόπουλος Γ., Τολίκας Δ., (2001 b). Διερεύνηση των δυνατοτήτων εκμετάλλευσης του βαθύτερου υδροφορέα της υπολεκάνης λίμνης Κορώνειας Νομού Θεσσαλονίκης, το μαθηματικό μοντέλο προσομοίωσης σενάρια διαχείρισης. Θεσσαλονίκη, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Θεσσαλονίκης. 32. Μπαλάς Λ., (2007). Διδακτορική διατριβή «Χρήση των ασαφών κανόνων στη διαχείριση υδατικών πόρων: εφαρμογή στην υδρολογική λεκάνη Βόλβης» 33. Στάμου, Α.Ι., (2010). Το υδατικό αποτύπωμα, πόσο νερό μας «κοστίζει» το εθνικό μας έδεσμα και η ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων. Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 4, σ Τεκίδης Η., (2012). Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία «Βιώσιμη διαχείριση προστατευόμενων οικοσυστημάτων. Πολιτικές και εργαλεία εφαρμογής. Η περίπτωση της λίμνης Κορώνειας.» 35. Τράπεζα της Ελλάδος, (2011). Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα, Έκθεση της Επιτροπής Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής, ( (Last reviewed 23 Aug. 2013) 36. Τσακίρης Γ., (2004). Σημειώσεις «Ανάγκες σε Αρδευτικό Νερό» 37. ΥΠΑΝ, (2003). Σχέδιο προγράμματος διαχείρισης των υδατικών πόρων της χώρας, Συμπλήρωση της ταξινόμησης ποσοτικών και ποιοτικών παραμέτρων των υδατικών πόρων στα υδατικά διαμερίσματα της χώρας, Υπουργείο Ανάπτυξης 38. Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων ( (Last reviewed 20 Sept. 2013) 119

134 39. Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ): ( (Last reviewed 21 Sept. 2013) 40. Φορέας διαχείρισης λιμνών Κορώνειας-Βόλβης, (2008). 2 ο Master Plan «Σχέδιο Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου των λιμνών Κορώνειας Βόλβης και των Μακεδονικών Τεμπών» 41. Χαρχούση Χ.Δέσποινα, (2012). Διπλωματική Εργασία «Συγκριτική αξιολόγηση μεθοδολογιών υπολογισμού υδατικού αποτυπώματος Εφαρμογή στον Κάμπο Χανίων» 42. Ψιλοβίκος Α. (1977). Παλαιογεωγραφική εξέλιξης της λεκάνης και της λίμνης της Μυγδονίας (Λαγκαδά-Βόλβης), Διδ. διατρ. Φ.Μ.Σ. Α.Π.Θ. 120

135 Παράρτημα Πίνακες υπολογισμού ΥΑ Στην επόμενη σελίδα παρατίθενται οι πίνακες υπολογισμού του ΥΑ για τις καλλιέργειες πλην των σιτηρών που δεν παρατέθηκαν στο Κεφάλαιο

136 Πίνακας Π.1: Υπολογισμός ΥΑ Ηλίανθου ως αρδευόμενη καλλιέργεια 122

137 Πίνακας Π.2: Υπολογισμός ΥΑ Ηλίανθου ως ξηρική καλλιέργεια 123

138 Πίνακας Π.3: Υπολογισμός ΥΑ Καπνών 124

139 Πίνακας Π.4: Υπολογισμός ΥΑ Μηδικής 125

140 Πίνακας Π.5: Υπολογισμός ΥΑ Αραβοσίτου 126

141 Πίνακας Π.6: Υπολογισμός ΥΑ Αραβοσίτου Χλωρού 127

142 Πίνακας Π.7: Υπολογισμός ΥΑ Κηπευτικών 128

143 Πίνακας Π.8: Υπολογισμός ΥΑ Ελαιοδέντρων 129

144 Πίνακας Π.9: Υπολογισμός ΥΑ Αμπελιών 130

145 Πίνακας Π.10: Υπολογισμός ΥΑ Οπωροφόρων 131