Α.Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ( )

Transcript

1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Σύντομη καταγραφή των προσπαθειών ανάδειξης της τοπικής εκπαιδευτικής ιστορίας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας Σκοπός και αντικείμενο της έρευνας Πρωτοτυπία και περιορισμοί έρευνας Ερευνητικό υλικό Θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας α. Κράτος, σχολικός θεσμός και παιδαγωγικά συστήματα β. Εθνική ταυτότητα και εκπαίδευση γ. Το σχολείο ως κοινωνικός θεσμός Μεθοδολογία και διάρθρωση της ύλης...35 Α.Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ( ) Α1.Ιστορικοπολιτικό πλαίσιο και διοικητική διάρθρωση του νησιού...39 Α2.Οικονομική κατάσταση, δημογραφία και κοινωνική διαστρωμάτωση...47 Α3.Ιδεολογικές τάσεις: από την Pax Ottomanica στη συγκρότηση των εθνικών ταυτοτήτων 58 Α4.Ο ειδικός ρόλος της εκπαίδευσης και των λειτουργών της...65 Β. Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΣΒΟ Β1.Η δομή του σχολικού μηχανισμού στην Ελλάδα...69 Β2.Η δομή της κοινοτικής εκπαίδευσης στη Λέσβο...71 Β3.Μια συγκεντρωτική καταγραφή των σχολείων της Λέσβου...75 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Γ1.Το πρώτο σχολείο της Μυτιλήνης...82 Γ2. Η περίοδος της συγκρότησης οργανωμένου σχολικού μηχανισμού( )...90 Γ2α. Η στοιχειώδης εκπαίδευση Το αλληλοδιδακτικό σχολείο

3 Γ2β. Η μέση εκπαίδευση...98 Γ2γ. Το πρόγραμμα σπουδών Γ3. Η περίοδος της ωριμότητας( ) Γ3α. Η προσχολική εκπαίδευση στην Ελλάδα και τον εξωελλαδικό ελληνισμό Γ3β. Η προσχολική αγωγή στη Μυτιλήνη Γ3γ. Η στοιχειώσης εκπαίδευση Η καθιέρωση της συνδιδακτικής μεθόδου Γ3δ. Η μέση εκπαίδευση Άνοιγμα του Γυμνασίου στην πνευματική ζωή της πόλης Γ3ε. Ιδέες και απόψεις για το ρόλο της εκπαίδευσης κατά το τελευταίο τέταρτο του αιώνα στην Ελλάδα και τη Λέσβο Γ3στ. Το πρόγραμμα σπουδών της μέσης εκπαίδευσης στη Μυτιλήνη Γ4. Η περίοδος των μεταρρυθμίσεων ( ) Γ4α. Κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα στο γύρισμα του 20ού αιώνα Γ4β. Οι μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση της Μυτιλήνης Η ίδρυση της Αστικής σχολής 137 Γ4γ. Η προσχολική εκπαίδευση Γ4δ. Οι μεταρρυθμίσεις στη μέση εκπαίδευση Κατάργηση του Ελληνικού και ίδρυση εξαταξίου Γυμνασίου Γ4ε. Η δημιουργία του εμπορικού τμήματος Γ4στ. Η νυχτερινή λαϊκή σχολή Γ4ζ. Το κλασικό Γυμνάσιο και το κίνημα του δημοτικισμού Δ. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ-TO ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ Δ1. Η εκπαίδευση των κορασίων στο Ελληνικό κράτος:ο ρόλος της ιδιωτικής πρωτοβουλίας Δ2. Τα σχολεία των κοριτσιών στη Μυτιλήνη Δ3. Ποσοστά φοίτησης και πρόγραμμα σπουδών Δ4. Φιλανθρωπική δραστηριότητα και Παρθεναγωγείο Ε. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΥΠΟΛΟΙΠΗ ΛΕΣΒΟ Ε1. Εκκλησιαστική περιφέρεια Μυτιλήνης

4 Ε1α. Πλωμάρι-Ελληνική σχολή και Ημιγυμνάσιο-Παρθεναγωγείο και Νηπιαγωγείο- Οικονομικοί πόροι, Σχολική Εφορεία και Αναγνωστήριο Ε1β. Αγιάσος-Τα σχολεία των αγοριών-το Παρθεναγωγείο-Οικονομικοί πόροι, διοίκηση και εποπτεία-η σωματειακή κίνηση Ε1γ. Πολιχνίτος-Τα σχολεία των αρρένων-το Παρθεναγωγείο-Οικονομικοί πόροι και Εφορεία Ε1δ. Παπάδος-Τα σχολεία των αγοριών και οι δημοτικιστές-το Παρθεναγωγείο-Οικονομικοί πόροι και Εφορεία Ε1ε. Ερεσός Ε2. Εκκλησιαστική περιφέρεια Μηθύμνης Ε2α. Το σχολείο της Μονής Λειμώνος Ε2β. Αχυρώνα Ε2γ. Το Λειμωνιακόν ζήτημα Ε2δ. Μανταμάδος-Πολιτιστικοί Σύλλογοι Ε2ε. Αγία Παρασκευή-Η εκπαίδευση των αγοριών-το Παρθεναγωγείο Ε2στ. Μόλυβος-Εκπαιδευτική δραστηριότητα-η Αδελφότης των Μουσών Ε2ζ. Πέτρα Ε2η. Βατούσα ΣΤ. ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΟΠΤΕΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ. ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΣΤ1. Η διοίκηση και εποπτεία των σχολείων στην Ελλάδα ΣΤ2. Η οργάνωση και διοίκηση της εκπαίδευσης των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ΣΤ2α. Το Πατριαρχείο ΣΤ2β. Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως ΣΤ2γ. Η διοίκηση και εποπτεία των σχολείων σε επίπεδο κοινότητας ΣΤ2δ. Ο θεσμός της Εφορείας στη Λέσβο ΣΤ2ε. Η Εφορεία των Φιλανθρωπικών και Εκπαιδευτικών Καταστημάτων Μυτιλήνης ΣΤ2στ. Οι σχέσεις των τοπικών φορέων με το Πατριαρχείο και τον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως

5 ΣΤ2ζ. Ο ρόλος της Οθωμανικής διοίκησης ΣΤ3. Οικονομικοί πόροι Το ζήτημα των διδάκτρων ΣΤ4. Οι κανονισμοί λειτουργίας των σχολείων - «Νόμοι ή Κανόνες» της Λειμωνιάδος Σχολής- Οι κανονισμοί λειτουργίας του Γυμνασίου Μυτιλήνης Ζ. ΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ Ζ1. H κατάρτιση των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα Οι δάσκαλοι Οι διδασκάλισσες Ζ2. Η κατάρτιση των δασκάλων-ισσών στον εξωελλαδικό ελληνισμό Ζ3. Το εκπαιδευτικό προσωπικό των σχολείων της Λέσβου Ζ4. Επαγγελματικό, οικονομικό και κοινωνικό status των δασκάλων Ζ5. Συνδικαλιστική οργάνωση Ζ4. Οι εκπαιδευτικοί ως συγγραφείς και εκδότες Η. ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ Η1. Η θεσμοθέτηση των μαθητικών υποχρεώσεων μέσα από τους κανονισμούς λειτουργίας393 Η2. Πειθαρχία και σύστημα ποινών Η3. Μαθητικές αντιδράσεις Η4. Οι μαθητές: ένα κοινωνικό υποκείμενο χωρίς φωνή Η5. Μαθητικά έντυπα Η6. Μαθητικός πληθυσμός, σχολική διαρροή και κοινωνική προέλευση των μαθητών Θ. ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Θ1. Σχολείο, αναλυτικά προγράμματα και εθνική συνείδηση Θ2. Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι και Αδελφότητες Θ3. Σωματική άσκηση και αθλητικά σωματεία: η ενδυνάμωση του «εθνικού σώματος» Θ4. Οι σχέσεις με το Ελληνικό κράτος Ο ρόλος του ελληνικού Υποπροξενείου Ι. ΤΑ ΞΕΝΑ ΣΧΟΛΕΙΑ Ι1. Η εκπαίδευση της Οθωμανικής εθνότητας Η ισλαμική παιδεία και οι μεντρεσέδες Τα Οθωμανικά σχολεία στη Λέσβο

6 Ι2. Τα σχολεία των γάλλων ιεραποστόλων ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ ΤΟΠΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Σύντομη καταγραφή των προσπαθειών ανάδειξης της τοπικής εκπαιδευτικής ιστορίας κατά την περιόδο της Τουρκοκρατίας Τα τελευταία χρόνια όλο και συχνότερα βλέπουν το φως της δημοσιότητας εργασίες που σκοπό έχουν τη μελέτη της τοπικής εκπαιδευτικής ιστορίας των διαφόρων περιοχών της ελληνικής περιφέρειας, με κύριο στόχο να συνεισφέρουν στη διερεύνηση των ιδαιτεροτήτων που παρουσιάζει κάθε περιοχή της Ελλάδας και να αναδείξουν το ρόλο που διαδραμάτισε στη συνολική εκπαιδευτική ιστορία της Ελλάδας. Πολλές από τις εργασίες αυτές καλύπτουν την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας, μια περίοδο εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, καθώς αυτή σημαδεύεται από μεγάλες πολιτικές και κοινωνικοοιοκονομικές αλλαγές. Στα πλαίσια της βιβλιογραφικής μας έρευνας είχαμε την ευκαιρία να μελετήσουμε αρκετές από αυτές, διαπιστώνοντας ότι αποτελούν πραγματικά αξιόλογες προσπάθειες προσέγγισης και ανάλυσης των παραμέτρων που συγκροτούν την εκπαιδευτική διαδικασία των διαφόρων γεωγραφικών περιοχών, όπου ζουν και δραστηριοποιούνται ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί. Κάθε μια από αυτές συνεισφέρει σημαντικά στην ανασύνθεση της εκπαιδευτικής φυσιογνωμίας ενός χώρου που ακόμα δεν έχει ενταχθεί στα όρια του νεοσύσταου Ελληνικού κράτους, αλλά συνεχίζει να αποτελεί τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο χώρος της Μικράς Ασίας, της Μακεδονίας και της Θράκης αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης αρκετών ερευνητών από τις αρχές της δεκαετίας του Ήδη το 1989 ο Χρήστος Σολδάτος εκδίδει το δίτομο έργο Η εκπαιδευτική και πνευματική κίνηση του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας ( ) (Αθήνα), στο οποίο παραθέτει ένα μεγάλο όγκο στοιχείων που αντλήθηκαν από αρχεία και άλλες πρωτογενείς πηγές, συνθέτοντας έτσι μια ανάγλυφη εικόνα της εκπαιδευτικής δραστηριότητας όλων των πόλεων του μικρασιατικού χώρου που έζησαν ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί. Ακόμα μία από τις πρώτες προσπάθειες καταγραφής της τοπικής εκπαιδευτικής ιστορίας είναι η διατριβή της Σοφίας Βούρη «Η ελληνική εκπαίδευση στο σαντζάκι Μοναστηρίου ( )», η οποία βασίζεται σε προξενικές εκθέσεις και έγγραφα του Υπουργείου Εξωτερικών και έχει ως κύριο στόχο να αναδείξει το ρόλο των φορέων του ελληνικού κράτους στη συγκρότηση του εκπαιδευτικού δικτύου των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων και μέσω αυτού να επιτύχει την 6

8 καλλιέργεια της ελληνικής εθνικής ταυτότητας 1. Την ίδια περίπου χρονική περίοδο καλύπτει και η διατριβή της Σ.Ηλιάδου-Τάχου με τίτλο «Οι δομές της Κοινοτικής Εκπαίδευσης στις εκκλησιαστικές επαρχίες Κοζάνης, Σισανίου, Καστοριάς και Μογλενών, κατά το δεύτερο μισό του 19 ου και στις αρχές του 20 ού αιώνα». Ο Γιάννης Μπουνόβας με την πολύ ενδιαφέρουσα διατριβή του «Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην Κοζάνη ( ). (Το γυμνάσιο και η αστική σχολή θηλέων)» ασχολείται με την κοινωνιολογική πλευρά της εκπαιδευτικής διαδικασίας, αναλύοντας συστηματικά τα κοινωνικά χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου μαθητικού πληθυσμού με σκοπό να διαπιστωθεί ο τρόπος και η έκταση που τα χαρακτηριστικά αυτά επιδρούν στην επίδοση των μαθητών. Το 1995 η Ελένη Μπέλια με το βιβλίο της Εκπαίδευση και αλυτρωτική πολιτική-η περίπτωση της Θράκης (εκδ. Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου), μας δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα των παραμέτρων που συγκροτούν την εκπαιδευτική διαδικασία στη Θράκη, δίνοντας έμφαση στο ρόλο που η εκπαίδευση διαδραμάτισε στη συγκρότηση ενιαίας εθνικής ταυτότητας. Με τη δράση των φιλεκπαιδευτικών συλλόγων της Μακεδονίας, ως φορέων συμπληρωματικών του σχολικού δικτύου ιδαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ασχολείται ο Κυριάκος Μπονίδης στο ενδιαφέρον βιβλίο του με τίτλο Οι Ελληνικοί Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι ως φορείς εθνικής παιδείας και πολιτισμού στη διαφιλονικούμενη Μεκαδονία (εκδ. Κυριακίδη 1996). Ένα σχολείο, το Παρθεναγωγείο Θεσσαλονικής, επιλέγει να μελετήσει στο αξιόλογο πόνημά της η Κ.Δαλακούρα με τίτλο Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης ( ). Μια πρώτη προσέγγιση της εκπαίδευσης των θήλεων στη Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας (εκδ. Κυριακίδη 2000). Με την πάροδο των χρόνων όλο και περισσότεροι ερευνητές επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στη μελέτη συγκεκριμένων περιοχών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κατοικούνται από ελληνορθόδοξους πληθυσμούς, δίνοντάς μας πολύ σημαντικές εργασίες. Η διατριβή του Κ.Ιεροκηπιώτη «Η ελληνική εκπαίδευση στην επαρχία Πάφου ( ). Συμβολή στην ιστορία της εκπαίδευσης της Κύπρου» (Θεσσαλονίκη 1992), επιχειρεί να φωτίσει μια εκτεταμένη περίοδο της Κυπριακής ιστορίας της εκπαίδευσης η οποία συμαδεύτηκε από δύο διαφορετικές κατοχές: την τουρκοκρατία και την αγγλοκρατία. Ο Θεόδωρος Νήμας με τη διατριβή του «Η εκπαίδευση στη Δυτική Θεσσαλία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», (Θεσσαλονίκη 1995), μελετά μια μεγάλη περίοδο της Θεσσαλικής εκπαιδευτικής ιστορίας που αρχίζει από το 16 ο αιώνα μέχρι το 1881 χρονιά 1 Η διατριβή συτή εκδόθηκε σε βιβλίο με τον τίτλο Εκπαίδευση και Εθνικισμός στα Βαλκάνια, Παρασκήνιο

9 ενσωμάτωσης της Θεσσαλίας στο Ελληνικό κράτος, παραθέτοντας παράλληλα βιογραφικές πληροφορίες ενός μεγάλου αριθμού δασκάλων και λογίων, οι οποίοι αποτέλεσαν τους φορείς του «Θεσσαλικού θρησκευτικού ουμανισμού και διαφωτισμού», όπως ο ίδιος σημειώνει. Η διατριβή του Αντώνη Παυλίδη «Οικονομικές και κοινωνικές συνιστώσες της εκπαίδευσης των Ελλήνων του Πόντου στις αρχές του 20ού αιώνα ( ) : η περίπτωση του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας» (Αθήνα 2001), επιχειρεί να φωτίσει το ρόλο του πολύ σημαντικού αυτού εκπαιδευτικού ιδρύματος, που όπως διαπιστώνει ο ίδος, αποτέλεσε το «σπουδαιότερο ιδεολογικό μηχανισμό των Ελλήνων του Πόντου». Την ιδιόμορφη περίπτωση της παιδείας στην Κρήτη κατά την περίοδο της αυτονομίας προσεγγίζει ο καθηγητής Αντώνης Χουρδάκης στο βιβλίο του Η παιδεία στην κρητική πολιτεία (εκδ.gutemberg 2002), μέσα από τη μελέτη και ανάλυση ενός εκτεταμένου αρχειακού υλικού που φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης στα Χανιά. Τέλος ένα μεγάλο αριθμό άρθρων μπορεί κανείς να συναντήσει διεσπαρμένα σε αρκετά επιστημονικά περιοδικά, τα οποία ρίχνουν φως σε πολλές πτυχές της τοπικής εκπαιδευτικής ιστορίας των οθωμανοκρατούμενων περιοχών, όπου ζουν και δραστηριοποιούνται ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί. 2.Σκοπός και αντικείμενο της έρευνας Το 1830 ιδρύεται το ελληνικό κράτος, ύστερα από ένα πολύχρονο απελευθερωτικό πόλεμο, ενώ ένα μεγάλο τμήμα του ελληνισμού ακόμα ζει και δραστηριοποιείται εκτός των συνόρων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κατά την περίοδο αυτή και κάτω από την επίδραση των νέων κοινωνικοοικονομικών συνθηκών που σηματοδοτούνται από το πέρασμα στην αστική συγκρότηση της κοινωνίας και την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας, παρατηρείται μια εκπαιδευτική έκρηξη η οποία ευνοείται και από τις μεταρρυθμίσεις που υιοθετούνται από το οθωμανικό καθεστώς με στόχο την αναχαίτηση των αποσχιστικών τάσεων των μη μουσουλμάνων κατοίκων της αυτοκρατορίας και την προσπάθεια ένταξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην οικογένεια των «πολιτισμένων» ευρωπαϊκών κρατών. Η Λέσβος δε θα μπορούσε να μείνει έξω από τη δυναμική πορεία ανάπτυξης που παρατηρείται σε όλη την επικράτεια. Και ενώ υπάρχουν συνθετικά έργα, τα οποία αναφέρονται στην εν γένει πολιτική και κοινωνικοοικονομική κατάσταση της Λέσβου κατά τον τελευταίο αιώνα της Οθωμανοκρατίας (Σιφναίου, Σύνδεσμος Φιλολόγων), η καταγραφή και ανάλυση όλων των παραμέτρων που συνθέτουν την εκπαιδευτική φυσιογνωμία της Λέσβου, σε μια τόσο σημαντική για την ιστορία της 8

10 εποχή, δεν έχει μέχρι σήμερα τύχει σοβαρής μελέτης και ερμηνείας. Αυτό ήταν και το κίνητρο που μας οδήγησε να επιλέξουμε να ασχοληθούμε με το θέμα αυτό. Μέσα από την παρούσα διδακτορική διατριβή επιχειρείται μια συστηματική προσέγγιση της εκπαίδευσης στη Λέσβο κατά την τελευταία περίοδο της Οθωμανοκρατίας ( ), ώστε να εντοπισθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και παράλληλα γίνεται προσπάθεια σύνδεσής τους με τα ευρύτερα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής στη Λέσβο, τον ευρύτερο χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του οποίου τμήμα αποτελούσε και η Λέσβος, αλλά και το νεοϊδρυθέν Ελληνικό κράτος. Τα χρονικά πλαίσια μέσα στα οποία επιλέχθηκε να γίνει η έρευνα οριοθετούν την εποχή κατά την οποία το σχολικό δίκτυο άρχισε σταδιακά να αναπτύσσεται και να παίρνει σημαντικές διαστάσεις, μέχρι το έτος 1912 οπότε συντελείται η ενσωμάτωση της Λέσβου στο Ελληνικό κράτος, αλλάζοντας άρδην τα πολιτικά και οικονομικά δεδομένα που καθορίζουν τις τύχες του νησιού. Η εξέλιξη αυτή συμβάδισε με μια σειρά ιδεολογικών, κοινωνικών και οικονομικών μετασχηματισμών, οι πιο σημαντικοί από τους οποίους είναι: η αύξηση του ελληνορθόδοξου πληθυσμού του νησιού, ο βαθμιαίος περιορισμός του ηγετικού ρόλου της εκκλησίας, η συγκρότηση μιας μεσοαστικής τάξης η οποία αποκτά κυρίαρχο ρόλο στη διοίκηση της ελληνορθόδοξης κοινότητας, η ανάπτυξη της ναυτιλίας, της βιομηχανίας και του εμπορίου και η εμφάνιση και καλλιέργεια της ιδεολογίας του εθνισμού. Όπως προαναφέραμε η εργασία δεν θα περιοριστεί στην περιγραφή των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και των ποσοτικών δεδομένων της εκπαίδευσης αλλά στοχεύει να προχωρήσει στην μελέτη και ανάλυση των πολλαπλών πτυχών της εκπαιδευτικής διαδικασίας με βάση συγκεκριμένους άξονες, οι οποίοι προέκυψαν από την επεξεργασία του πρωτογενούς και δευτερογενούς υλικού. Πιο συγκεκριμένα: Η διερεύνηση των παιδαγωγικών τάσεων και πρακτικών που υιοθετούνται και εφαρμόζονται στα σχολεία της Λέσβου. Η ανίχνευση των διοικητικών δομών που υποστηρίζουν το εκπαιδευτικό εγχείρημα και η σχέση τους με την επίσημη οθωμανική εξουσία. Η προσπάθεια συγκρότησης εθνικής ταυτότητας μέσα από τη δημιουργία και επέκταση του σχολικού δικτύου και ο ρόλος του ελληνικού κράτους και των συλλόγων. Η εμπλοκή του σχολικού μηχανισμού στις διαδικασίες του κοινωνικού επιμερισμού. Ο σημαντικός ρόλος της εκπαίδευσης στη δημιουργία του «πειθαρχημένου ατόμου», όπως διαφαίνεται μέσα από τους κανονισμούς λειτουργίας των σχολείων. 9

11 Ο ρόλος του δασκάλων και των μαθητών ως δρώντων κοινωνικών υποκειμένων. Ο «ειδικός» ρόλος που η γυναίκα καλείται να παίξει στο οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, ο οποίος υπηρετήθηκε μέσα από τα Παρθεναγωγεία. Η λειτουργία των ξένων σχολείων και οι σχέσεις τους με τα σχολεία της αριθμητικά κυρίαρχης ελληνορθόδοξης κοινότητας. Η διερεύνηση όλων αυτών των παραμέτρων μας οδήγησε στη διατύπωση των ακόλουθων υποθέσεων εργασίας: 1. Κατά την υπό εξέταση περίοδο στη Λέσβο εφαρμόστηκαν δύο παιδαγωγικά συστήματα: το αλληλοδιδακτικό και το συνδιδακτικό σύστημα. Η ταυτόχρονη εφαρμογή των συστημάτων αυτών τόσο στα υπόλοιπα σχολεία των ελληνορθόδοξων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσο και στην Ελλάδα, μας οδηγούν στη διαπίστωση ότι η Λέσβος δέχεται επιδράσεις και από τα δύο κέντρα του ελληνισμού της εποχής, την Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα, διατηρώντας ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις τις τοπικές ιδιατερότητες και προσανατολισμούς, οι οποίοι υπαγορεύονται από τις ιδαίτερες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που επικρατούν. 2. Η διοίκηση και εποπτεία των σχολείων περνά σταδιακά από την εκκλησία στους εκπροσώπους της ανερχόμενης αστικής τάξης, η οποία επιχειρεί να ελέγξει εξ ολοκλήρου το εκπαιδευτικό εγχείρημα. Η προσπάθεια δημιουργίας ενός συγκεντρωτικού εκπαιδευτικού συστήματος από την επίσημη οθωμανική κυβέρνηση κατά τις τελευταίες δεκαετίες της εξεταζόμενης περιόδου, δημιουργεί τριβές και εντάσεις και βαθαίνει το χάσμα ανάμεσα στις εθνότητες της Αυτοκρατορίας. 3. Η εκπαιδευτική διαδικασία αποτέλεσε το προνομιακό πεδίο μέσα από το οποίο επιχειρήθηκε να συγκροτηθεί μια ομοιογενής και ισχυρή εθνική ταυτότητα, η οποία συνεισέφερε σημαντικά στη δημιουργία και ενίσχυση μιας χριστιανικής-εθνοτικής συνείδησης που, σε συνδυασμό με μια σειρά άλλους παράγοντες, αποτέλεσε τον καταλύτη για την επιτάχυνση των διαδικασιών οι οποίες οδήγησαν στη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την τελική ενσωμάτωση της Λέσβου στο Ελληνικό κράτος. Η δημιουργία, ανάπτυξη και ωρίμανση του σχολικού δικτύου στη Λέσβο (όπως συμβαίνει σε πολλές Οθωμανοκρατούμενες περιοχές αλλά και στο Ελληνικό κράτος) συμβαδίζει με την συγκρότηση και ανάπτυξη της ιδεολογίας του εθνισμού με πρωτοπόρα την υπό διαμόρφωση μεσοαστική τάξη. 4. Ο σχολικός μηχανισμός συνιστά βασικό μηχανισμό μέσα από τον οποίο επιχειρείται η αναπαραγωγή του κοινωνικού συστήματος αλλά παράλληλα αποτελεί και το μοναδικό ίσως μέσο 10

12 κοινωνικής κινητικότητας που οι κατώτερες τάξεις έχουν στη διάθεσή τους για να πετύχουν την ταξική τους μετάθεση. Στη Μυτιλήνη ενώ έχουμε μια στοιχειώδη εκπαίδευση σε πλήρη ανάπτυξη και εξέλιξη, η δευτεροβάθμια εκπαίδευση με το Ελληνικό σχολείο και κυρίως το Γυμνάσιο αδυνατεί, για μια σειρά από λόγους, να παίξει το ρόλο του «κοινωνικού εφαλτηρίου» κατά τη φράση του Κ.Τσουκαλά και περιορίζεται να αποτελέσει, με μικρές ίσως εξαιρέσεις, το σχολείο των κοινωνικών ελίτ και της ανερχόμενης εμπορικής τάξης. 5.Η μελέτη του διασωθέντος κανονισμού του Ελληνικού και Γυμνασίου Μυτιλήνης, των ποινολογίων, αλλά και προφορικών και γραπτών μαρτυριών μας αποκαλύπτουν το σωφρονιστικόαυταρχικό πνεύμα της εκπαίδευσης της εποχής. Στόχος ο πλήρης έλεγχος της συμπεριφοράς και του σώματος των μαθητών αλλά και των δασκάλων μέσα από τη δημιουργία ενός συστήματος επιτήρησης και κυρώσεων που οδηγεί στη διαμόρφωση του «πειθαρχημένου μαθητή» και αργότερα πολίτη ο οποίος θα συμβάλλει στην παγίωση και αναπαραγωγή της καθεστηκυίας τάξης. 6.Στο Παρθεναγωγείο Μυτιλήνης, όπου λειτουργούσε προκαταρκτικό και ανώτερο τμήμα, συντελείται υπό τον έλεγχο των κοινοτικών αρχών η εκπαίδευση των κοριτσιών κατά τα πρότυπα που η εποχή ήθελε τη γυναίκα: καλή σύζυγο, μητέρα και νοικοκυρά αρχικά και αργότερα φορέα και μεταδότη της εθνικής ιδεολογίας. Σημαντικές γυναίκες της εποχής έχουν την ευκαιρία να βρεθούν στο επίκεντρο της δημόσιας ζωής της Μυτιλήνης, οι οποίες ως διευθύντριες του Παρθεναγωγείου, διαμορφώνουν το προφίλ της χειραφετημένης και ανεξάρτητης γυναίκας της εποχής (σύμφωνα με τις δικές τους ιδέες αλλά και τις επιταγές της εποχής) και ανοίγουν το δρόμο για την κατάκτηση μιας καλύτερης θέσης της γυναίκας στην κοινωνία της Λέσβου. 7. Η εκπαίδευση της μουσουλμανικής εθνότητας αναπτύχθηκε με αργούς ρυθμούς, γεγονός που επιβεβαιώνει την εν γένει φθίνουσα πορεία της στα πλαίσια των αλλαγών που συντελούνται σε όλα τα επίπεδα της οικονομικής και κοινωνικής ζωής του νησιού. Η λειτουργία των γαλλικών σχολείων στην πόλη της Μυτιλήνης αντικατοπτρίζει την προσπάθεια διείσδυσης των ξένων δυνάμεων στην καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία ευνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την έλξη που ασκούσε σε μια μερίδα των μεσοαστικών στρωμάτων του νησιού. 11

13 3. Πρωτοτυπία και περιορισμοί της έρευνας Όπως προαναφέραμε ο κύριος λόγος που μας ώθησε να αναλάβουμε την επίπονη εργασία της συλλογής και μελέτης ενός αρχειακού υλικού κατακερματισμένου και διεσπαρμένου σε πολλούς διαφορετικούς χώρους της Λέσβου (σχολεία, κοινότητες, δήμους, ΓΑΚ, συλλόγους κ.α.) αλλά και της Αθήνας (Ιστορικό Αρχείο ΥΠΕΞ, Εστία Νέας Σμύρνης κ.α.) και της Κωνσταντινούπολης (Πατριαρχείο), ήταν η απουσία μιας ολοκληρωμένης και ιστορικά τεκμηριωμένης εργασίας που να πραγματεύεται τη Λεσβιακή παιδεία της τελευταίας περιόδου της Τουρκοκρατίας με τρόπο συστηματικό και πολύπλευρο. Η ύπαρξη του μοναδικού βιβλίου που αναφέρεται στην περίοδο αυτή, γραμμένο από το γυμνασιάρχη Π.Σαμάρα το 1948 (με τίτλο Η εκπαίδευση στη Λέσβο), αν και συνεισφέρει σημαντικά στη μελέτη του συγκεκριμένου θέματος, αδυνατεί αντικειμενικά πλέον να καλύψει το μεγάλο όγκο του ερευνητικού υλικού που ήλθε το φως από την περίοδο της συγγραφής του μέχρι σήμερα, αλλά και του μεγάλου αριθμού των μελετών που δημοσιεύθηκαν από αξιόλογους πνευματικούς ανθρώπων κατά της διάρκεια των εξήντα περίπου χρόνων που μεσολάβησαν. Ακόμα η ανάγκη, εκτός από την περιγραφή των ιστορικών γεγονότων και την παράθεση των ποσοτικών δεδομένων που συνθέτουν το εκπαιδευτικό φαινόμενο στη Λέσβο, να επιχειρηθεί μια ερμηνευτική, ποιοτική προσέγγιση η οποία να βασίζεται σε θεωρητικά σχήματα που δανειζόμαστε και από άλλες επιστήμες, προκειμένου να μελετηθούν όλες οι παράμετροι που συγκροτούν την παιδευτική διαδικασία, μας ώθησε να αναλάβουμε το εγχείρημα αυτό. Όλα τα παραπάνω θεωρούμε ότι προσδίδουν στην έρευνα το στοιχείο της πρωτοτυπίας και δικαιολογούν την αναγκαιότητα πραγματοποίησής της. Θα ήταν υπερβολή αν ισχυριστούμε ότι με τη συνεισφορά μας αυτή κατορθώσαμε να διεισδύσουμε σε όλες τις πτυχές του θέματος και να δώσουμε απαντήσεις οριστικές και αμετάκλητες. Το βέβαιο όμως είναι ότι φέραμε στο φως ένα πλούσιο αρχειακό υλικό, καθώς και δυσεύρετες και λησμονημένες πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές, τις οποίες επεξεργαστήκαμε και παρουσιάσαμε με τρόπο -ελπίζουμε- συστηματικό και οργανωμένο. Ακόμα προσπαθήσαμε να θέσουμε σημαντικά ερωτήματα, τα οποία, ευελπιστούμε, θα αποτελέσουν το ερέθισμα ώστε μελλοντικοί ερευνητές να ασχοληθούν βαθύτερα με το ανεξάντλητο και πολυεπίπεδο αυτό αντικείμενο. Στην κατεύθυνση της αποκάλυψης, συγκέντρωσης και καταγραφής του αρχειακού υλικού, αφιερώσαμε ένα σημαντικό μέρος του συνολικού χρόνου της διατριβής, γεγονός που, θεωρούμε, ήταν σημαντικό, καθώς θα συνεισφέρει μακροπρόθεσμα στην ευκολότερη προσέγγιση και μελέτη 12

14 του και από άλλους ερευνητές. Παράγοντας περιοριστικός της προσπάθειας να αποκαλυφθούν και μελετηθούν όλες οι πλευρές του συγκεκριμένου θέματος, υπήρξε αναμφίβολα η έλλειψη ή/και η αδυναμία προσπέλασης στο αρχειακό υλικό, το οποίο εκ των πραγμάτων ήταν εκτεταμένο και συνάμα διεσπαρμένο σε πολλά σημεία του Λεσβιακού και όχι μόνο χώρου. Διαπίστωση λυπηρή αποτέλεσε το γεγονός ότι υπάρχει παντελής απουσία μέριμνας για τη διαφύλαξη και συντήρηση των αρχείων που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, ώστε να μπορέσουν να αξιοποιηθούν από τους μελλοντικούς ερευνητές. Το πιο επίπονο τμήμα της έρευνας ήταν εκείνο που αφορούσε στην εκπαίδευση στα μεγάλα χωριά της Λέσβου, καθώς έπρεπε να εντοπιστεί και να ερευνηθεί το αρχειακό υλικό που υπήρχε στα αρχεία των σχολείων και κοινοτήτων του νησιού, πράγμα που κάποιες φορές στάθηκε από δύσκολο έως αδύνατο. Σε πολλές περιπτώσεις το υλικό αυτό ήταν ανύπαρκτο ή εντελώς κατεστραμμένο, ενώ σε κάποιες, ευτυχώς ελάχιστες, αντιμετωπίσαμε την καχυποψία και την άρνηση των συναδέλφων, οι οποίοι είχαν αναπτύξει μια ιδιοκτησιακή λογική σχετικά με το αρχειακό υλικό του σχολείου τους. Θα είμασταν άδικοι αν δεν αναφέραμε την αμέριστη συμπαράσταση κάποιων από αυτούς (π.χ. ο διευθυντής του δημοτικού σχολείου Αγίας Παρασκευής), οι οποίοι με τη στάση τους διευκόλυναν την έρευνά μας, δίνοντάς μας τη δυνατότητα να αντλήσουμε σημαντικά στοιχεία που έβλεπαν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε αναλυτικά στη φύση και τα χαρακτηριστικά του ερευνητικού υλικού, πάνω στο οποίο βασίστηκε η παρούσα εργασία. 4.Ερευνητικό υλικό Η εργασία αυτή είναι αποτέλεσμα αρχειακής έρευνας αλλά και μελέτης της σχετικής με τα ζητήματα που θίγει βιβλιογραφίας. Το αρχειακό υλικό αντλήθηκε κυρίως από τα ΓΑΚ Μυτιλήνης, το αρχείο των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης καθώς και τα αρχεία ορισμένων σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης της Λέσβου. Ακόμα χρήσιμο υλικό εντοπίσαμε στα αρχεία κάποιων κοινοτήτων του νησιού(μανταμάδος, Καλλονή, Βατούσα), καθώς και σε γραφεία συλλόγων (Αναγνωστήρια Αγιάσου, Πλωμαρίου). Το αρχειακό υλικό που διασώζεται στα ΓΑΚ Μυτιλήνης και στα αρχεία των σχολείων του νησιού περιλαμβάνει μαθητολόγια, βαθμολόγια και γενικούς ελέγχους. Σε μεμονωμένες περιπτώσεις υπάρχουν βιβλία πρακτικών της σχολικής εφορείας, αναλυτικά προγράμματα σπουδών και κώδικες όπου καταγράφονται στοιχεία για την εν γένει 13

15 λειτουργία των σχολείων. 2 Μια ακόμα πηγή αρχειακού υλικού ήταν το Ιστορικό Αρχείο του ΥΠΕΞ, όπου φυλάσσεται ένα τμήμα της αλληλογραφίας του ελληνικού υποπροξενείου Μυτιλήνης, το οποίο διαδραμάτισε ένα ιδιάζοντα ρόλο κατά τη διάρκεια της περιόδου που εξετάζουμε. Επίσης η μελέτη του αρχείου του συλλόγου «Ανατολή», μας προσέφερε σημαντικά στοιχεία για τη διασύνδεση των φορέων της λεσβιακής εκπαίδευσης με τους συλλόγους που δρούσαν εκτός του νησιού. Ακόμα η μελέτη του αρχειακού υλικού που φυλάσσεται στο αρχείο του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, φώτισε κάποιες πτυχές του υπό μελέτη αντικειμένου και ειδικότερα το ζήτημα των σχέσεων του Πατριαρχείου ως κεντρικού φορέα της παιδείας κατά την περίοδο που μελετούμε και της Λεσβιακής ελληνορθόδοξης κοινότητας. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το υλικό αυτό είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, αποσπασματικό, γεγονός που αποτέλεσε τη μεγαλύτερη αντικειμενική δυσκολία διεξαγωγής της έρευνας αυτής. Η έρευνα για την εκπαίδευση στην πόλη της Μυτιλήνης απέδωσε τους περισσότερους καρπούς. Το μεγαλύτερο και παλαιότερο αρχείο είναι του Γυμνασίου Αρρένων Μυτιλήνης το οποίο διασώζεται στα ΓΑΚ Μυτιλήνης, διασώζεται από το σχολικό έτος και περιέχει στοιχεία για το πρόγραμμα σπουδών, τους φοιτήσαντες μαθητές, την κοινωνική προέλευση τους και τις ποινές. Το αρχείο των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων αποτέλεσε μια σημαντική πηγή άντλησης πληροφοριών για το σύνολο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που λειτουργούσαν στην πόλη, τις κατά καιρούς εφαρμοζόμενες μεταρρυθμίσεις και την αριθμητική εξέλιξη των φοιτώντων μαθητών. Τα δύο βιβλία πρακτικών της Εφορείας των Φιλανθρωπικών και Εκπαιδευτικών Καταστημάτων Μυτιλήνης, που καλύπτουν τη χρονική περίοδο από το 1872 μέχρι το , αποτέλεσαν σημαντικότατες πηγές για τη μελέτη πολλών πτυχών του εκπαιδευτικού φαινομένου της περιόδου αυτής που θα ήταν αδύνατο να προσεγγιστούν διαφορετικά. Από αυτά αντλήσαμε πληροφορίες για τον τρόπο λειτουργίας των εκπαιδευτικών καταστημάτων, τις σχέσεις ανάμεσα στην Εφορεία και το εκπαιδευτικό προσωπικό αλλά κυρίως τις ιδέες και νοοτροπίες των εμπλεκόμενων στην παιδευτική διαδικασία προσώπων. Πιο συγκεκριμένα τα στοιχεία που συλλέξαμε από τα σωζόμενα μαθητολόγια και βαθμολόγια κυρίως του Γυμνασίου Αρρένων μας δίνουν μια σαφή εικόνα για τη «κίνηση» του μαθητικού πληθυσμού, την κατά τάξεις κατανομή του, τα ποσοστά αποχώρησης, τον τόπο καταγωγής του, την 2 Αναλυτικά οι πηγές του αρχειακού υλικού αναφέρονται στο τέλος της εργασίας. Ακόμα στο παράρτημα υπάρχουν κάποια αυθεντικά δείγματα του αρχειακού υλικού, μερικά από τα οποία δημοσιεύονται για πρώτη φορά. 3 Το ένα από αυτά της περιόδου υπάρχει στο αρχείο των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης, ενώ το άλλο της περιόδου έχει σε φωτοτυπημένη μορφή στο αρχείο του ο Στρατής Αναγνώστου. 14

16 ηλικία του, την κοινωνική του προέλευση και τις επιβαλλόμενες ποινές. Ακόμα το κατ έτος εφαρμοζόμενο πρόγραμμα σπουδών με τις τροποποιήσεις των διδασκομένων μαθημάτων, τις εισαγωγές νέων γνωστικών αντικειμένων και την κατάργηση άλλων, μας επέτρεψε να διαμορφώσουμε πλήρη εικόνα για τις διδακτικές επιλογές των εμπλεκόμενων στην εκπαιδευτική διαδικασία προσώπων και να προβούμε σε αναλυτική σύγκριση με τα προγράμματα των αντίστοιχων σχολείων του Ελληνικού κράτους ώστε να διαπιστώσουμε συγκλίσεις και αποκλίσεις. Το αρχείο των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων αποδείχθηκε πολύτιμο από την άποψη ότι μας έδωσε τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε το εκπαιδευτικό φαινόμενο σφαιρικά καθώς στα μητρώα εγγραφών μαθητών, που καλύπτουν μια σημαντική σε έκταση χρονική περίοδο( ), μπορεί κανείς να δει την κατανομή του μαθητικού δυναμικού σε όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα τις πόλης και να κάνει διαπιστώσεις για τα ποσοστά φοίτησης σε κάθε σχολείο χωριστά καθώς και την οικονομική κατάσταση των οικογενειών των μαθητών δεδομένου ότι υπάρχουν στοιχεία για τους άπορους μαθητές που απαλλάσσονται από την πληρωμή του «εισιτηρίου» εγγραφής. Ακόμα μέσα από τη μελέτη των συμφωνητικών εργασίας του εκπαιδευτικού και λοιπού προσωπικού των σχολείων που διασώζονται στο Βιβλίο Δικαιοπραξιών της Εφορίας, αποκομίσαμε σημαντικές πληροφορίες για τις ιδιαίτερες εργασιακές συνθήκες, τις διαπραγματευτικές πρακτικές της εποχής και τις υποχρεώσεις και δικαιώματα του εργαζομένων. Σημαντική πηγή για την παρούσα εργασία αποτέλεσε το Βιβλίο Πρακτικών της Εφορίας ιδιαίτερα σε θέματα ιδεολογικής υφής που έχουν να κάνουν με συγκεκριμένους προσανατολισμούς και επιλογές που υιοθετούνται από τους έχοντες την ευθύνη της διοίκησης των εκπαιδευτικών καταστημάτων της πόλης. Τέλος θέματα όπως η λειτουργία της εμπορικής σχολής, η πληρωμή διδάκτρων, η εναλλαγή των Διευθυντριών του Παρθεναγωγείου, η στάση της επίσημης διοίκησης απέναντι στο κίνημα του δημοτικισμού κ.α. που στην τοπική βιβλιογραφία παρουσιάζονται με τρόπο συγκεχυμένο ή και παραπλανητικό παίρνουν οριστικές και τεκμηριωμένες απαντήσεις μέσα από την λεπτομερή διερεύνηση του βιβλίου πρακτικών. Πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την εργασία στάθηκε ακόμα η υπάρχουσα βιβλιογραφία, η οποία μπορεί να χωριστεί σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία -και πιο σημαντική- περιλαμβάνει όλα εκείνα τα γραπτά κείμενα, τα οποία είδαν το φως της δημοσιότητας κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, αποτελούν δηλαδή πηγές σύγχρονες των γεγονότων στα οποία αναφερόμαστε. Πρόκειται κυρίως για έντυπο υλικό (εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία), τα οποία μας δίνουν πρόσθετα στοιχεία για την εποχή τους και τις αντιλήψεις των συντακτών τους. Το 15

17 γεγονός δε ότι τα περισσότερα από αυτά γράφτηκαν από εκπαιδευτικούς, τους προσδίδει μια πρόσθετη βαρύτητα, καθώς είμαστε έτσι σε θέση να σχηματίσουμε άμεση αντίληψη για τις ιδέες και τις απόψεις των ανθρώπων που αποτέλεσαν ένα σημαντικό παράγοντα της εκπαιδευτικής διαδικασίας: των δασκάλων. Οι δύο πρωτοπόροι δάσκαλοι της εκπαιδευτικής αναγέννησης της Λέσβου Σταυράκης Αναγνώστης και Γ.Αριστείδης μας έδωσαν τα πρώτα έργα αφιερωμένα στη Λέσβο και τους κατοίκους της. Πρόκειται για τη Λεσβιάδα Ωδή (1850) και την Τετραλογία Πανηγυρική (1863), δύο έργα προδρομικά όπου δίνονται στοιχεία για την πολιτική, κοινωνική, οικονομική και εκπαιδευτική κατάσταση του νησιού. Ακόμα εξέχουσα θέση κατέχουν τα τρία αρχαιότερα περιοδικά που εκδόθηκαν στη Λέσβο από τρεις διακεκριμένους εκπαιδευτικούς και πνευματικούς ανθρώπους της Λέσβου: ο Πιττακός, ο Πανδέκτης και η Σαπφώ. Από τα περιοδικά αυτά, των οποίων η διάρκεια ζωής ήταν βραχύχρονη, αντλούμε πολύτιμες πληροφορίες για την εκπαίδευση της Λέσβου αλλά και τις παιδαγωγικές ιδέες των ανθρώπων που την υπηρετούσαν, ιδέες τις οποίες δεν ήταν δυνατό να προσεγγίσουμε διαφορετικά. Ένα ακόμα περιοδικό που εκδόθηκε στα τέλη της περιόδου που εξετάζουμε (1910) από δύο δασκάλους (η Χαραυγή), καθώς και οι πρώτες εφημερίδες που κυκλοφόρησαν μετά την ανακήρυξη του Συντάγματος (1908), αποτελούν πολύτιμες πηγές για τα ζητήματα που εξετάζουμε. Ένας ακόμα σημαντικός λέσβιος, ο Οικονόμος Σ.Τάξης, με τις δύο ιστορίες του (1872 και 1908), έρχεται να μας δώσει σημαντικά στοιχεία για την κοινωνικοοικονομική κατάσταση της Λέσβου. Ακόμα θα πρέπει να αναφέρουμε τις δύο τοπικές ιστορίες της Αγιάσου και της Αγίας Παρασκευής, που γράφτηκαν από τους εκπαιδευτικούς Γ.Κολαξιζέλη και Σ. Παρασκευαΐδη και οι οποίες αποτελούν άμεσες πηγές, καθώς παρατίθενται γεγονότα βιωμένα από τους ίδιους τους συγγραφείς τους. Μια δημοσιευμένη έκθεση του πρώτου επιθεωρητή των σχολείων της Λέσβου που διορίστηκε από το ελληνικό υπουργείο παιδείας, Ν.Σακελλαρίου, με χρονολογία 1913 αποτέλεσε πολύτιμο βοήθημα για την ανίχνευση των ποσοτικών και ποιοτικών παραμέτρων της λεσβιακής εκπαίδευσης κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής περιόδου. Ακόμα κάποια κείμενα περιηγητών και προξένων μας δίνουν μια άλλη άποψη για την κοινωνική και πνευματική ζωή της Λέσβου. Τέλος η μελέτη των περιοδικών του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως έδωσε σημαντικές πληροφορίες κυρίωςγια την εν γένει εκπαιδευτική κατάσταση και πολιτική των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι δευτερογενείς πηγές, δηλαδή όλα εκείνα τα κείμενα που δημοσιεύτηκαν από τρίτους, με σκοπό να δώσουν πληροφορίες για την πνευματική και 16

18 εκπαιδευτική κατάσταση του νησιού κατά της διάρκεια της οθωμανικής περιόδου. Ο φιλόλογος Παναγιώτης Σαμάρας με το βιβλίο του Η εκπαίδευση στη Λέσβο(1948) μας έδωσε το μοναδικό ολοκληρωμένο έργο που εξετάζει την εκπαίδευση κατά την τελευταία περίοδο της Οθωμανοκρατίας. Πρόκειται για ένα βιβλίο πραγματικά πρωτοποριακό για την εποχή του, το οποίο μέχρι σήμερα εξακολουθεί να αποτελεί έργο αναφοράς για τους μελετητές της εκπαιδευτικής ιστορίας της Λέσβου. Αναφέρεται κυρίως στην ίδρυση και λειτουργία του Γυμνασίου Μυτιλήνης, αλλά μας δίνει στοιχεία και για το Παρθεναγωγείο Μυτιλήνης, τα σχολεία των μεγάλων χωριών, τις εφορείες και τη δράση των ποικίλων φιλεκπαιδευτικών συλλόγων. Πρόσφατα (2004) ένας άλλος εκπαιδευτικός ο Δημήτρης Μαντός εξέδωσε το βιβλίο του με τίτλο Λεσβιακή Παιδεία και πνευματική ζωή την περίοδο της Τουρκοκρατίας ( ). Πρόκειται για μια σημαντική εργασία, η οποία δεν εξαντλείται στην απλή παράθεση πληροφοριών, αλλά επιχειρεί να μελετήσει τις ιδεολογικές συνιστώσες οι οποίες συνεισφέρουν στην ερμηνεία των γεγονότων. Ένα ακόμα βιβλίο με τίτλο Το Παρθεναγωγείο Μυτιλήνης και το πρώτο ελληνικό σχολείο της Λέσβου μετά την άλωση, που εκδόθηκε από το 2 ο Γυμνάσιο Μυτιλήνης με την υποστήριξη του Δήμου Μυτιλήνης (1998), ήρθε να προσθέσει νέα στοιχεία στη μελέτη της εκπαίδευσης της Λέσβου. Οι εκπαιδευτικοί Ιωάννης Μουτζούρης και Ιγνάτιος Παπάζογλου μας έδωσαν βιβλία που αναφέρονται στην τοπική ιστορία της Καλλονής, του Πλωμαρίου και της Ερεσού, συμβάλλοντας και αυτοί στην καταγραφή και μελέτη της εκπαίδευσης της λεσβιακής υπαίθρου. Χρήσιμα για το μελετητή της λεσβιακής παιδείας είναι ακόμα δύο συνθετικά έργα που αναφέρονται στη γενικότερη πολιτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία του νησιού. Πρόκειται για τα βιβλία Λέσβος: οικονομική και κοινωνική ιστορία ( ) της Ευρυδίκης Σιφναίου (1996) και η Ιστορία της Λέσβου του Συνδέσμου Φιλολόγων (1996). Πέρα από τα βιβλία ο ερευνητής μπορεί να συναντήσει ένα μεγάλο αριθμό άρθρων σε διάφορα έντυπα τα οποία εκδόθηκαν σε τοπικό ή και πανελλήνιο επίπεδο από πνευματικούς ανθρώπους του νησιού, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται πολλοί εκπαιδευτικοί. Ο Γιώργος Βαλέτας κατέχει αναμφίβολα σημαντική θέση γιατί με το ερευνητικό του έργο έφερε στο φως πλούσιο αρχειακό υλικό, ένα μέρος του οποίου σήμερα έχει καταστραφεί. Δημοσίευσε πολλές μελέτες σε διάφορα λεσβιακά έντυπα, φωτίζοντας αθέατες πτυχές της ζωής και της δράσης πολλών λεσβίων δασκάλων. Ακόμα ο παλαιός Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος Κλεόμβροτος μας έδωσε σημαντικές μελέτες για τη λεσβιακή παιδεία, οι οποίες διαθέτουν σημαντική βιβλιογραφική τεκμηρίωση. Ανάμεσα στους νεότερους μελετητές ο Στρατής Αναγνώστου, ο Παντελής Αργύρης και ο Κώστας Μίσσιος ασχολήθηκαν με τρόπο σοβαρό και εμπεριστατωμένο και μας έδωσαν 17

19 εξαιρετικά ενδιαφέροντα κείμενα. Ο αριθμός των δημοσιευμένων άρθρων είναι πολύ μεγάλος, όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει από τη σχετική βιβλιογραφία που παρατίθεται στο τέλος. Το γεγονός ότι αρκετά από αυτά ανήκουν σε ανθρώπους με σοβαρή πνευματική και ιστορική κατάρτιση καθιστά το έργο μας εξαιρετικά ενδιαφέρον αλλά και επίπονο καθώς έχει καταβληθεί μεγάλη προσπάθεια να ληφθούν υπόψη στην καταγραφή και ανάλυση της λεσβιακής παιδείας, τηρώντας παράλληλα μια στάση κριτικής αποτίμησης των πληροφοριών που παρατίθενται. Κλείνοντας την αναφορά μας στο ερευνητικό υλικό θεωρούμε σκόπιμο να τονίσουμε ότι η συγκέντρωση και επεξεργασία του αρχειακού υλικού αποτέλεσε ένα σημαντικό τμήμα της παρούσας εργασίας που μας επέτρεψε να σχηματίσουμε λεπτομερή εικόνα για τα εκπαιδευτικά πράγματα της υπό μελέτη περιόδου, δεδομένου ότι όλα αυτά τα στοιχεία απουσίαζαν από τη διαθέσιμη τοπική βιβλιογραφία ή ακόμη κάποια από αυτά παρουσιάζονταν και ερμηνεύονταν με λανθασμένο τρόπο. Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας ήταν να συγκεντρωθεί ένας μεγάλος αριθμός δεδομένων για τα ποιοτικά και ποσοτικά στοιχεία που συγκροτούν το, από τη φύση του πολυεπίπεδο, φαινόμενο της εκπαίδευσης, τα οποία προσπαθήσαμε να αξιοποιήσουμε όσο το δυνατόν καλύτερα στα πλαίσια αυτής της εργασίας. Ένα μέρος των στοιχείων που αποδελτιώσαμε, παρουσιάζονται υπό μορφή πινάκων, ώστε να μπορεί να αντλήσει ο καθένας τα στοιχεία που χρειάζεται για να προχωρήσει βαθύτερα στη μελέτη της λεσβιακής εκπαίδευσης. Θεωρούμε ότι η εργασία αυτή θα έχει προσφέρει στη μελέτη της εκπαίδευσης της Λέσβου αν έχει καταφέρει να προκαλέσει νέα ερωτήματα και να αποτελέσει το έναυσμα για μια πολύπλευρη συζήτηση που θα φωτίσει ακόμα περισσότερο τα ζητήματα που διερευνήθηκαν. 5.Θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας Σε ότι έχει να κάνει με τη θεωρητική τεκμηρίωση της έρευνας και των συμπερασμάτων στα οποία καταλήγει, αυτή δεν μπορεί παρά να είναι διεπιστημονική. Η επιλογή αυτή ήταν αναπόφευκτη δεδομένου ότι έχουμε να κάνουμε με ένα αντικείμενο που παρουσιάζει πολλαπλές πτυχές και απαιτεί προσεγγίσεις που άπτονται πολλών επιστημονικών χώρων 4. Ξεκινώντας από την καταγραφή και 4 Οι περισσότεροι ιστορικοί σήμερα «αρχίζουν να χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο τη γλώσσα των ψυχολόγων, των πολιτικών επιστημόνων και των κοινωνιολόγων». Α.Γ.Χουρδάκης, «Η Ιστορία της Παιδείας: επιστημολογία, μεθοδολογία και προβληματική», στο Παιδαγωγική επιστήμη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Τάσεις και προοπτικές. Πρακτικά Ζ Διεθνούς Συνεδρίου (επιμ.μ.ι.βάμβουκας- Α.Γ.Χουρδάκης), εκδ.ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997, σελ

20 παρουσίαση των ιστορικών δεδομένων, που έχει να κάνει με την ιστορική επιστήμη 5, δανειζόμαστε αναλυτικά εργαλεία και από άλλες επιστήμες για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε όσο γίνεται βαθύτερα στην ανάλυση και ερμηνεία των πολλαπλών όψεων του πληροφοριακού υλικού. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες άλλωστε συναντούμε όλο και περισσότερο μια συνδιαλλαγή της ιστορικής έρευνας με άλλους επιστημονικούς κλάδους, προκειμένου να επαυξήσει την ιστορική γνώση, κάτι που δεν μπορούσε να αφήσει αδιάφορη την ιστοριογραφία της εκπαίδευσης 6. Στη προκείμενη περίπτωση αναζητήσαμε θεωρητικά ερείσματα από την Παιδαγωγική, την Ανθρωπολογία και την Κοινωνιολογία, ώστε να μπορέσουμε να εμβαθύνουμε στα ιστορικά γεγονότα, καταλήγοντας, όπου ήταν εφικτό, σε κάποια συμπεράσματα που θα επιβεβαιώσουν τις υποθέσεις εργασίας που θέσαμε. Η μελέτη της φιλοσοφίας και των σκοπών των εφαρμοζόμενων κατά καιρούς συστημάτων διδασκαλίας (αλληλοδιδακτικό, συνδιδακτικό) και των προγραμμάτων σπουδών (θεωρητικό, πρακτικό) -που αποτελούν αντικείμενο της Παιδαγωγικής - μας επέτρεψαν να διαπιστώσουμε τη σύμπτωση πολιτικών και εκπαιδευτικών επιλογών με στόχο το «επιθυμητό» κατά καιρούς μοντέλο πολίτη. Η Ιστορική Ανθρωπολογία μας έδωσε τη θεωρητική βάση για να περιγράψουμε και ερμηνεύσουμε την εμπλοκή της εκπαίδευσης στη διαδικασία της συγκρότησης εθνικής ταυτότητας. Η κοινωνιολογική ανάλυση της λεσβιακής κοινωνίας του 19 ου αιώνα μας επέτρεψε να κατανοήσουμε το ρόλο της νέας αστικής τάξης στη συγκρότηση του σχολικού δικτύου και στο γενικότερο κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι της εποχής. Η Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης μας βοήθησε να κατανοήσουμε και να εμβαθύνουμε στις εφαρμοζόμενες πολιτικές πειθαρχίας και ελέγχου μαθητών και διδασκόντων αλλά και την εκπροσώπηση των κοινωνικών τάξεων στις εκπαιδευτικές βαθμίδες. Ακόμα είχαμε την ευκαιρία να προσεγγίσουμε την συζήτηση για το ρόλο του σχολείου στη διαδικασία κοινωνικής κινητικότητας. Στη συνέχεια θεωρούμε σκόπιμο να αναφερθούμε συνοπτικά σε κάποιες βασικές θεωρητικές θέσεις από τις επιστήμες της Παιδαγωγικής, της Ανθρωπολογίας και της Κοινωνιολογίας, οι οποίες θα μας διευκολύνουν να κατανοήσουμε τον τρόπο που προσεγγίζονται και αναλύονται τα δεδομένα της έρευνας. 5 «Η ιστορική έρευνα έχει οριστεί ως ο συστηματικός και αντικειμενικός εντοπισμός, η εκτίμηση και σύνθεση μαρτυριών, προκειμένου να θεμελιωθούν γεγονότα και να συναχθούν συμπεράματα σχετικά με συμβάντα του παρελθόντος. Είναι μία πράξη αναδόμησης που αναλαμβάνεται με ένα πνεύμα κριτικής αναζήτησης, η οποία στοχεύει να πετύχει την πιστή αναπαράσταση μιας προηγούμενης εποχής». L.Cohen-L.Manion, Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας, εκδ.έκφραση, Αθήνα 1997, σελ Για την συνεργασία της ιστορίας με τις υπόλοιπες κοινωνικές επιστήμες: Eric Hobsbawm, Για την Ιστορία, (μτφ.παρ.ματάλας), Θεμέλιο 1998, σελ και Ruggiero Romano, «Η Ιστορία σήμερα», στο Που οδεύει η Ιστορία; Αναζητήσεις της σύγχρονης ιστοριογραφίας, ΕΜΝΕ Μνήμων, Αθήνα 1988, σελ.71. Ειδικά για την ιστοριογραφία της εκπαίδευσης βλ. Αλέξης Δημαράς, «Ιστοριογραφία της εκπαίδευσης», περ.σύγχρονα Θέματα, τεύχος , Δεκέμβριος 1988, σελ

21 5α.Κράτος, σχολικός θεσμός και παιδαγωγικά συστήματα Η λειτουργία του σχολικού θεσμού προϋποθέτει ένα σύνολο στρατηγικών διά μέσου των οποίων διασφαλίζεται η διπλή στόχευσή του που είναι, αφ ενός, η μεταβίβαση γνώσεων και δεξιοτήτων προκειμένου να επιτευχθεί η ομαλή ένταξη των μαθητών στο ισχύον κοινωνικοοικονομικό σύστημα και αφ ετέρου, η επιβολή εξουσίας που στοχεύει στο να κοινωνικοποιήσει τους εκπαιδευόμενους σε πρότυπα και κανόνες προκειμένου να νομιμοποιήσει τις ισχύουσες κοινωνικές σχέσεις και να πετύχει τη μελλοντική καθυπόταξη του ενήλικα-πολίτη στο ισχύον κοινωνικό σύστημα. Η μετάδοση γνώσεων υπηρετείται από τα αναλυτικά προγράμματα και τις μεθόδους διδασκαλίας, ενώ η επιβολή εξουσίας διασφαλίζεται από τις στρατηγικές της κατασκευής του σχολικού χώρου, τους κανονισμούς λειτουργίας και άλλα στοιχεία της σχολικής διαδικασίας, όπως έλεγχος γνώσεων και συμπεριφοράς, ποινές και ανταμοιβές κ.α. Όλες αυτές οι στρατηγικές συναρθρώνονται για να παράγουν γνώση και εξουσία, έτσι ώστε να μη μπορεί να υπάρξει σχολείο στο οποίο να παράγεται γνώση χωρίς εξουσία ή το αντίστροφο 7. Ο σχολικός θεσμός ως μηχανισμός μετάδοσης γνώσης και επιβολής εξουσίας επιτελεί πληρέστερα το έργο του με τη συνδρομή ενός κατάλληλου παιδαγωγικού συστήματος. Το παιδαγωγικό σύστημα που υιοθετείται από τους επίσημους φορείς της εκπαίδευσης ουσιαστικά συμβάλλει στην πληρέστερη εφαρμογή όλων εκείνων των στρατηγικών, οι οποίες, είτε μεταβιβάζοντας γνώση είτε επιβάλλοντας εξουσία, συντελούν στην αναπαραγωγή του κοινωνικού συστήματος. Σύμφωνα με τον Ι.Σολομών «κάθε θεωρία αγωγής περικλείει ως συστατικά στοιχεία της, ή δίνει τη δυνατότητα (λόγου) να κατασκευαστούν, μια σειρά από αλληλένδετα ρητά ή άρρητα πρότυπα: ένα πρότυπο παιδαγωγικού υποκειμένου, ένα πρότυπο διδάσκοντος, ένα πρότυπο παιδαγωγικού πλαισίου επικοινωνίας, ένα πρότυπο γνώσης/δεξιοτήτων και, γενικότερα, ένα πρότυπο παιδαγωγικής ικανότητας, προόδου και επιτυχίας, καθώς επίσης και ένα πρότυπο για την κοινωνία, την πολιτεία, τον πολίτη, την ηθική, τις διάφορες κατηγορίες υποκειμένων και τις μεταξύ τους κοινωνικές σχέσεις» 8. Συνάμα οι θεωρίες αγωγής αντανακλούν τα φιλοσοφικά ρεύματα κάθες εποχής, τα οποία απηχούν τις πνευματικές αναζητήσεις της διανόησης σε σχέση με τα μεγάλα 7 Για την άρρηκτη σχέση γνώσης και πειθαρχίας, Ιωσήφ Σολομών, «Εκπαιδευτική δράση και κοινωνική ρύθμιση των υποκειμένων: γνώση, πειθαρχία και το πεδίο του σχολείου», στο Πειθαρχία και γνώση(επιμ.ι.σολομών-γ.κουζέλης), εκδ. Εταιρείας Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου, Αθήνα 1994, σελ Ι.Σολομών, «Εκπαιδευτική δράση και κοινωνική ρύθμιση», όπ.π., σελ

22 υπαρξιακά ζητήματα του ανθρώπου 9. Το παιδαγωγικό σύστημα που κάθε κράτος επιλέγει τελικά να εφαρμόσει προκειμένου να επιτύχει την απρόσκοπτη αναπαραγωγή του, αποτελεί συνακόλουθα επιλογή με πολιτικό περιεχόμενο 10. Τα παιδαγωγικά συστήματα που κυριάρχησαν στα αστικά ευρωπαϊκά κράτη του 19 ου αιώνα ήταν το αλληλοδιδακτικό και το συνδιδακτικό σύστημα 11. Και τα δύο γεννήθηκαν για να υπηρετήσουν συγκεκριμένες κοινωνικοοικονομικές ανάγκες και να απαντήσουν στα φιλοσοφικές αναζητήσεις των θεωρητικών της εποχής τους. Τα συστήματα αυτά υιοθετήθηκαν και από το Υπουργείο Παιδείας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, αλλά και από την εκπαίδευση των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε παρακάτω. Για το λόγο αυτό θεωρούμε χρήσιμο να παρουσιάσουμε συνοπτικά τις βασικές θέσεις των δύο αυτών συστημάτων. Η γέννηση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου τοποθετείται στα τέλη του 18 ου αιώνα στις προηγμένες ευρωπαϊκές χώρες, όταν η αντίληψη ότι η κοινωνική θέση του ατόμου προσδιορίζεται από τη Θεία Πρόνοια δέχτηκε σφοδρή κρτική από τους εκπροσώπους της φιλελεύθερης ιδεολογίας, οι οποίοι απαιτούσαν εκπαίδευση για όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ιδιαίτερα στη Μ.Βρετανία, τη χώρα με τη μεγαλύτερη βιομηχανική ανάπτυξη της εποχής, η ανάγκη δημιουργίας ενός σχολικού δικτύου που να λειτουργεί με το μικρότερο δυνατό οικονομικό κόστος, δεδομένου ότι το κράτος δεν ήταν διατεθειμένο να αναλάβει τη χρηματοδότησή του, ήταν επιτακτική. Έτσι γεννήθηκε η αλληλοδιδακτική μέθοδος, η οποία έδινε τη δυνατότητα ένας μεγάλος αριθμός μαθητών να διδάσκεται συνοθούμενος σε ένα ενιαίο χώρο, με την παρουσία ενός μόνο δασκάλου. 12 Επιπλέον γινόταν οικονομία σε βιβλία, αφού τα μαθήματα διδάσκονταν από ειδικούς πίνακες. Ο ρόλος του 9 Η.Μετοχιανάκης, «Οι επιδράσεις της φιλοσοφικής σκέψης στη σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη», Παιδαγωγική Επιστήμη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, όπ.π., σελ Άννα Κοντονή, Το νεοελληνικό σχολείο και ο πολιτικός ρόλος των παιδαγωγικών συστημάτων, εκδ.κριτική, Αθήνα 1997, σελ Σύμφωνα με τη Julia Varela τρία είναι τα παιδαγωγικά πρότυπα που χαρακτηρίζουν τις ιστορικές περιόδους του 19 ου και 20ού αιώνα. Οι πειθαρχικές παιδαγωγικές που γενικεύονται από τα 18 ο αιώνα και εξής, οι σωφρονιστικές παιδαγωγικές που αναφύονται στις αρχές του 20ού αιάνα και οι ψυχολογικές παιδαγωγικές που βρίσκονται σε ανάπτυξη στην εποχή μας. Julia Varela, «Χωροχρονικές κατηγορίες και σχολική κοινωνικοποίηση: από τον ατομισμό στο ναρκισσισμό», στο Πειθαρχία και γνώση, (επιμ.ι.σολομών-γ.κουζέλης), Ε.Μ.Ε.Α, Αθήνα 1994, σελ «Το αλληλοδιδακτικό σχολείο ρυθμίστηκε σαν μηχανισμός για να εντατικοποιήσει τη χρησιμοποίηση του χρόνου. Η οργάνωσή του επέτρεπε να παρακαμφθεί ο γραμμικός και διαδοχικός χαρακτήρας της διδασκαλίας του δασκάλου, κανόνιζε δηλαδή την αντίστιξη πράξεων που είχαν εκτελεστεί την ίδια στιγμή από άλλες ομάδες μαθητών κάτω από την καθοδήγηση των επιμελητών της τάξης και των βοηθών έτσι ώστε κάθε στιγμή που κυλούσε γέμιζε με πολλαπλές αλλά διευθετημένες δραστηριότητες. Από την άλλη μεριά, ο ρυθμός που δινόταν με σήματα, σφυρίγματα, εντολές, επέβαλλε σε όλους χρονικές νόρμες που έπρεπε όχι μόνο να επιταχύνουν τη διαδικασία της μαθητείας αλλά και να διδάσκουν την ταχύτητα ως αρετή». Στο Μ.Φουκώ, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής. Εκδόσεις Ράππα 1989, σελ Για την ανάδυση της ιδεολογίας του «κερδισμένου» χρόνου ως μέσου ηθικής τελείωσης του ανθρώπου και εξαγοράς των αμαρτιών του, και τη συμβολή της στην ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού, βλέπε Ε.Π.Τόμσον, Χρόνος, εργασιακή πειθαρχία και βιομηχανικός καπιταλισμός, Νησίδες

23 δασκάλου ήταν κυρίως εποπτικός, ενώ η διδασκαλία γινόταν από τους «πρωτόσχολους», δηλαδή τους καλύτερους και περισσότερο προχωρημένους μαθητές. Οι μαθητές κατατάσσονταν σε οκτώ κλάσεις για κάθε μάθημα, οι οποίες καταρτίζονταν κάθε μήνα ανάλογα με την πρόοδο των μαθητών. Η διδασκαλία των μαθημάτων διεξαγόταν στα θρανία και τα ημικύκλια. Μετά την ολοκλήρωση της διδασκαλίας στα θρανία, όπου οι μαθητές ασχολούνταν κυρίως με δραστηριότητες γραφής, έπαιρναν τη θέση τους στα ημικύκλια και διδάσκονταν από ειδικούς πίνακες. Επάνω από τα ημικύκλια τοποθετούνταν οι πίνακες του μαθήματος που διδάσκονταν κάθε φορά. Οι πρωτόσχολοι επιλέγονταν από το δάσκαλο και είχαν την ευθύνη της διδασκαλίας και διοίκησης των μαθητών. Ο τρόπος διοίκησης που εφάρμοζαν στηριζόταν σε ένα σύστημα μηχανικών εντολών. Με ένα κουδούνι και μια σφυρίχτρα έδιναν το σύνθημα για την έναρξη και παύση των μαθημάτων, ενώ με τις κινήσεις των χεριών τους καθοδηγούσαν τους μαθητές για την είσοδο και έξοδο από τα θρανία, τη μετακίνηση στα ημικύκλια κλπ. Η πρώτη εφαρμογή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου οφείλεται στον σκώτο κληρικό Andrew Bell. Αυτός πρωτοεφάρμοσε τη μέθοδο σε ένα στρατιωτικό άσυλο στο Μαντράς των Ινδιών και επιστρέφοντας στην Αγγλία, το σύστημα του υιοθετήθηκε από μερικά σχολεία των βιομηχανικών περιοχών. Το 1796 ο Joseph Lancaster εισήγαγε τη μέθοδο αυτή στο σχολείο του, κάνοντας όμως κάποιες αλλαγές που αποσκοπούσαν στην επιβολή μιας στρατιωτικής πειθαρχίας που εξασφαλιζόταν από ένα σύστημα ποινών και βραβεύσεων. Το σύστημά του που, σύμφωνα με τον ίδιο, αποσκοπούσε στη μαζική ηθικοποίηση της εργατικής τάξης, εξυπηρέτησεε την εγκαθίδρυση στη Μ.Βρετανία ενός συστήματος λαϊκής εκπαίδευσης, η οποία βοήθησε στη μείωση του αναλφαβητισμού που ήταν αναγκαία για την επερχόμενη ανάπτυξη της μικρής και μεσαίας αστικής τάξης. Η μέθοδος εισήχθη και στα Γαλλική εκπαίδευση στις αρχές του 10 ου αιώνα, όταν με πρωτοβουλία του Ναπολέοντα εκδηλώθηκε μεγάλο ενδιαφέρον για την οργάνωση της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Ενώ η αλληλοδιδακτική μέθοδος αρχικά χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό ως μια επαναστατική μέθοδος στη συνέχεια η παιδαγωγική της αξία αμφισβητήθηκε έντονα ώσπου εγκαταλείφθηκε σταδιακά από όλα τα δυτικο- ευρωπαϊκά κράτη 13 για να αντικατασταθεί με τη συνδιδακτική μέθοδο η οποία ήταν γερμανικής προέλευσης. Το σημαντικότερο επιχείρημα το οποίο επικαλέστηκαν οι επικριτές της μεθόδου ήταν ότι πρόκειται για μια «κωδικοποιημένη μηχανική μέθοδο, η οποία 13 Από το 1830 μέχρι το 1850 είχε εγκαταλειφθεί οριστικά απ όλα τα ευρωπαϊκά κράτη, όπως αναφέρει η Α.Κοντονή, όπ.π., σελ