HELECO Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΚΘΕΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

Transcript

1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1 HELECO Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΚΘΕΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ Γ. ΜΥΛΟΠΟΥΛΟΣ Καθηγητής Α.Π.Θ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΩΤΑ ΚΑΖΑΖΗ Υπεύθυνη Τμήματος Εκδόσεων Τ.Ε.Ε.

2 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2 ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ - ΕΙΣΗΓΗΤΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΔΙΕΘΝΩΝ ΥΔΑΤΩΝ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ Ι. ΓΚΑΝΟΥΛΗΣ Καθηγητής Α.Π.Θ. ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΑΛΛΑΓΜΕΝΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ Μ. Α. ΜΙΜΙΚΟΥ Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ, ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ Α. ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗΣ Καθηγητής Ε.Μ.Π ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ Γ. ΠΑΡΙΣΟΠΟΥΛΟΣ Δρ, Αν. Ερευνητής ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΜΕΛΕΤΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Σ. ΠΑΠΑΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Πολιτικός Μηχανικός Μηχανικός Περιβάλλοντος Μελετητής

3 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 3 ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ Ξεκινάμε τη συζήτηση γύρω από τη διαχείριση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα σήμερα, πιστοί στο ραντεβού της HELECO. Εδώ και αρκετά χρόνια γίνεται αυτό το στρογγυλό τραπέζι και επιτρέψτε μου να πω ότι κάθε φορά έχω την αίσθηση ότι εμείς τα λέμε και δεν ξέρω ποιοι τα ακούν. Έχω μία εμπειρία από τέτοια τραπέζια, από τη διοργάνωση της Λάρισας, του Συνεδρίου που είχε κάνει το Τεχνικό Επιμελητήριο το 1996, όπου πάλι είχαμε οργανώσει ένα κεντρικό στρογγυλό τραπέζι, γύρω από τα θέματα της διαχείρισης των υδατικών πόρων. Πολύ φοβάμαι ότι πολύ περισσότερα είπαμε όλα αυτά τα χρόνια και ελάχιστα έχουν γίνει. Να σας παρουσιάσω τους εισηγητές της σημερινής μας συζήτησης, οι οποίοι βεβαίως, είναι λίγο πολύ οι συνήθεις ύποπτοι, συνήθεις γνωστοί της διαχείρισης των υδατικών πόρων, τους ξέρετε από λίγο έως πολύ. Η κυρία Μαρία Μιμίκου, καθηγήτρια στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Διευθύντρια του τομέα και Διευθύντρια του εργαστηρίου υδρολογίας και υδατικών πόρων. Θα απαντήσει στο ερώτημα του τι σχέση έχει η διαχείριση των νερών με την κλιματική αλλαγή, τι συμβαίνει σήμερα σε ό,τι αφορά στη διαχείριση των υδατικών πόρων και τι προβλέπεται να γίνει, με ποιον τρόπο θα ανταποκριθούμε στο μεγάλο ερώτημα, ή στη μεγάλη πρόκληση της κλιματικής αλλαγής Ο κύριος Ιάκωβος Γκανούλης, Καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και συντονιστής της έδρας της UNESCO για το νερό, θα καλύψει τα θέματα των διεθνών υδάτων. Θα απαντήσει στο ερώτημα: τι προβλέπεται, τι συμβαίνει και τι πρέπει να γίνει στα θέματα των διακρατικών νερών, στα θέματα της διαχείρισης των διεθνών υδάτων. Στα θέματα της υδροδιπλωματίας, όπως συνηθίζουμε να την αποκαλούμε τελευταία, που είναι ένα θέμα προτεραιότητας στην Ευρωπαϊκή οδηγία, αλλά και ένα θέμα προτεραιότητας για εμάς εδώ στην Ελλάδα, γιατί ξέρετε ότι όλα τα νερά της Μακεδονίας και της Θράκης, ή τουλάχιστον τα περισσότερα από αυτά, είναι διασυνοριακά, άρα έχουμε ένα μεγάλο και εθνικό πρόβλημα σε σχέση με το νερό και μια εξάρτηση από τους βόρειους γείτονες. Έχουμε επίσης, και ένα 25%, περίπου, του υδατικού μας δυναμικού που είναι καταγεγραμμένο ότι είναι εισαγόμενο,

4 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 4 από τις βόρειες χώρες. Άρα λοιπόν, ο άνθρωπος ο οποίος συντονίζει τα τελευταία χρόνια ένα δίκτυο, το INWEB, στα Βαλκάνια, που αφορά σε εργαστήρια διαχείρισης υδατικών χώρων στις Βαλκανικές χώρες, είναι ο κύριος Γκανούλης. Ο κύριος Γιώργος Παρισόπουλος, ερευνητής στο ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. και σύμβουλος στο πρόγραμμα των Πρεσπών, της προστασίας των Πρεσπών, είναι αυτός που λίγο «πρασινίζει» το τραπέζι, όχι με την πολιτική έννοια, μη το συνδυάσετε καθόλου, αλλά με την έννοια την καθαρά οικολογική. Είναι η τεχνοκρατική παρουσίαση του κομματιού της διαχείρισης των υδατικών πόρων. Θα μας μιλήσει για τη διαχείριση του νερού σε σχέση με τα οικοσυστήματα και τους υγροτόπους. Δεν θα μας μιλήσει λοιπόν, ούτε για θέματα μελετών διαχείρισης υδατικών πόρων, ούτε για θέματα κλιματικής αλλαγής, ούτε για θέματα διακρατικών νερών, ούτε μοντέλων. Θα είναι η οικολογική πλευρά, η οποία είναι όπως ξέρετε είναι σε πολύ μεγάλη προτεραιότητα και δίνεται πολύ μεγάλη έμφαση σ αυτό το αντικείμενο, στη νέα Ευρωπαϊκή οδηγία πλαίσιο, η οποία αναγνωρίζει, πλέον, την οικολογική αξία του νερού. Άρα λοιπόν, ο κύριος Παρισόπουλος θα κληθεί να μας μιλήσει για τους υγροτόπους και ακόμη πιο συγκεκριμένα, για μία εμπειρία που έχει, από ένα πρόγραμμα προστασίας ενός πολυτίμου και διασυνοριακού υγροτόπου, αυτού των λιμνών των Πρεσπών. Ο κύριος Ανδρέας Ανδρεαδάκης, Καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Διευθυντής του τομέα των υδατικών πόρων, υδραυλικών και θαλάσσιων έργων και Διευθυντής του εργαστηρίου υγειονομικής τεχνολογίας. Θα θίξει ένα άλλο θέμα, το οποίο σχετίζεται άμεσα με την οικολογική ποιότητα του νερού, με την οικολογική αντιμετώπιση δηλαδή της διαχείρισης των υδατικών πόρων, που είναι ένα από τα καινούργια στοιχεία που εισάγει η νέα Ευρωπαϊκή οδηγία. Θα μας απαντήσει, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή οδηγία, τι προβλέπεται, σε ό,τι έχει να κάνει με την οικολογική ποιότητα των νερών και τι προβλέπεται καθώς και τι συμβαίνει στην ελληνική πραγματικότητα. Ο κύριος Ανδρεαδάκης έχει και μία εμπειρία συμβούλου της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε θέματα εφαρμογής Ευρωπαϊκής οδηγίας, αφού ήταν εθνικός εκπρόσωπος, άρα λοιπόν θα έχουμε και μία ενημέρωση στο τι συμβαίνει και στην Ευρωπαϊκή ένωση, για να καλύ-

5 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 5 ψουμε και το κενό του κυρίου Μπαλαμπάνη, που θα ήταν εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ο οποίος δεν κατάφερε τελικά να έρθει από τις Βρυξέλλες. Ο κύριος Σπύρος Παπαγρηγορίου, Διευθύνων Σύμβουλος της εταιρείας ΕΜΒΕΚΟ, η οποία δραστηριοποιείται στα θέματα των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων και διαχείρισης υδατικών πόρων και Συντονιστής του Συνεδρίου της HELECO. Είναι ο άνθρωπος, που ξεκίνησε τα συνέδρια της HELECO, εδώ και δέκα χρόνια περίπου. Θα μας παρουσιάσει τον τρόπο, με τον οποίο αντιμετωπίζονται από τις μελέτες της διαχείρισης των υδατικών πόρων τα ζητήματα του νερού. Έχει μία αρκετά σημαντική εμπειρία εκπόνησης τέτοιων μελετών, μιας συγκεκριμένα τέτοιας μελέτης, σε μια μεγάλη και ευαίσθητη περιοχή της Ελλάδος, μια μελέτη διαχείρισης υδατικών πόρων. Θα μας παρουσιάσει τις ιδιαιτερότητες, τα προβλήματα, τι συμβαίνει σήμερα στην πράξη και ποια είναι ίσως, η σχέση μεταξύ θεωρίας και πράξης στα θέματα των μελετών διαχείρισης υδατικών πόρων. Στη συνέχεια, θα υπάρξουν κάποιες ερωτήσεις, ή πολύ σύντομες τοποθετήσεις από τη δική σας πλευρά, οι ομιλητές θα κρατήσουν σημειώσεις για ό,τι αφορά στον καθένα, και στη συνέχεια, θα δοθεί ο λόγος για μία δεύτερη τοποθέτηση, προκειμένου να απαντήσουν στις δικές σας ερωτήσεις. Όλοι γνωρίζουμε για την Ευρωπαϊκή οδηγία πλαίσιο για το νερό, για την καινούργια νομοθεσία, η οποία ψηφίστηκε και για το νέο Προεδρικό Διάταγμα, το οποίο προωθεί το Υπουργείο Περιβάλλοντος αυτή τη στιγμή και όλοι γνωρίζουμε βέβαια ότι παράλληλα με αυτές τις νομοθετικές δράσεις και πρωτοβουλίες, αυτό που συμβαίνει στην επιχειρησιακή καθημερινότητα και στην πρακτική την ελληνική είναι κάτι το τελείως διαφορετικό. Γνωρίζουμε ότι η αρμοδιότητα για τη διαχείριση του νερού έχει περιέλθει, πλέον, ύστερα από την πρόσφατη νομοθεσία, στο Υπουργείο Περιβάλλοντος. Παράλληλα ξέρουμε ότι το Υπουργείο Ανάπτυξης έχει προκηρύξει μία σειρά μελετών διαχείρισης υδατικών πόρων σ έναν παράλληλο, ελπίζω όχι και ασύμβατο, δρόμο. Πρόσφατα, και το Υπουργείο Γεωργίας έχει προκηρύξει μία σειρά μελετών για την τιμολόγηση του αρδευτικού νερού επίσης, έναν παράλληλο και ελπίζω όχι ασύμβατο με το Υπουργείο Περιβάλλοντος, δρόμο.

6 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 6 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΔΙΕΘΝΩΝ ΥΔΑΤΩΝ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ ΙΑΚΩΒΟΣ ΓΚΑΝΟΥΛΗΣ Καθηγητής Α.Π.Θ. Ευχαριστώ τον κ. Μυλόπουλο για το ερώτημα που έθεσε και που θα μπορούσε να είναι: γιατί να μιλήσουμε για τα διεθνή ύδατα στα Βαλκάνια, εφ όσον το θέμα μας είναι η διαχείριση ή ενδεχομένως, η μη διαχείριση των υδάτων στην Ελλάδα; Θα συμφωνούσα, κατά ένα μέρος, με αυτά που είπε ο κ. Μυλόπουλος στην αρχή, ότι τα λέμε και τα ξαναλέμε και τίποτα δεν γίνεται, αλλά νομίζω ότι θα πρέπει να τα ξαναλέμε και να τα επαναλαμβάνουμε, μέχρις ότου ευαισθητοποιηθούν αυτοί που παίρνουν αποφάσεις, αλλά και να κινητοποιηθούν όλοι όσοι μετέχουν σ αυτή τη διαδικασία που λέγεται διαχείριση των υδατικών πόρων. Γιατί λοιπόν να μιλάμε για τα Βαλκάνια και τα διεθνή ύδατα, εφ όσον το θέμα μας είναι τα υδατικά διαμερίσματα και η διαχείριση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα; Είναι γιατί αν μπορέσουμε να καταλάβουμε πόσο δύσκολο είναι να διαχειριστούμε τα διεθνή ύδατα, τότε θα μπορέσουμε να διαχειριστούμε πολύ καλύτερα τα εγχώρια ύδατα. Γιατί πράγματι, η διαχείριση των διεθνών υδάτων και η περίπτωση των Βαλκανίων είναι πολύ χαρακτηριστική, όχι μόνο γιατί ενδιαφέρει την Ελλάδα, που το 25% των υδάτων της είναι εισαγόμενο, πλην ενός ποταμού, τον Αώο, που τον εξάγουμε στην Αλβανία, αλλά γιατί τελικά από τη διαχείριση των διασυνοριακών υδάτων, μπορούμε να μάθουμε πάρα πολλά. Η έδρα και το δίκτυο της UNESCO για τη διαχείριση των υδάτων, που ιδρύθηκε το 2003 στο Α.Π.Θ. και για το οποίο θα σας πω περισσότερα παρακάτω, έχει σαν κύριο στόχο να ενεργοποιήσει όλους αυτούς που εμπλέκονται σαν εκπρόσωποι τοπικών δικτύων στις δέκα Βαλκανικές χώρες μαζί με την Τουρκία, όπως και στις χώρες που δημιουργήθηκαν μετά το διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας, όπως είναι η Σλοβενία, η Κροατία, η Βοσνία Ερζεγοβίνη και η Σερβία Μαυροβούνιο.

7 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 7 Σχήμα 1: Η έδρα και το δίκτυο UNESCO INWEB στο Α.Π.Θ. Οι δράσεις του δικτύου INWEB είναι πολύ σημαντικές και έχουν πάρει και το χρίσμα της UNESCO, ώστε με τρόπο επιστημονικό, αλλά και επιμένοντας κυρίως στις εφαρμογές, να διαχειρισθούμε με βιώσιμο τρόπο τα ποτάμια, τα οποία δεν καταλήγουν στο Δούναβη, εκτός ενός, του Σάβα. Σε ό,τι αφορά στη λεκάνη του Δούναβη έχει βρεθεί ήδη αποτελεσματικό πλαίσιο διαχείρισης, που είναι η Διεθνής Επιτροπή Διαχείρισης του Δούναβη (ICPDR). Η επιτροπή διαχείρισης των υδάτων του Δούναβη λειτουργεί πολύ καλά και θα μπορούσε να είναι το μοντέλο διαχείρισης των μη δουναβιακών ποταμών. Αν θεωρήσουμε τις διασυνοριακές λεκάνες απορροής και είναι 17 στον αριθμό (ήταν 8 πριν το διαμελισμό της Γιουγκοσλαβίας και έγιναν τώρα 17), μαζί με τις διασυνοριακές λίμνες, υπάρχει εδώ

8 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 8 πληθώρα θεμάτων που ενδιαφέρουν την Ελλάδα, ιδιαίτερα σε όλες τις λεκάνες απορροής που έχουν σαν αποδέκτη το Αιγαίο πέλαγος. FYR Σχήμα 2: Διασυνοριακές λεκάνες απορροής (πλην του Δούναβη) στα Βαλκάνια. Ο ποταμός Sava που είναι ο μόνος ποταμός που με τους παραποτάμους του ρέει προς το Δούναβη, μπορεί να θεωρηθεί ως ο διασυνδετήριος κρίκος μεταξύ του Δούναβη και των Αδριατικών και Αιγαιακών λεκανών απορροής. Εμάς στην Ελλάδα, μας ενδιαφέρουν βέβαια, μαζί με τον Αώο, κυρίως οι λεκάνες απορροής που είναι γνωστές σ όλους, όπως π.χ. του Νέστου, ή του Έβρου. Αν προφυλάξουμε τον Αώο, θα κάνουμε κάτι, το οποίο νομίζω, θα καταγραφεί στα χρόνια που έρχονται, γιατί είναι ένας από τους ποταμούς, ο οποίος δεν έχει ακόμη ρύπανση, αν και με τη ΔΕΗ και το φράγμα κοντά στις πηγές του, τον έχουμε καταργήσει λιγάκι. Εν πάση περιπτώσει, ο Αώος είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, όπως και ο Έβρος ποταμός που είναι τριεθνικός όπως φαίνεται στο χάρτη (Σχήμα 2), που αποτελεί μέρος μιας καταγραφής που έχουμε κάνει πρόσφατα στα πλαίσια της UNESCO και έχει τελειώσει φέτος, αποτελώντας τη βάση της διαχείρισης των διασυνοριακών υδάτων.

9 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 9 Δηλαδή, με τη νέα τεχνολογία των γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών (GIS), μπορεί να δει κανείς ποια είναι τα βασικά προβλήματα διαχείρισης αυτών των διεθνών υδάτων. Σαν παράδειγμα, θα αναφέρουμε τη ρύπανση της λίμνης Σκόδρα, που μοιράζεται μεταξύ της Αλβανίας, της Σερβίας και του Μαυροβουνίου. FYR Στην περιοχή αυτή, όταν οι περισσότεροι πολίτες δεν είναι ευαισθητοποιημένοι για το περιβάλλον, μπορείτε να δείτε π.χ. τον κυματοθραύστη και το λιμενοβραχίονα της λίμνης, γεμάτους από σκουπίδια, δίπλα να υπάρχει ένα πολύ καλό εστιατόριο, αλλά και εκεί κοντά μπορεί να βρει κανείς και υπολείμματα παλιών αυτοκινήτων. Αυτή θα μπορούσε να πει κανείς, είναι σήμερα η εικόνα των Βαλκανίων. Πώς λοιπόν τα Βαλκάνια θα μπορούσαν να αλλάξουν την εικόνα τους σε σχέση με τη διαχείριση των υδάτων; Η απάντηση είναι: όταν αρχίσουν να ευαισθητοποιούνται οι πολίτες και οι πολιτικές ηγεσίες και όταν εμείς οι επιστήμονες δεν σταματήσουμε να τα λέμε. Για να

10 μπορέσουμε τελικά να φτάσουμε σ ένα σημείο, όπου η διαχείριση των υδάτων και του περιβάλλοντος θα γίνεται με τρόπο συντονισμένο και αποδοτικό. Αυτά είναι τα βασικά προβλήματα, που είναι και προβλήματα εδώ για την Ελλάδα. Μερικά απ αυτά έχουν λυθεί, όπως π.χ. η συλλογή και επεξεργασία αστικών λυμάτων στη χώρα μας, είναι λίγο πολύ, θέμα λυμένο, όχι όμως και στη Βουλγαρία, στη Δημοκρατία των Σκοπίων (ΠΓΔΜ), στην Αλβανία. Εμείς έχουμε προβλήματα ευτροφισμού, έχουμε πρόβλημα στο Δέλτα του Νέστου, έχουμε πρόβλημα στα Δέλτα όλων των ποταμών της Βόρειας Ελλάδος, αλλά έχουν και στην Κροατία, στην Αλβανία, π.χ. στο Δέλτα του Νερέτβα, στην Κροατία, όπου καταλήγει η γεωργική ρύπανση. Η βιομηχανική ρύπανση υπάρχει και στην Ελλάδα, όχι όμως τόσο πολύ. Ο Νέστος ποταμός είναι ειδική περίπτωση, όπου έχουμε τα φράγματα της ΔΕΗ βεβαίως και ταυτόχρονα τα διακρατικά νερά και τη δισυμμετρία μεταξύ Ελλάδας Βουλγαρίας. Αυτοί που βρίσκονται ανάντη μπορούν κατά κάποιον τρόπο, να έχουν το πάνω χέρι, όπως λέμε. Αν οι Βούλγαροι αποφασίσουν να εκτρέψουν έστω και ένα τμήμα των νερών του Νέστου, τι θα γίνει; Αν κάνουν φράγματα χωρίς να συνεννοηθούν με εμάς, και οπωσδήποτε θα σχεδιάσουν κάποια έργα σε φάση ανάπτυξης και μάλιστα προβλέπεται η ανάπτυξη αυτή να είναι αλματώδης, τι θα γίνει λοιπόν και όχι μόνο στη Βουλγαρία, αλλά και σ άλλες χώρες; Για τα Βαλκάνια είναι ανάγκη να περισώσουμε, όσο μπορούμε καλύτερα τις περιοχές, οι οποίες είναι ακόμα σε κάποια καλή περιβαλλοντική κατάσταση. Έχουμε τους εθνικούς οργανισμούς, που συνεργάζονται με την έδρα και το δίκτυο της UNESCO, ώστε να μπορέσουμε να συμβάλλουμε σε σχέδια ολοκληρωμένης διαχείρισης των υδάτων. Διάφορες οργανώσεις, όπως το γραφείο της UNESCO στη Βενετία (UNESCO-POSTE), το Μεσογειακό Δίκτυο Υδάτων (GWP-MED), εδώ στην Αθήνα, που συντονίζεται από τον καθηγητή κ. Σκούλο, η επιτροπή του Δούναβη και το INWEB, να συνεργαστούν για να φτάσουμε σε μία κοινή πολιτική και σε κοινές δράσεις. Βέβαια θα πείτε ότι η εφαρμογή της Ευρωπαϊκής οδηγίας για τα νερά έχει προβλήματα ακόμη και στην Ελλάδα. Φανταστείτε να έχουμε τη χώρα Α και τη χώρα Β και να θέλουμε να εφαρμόσουμε την Ευρωπαϊκή οδηγία για τα νερά, μεταξύ των δύο χωρών. Βέβαια χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια

11 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 11 για να βρούμε το χαμόγελο, εφ όσον μπορέσουμε να το πετύχουμε αυτό. Πάντως, το θέμα είναι ότι ξεκινάμε τη διαχείριση των διεθνών υδάτων, από μία πολύ καλή βάση, διαθέτουμε τα δεδομένα σε γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών, τους θεματικούς χάρτες που έχουμε κάνει με τη συνεργασία πολλών οργανισμών. Και μετά απ όλα αυτά τα στοιχεία, τα οποία δεν είναι μόνο τεχνικά, υδρολογικά, φυσικά, πληθυσμοί, ασχολίες, κατ οίκον, και κοινωνικοοικονομικά, αλλά είναι και τα θεσμικά, ποιες δηλαδή συμφωνίες ισχύουν μεταξύ των κρατών, ποιοι νόμοι ισχύουν, όλα αυτά θα τα βρείτε αν πάτε στη διεύθυνση του διαδικτύου: INWEB είναι το όνομα του International Network of Water Environmental Center for the Balkans σε επέκταση gr. Στο δικτυακό αυτό χώρο υπάρχουν, χωρίς καμία δυσκολία πρόσβασης, όλα αυτά τα στοιχεία και δεδομένα ακόμη και τα πρωτογενή στοιχεία για τα διακρατικά νερά. Υπάρχουν ακόμη τα αποτελέσματα των ερευνών της έδρας UNESCO/ INWEB, έτσι, ώστε ξεκινώντας από αυτή τη βάση να φτάσουμε μέσα από πιλοτικές δράσεις, μέσα από παραδείγματα εφαρμογών, στην προσαρμογή της Ευρωπαϊκής οδηγίας για τα νερά σε διακρατικές λεκάνες. Πολύ δύσκολο αυτό, όπως είναι δύσκολο και σε περιοχές της Ελλάδας, αλλά θα μπορέσουμε στο τέλος να φτάσουμε σιγά σιγά στο στόχο της βιώσιμης και ολοκληρωμένης διαχείρισης των υδάτων. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Γκανούλη. Βέβαια, αν ήταν ο συνάδελφος από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ο κύριος Ρόκκος, θα είχε σφοδρές αντιρρήσεις για τους όρους βιώσιμη, αειφόρος διαχείριση. Υπάρχει μία ζωηρή έτσι συζήτηση πρόσφατα πάνω στο θέμα, αξιοβίωτη είναι ο όρος, που ο κύριος Ρόκκος προσπαθεί να προωθήσει πάνω στο θέμα αυτό, αλλά εν πάση περιπτώσει εμείς, νομίζω, ότι συνεννοηθήκαμε απολύτως. Ο κύριος Γκανούλης νομίζω ότι έθεσε το θέμα των διεθνών υδάτων και έχω καταγράψει ότι:

12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 12 Έθεσε το θέμα της πολυπλοκότητας, για να μην χρησιμοποιήσω τον πολιτικό όρο της διαπλοκής των νερών στα Βαλκάνια, το οποίο είναι ένα πολύ σημαντικό ζήτημα πολιτικό και περιβαλλοντικό. Έθεσε το ζήτημα του ελλείμματος περιβαλλοντικής πολιτικής, και άρα, πολιτικής και για το νερό στις Βαλκανικές χώρες. έθεσε το ζήτημα της ανάγκης της κοινής πολιτικής για το περιβάλλον και για τα κοινά νερά, για τα διεθνή ύδατα στα Βαλκάνια. Έθεσε το ζήτημα της ανάγκης ύπαρξης δικτύων συνεργασίας και συνεννόησης, ένα από τα οποία μας παρουσίασε, το οποίο συντονίζει ο ίδιος, είναι το INWEB. Θα ήθελα να προσθέσω, έχοντας παρακολουθήσει τις εργασίες του Συνεδρίου, ότι και στο Συνέδριο αυτό υπήρξαν ιδιαίτερα σημαντικές εργασίες στο ζήτημα της διαχείρισης των διασυνοριακών νερών, ή καλύτερα, των διεθνών υδάτων. Χθες συγκεκριμένα, η συνεργάτιδά μου στο Πολυτεχνείο στη Θεσσαλονίκη, η υποψήφια Διδάκτορας Ελένη η Ελευθεριάδου, έκανε μία ιδιαίτερα σημαντική παρουσίαση και σας καλώ στο cd, που έχετε, να τη δείτε. Παρουσίασε ένα μοντέλο επίλυσης διαφορών και συγκρούσεων στα θέματα των νερών, στηριγμένο στη θεωρία των παιγνίων. Εφαρμόσαμε ένα μοντέλο του Keith Hipel, του γνωστού Καναδού επιστήμονα, το οποίο είναι στηριγμένο στη θεωρία των παιγνίων και το εφαρμόσαμε στο πρόβλημα του Νέστου για τη διαχείριση του Νέστου, σε ό,τι αφορά την επίλυση συγκρούσεων και αντιθέσεων. Άρα λοιπόν, η υπόθεση της υδροδιπλωματίας, της διαχείρισης των διεθνών υδάτων έχει πλέον προχωρήσει και σε επιστημονικό επίπεδο και υπάρχουν πλέον και μέθοδοι, οι οποίες αναπτύσσονται πάνω στα ζητήματα αυτά. Να συνεχίσουμε τώρα με το συμβαίνει στην Ελλάδα. Αν μιλήσαμε για τα Βαλκάνια και τα διεθνή ύδατα, η κυρία Μιμίκου θα μας πει πως αντιμετωπίζεται μεθοδολογικά το θέμα της διαχείρισης των υδατικών πόρων σήμερα. Ποια είναι η πραγματικότητα στη χώρα και κυρίως, αυτό που θα την παρακαλούσα να απαντήσει, είναι τι κάνουμε σε σχέση με την κλιματική αλλαγή. Ακούγονται πολλά, ακούγεται ότι θα ενταχθούν τα ακραία φαινόμενα, το οποίο σημαίνει ένταση ξηρασίας ή ένταση πλημμυρών, είμαστε έτοιμοι, σ ό,τι αφορά στα μεθοδολογικά μας εργαλεία, αλλά και στη διοικητική και επιχειρησιακή μας οργάνωση να αντιμετωπίσουμε το ενδεχόμενο τέτοιων κλιματικών αλλαγών στη χώρα;

13 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 13 ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΑΛΛΑΓΜΕΝΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ Μ. Α. ΜΙΜΙΚΟΥ Καθηγήτρια ΕΜΠ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το νερό υπήρξε ιστορικά ένας βασικός μοχλός της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ανάπτυξης των χωρών. Η σημασία του νερού ιδιαίτερα στην Ελλάδα είναι τεράστια όχι μόνο ως αγαθού αλλά και ως περιοριστικού παράγοντα για την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη. Η εκτίμηση, η πρόβλεψη, ο σχεδιασμός και η διαχείριση των υδατικών πόρων είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης ενώ η προστασία, η ορθολογική διαχείριση και η αξιοποίηση των υδατικών πόρων, αποτελούν κομβικά σημεία πολιτικής στρατηγικού σχεδιασμού σε εθνικό επίπεδο. Βασικό αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελεί η μελέτη και η διαχείριση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα κάτω από τρέχουσες και κλιματικά αλλαγμένες συνθήκες καθώς η συνεχής επιδείνωση και υποβάθμιση της ποιότητας των υδατικών πόρων έχουν επιφέρει δραματικές αλλαγές στην ποσότητα, ποιότητα και διαθεσιμότητα τους. Η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο πολύπλοκη και δύσκολη υπό το πρίσμα των αλλαγών του κλίματος (φαινόμενο θερμοκηπίου) και χρήσεων γης (μείωση δασικών εκτάσεων, αύξηση αστικοποίησης κλπ). Οι υδατικοί πόροι είναι βασικό αγαθό για τη ζωή και το περιβάλλον στον πλανήτη μας, αλλά και ρυθμιστικός παράγοντας της οικονομικής, τεχνολογικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ανάπτυξης των χωρών. Αν και το νερό φαίνεται να υπάρχει σε αφθονία στη γη, μόνο το 0.6% του νερού σε παγκόσμια κλίμακα θεωρείται κατάλληλο και διατίθεται για χρήση. Αυτή η ήδη περιορισμένη ποσότητα των διαθέσιμων υδατικών πόρων είναι ανομοιόμορφα κατανεμημένη στο χώρο και στο χρόνο. Υπάρχουν χώρες οι οποίες έχουν

14 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 14 αφθονία νερού και άλλες που έχουν μεγάλες ελλείψεις ή είναι έρημοι. Ακόμα και στο εσωτερικό των χωρών οι υδατικοί πόροι δε διατίθενται ομοιόμορφα, γεγονός που προκαλεί σοβαρές τοπικές διενέξεις μεταξύ των χρηστών. Η διαθεσιμότητα στο χρόνο είναι επίσης άνιση αφού το νερό του χειμώνα (που συχνά είναι πλημμυρικό) χρειάζεται περισσότερο το καλοκαίρι για συγκεκριμένες χρήσεις (άρδευση, τουρισμός. κ.λπ). Η άνιση χρονική και χωρική κατανομή του νερού σε συνδυασμό με τη συνεχώς επιδεινούμενη ποιότητα του, καθιστούν τους υδατικούς πόρους αγαθό σε ανεπάρκεια Για να αξιοποιηθούν σωστά οι υδατικοί πόροι και να αντιμετωπισθούν στο μέτρο του δυνατού αυτά τα αρνητικά για τον καταναλωτή χαρακτηριστικά τους, χρειάζεται να γίνουν έργα και να ληφθούν μέτρα. Τα έργα, τα μέτρα, οι πόροι και οι χρήσεις του νερού αποτελούν τον τομέα του νερού σε μία χώρα. Στην Ελλάδα λοιπόν, ο τομέας του νερού είναι ένας μεγάλος ασθενής. Τα προβλήματα είναι πολλά αλλά τα βασικότερα συνοψίζονται στην ανεπάρκεια των στοιχείων πεδίου, στην έλλειψη υποδομής και στην πολυαρχία που υπάρχει στον τομέα του νερού. Οι μελέτες και η αξιοπιστία τους είναι ευθέως ανάλογη της ύπαρξης, της διαθεσιμότητας και της ακρίβειας των στοιχείων πεδίου και κατά συνέπεια, η ανεπάρκεια των στοιχείων πεδίου καθιστά τις μελέτες αναξιόπιστες. Στην Ελλάδα, το πρόβλημα είναι πολύ μεγάλο, αφού τα διαθέσιμα στοιχεία πεδίου δεν είναι μόνο ανεπαρκή αλλά πολλές φορές και αναξιόπιστα. Η έλλειψη υποδομής αποτελεί όπως ήδη αναφέρθηκε άλλο ένα βασικό πρόβλημα. Σε αυτό το σημείο σκόπιμο θα ήταν, να γίνει μία αναφορά σε ένα πολύ σημαντικό έργο υποδομής που εκπονήθηκε από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο για λογαριασμό του ΥΠΕΧΩΔΕ, την Εθνική Τράπεζα Υδρολογικής και Μετεωρολογικής Πληροφορίας, ΕΤΥΜΠ, η οποία διαμορφώνει σε επίπεδο χώρας την απαραίτητη υποδομή για την εκτίμηση, αξιοποίηση και ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων της χώρας. Κεντρικό στοιχείο της Εθνικής Τράπεζας Υδρολογικής και Μετεωρολογικής Πληροφορίας είναι μια τεράστια Βάση Δεδομένων (ΒΔ), στην οποία έχουν εισαχθεί μετά από κατάλληλη επεξεργασία εγγραφές και δεδομένα όλων των υδρολογικών, μετεωρολογικών και υδρομετεωρολογικών μεταβλητών από τα αρχεία όλων σχεδόν των

15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 15 οργανισμών (ΕΜΥ, ΔΕΗ, ΥΠΕΧΩΔΕ, ΥΠΓΕ, ΕΠΑΝ, ΕΑ) που ασχολούνται με το νερό στην Ελλάδα για μια περίοδο 100 περίπου ετών. Η ΒΔ έχει συνδεθεί με εφαρμογές λογισμικού και μοντέλα για την ανάλυση και σύνθεση των δεδομένων, την παραγωγή δευτερευουσών πληροφοριών και επιτρέπει την σύνδεση και ανταλλαγή πληροφοριών και στοιχείων σε πραγματικό χρόνο ανάμεσα στους συνεργαζόμενους φορείς αλλά και τη χρήση από τρίτους χρήστες. Αυτός ο τεράστιος όγκος στοιχείων με τη μορφή χρονοσειρών έχει κατανεμηθεί στο χώρο με τη βοήθεια ενός Συστήματος Γεωγραφικής Πληροφορίας (GIS) που καλύπτει ολόκληρη τη χώρα. Ενδεικτικά, στα Σχήματα 1, 2 δίνονται το δίκτυο των σταθμών της ΕΤΥΜΠ και το ανάγλυφο της χώρας μέσα από το GIS με τα 14 Υδατικά Διαμερίσματα και τις βασικές λεκάνες απορροής, αντίστοιχα (ΕΜΠ, 2000). Δυστυχώς η ΕΤΥΜΠ δεν έχει αξιοποιηθεί μετά την παράδοσή της και αυτό αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο της παθογένειας του τομέα του νερού. Σχήματα 1 & 2: Δίκτυο σταθμών της ΕΤΥΜΠ και ανάγλυφο της Ελλάδας με τα Υδατικά Διαμερίσματα και τις Λεκάνες Απορροής. Η εγκατεστημένη πολυαρχία στον τομέα του νερού που συνιστά τη διαχείριση του από διάφορους φορείς, π.χ για τα ενεργειακά θέματα από τη ΔΕΗ, για την αστική χρήση της Αθήνας από την ΕΥΔΑΠ, για την αγροτική χρήση από το ΥΠΓΕ κ.λπ., συντελεί στην απουσία εθνικής πολιτικής, κοινής στρατηγικής και ολιστικής θεώρησης της διαχείρισης των υδατικών πόρων, ενώ τα θεσμικά και οργανωτικά προβλήματα επιδεινώνουν την κατάσταση. Οι υδατικοί πόροι, τα υδραυλικά έργα και οι χρήσεις νερού είναι συνιστώσες αλληλένδετες και επηρεαζόμενες που συγκροτούν το συνολικό τομέα του νερού μιας χώρας και πρέπει να αντιμετωπίζονται με κοινή οπτική γωνία τουλάχιστον όσον αφορά στον τομέα της πολιτικής, της διαχείρισης και των αποφάσεων. Στο τομέα της πολιτι-

16 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 16 κής και της διαχείρισης σχετικά με το νερό ήδη υπάρχει η Ευρωπαϊκή Οδηγία Πλαίσιο 2000/60 που αφορά στην ανάπτυξη των συνθηκών και της γνώσης για την ορθολογική χρήση των υδατικών αποθεμάτων της κάθε χώρας. Τελικός στόχος της Οδηγίας είναι η διατήρηση της καλής οικολογικής κατάστασης των υδροφορέων μέσα από τη μελέτη και εφαρμογή σχεδίων διαχείρισης για κάθε υδρολογική περιφέρεια. Ο νόμος 1739 ήταν ένας καλός νόμος που παραμένει ανεφάρμοστος, ενώ η Οδηγία Πλαίσιο για τα νερά έπαιξε καταλυτικό ρόλο, ρόλο επιταχυντή, στα πράγματα στην Ελλάδα. Για την εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60 έγινε ένας νέος νόμος ο 3199/2003, ο οποίος προβλέπει τη δημιουργία μιας Κεντρικής Υπηρεσία Υδάτων. Δυστυχώς, η Ελλάδα στο τομέα του νερού, εν όψει και της υποχρέωσης της για άμεση εφαρμογή της Οδηγίας, βρίσκεται ανέτοιμη. Τα πράγματα δεν έχουν μπει ακόμα στη σωστή τροχιά ιδιαίτερα στον τομέα της οργάνωσης, καθώς ήδη υπάρχουν καθυστερήσεις έτους και παραπάνω στα χρονοδιαγράμματα της Οδηγίας. Στη συνέχεια, παρατίθενται στοιχεία σχετικά με τους υπάρχοντες υδατικούς πόρους κάτω από τρέχουσες κλιματικές συνθήκες καθώς και οι επιδράσεις μια επερχόμενης κλιματικής αλλαγής πάνω στις συνιστώσες του κύκλου του νερού στην Ελλάδα. 2. ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΝΕΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2.1. Υπάρχοντες υδατικοί πόροι Τα υδατικά αποθέματα (υδατικοί πόροι) μίας χώρας είναι το σύνολο του νερού που «παράγεται» μέσα στη χώρα μαζί με την εξωτερική συνεισφορά νερού από τις γειτονικές χώρες (π.χ. διασυνοριακοί ποταμοί). Η κατακρήμνιση και η εξατμισοδιαπνοή συνιστούν τις κύριες κλιματικές μεταβλητές που σε συνδυασμό με τα φυσικά χαρακτηριστικά των υπόγειων υδροφορέων καθορίζουν την ποσότητα των εσωτερικά παραγόμενων υδατικών πόρων μία χώρας. Η κατακρήμνιση αποτελεί την κύρια συνιστώσα εμπλουτισμού των επιφανειακών και υπογείων υδροφορέων. Η μέση κατακρήμνιση στην Ελλάδα τα 849 mm/έτος. Στο Σχήμα 3 φαίνεται η μέση υπερετήσια βροχόπτωση στα υδατικά διαμερίσματα της Ελλάδας όπως προέκυψε μετά από την ανάλυση των μετρήσεων 650 βροχομετρικών σταθμών στo πλαίσιo της ΕΤΥΜΠ.

17 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 17 Σχήμα 3: Κατανομή της συνολικής κατακρήμνισης στην Ελλάδα. Αναλυτικά δε, τα στοιχεία αυτά δίνονται στο Σχήμα 4 μαζί με τις αντίστοιχες εκτιμήσεις που έχουν προκύψει από επεξεργασία των στοιχείων της Eurostat (Eurostat 1998, 1999; CEDEX 1998, 2000) από το ΕΜΠ. Από τον πίνακα προκύπτει μία μέση απόκλιση των δύο ανεξάρτητων εκτιμήσεων της τάξεως του 15%, η οποία εξηγείται από το γεγονός ότι κατά την επεξεργασία των βροχοπτώσεων στα πλαίσια ΕΤΥΜΠ χρησιμοποιήθηκαν περισσότεροι και πιο αντιπροσωπευτικοί σταθμοί. Κατά συνέπεια τα αποτελέσματα της ΕΤΥΜΠ πρέπει να θεωρούνται πιο αξιόπιστα. UROSTAT mm Σχήμα 4: Συγκριτικά Στοιχεία Βροχοπτώσεων

18 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 18 Από τα Σχήματα 3 και 4 γίνεται φανερό ότι στην Ελλάδα υπάρχει ένα ιδιόμορφο υδρολογικό καθεστώς: η Δυτική Ελλάδα δέχεται το μεγαλύτερο μέρος των βροχοπτώσεων, ενώ η Ανατολική Ελλάδα με τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη έχουν σημαντικά μικρότερες βροχοπτώσεις π.χ. στην Αττική πέφτουν περίπου 400 χιλιοστά σε μέση υπερετήσια βάση. Από την άλλη πλευρά, η εξατμισοδιαπνοή (της οποίας η θεωρητικά ανώτερη τιμή λέγεται δυνητική εξατμισοδιαπνοή) είναι μια σημαντική υδρολογική απώλεια τόσο από τους επιφανειακούς φορείς όσο και από τις ανώτερες εδαφικές στρώσεις και είναι αρκετά υψηλή, ιδιαίτερα μάλιστα στις μειονεκτικές από πλευράς νερού ανατολικές περιοχές της χώρας. Η θεωρητική, ανώτερη τιμή της (δυνητική εξατμισοδιαπνοή) εξαρτάται από διάφορους φυσικούς και κλιματικούς παράγοντες μεταξύ των οποίων είναι η θερμοκρασία, οι ώρες ηλιοφάνειας, η ταχύτητα ανέμου, η ατμοσφαιρική υγρασία καθώς και η φυτοκάλυψη του εδάφους. Αυτή η θεωρητική τιμή είναι κατά πολύ μεγαλύτερη της πραγματικής εξατμισοδιαπνοής, ειδικά σε περιοχές με σχεδόν ξηρό κλίμα, όπως αρκετές νοτιοανατολικές περιοχές της Ελλάδος. Στο Σχήμα 5 φαίνεται η μέση ετήσια δυνητική και πραγματική εξατμισοδιαπνοή ανά υδατικό διαμέρισμα. Μια μέση ετήσια τιμή της πραγματικής εξατμισοδιαπνοής εκτιμάται σε 447 mm/έτος (Eurostat 1998; 1999). mm µ µ µ Σχήμα 5: Μέση Ετήσια Πραγματική και Δυνητική Εξατμισοδιαπνοή ανά υδατικό διαμέρισμα Ένας δείκτης ευρέως χρησιμοποιούμενος για τον κλιματικό χαρακτηρισμό μίας περιοχής είναι ο δείκτης ξηρότητας της UNESCO που ορίζεται ως ο λόγος της μέσης υπερετήσιας βροχόπτωσης προς την αντίστοιχη δυνητική εξατμισοδιαπνοή. Δείκτες ξηρότητας

19 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 19 μικρότεροι του 0.20 χαρακτηρίζουν ξηρές περιοχές, μεταξύ 0.20 και 0.49 σχεδόν ξηρές, μεταξύ 0.50 και 0.74 σχεδόν υγρές και μεγαλύτεροι του 0.75 υγρές περιοχές. Από το χάρτη του Σχήματος 6, μπορούμε να συμπεράνουμε την ιδιαιτερότητα της Ελλάδας από πλευράς έντονης χωρικής διαφοροποίησης της υδραυλικότητας της, όπως και τη δριμύτητα της ξηρασίας που πλήττει τη Νοτιοανατολική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου. Σχήμα 6: Δείκτης ξηρότητας για τον Ελλαδικό χώρο Σχήμα 7: Κατανομή της απορροής στην Ελλάδα

20 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 20 Η ελλειμματικότητα από πλευράς νερών των περιοχών αυτών της χώρας φαίνεται και από την κατανομή της απορροής στην Ελλάδα στο Σχήμα 7, η οποία παρουσιάζει ανάλογη με τη βροχόπτωση άνιση κατανομή. Στο Σχήμα 8 δίνεται εκτίμηση των συνολικών εσωτερικά παραγόμενων νερών (επιφανειακών και υπόγειων) ανά υδατικό διαμέρισμα Σχήμα 8: Συνολικά εσωτερικά παραγόμενα νερά ανά υδατικό διαμέρισμα της Ελλάδας. Μία μέση εκτίμηση των πόρων αυτών σε επίπεδο χώρας είναι 402 mm/έτος (CEDEX 1998; 2000; WRI 1997; MIMAM 1998). Παράλληλα με τους εσωτερικούς πόρους μίας χώρας που «παράγονται» εντός των συνόρων, σημαντική προσθήκη στο υδατικό απόθεμα αποτελεί και η εξωτερική «συνεισφορά» από γειτονικές χώρες. Συγκεκριμένα για την Ελλάδα εκτιμάται ότι οι εξωτερικοί πόροι ανέρχονται σε 99 mm/έτος, δηλαδή, το ποσοστό αυτής της συνεισφοράς πλησιάζει στο 20% του συνόλου, όπως φαίνεται στο Σχήμα 9. Οι κύριες πηγές των εξωτερικών πόρων είναι ο Αξιός, ο Νέστος, ο Στρυμόνας και ο Έβρος. Με βάση και αυτή την έρευνα, η εκτίμηση των συνολικών (εσωτερικών και εξωτερικών) παραγόμενων νερών ανέρχεται σε 501 mm/έτος. Στο Σχήμα 10, δίνονται σχηματικά η μέση ετήσια τιμή της κατακρήμνισης, της πραγματικής εξατμισοδιαπνοής και των συνολικά παραγόμενων νερών (επιφανειακών και υπόγειων) σε επίπεδο χώρας.

21 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 21 20% 80% Σχήμα 9: Ποσοστιαία κατανομή εσωτερικών και εξωτερικών παραγόμενων νερών στην Ελλάδα µ : 402 mm/ : 99 mm/ 501mm/ µ µ 447 mm/ µ 849mm/ µ µ 447 mm/ µ 849 mm/ 501 mm/ Σχήμα 10: Μέση ετήσια τιμή της κατακρήμνισης, της πραγματικής εξατμισοδιαπνοής και των συνολικά παραγόμενων νερών στην Ελλάδα.

22 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 22 Από τα υδρολογικά στοιχεία που αναφέρθηκαν και την κατανομή τους ανά υδατικό διαμέρισμα φαίνεται ότι οι νότιες και ανατολικές περιοχές της χώρας παρουσιάζουν σοβαρή έλλειψη φυσικών διαθεσίμων νερού, κατάσταση που εμφανίζεται να είναι μια μόνιμη, «ενδημική» θα λέγαμε, η οποία ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες εμφανίζεται με μικρότερη ή μεγαλύτερη ένταση και για την οποία κινητοποιούμεθα δυστυχώς μόνο όταν τα φαινόμενα γίνονται ακραία και φθάνουν να θίγουν σημαντικά τον καταναλωτή. Αλλά και αυτές οι κινητοποιήσεις βασίζονται συνήθως στη λήψη πυροσβεστικών ή κατασταλτικών μέτρων, ενώ είναι φανερό ότι τέτοιες καταστάσεις μπορούν να αντιμετωπισθούν με μακροπρόθεσμη πολιτική συνολικής ορθολογικής διαχείρισης τόσο των πόρων όσο και των χρήσεων του νερού Χρήσεις Νερού Η συνολική χρήση του νερού χωρίζεται σε τέσσερις κύριες κατηγορίες : 1. Αστική χρήση 2. Αγροτική χρήση 3. Βιομηχανική χρήση 4. Ενεργειακή χρήση Η αστική χρήση περιλαμβάνει τον εφοδιασμό με νερό του αστικού και αγροτικού πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων των βιομηχανιών που είναι συνδεδεμένες στο δίκτυο του αστικού εφοδιασμού. Ο αστικός εφοδιασμός με νερό είναι αναμφίβολα βασική υπηρεσία για την κοινωνία και σε σύγκριση με τις άλλες χρήσεις είναι πολύ πιο απαιτητική όσον αφορά στην ποιότητα του παρεχόμενου νερού. Η αγροτική χρήση του νερού αναφέρεται τόσο στην γεωργία όσο και στην κτηνοτροφία. Από ποσοτική άποψη, η γεωργική ζήτηση (ουσιαστικά η άρδευση εκτάσεων) είναι πολύ μεγαλύτερη της αντίστοιχης κτηνοτροφικής. Όπως φαίνεται και από το Σχήμα 11 η αγροτική χρήση νερού αποτελεί το μεγαλύτερο ποσοστό της συνολικής ζήτησης. Η βιομηχανική χρήση του νερού περιλαμβάνει την απαιτούμενη ποσότητα νερού που χρησιμοποιείται στην διαδικασία παραγωγής βιομηχανικών αγαθών. Γενικά η βιομηχανική ζήτηση αναφέρεται στις βιομηχανικές μονάδες που δεν είναι άμεσα συνδεδεμένες στο αστικό δίκτυο παροχής νερού. Η ενεργειακή χρήση

23 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 23 προκύπτει κυρίως από την υδροηλεκτρική εκμετάλλευση, την κατανάλωση νερού για την ψύξη των σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, όπως και από την κατανάλωση νερού για τον καθαρισμό υλικών ορυχείων κ.λπ. Η ενεργειακή ζήτηση του νερού είναι χωρικά περιορισμένη στις περιοχές όπου υπάρχουν ενεργειακοί σταθμοί. Στο Σχήμα 11 φαίνεται η ποσοστιαία συμμετοχή της κάθε μιας από τις κύριες κατηγορίες χρήσης νερού (αστικής, αγροτικής, βιομηχανικής και ενεργειακής) στην «πίτα» των διαθέσιμων υδατικών πόρων για την Ελλάδα. µ x 2% 1% 11% 86% Σχήμα 11 : Χρήσεις νερού στην Ελλάδα Από το σχήμα αυτό γίνεται φανερό ότι η Ελλάδα δεν έχει καθόλου ισορροπημένη εικόνα ανάπτυξης των χρήσεων, με την αγροτική χρήση (το 96% της οποίας πάει στην άρδευση και απ αυτό το 80% χάνεται σε απώλειες από τον υδρολογικό κύκλο της κάθε περιοχής) να κατέχει την μερίδα του λέοντος με ποσοστό της τάξεως του 86%. Για να μιλήσει όμως κανείς για λειψυδρία σε μια περιοχή, θα πρέπει να αναφέρεται συνδυασμένα όχι μόνο στην κατάσταση των υδατικών πόρων αλλά και στις χρήσεις του νερού. Δυστυχώς για την Ελλάδα οι μεγάλοι χρήστες νερού βρίσκονται κυρίως στη μειονεκτική, όπως προαναφέρθηκε, από πλευράς φυσικού εμπλουτισμού ανατολική και νότια περιοχή της χώρας, όπως παρουσιάζεται στα Σχήματα 12 και 13.

24 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 24 0% 20% 40% 60% 80% 100% µ Σχήμα 12: Ποσοστιαία ζήτηση νερού ανά κατηγορία και υδατικό διαμέρισμα Σχήμα 13: Κατανομή της αγροτικής ζήτησης νερού στην Ελλάδα. Για την αστική χρήση, που το μεγαλύτερο ποσοστό της πηγαίνει στην ύδρευση, φαίνεται από το Σχήμα 14 ο έντονος «υδροκεφαλισμός» των μεγάλων αστικών κέντρων. Στην Ελλάδα την πρωτιά κατέχει η περιοχή της Αττικής, όπου η ζήτηση είναι υπερτριπλάσια της αμέσως επόμενης (Κεντρική Μακεδονία).

25 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ m 3 / Σχήμα 14 : Αστική και Αγροτική Χρήση ανά υδατικό διαμέρισμα Για τη αγροτική ζήτηση, όπως φαίνεται στα Σχήματα 12, 13 και καθαρότερα στο Σχήμα 15, τα μεγαλύτερα μερίδια έχουν οι περιοχές της Θεσσαλίας, της Ανατολικής Στερεάς και της Κεντρικής Μακεδονίας m 3 / Σχήμα 15: Αγροτική Ζήτηση ανά υδατικό διαμέρισμα Ειδικά στη Θεσσαλία, όπου η αγροτική χρήση είναι υπερδιπλάσια της αμέσως επόμενης (Ανατολική Στερεά Ελλάδα) και οι μέχρι σήμερα αξιοποιούμενοι πόροι αδυνατούν να καλύψουν επαρκώς τη ζήτηση, είναι φανερό ότι υπάρχει ιδιαίτερα μεγάλο πρόβλημα

26 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 26 δεδομένης και της ανησυχίας που υπάρχει στην επιστημονική κοινότητα σχετικά με την αναμενόμενη κλιματική αλλαγή, δηλαδή την αύξηση της θερμοκρασίας λόγω του φαινόμενου του θερμοκηπίου. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί ότι ειδικά για την Ελλάδα η μελέτη των αλλαγών του κλίματος και των επιπτώσεων τους πάνω στους υδατικούς πόρους, στα έργα αξιοποίησης τους αλλά και στις χρήσεις νερού είναι επιβεβλημένη, δεδομένης της μεγάλης επικινδυνότητας που ενέχουν για δραματική επιδείνωση της ήδη προβληματικής κατάστασης σχετικά με τα νερά (Mimikou, 1993). 2.3 Δείκτες εκμετάλλευσης και κατανάλωσης νερών ανά υδατικό διαμέρισμα. Μεγάλο ποσό του νερού που χρησιμοποιείται κατά τις παραπάνω χρήσεις δεν καταναλώνεται πραγματικά αλλά επιστρέφει στον υδρολογικό κύκλο αφού πρώτα επεξεργαστεί και χρησιμοποιηθεί για οποιαδήποτε από τις παραπάνω χρήσεις. Στο Σχήμα 16 παρουσιάζεται η συνολική και η καταναλωτική ζήτηση ανά υδατικό διαμέρισμα (CEDEX, 2000) m 3 / Σχήμα 16: Συνολική ζήτηση και καταναλωτική ζήτηση. Βασικοί δείκτες χρήσεως του νερού είναι οι δείκτες εκμετάλλευσης και κατανάλωσης, των οποίων οι τιμές παρουσιάζονται ανά υδατικό διαμέρισμα στο Σχήμα 17. Ο πρώτος δείκτης είναι ο λόγος της συνολικής ζήτησης νερού προς τους ωφέλιμους πόρους. Οι ωφέλιμοι πόροι ορίζονται ως το 80% των συνολικών εσωτερικών πόρων με βάση την

27 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 27 παραδοχή ότι οι υδατικοί πόροι δεν είναι πλήρως εκμεταλλεύσιμοι. Ο δείκτης κατανάλωσης αποτελεί τον λόγω της καταναλωτικής ζήτησης (όπως αυτή υπολογίζεται με βάση τα παραπάνω) προς τους ωφέλιμους πόρους. Ουσιαστικά αυτός ο δείκτης αποτελεί μέτρο της επικινδυνότητας έλλειψης νερού. µ Σχήμα 17: Δείκτες κατανάλωσης και εκμετάλλευσης ανά υδατικό διαμέρισμα. 3. ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΤΟΝ ΚΥΚΛΟ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ 3.1. Γενικά Η επίδραση του ανθρώπου στο κλίμα που προσέλκυσε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον των ερευνητών τις δύο προηγούμενες δεκαετίες ήταν το «φαινόμενο του θερμοκηπίου» που προκαλείται από την αύξηση της συγκέντρωσης αερίων θερμοκηπίου, κυρίως CO2 και άλλων ιχνοστοιχείων όπως Ν2Ο, CH4 και CFCs στην ατμόσφαιρα. Η αύξηση αυτή έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της ακτινοβολίας της γης που διαφεύγει στο διάστημα με συνέπεια την αύξηση της θερμοκρασίας της κατώτερης ατμόσφαιρας και της επιφάνειας της γης. Σύμφωνα με τα χρησιμοποιούμενα μέχρι σήμερα κλιματικά μοντέλα ο διπλασιασμός της συγκέντρωσης CO2 θα οδηγήσει σε μέση αύξηση της θερμοκρασίας κατά 3,0 οc με πιθανή απόκλιση ± 1,5 οc. Αυτή η κλιματική αλλαγή, η οποία διαφοροποιείται από την συνήθη

28 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 28 κλιματική μεταβλητότητα που οφείλεται στη μεταβολή των φυσικών συνθηκών, ορίζεται ως μία συστηματική διαφοροποίηση των κλιματικών μεταβλητών που μπορεί να οφείλεται τόσο σε μεταβολές των φυσικών συνθηκών όσο και σε ανθρώπινες δραστηριότητες Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον κύκλο του νερού Στο Σχήμα 18 παρουσιάζεται η αλληλουχία και η αλληλεξάρτηση των διεργασιών του φαινομένου των θερμοκηπίων και της αύξησης της θερμοκρασίας με τις αλλαγές που αναμένονται να επέλθουν στις κλιματικές μεταβλητές (κατακρήμνιση, εξάτμιση), στις υδρολογικές διεργασίες και στα συστήματα υδατικών πόρων. Με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία αυτές οι αλλαγές αναμένεται να είναι σημαντικές. µ µ µ µ µ µ µ µ Σχήμα 18: Ο Υδρολογικός κύκλος και το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη βροχόπτωση και στην εξατμισοδιαπνοή είναι εν γένει πιο πολύπλοκες απ ότι στη θερμοκρασία του αέρα. ( Μιμίκου 1993). Λόγω της σχέσης μεταξύ της θερμοκρασίας και της υγρασίας της ατμόσφαιρας, η παγκόσμια θερμοκρασιακή άνοδος θα έχει ως αποτέλεσμα τη γενική αύξηση της βροχόπτωσης, ανάλογα με τη γεωγραφική θέση και την εποχή, καθώς επίσης και την αύξηση της εξατμισοδιαπνοής.

29 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 29 Παράλληλα, αναμένεται μια πτώση του ποσοστού της χιονόπτωσης ως προς τη συνολική κατακρήμνιση στη χειμερινή περίοδο. Λόγω όμως της αβεβαιότητας των αποτελεσμάτων της πρόγνωσης των μοντέλων γενικής κυκλοφορίας σε τοπικό επίπεδο όσον αφορά στις παραπάνω κλιματικές μεταβλητές, ένα τέτοιο συμπέρασμα δε μπορεί να εξαχθεί με απόλυτη σιγουριά για όλες τις περιοχές. Για παράδειγμα στην Ελλάδα, έχει εκτιμηθεί μείωση της βροχόπτωσης σε όλους τους μήνες πλην τους χειμερινούς, όπως φαίνεται στο Σχήμα 19, με παράλληλη αύξηση της δυνητικής εξατμισοδιαπνοής και θερμοκρασίας, (Σχήμα 20 και Σχήμα 21). HAD2020 HAD2050 HAD % µ Σχήμα 19: 19: Αλλαγή στη Βροχόπτωση (%) (%) µ σύμφωνα µ με το σενάριο HadCM2 3 για 3 διαφορετικά έτη στόχους (2020, 2050 και 2080). µ HAD2020 HAD2050 HAD % Σχήμα 20: Αύξηση (%) της Δυνητικής Εξατμισοδιαπνοής σύμφωνα με το σενάριο HadCM2 για 3 διαφορετικά έτη στόχους (2020, 2050 και 2080).

30 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 30 µ HAD2020 HAD2050 HAD C µ Σχήμα 21: 21: Αύξηση της µ Θερμοκρασίας σε 0C 0C µ σύμφωνα µ με το σενάριο HadCM HadCM2 για 3 διαφορετικά έτη στόχους (2020, 2050 και 2080). Μια ακόμη σημαντική επίπτωση είναι οι ενδεχόμενες επιρροές της αλλαγής αυτής του κλίματος στη ένταση και στη συχνότητα των καταιγίδων. Γενικά η αύξηση της χειμερινής βροχόπτωσης σε συνδυασμό με τη μείωση της χιονόπτωσης, θα προκαλέσει αύξηση της χειμερινής απορροής κάνοντας έτσι διαθέσιμη περισσότερη εδαφική υγρασία το χειμώνα και την αρχή της άνοιξης σε αντίθεση με το καλοκαίρι, (Σχήμα 22). % HAD2020 HAD2050 HAD µ Σχήμα 22: 22: Αλλαγή στην Απορροή (%) µ (%) σύμφωνα µ με το σενάριο HadCM2 HadCM2 3 για 3 διαφορετικά έτη στόχους (2020, 2050 και 2080). Η απορροή λόγω λιωσίματος χιονιού κατά τη διάρκεια της άνοιξης θα μειωθεί με παράλληλη μετατόπιση του φαινομένου αυτού από την άνοιξη προς το χειμώνα. Αυτό αναμένεται να έχει ως αποτέλεσμα την εντονότερη και πιο συχνή εμφάνιση πλημμυρών κατά τη διάρκεια του χειμώνα και την επιδείνωση της ξηρασίας το καλοκαίρι (Σχήμα 23).

31 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 31 % PIK HAD Σχήμα 23: Ποσοστιαία (%) αύξηση των πλημμυρικών αιχμών για τα σενάρια ΡΙΚ και HadCM2050 για περιόδους επαναφοράς 10, 20, 100 και 1000 ετών Επιπτώσεις στα έργα αξιοποίησης Υδατικών Πόρων Τα πειράματα κλιματικής αλλαγής επηρεάζουν σημαντικά το σχεδιασμό και την λειτουργία των έργων αξιοποίησης υδατικών πόρων. Έχουν γίνει πολλές μελέτες για την ποσοτικοποίηση της επίδρασης αυτής σε ταμιευτήρες, οι οποίοι και αποτελούν την κυριότερη και πλέον πολυδάπανη κατηγορία έργων αξιοποίησης υδατικών πόρων. Σχήμα 24: Καμπύλες διακινδύνευσης κάτω από (α) τις υπάρχουσες κλιματικές συνθήκες και (β) παραλλαγές διακινδύνευσης κάτω από σημαντικές μεταβολές στη θερμοκρασία και την κατακρήμνιση.

32 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 32 Σύμφωνα με τις μελέτες αυτές, εμφανίζονται στους ταμιευτήρες αυξημένα επίπεδα διακινδύνευσης στην παραγωγή της ετήσιας ενέργειας. Η αύξηση της διακινδύνευσης είναι ανάλογη με την αύξηση των ετών προσομοίωσης της λειτουργίας του ταμιευτήρα, όπως προκύπτει από την ανάλυση διακινδύνευσης της ετήσιας παροχής νερού και παραγωγής ενέργειας σε ταμιευτήρα της Κεντρικής Ελλάδας, (Σχήμα 24). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η σχέση της καθαρής αποθηκευτικής ικανότητας του ταμιευτήρα και της διακινδύνευσης, η οποία είναι ουσιαστικά ένας δείκτης που εκφράζει τη μεταβολή που θα πρέπει να υποστεί η καθαρή αποθηκευτική ικανότητα στον ταμιευτήρα, ώστε να διατηρηθούν τα επίπεδα διακινδύνευσης στις ίδιες τιμές μετά την εφαρμογή της κλιματικής αλλαγής, όπως φαίνεται στο Σχήμα 25 Σχήμα 25: Διακινδύνευση της εγγυημένης ετήσιας παραγωγής σε συνάρτηση με την αύξηση της αποθηκευτικότητας ταμιευτήρα για διάφορα κλιματικά σενάρια 3.4. Επιπτώσεις σε τομείς της διαχείρισης νερού Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής σε διάφορες μεταβλητές του υδρολογικού κύκλου και σε σχεδιαστικές λειτουργικές παραμέτρους των έργων αξιοποίησης των υδατικών πόρων μεταφράζονται και σε αντίστοιχα σημαντικές επιπτώσεις σε διάφορους τομείς της διαχείρισης των νερών. Στον πίνακα 1 που ακολουθεί φαίνεται η σημαντικότητα αυτών των επιπτώσεων.

33 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 33 Πίνακας 1: Εκτίμηση της Ευαισθησίας Διάφορων Τομέων της Διαχείρισης Υδατικών Πόρων στις κλιματικές αλλαγές (κατά Arnell,1989) µ («µ») µ («µ») µ µ µ µ µ * ** ** ** - ** * ** * - µ µ ** ** ** * * ** ** ** ** - µµ - * ** - * - - ** - * µ - * ** - - µ µ ** ** ** - ** ** ** * - - * ** ** ** - * ** ** * - * ** ** * ** - - ** - * - µ µ * * - - ** - ** ** ** - - µ * µ ** µ 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Με βάση τα προαναφερθέντα για την κατάσταση του Τομέα του Νερού στην Ελλάδα, συνάγονται τα ακόλουθα συμπεράσματα: ü Το υδρολογικό καθεστώς της Ελλάδας παρουσιάζει ιδιαιτερότητες που διαφοροποιούν σημαντικά τις ανατολικές περιοχές της χωράς, οι οποίες μαζί με τα νησιά του Αιγαίου

34 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 34 και την Κρήτη είναι περιοχές ιδιαίτερα προβληματικές από πλευράς φυσικού εμπλουτισμού, αφού δέχονται μικρά ποσά βροχής που είναι πολύ άνισα κατανεμημένα στο χρόνο. Βιώνουν δηλαδή καταστροφικές πλημμύρες ιδιαίτερα το χειμώνα και μεγάλες ξηρασίες το καλοκαίρι. ü Η ποσοστιαία συμμετοχή των χρήσεων του νερού στην πίτα των διαθεσίμων πόρων της χώρας δεν είναι ορθολογική, σε σύγκριση μάλιστα και με τις άλλες Μεσογειακές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η αγροτική ζήτηση καλύπτει ένα δυσανάλογα μεγάλο ποσοστό της τάξεως του 86%, γεγονός που περιορίζει πολύ τα διαθέσιμα και δρα ανασταλτικά σε κάθε ορθή πρακτική για την διαχείριση και οικονομία του νερού. ü Οι μεγάλοι χρήστες νερού (αγροτική, αστική) βρίσκονται κυρίως στις ανατολικές περιοχές της χώρας που μειονεκτούν από πλευράς φυσικού εμπλουτισμού. Ειδικά για την ξηρασία, οι περιοχές αυτές βιώνουν ένα καθεστώς ενδημικής έλλειψης νερού που ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες απασχολεί λιγότερο ή περισσότερο. Αυτό το γεγονός σε συνδυασμό με τη πολύ υψηλή κατανάλωση (και μεγάλη σπατάλη) νερού που γίνεται σ αυτές τις περιοχές, με ιδιαίτερη δε ένταση στη Θεσσαλία για την αγροτική χρήση και στην Αττική για την αστική, δημιουργούν σχεδόν μόνιμες συνθήκες λειψυδρίας, δηλαδή διαρκούς επικινδυνότητας έλλειψης νερού και μη κάλυψης της ζήτησης. ü Ειδικά για την Ελλάδα, η μελέτη των περιβαλλοντικών αλλαγών όπως π.χ η αλλαγή του κλίματος ή η αλλαγή των χρήσεων γης και των επιπτώσεων τους πάνω στους υδατικούς πόρους, στα έργα αξιοποίησής τους και στις χρήσεις του νερού είναι επιβεβλημένη, δεδομένης της μεγάλης επικινδυνότητας που ενέχουν για δραματική επιδείνωση της ήδη προβληματικής κατάστασης σχετικά με τα νερά. ü Ειδικά για την κλιματική αλλαγή μελέτες έδειξαν τις σημαντικές επιπτώσεις που υπάρχουν στους υδατικούς πόρους, στα έργα αξιοποίησης και στη διαχείριση τους. ü Σε κάθε ένα από τους επί μέρους τομείς του νερού (υδατικοί πόροι, έργα, χρήσεις νερού) θα πρέπει να ληφθεί σειρά μέτρων προς την κατεύθυνση της ορθής εκτίμησης, του αξιόπιστου σχεδιασμού, της ορθολογικής διαχείρισης κ.λπ. Όλα αυτά τα επί μέρους μέτρα ακόμα και αν ιδανικά μπορούσαν να υλοποιηθούν από τους αρμόδιους για κάθε τομέα φορείς (π.χ για τα ενεργειακά θέματα από τη ΔΕΗ, για την αστική χρήση

35 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 35 της Αθήνας από την ΕΥΔΑΠ, για την αγροτική χρήση από το ΥΠΓΕ κ.λπ.) τα αποτελέσματα θα ήταν πενιχρά σε σχέση με το κόστος υλοποίησης τους. Και αυτό γιατί η εγκατεστημένη πολυαρχία στο τομέα αυτό δεν επιτρέπει μια συνολική θεώρηση στο τομέα του νερού, η οποία είναι απαραίτητη για να συνδεθούν οι υδατικοί πόροι με τα έργα αξιοποίησης και με τις χρήσεις τους, χωρίς αντικρουόμενες επιμέρους αποφάσεις και ενέργειες. 4. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Ο τομέας του νερού στην Ελλάδα παρουσιάζει πολλές αδυναμίες και πάσχει από πολλά προβλήματα. Βασικό όμως ζήτημα που χρήζει άμεσης και αποτελεσματικής αντιμετώπισης είναι η χάραξη και υλοποίηση Εθνικής Υδατικής Πολιτικής. Ιδιαίτερα θέματα άμεσης προτεραιότητας είναι η έγκαιρη και ορθή εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Οδηγίας Πλαίσιο και ο εξορθολογισμός των χρήσεων του νερού ιδιαίτερα στον αγροτικό τομέα. ü Στον τομέα της εθνικής πολιτικής για το νερό έχει ήδη ψηφιστεί από τη βουλή το σχέδιο νόμου «Προστασία και διαχείριση των υδάτων Εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ...». Παρά τις όποιες αδυναμίες και τα προβλήματα που μπορεί κανείς να δει σε αυτό το νόμο, είναι βέβαιο ότι αποτελεί ένα βήμα προς την ορθή κατεύθυνση. Θα πρέπει να ευχηθούμε και να βοηθήσουμε όλοι να εφαρμοστεί άμεσα και αποτελεσματικά, έτσι ώστε να μην έχει την τύχη του προηγούμενου αντίστοιχου νόμου. Επίσης, ο φορέας που θα δημιουργηθεί να μην είναι «ένας ακόμη» φορέας ανάμεσα στους πολλούς συναρμόδιους που θα διεκδικεί και αυτός το μερίδιό του μέσα στην υπάρχουσα πολυαρχία, αλλά να είναι πράγματι ένας κεντρικός φορέας που θα χαράσσει και θα υλοποιεί εθνική πολιτική. Βασικό διαφαινόμενο πρόβλημα στο υπάρχον σχέδιο είναι η έλλειψη κεντρικής και συντονισμένης επιστημονικής τεχνικής υποστήριξης του φορέα. ü Ειδικά για τον Τομέα των Υδατικών Πόρων επιβάλλεται η δημιουργία Ινστιτούτου. Η θεσμική μορφή του Ινστιτούτου πρέπει να παρέχει σχετική ανεξαρτησία, ευελιξία και χρηματοδότηση βάσεως, έτσι ώστε να υπηρετεί την έρευνα και να παράγει νέα

36 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 36 γνώση, αλλά και να υποστηρίζει τη λειτουργία του σε συνθήκες αγοράς, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται παράλληλα και η βιωσιμότητά του. Η ΕΤΥΜΠ και ο φορέας μετεξέλιξής της μπορούν να αποτελέσουν βασική υποδομή στήριξης του Ινστιτούτου αυτού. ü Η ενσωμάτωση στην Ελληνική πραγματικότητα και υλοποίηση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας Πλαίσιο για τα Νερά είναι επίσης ένα βασικό ζήτημα. Θα πρέπει να ξεκινήσει άμεσα η οργάνωση της εφαρμογής της Οδηγίας σε υψηλό επίπεδο επιστημονικό και τεχνικό, με ανάλογη ενεργοποίηση και εκπροσώπηση στην Ευρώπη, σε όλους τους τομείς που θίγει η Οδηγία. Ας σημειωθεί εδώ ότι η Ελλάδα σε αντίθεση με τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες θα ξεκινήσει από ένα ακόμα πιο πρωταρχικό στάδιο στον τομέα τουλάχιστον της εκτίμησης των διαθέσιμων υδατικών πόρων. ü Στον τομέα των χρήσεων του νερού είναι απαραίτητο να μειωθεί σταδιακά η ποσοστιαία απόληψη νερού από τα υδατικά διαθέσιμα της χώρας για την αγροτική χρήση από το 86% που είναι σήμερα σε σημαντικά μικρότερο ποσοστό. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί τόσο με τη σημαντική μείωση των απωλειών των αρδεύσεων (καλύτερα συστήματα άρδευσης κ.λπ.) όσο και με αποφασιστικές παρεμβάσεις και αλλαγές σε θέματα αγροτικής πολιτικής όπως: Επιλογή των κατάλληλων καλλιεργειών ανάλογα με τα υδατικά διαθέσιμα της κάθε περιοχής. Τήρηση των νόμων για την εκμετάλλευση και τη ρύπανση των υπογείων νερών. Σημαντική μείωση της σπατάλης και της κατανάλωσης νερού για τις αρδεύσεις. Ενημέρωση και καθοδήγηση των αγροτών στα θέματα αυτά. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 1. Arnell, N.W., 1989, The Potential Effects of Climatic Change on Water Resources Management in the UK, Paper II 11, Proc. Int. Seminar on Climatic Fluctuations And Water Management, Cairo, Egypt. 2. CEDEX, 1998a. Realización de coberturas de información relativas a la gestión del agua en países mediterráneos. Informe final. Tomo único. Informe técnico para

37 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 37 Institute for Prospective Technological Studies. Madrid. noviembre CEDEX, Las aguas continentales en los paises mediterraneos de la Union Europea. Madrid, October, Eurostat, Towards Environmental Pressures Indicators for the EU. First Edition European Commission. Eurostat Theme 8. Environment and Energy. Luxembourg, Eurostat, Water in Europe. Part 1. Renewable Water Resources. Office for Official Publications of the European Communities. Luxembourg, MIMAM, El Libro Blanco del Agua en España. Ministerio de Medio Ambiente, WRI, Long Œ Range study on water supply and demand in Europe. Level A: Studies at country level Œ Italy. Water Research Institute Œ N.R.C. for ICWS, The Netherlands. Rome 10 March Mimikou, M., (1993). Climatic Change. Chapter 3 of the Book: Environmental Hydrology. Kluwer Academic Publishers (Editor Prof. Dr. V.P. Singh), (invited contribution), pp Μimikou, Μ., (1994). Τεχνολογία Υδατικών Πόρων, 564 σελ. (Δίτομο Βιβλίο, Εκδότης: Παπασωτηρίου). ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ Ευχαριστούμε την κυρία Μιμίκου, η οποία έδωσε ένα μάθημα συντομίας και συγκρότησης παρουσίασης. Είπε σε πολύ λίγο χρόνο πάρα πολλά πράγματα και αυτό, νομίζω, είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Από τα πολλά που έθιξε η κυρία Μιμίκου, σημειώνω δύο ζητήματα για τη συζήτηση στη συνέχεια. Το ένα αφορά στην πρότασή της για αλλαγή σχεδιασμών, των σχεδιαστικών μεθόδων σε ό,τι αφορά στην ανταπόκρισή μας στις ερχόμενες κλιματικές αλλαγές. Και το λέω αυτό σε σχέση με το ότι οι σημερινές μέθοδοι σχεδιασμού των υδραυλικών έργων στη χώρα, δύσκολα ανταποκρίνονται στις σημερινές κλιματικές συνθήκες και

38 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 38 αναφέρομαι στην αντιπλημμυρική προστασία, για παράδειγμα, των μεγάλων πόλεων και συγκεκριμένα και για την Αθήνα και για τη Θεσσαλονίκη, πολλώ δε μάλλον αν έχουμε να αντιμετωπίσουμε συχνότερα ή και εντονότερα φαινόμενα πλημμυρών. Άρα λοιπόν, εδώ τίθεται ένα ζήτημα πέρα από τη διοικητική και επιχειρησιακή διάρθρωση του συστήματος υδατικών πόρων και σχεδιασμού υδραυλικών έργων τέτοιων, ώστε να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις αυτές. Το δεύτερο ζήτημα, είναι το αγροτικό που είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα περιβάλλοντος που έχει σήμερα η χώρα. Αυτή τη στιγμή που μιλάμε, οι δρόμοι κλείνονται, ή θα κλείσουν, κυβερνήσεις κοντεύουν να πέσουν για τα ζητήματα τα αγροτικά, κανένας όμως, ή ελάχιστοι συζητούν το θέμα του αγροτικού προβλήματος, την αγροτική κρίση υπό το πρίσμα του περιβαλλοντικού προβλήματος. Το μεγάλο, το μείζον ζήτημα με το αγροτικό πρόβλημα δεν είναι το ότι τα ελληνικά προϊόντα, δεν είναι οικονομικά, ανταποδοτικά στις διεθνείς αγορές, διότι οι ξένοι έχουν μεθόδους και παράγουν φθηνότερα, υπάρχει αιτία γι αυτό και κύρια αιτία είναι ότι το κόστος της παραγωγής των αγροτικών προϊόντων στη χώρα, κοστίζει πολύ περισσότερο απ ότι στις τρίτες χώρες, διότι οι καλλιέργειες αυτές είναι εχθρικές προς το περιβάλλον. Ένα απλό παράδειγμα, όταν πριν από αρκετά χρόνια στη Θεσσαλία αντλούσαν από 3 4 μέτρα κάτω από το έδαφος, με ελάχιστο μηδενικό κόστος άντλησης και άρα ρεύματος, σήμερα είναι υποχρεωμένοι οι Θεσσαλοί να αντλούν σε βάθος 400 και περισσότερα μέτρα κάτω από τη γη, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι εδώ υπάρχει ένα κόστος ενέργειας. Ένα μόνο παράδειγμα σας λέω, το οποίο ασφαλώς επιβαρύνει οικονομικά το τελικό προϊόν, άρα λοιπόν η σύνδεση, η διασύνδεση του αγροτικού ζητήματος, της οικονομικής πλευράς του αγροτικού ζητήματος, με την περιβαλλοντική είναι ιδιαίτερα προφανής γι εμάς που γνωρίζουμε λίγο περισσότερο τα πράγματα. Να προχωρήσουμε στον τρίτο κατά σειρά ομιλητή, τον κ. Ανδρέα Ανδρεαδάκη, ο οποίος θα μιλήσει για το θέμα της ποιότητας του νερού, της αντιμετώπισης του από τη διαχείριση των υδατικών πόρων και της αντιμετώπισης του από την νέα Ευρωπαϊκή οδηγία και το νέο θεσμικό πλαίσιο.

39 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 39 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗΣ Καθηγητής Ε.Μ.Π. Πριν από χρόνια περίπου, όπως ξέρετε ο Ρωμαίος συγκλητικός Κάτων, ασχέτως θέματος συζήτησης στη Σύγκλητο, κατέληγε πάντα με τη φράση «σε κάθε περίπτωση, η άποψη μου είναι ότι πρέπει να καταστρέψουμε την Καρχηδόνα». Επομένως η δική μου εμμονή στο να θεωρώ ότι μιλώντας για την ποιότητα του νερού σήμερα, δεν μπορεί κανείς να τη συζητήσει έξω από τα πλαίσια της οδηγίας Πλαίσιο, αν και πολύ μικρότερου βαθμού είναι φαντάζομαι κατανοητή. Αλλά μιλώντας για την οδηγία, αφού κανείς αναφερθεί σε αυτήν, στο τι πρέπει να γίνει και πώς να εφαρμοσθεί κάποια στιγμή πρέπει να αρχίσει να αναφέρεται στο τι έχει γίνει και πώς εφαρμόζεται. Πριν από δύο χρόνια, πάλι στην HELECO, σε ένα στρογγυλό τραπέζι, η οδηγία ήταν πάλι στο επίκεντρο, με την έννοια του τι πρέπει να κάνουμε. Σήμερα, δυστυχώς θα ξανααναφερθώ στο τι πρέπει να κάνουμε και όχι στο τι έχουμε κάνει. Ωστόσο, και αυτό δεν είναι τελείως άχρηστο, καθώς εξακολουθούν να υπάρχουν πολλές πλευρές οι οποίες πρέπει να αναλυθούν. Εκ προοιμίου θέλω να επισημάνω ότι οι αναλύσεις αυτές έχουν και έναν υποκειμενικό χαρακτήρα και θα είναι επιτυχία αν με την έκθεση των απόψεών μου δημιουργηθούν ακόμα και έντονες αντιδράσεις ή διαφορετικές απόψεις. Θωρώ ότι η οδηγία προωθεί μία αλλαγή «Παραδείγματος», και η αλλαγή συνίσταται στο ότι ο βασικός στόχος της οδηγίας 2000/60/ ΕΕ είναι η προστασία και η αναβάθμιση του υδάτινου περιβάλλοντος, ενώ η ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων, δεν αποτελεί αυτοσκοπό αλλά ένα εργαλείο για να εξυπηρετηθεί ο βασικός αυτός στόχος. Ας πάρουμε το παράδειγμα της οικολογικής παροχής με την τρέχουσα έννοια. Αφού έχουμε χρησιμοποιήσει όλα τα νερά στο τέλος με τη μορφή ελεημοσύνης παραχωρούμε και κάτι (οικολογική παροχή) στο περιβάλλον. Κάτι ανάλογο και ενδεικτικό μιας παραπλήσιας νο-

40 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 40 οτροπίας είναι η αναφορά από τον κ. Ιμπέργκερ χθες, για τις περιβαλλοντικές ροές, και ειδικότερα για τις παροχές με τη μορφή βοήθειας στις μη ανεπτυγμένες χώρες, από τις οποίες ωστόσο κατά τη διάρκεια των τελευταίων 300 ετών έχουμε πάρει τα πάντα. Νομίζω ότι η οδηγία προσπαθεί να ξεφύγει από αυτό το πλαίσιο, και να προωθήσει την αλλαγή του παραδείγματος με την έννοια ότι προωθεί την άποψη ότι δεν πρέπει να δίνουμε αυτό που περισσεύει (αν περισσεύει) στο περιβάλλον, αλλά αντίθετα ότι αυτό που περισσεύει (και αν πάλι περισσεύει) να χρησιμοποιείται για αναπτυξιακούς σκοπούς (αν και πρέπει να ομολογήσω ότι μία τέτοια ερμηνεία λόγω του σχηματικού της χαρακτήρα ακούγεται και σε κάποιο βαθμό είναι, ακραία). Το νέο πλαίσιο και η νέα νοοτροπία που εισάγονται με την οδηγία αποτυπώνονται σε πολλά σημεία της που περιλαμβάνουν την οικονομική ανάλυση, την ανάλυση του κόστους, την επικοινωνία με το κοινό και τις συμμετοχικές διαδικασίες κ.λπ. Εγώ θα επικεντρωθώ στα σημεία που σχετίζονται με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά και την αντίστοιχη κατηγοριοποίηση των υδατίνων σωμάτων. Προς το παρόν η αξιολόγηση της ποιότητας των υδατίνων σωμάτων είναι ουσιαστικά άμεσα συνυφασμένη με τις διάφορες χρήσεις του νερού (π.χ. νερό για πόση, για άρδευση, για κολύμβηση κ.λπ.). Επί τη βάσει επιμέρους οδηγιών που αφορούν στις συγκεκριμένες χρήσεις νερού, καθορίζονται επιτρεπόμενα όρια, η υπέρβαση των οποίων καθιστά το νερό ακατάλληλο για τη συγκεκριμένη χρήση. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων η αξιολόγηση γίνεται βάσει φυσικοχημικών παραμέτρων που επιλέγονται σε συσχέτιση με τις πιθανές δυσμενείς επιπτώσεις για τους χρήστες. Η οδηγία 2000/60/ΕΕ χωρίς να την καταργεί δεν περιορίζεται στη λογική αυτή αλλά εισάγει και τη λογική μίας κλιμακούμενης διαβάθμισης (από εξαίρετη ποιότητα έως κακή ποιότητα) βάσει οικολογικών κριτηρίων και δεν περιορίζεται στην ισχύουσα διάκριση επιτρεπτό/μη επιτρεπτό για δεδομένη χρήση. Η προτεινόμενη με βάση οικολογικά κριτήρια κλιμάκωση δημιουργεί σοβαρή αμφιβολία ως προς την επάρκεια των φυσικοχημικών παραμέτρων, χωρίς την καθοριστική συνδρομή βιολογικών δεικτών και υδρομορφολογικών χαρακτηριστικών. Σε κάθε περίπτωση ακόμα και ως προς τις φυσικοχημικές παραμέτρους προτείνεται μία διαφοροποιημένη αντιμετώπιση. Εκτός των τυπικών παραμέτρων και οριακών τιμών ανάλογα με τη συγκε-

41 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 41 κριμένη χρήση, οι φυσικοχημικές παράμετροι υποδιαιρούνται σε τρεις υποκατηγορίες. Υπάρχουν οι επικίνδυνες ουσίες και οι ουσίες προτεραιότητας, υπάρχουν φυσικοχημικές παράμετροι, που καθορίζονται από υφιστάμενες οδηγίες και ειδικότερα για το νερό ύδρευσης, και υπάρχουν κάποια γενικά φυσικοχημικά ποιοτικά στοιχεία, όπως το οξυγόνο, η θερμοκρασία, θρεπτικά συστατικά, τα οποία χρησιμοποιούνται υποστηρικτικά για να υποδείξουν αν ένα οικοσύστημα βρίσκεται στην επιθυμητή ή όχι κατάσταση. Σε ό,τι αφορά τις επιμέρους οδηγίες τα κριτήρια υπάρχουν έστω και αν κατά καιρούς αναθεωρούνται ή υπάρχουν, για δε τις επικίνδυνες ουσίες και τις ουσίες προτεραιότητας γίνεται μια προσπάθεια να προσδιοριστούν και να καθορισθούν κάποιες παραμετρικές τιμές. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι και στην Ελλάδα, έχει γίνει πρόσφατα μία τέτοια προσπάθεια. Μικρότερη πρόοδος έχει γίνει σε ότι αφορά τα γενικά φυσικοχημικά στοιχεία, όπου υπάρχει ακόμα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο σημαντική ασάφεια. Συνοψίζοντας την εικόνα σε ό,τι αφορά τις φυσικοχημικές παραμέτρους αξίζει να επισημανθεί ότι παρά την αναθεωρημένη οπτική η αξιοποίησή τους περιορίζεται στην διαζευκτική αποτίμηση μίας ποιοτικής κατάστασης ως καλής ή μη καλής., χωρίς να μπορούν από μόνες τους να αποτελέσουν το υπόβαθρο για την κατηγοριοποίηση στην πενταβάθμια κλίμακα (εξαιρετική έως πολύ κακή) κάτι που μπορεί να γίνει μόνον με την συναξιολόγηση και των βιολογικών δεικτών και των υδρομορφολογικών αλλαγών. Με λίγα λόγια δηλαδή, πρέπει να μπουν στο παιχνίδι και οι βιολόγοι. Τόσο στην Ελλάδα όσο και ευρύτερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, υπάρχει ο πειρασμός να αναπτυχθεί το ακόλουθο σκεπτικό. Τις φυσικοχημικές παραμέτρους τις ξέρουμε καλά, τις έχουμε δουλέψει, τις μετράμε, με καθιερωμένους τρόπους, το πεδίο είναι γνωστό. Μήπως λοιπόν είναι δυνατόν παραμένοντας στο γνωστό αυτό πεδίο, να παρακάμψουμε τις βιολογικές παραμέτρους; Π.χ., μπορούμε να αποκαταστήσουμε μία συσχέτιση μεταξύ θρεπτικών και φυτοπλαγκτόν, ή και γενικώς του οικοσυστήματος, έτσι ώστε να απαλλαγούμε από την αναγκαιότητα μέτρησης πολύπλοκων βιολογικών παραμέτρων, παραμένοντας στις γνωστές φυσικοχημικές παραμέτρους; Αναντίρρητα μία τέτοια προσπάθεια είναι κατανοητή, καθώς αν στεφθεί από επιτυχία διατηρεί την ουσία απλοποιώντας ωστόσο σε πολύ μεγάλο βαθμό τις διαδικασίες.

42 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 42 Η άποψή μου είναι ότι ο ευσεβής αυτός πόθος δεν έχει πιθανότητες να εκπληρωθεί και η άποψη αυτή ενισχύεται από την πολύ περιορισμένη μέχρι στιγμής επιτυχία των αντίστοιχων προσπαθειών. Πιστεύω δηλαδή, ότι η σωστή αξιολόγηση της ποιοτικής κατάστασης των υδάτων μπορεί να επιτευχθεί με συνδυασμό τόσο των φυσικοχημικών παραμέτρων όσο και των βιολογικών δεικτών, ενώ δεν πρέπει να αμελούνται και ενδεχόμενες υδρομοφρολογικές αλλαγές. Οι βιολόγοι λοιπόν μπορεί να θεωρήσουν εξασφαλισμένο τόσο το κύρος όσο και τη χρησιμότητά τους. Βέβαια δεν αρκούν οι βιολόγοι και η επιστημοσύνη τους, πρέπει να υπάρχουν και τα στοιχεία πεδίου που τους είναι απαραίτητα και στο σημείο αυτό είναι γνωστό σε όλους μας ότι στην Ελλάδα (αλλά και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες) οι ελλείψεις είναι τεράστιες. Κατά συνέπεια προς το παρόν είναι ρεαλιστικό να περιοριστεί κανείς σε αυτό που υπάρχει, δηλαδή στις όποιες φυσικοχημικές παραμέτρους, έστω και αν με τον τρόπο αυτό στο στάδιο αυτό δεν μπορεί παρά να περιοριστεί στη διαζευκτική αποτίμηση στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως. Η αποτίμηση αυτή είναι απαιτητή άμεσα από την Ευρωπαϊκή Ένωση και συγκεκριμένα κάθε χώρα θα πρέπει να έχει ολοκληρώσει το στάδιο αυτό μέχρι το Μάρτιο Σήμερα που είναι 5 Φεβρουαρίου 2005, η διαδικασία αυτή δεν έχει ξεκινήσει στην Ελλάδα. Εφόσον όμως, η διεκδίκηση και εξασφάλιση παρατάσεων αναδεικνύονται σε καθοριστικούς άξονες της πολιτικής της χώρας μας γιατί ενόψει της διαφαινόμενης άνεσης χρόνου να μην ασχοληθούμε με άλλα πιο επείγοντα θέματα και να επανέλθουμε στην οδηγία και πάλι στο παρά πέντε, ίσως στην επόμενη HELECO. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ Λοιπόν, μετά από το ζήτημα της ποιότητας των υδάτων, όπως μας το παρουσίασε πάρα πολύ συνοπτικά και πάρα πολύ συγκροτημένα ο κ. Ανδρέας ο Ανδρεαδάκης, θα περάσουμε στο ζήτημα των υγροτόπων. Μιλάμε μέχρι τώρα για περισσότερο αναπτυξιακές πλευρές της διαχείρισης του νερού, δηλαδή μιλάμε για πλευρές της διαχείρισης του νερού που έχουν να κάνουν είτε με τα υδραυλικά έργα, είτε με τις χρήσεις, αγροτική, αστική, ενεργειακή, τουριστική κ.λπ.

43 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 43 Τι συμβαίνει όμως με τα οικοσυστήματα, τα οποία σύμφωνα με τη λογική, τουλάχιστον, της αειφορίας, για να μην μπω στη λογική, στη διαλκυστίδα της βιωσιμότητας και της αξιοβίωτης ανάπτυξης, τα οικοσυστήματα έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους αγρότες της Θεσσαλίας; Επομένως η τοποθέτηση του περιβάλλοντος σε ίσο επίπεδο, σε ίδιο επίπεδο, σε ισότιμη βάση, αν θέλετε, με την οικονομική ανάπτυξη, μας αναγκάζει, μας ωθεί, μας επιβάλει να στρέψουμε την προσοχή μας, με τον ίδιο τρόπου που το κάνουμε για την ικανοποίηση των αναγκών και στη διατήρηση της περιβαλλοντικής ισορροπίας, άρα τη διατήρηση των οικοσυστημάτων. Η εισήγηση του κ. Γιώργου του Παρισόπουλου θα είναι ιδιαίτερα κρίσιμη, γιατί θα γίνει με την πλάστιγγα και από την άλλη πλευρά, ότι καλή είναι η διαχείριση του νερού σε σχέση με την αξιοποίηση των υδάτων και την κάλυψη των αναγκών για την οικονομία, για την ανάπτυξη, αλλά τι γίνεται από την άλλη μεριά με τη φύση. Τι γίνεται με τους υγροτόπους, τι γίνεται με τις Πρέσπες, πιο συγκεκριμένα, που είναι ένα καλό παράδειγμα, με την έννοια ότι υπάρχει τα τελευταία χρόνια μία κινητικότητα γύρω από το ζήτημα των Πρεσπών, που είναι και ένα δύσκολο θέμα όπως ξέρετε, γιατί είναι λίμνες που μοιράζονται ανάμεσα σε 3 χώρες. ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ Γ. ΠΑΡΙΣΟΠΟΥΛΟΣ Δρ, Αν. Ερευνητής ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε «Οικολογική διαχείριση υγροτόπων», ένας τίτλος που από μόνος του μπορεί να θέσει μία σειρά από ερωτήσεις όπως: Υπάρχει οικολογική διαχείριση; Ποιες περιοχές είναι υγρότοποι; Ποιες δεν είναι υγρότοποι; Θα πω πρώτα δυο λόγια για την Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών, το υλικό της οποίας κυρίως θα παρουσιάσω. Είναι μία Mη Κυβερνητική Οργάνωση που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία άλλων δέλα μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, πολλές από τις οποίες είναι

44 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 44 Ευρωπαϊκές. Συμμετέχει το WWF, η Ορνιθολογική εταιρεία της Μεγάλης Βρετανίας, οργανώσεις από Δανία, Γαλλία κ.λπ. Ιδρύθηκε το Λειτουργεί και εδρεύει στην Πρέσπα και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό ενώ έχει πολλές διεθνείς αναγνωρίσεις. Η Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών προσεγγίζει, προσπαθεί να προσεγγίσει, ολοκληρωμένα τα περιβαλλοντικά, κοινωνικά και αναπτυξιακά θέματα των Πρεσπών. Αναπτύσσει προσανατολισμένη έρευνα, προσπαθεί να κάνει διαχείριση των υγροτόπων, να εφαρμόσει πολιτικές αειφορικής ανάπτυξης, να αναπτύσσει κοινωνικές δράσεις, ιδιαίτερα σημαντικό στις μικρές και κλειστές κοινωνίες, όπως είναι η κοινωνία των Πρεσπών να πληροφορεί και να ευαισθητοποιεί τους κατοίκους, αλλά και την ευρύτερη κοινή γνώμη. Λιγάκι στα βασικά. Τι είναι υγρότοποι; Αυτό που ξέρουμε όλοι είναι ο ορισμός που υπάρχει στη συνθήκη Ραμσάρ Περιοχές ελών, βάλτων, τυρφωδών εδαφών ή νερού, φυσικές ή τεχνητές, μόνιμες ή προσωρινές, με στάσιμο ή ρέον νερό, υφάλμυρο ή αλμυρό, συμπεριλαμβανομένων περιοχών θαλασσινού νερού, το βάθος των οποίων σε περίοδο χαμηλής παλίρροιας δεν ξεπερνά τα έξι μέτρα Απ αυτόν εδώ τον ορισμό μπορεί κανείς να δει πόσες εκτάσεις, τι τεράστιες εκτάσεις, μπορούν να ενταχθούν μέσα σ αυτό τον όρο και είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τους μηχανικούς, γιατί αν και φοράω μάλλον πράσινο καπέλο, η αφετηρία μου είναι μηχανικού, επειδή υπάρχει αναφορά και στις φυσικές και στις τεχνητές επιφάνειες νερού. Δηλαδή τους κλασικούς ταμιευτήρες κάποιοι τους θεωρούν υγροτόπους. «Οικολογική διαχείριση». Τι μπορεί να σημαίνει αυτό; Αυτό που σημαίνει για μένα είναι μία ορθολογική και ολιστική διαχείριση. Κοιτάμε το υδατικό δυναμικό, επιφανειακό, υπόγειο, ποιοτικά και ποσοτικά, κοιτάμε τα ιζήματα και τα εδάφη, γιατί υπάρχουν πολλές χημικές, βιοχημικές αντιδράσεις σε αυτά και βέβαια τη βλάστηση, και την πανίδα. Αυτό που έχει ιδιαίτερα σημασία είναι ότι πρέπει να κοιτάξουμε και τις δραστηριότητες του πρωτογενούς, του δευτερογενούς και του τριτογενούς τομέα, στην ευρύτερη περιοχή γιατί επηρεάζουν ιδιαίτερα. Ο τριτογενής τομέας, καθώς πολλές απ αυτές τις περιοχές πια αποκτούν τουριστικό ενδιαφέρον, θέλει ένα ιδιαίτερο τρόπο χειρισμού. Αυτό είναι ένα κλασικό σχήμα, υγρότοπος μέσα στη λεκάνη απορροής. Άρα το τι συμβαίνει στην λεκάνη απορροής επηρεάζει τον υγρότοπο και ο υγρότοπος επηρεάζει, ίσως,

45 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 45 τα κατάντη μέρη της λεκάνης απορροής. Σίγουρα, όλοι εδώ πέρα το γνωρίζουμε και θα το περάσω πολύ γρήγορα. Δεν μπορεί να κατανοηθεί η λειτουργία ενός υγροτόπου, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στην λεκάνη απορροής. Τώρα, διάβασα κάτι το οποίο θεωρώ πολύ σημαντικό και ως τέτοιο αναφερόταν από τον Olis, έναν άνθρωπο ο οποίος έχει δουλέψει πάρα πολλά χρόνια, κυρίως στους υγροτόπους της Μεσογείου, που λέει ότι: «Η υδρολογία είναι ο πλέον καθοριστικός παράγοντας για την ύπαρξη και διατήρηση των διεργασιών στους υγροτόπους. Όταν οι μέσες υδρολογικές συνθήκες μεταβληθούν, έστω και λίγο, οι βιοκοινωνίες μπορεί να υποστούν δραματικές αλλαγές, ενώ όταν οι μέσες υδρολογικές συνθήκες παραμένουν σχετικώς σταθερές, η λειτουργία ενός υγροτόπου μπορεί να διατηρηθεί για πολλά χρόνια». Ας περάσουμε τώρα στο παράδειγμα, στην περίπτωση των Πρεσπών. Οι Πρέσπες είναι δύο από τις τρεις διεθνείς διασυνοριακές λίμνες της Ελλάδας. Η Μικρή και η Μεγάλη. Η Μικρή είναι μέσα στον πορτοκαλί κύκλο. Η Μεγάλη ανήκει σε τρεις χώρες, το FYROM, την Αλβανία και την Ελλάδα. Θα επικεντρωθώ κυρίως στις δράσεις και σε κάποια αποτελέσματα, που αφορούν στη Μικρή Πρέσπα, η οποία σ ένα ποσοστό 90% ανήκει στην Ελλάδα. Στην περιοχή αυτή δραστηριοποιείται η Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών. Στη Μικρή Πρέσπα, έχουμε, κατά τη γνώμη μου, τρεις ιδιαίτερα κρίσιμες περιοχές. Μία είναι η περιοχή του Ισθμού μεταξύ Μικρής και Μεγάλης Πρέσπας. Η Μικρή Πρέσπα είναι αυτή τη στιγμή υψηλότερα από τη Μεγάλη. Επομένως, υπάρχουν κάποια θέματα διαρροών, τόσο υπόγειων, όσο και επιφανειακών. Υπάρχει εδώ ένας δίαυλος, ένα ρέμα, ενώ εδώ είναι η περιοχή, όπου αναπτύσσονται και φωλιάζουν οι περίφημοι πελεκάνοι της Πρέσπας. Εδώ είναι μία άλλη περιοχή, που χαρακτηρίζεται από τη γειτνίαση της γεωργικής γης με τη λίμνη και τους εκτεταμένους καλαμιώνες. Υπάρχει και ένα τρίτο ιδιαίτερα κρίσιμο σημείο, του Αλβανικού τμήματος. Είναι ιδιαίτερα κρίσιμο όχι μόνο γιατί παλαιότερα είχε μία ιδιαίτερη οικολογική αξία, γιατί εκεί υπήρχε πολύ σημαντική αναπαραγωγή των ψαριών, αλλά διότι από τη δεκαετία του 70, οι Αλβανοί εκτρέπανε προσωρινά, τους χειμερινούς μήνες τον ποταμό Ντέβολη. Χρησιμοποιούσαν τη λίμνη σαν προσωρινό ταμιευτήρα και το καλοκαίρι αντλούσαν για αρδευτικούς λόγους σημαντικές ποσότητες νερού.

46 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 46 µ, Το υδροσύστημα, δείχνεται στο ακόλουθο σχήμα, όπου βλέπουμε τις διάφορες κύριες, διαδικασίες που εμπλέκονται. Υπάρχει άρδευση, της πεδιάδος των Πρεσπών, που είναι στο ελληνικό τμήμα, ενώ η προηγούμενη αναφορά που έκανα για το ποταμό Ντέβολη και την εκτροπή του τους χειμερινούς μήνες, στοχεύει στην πεδιάδα της Κορυτσάς, την άρδευση της πεδιάδος της Κορυτσάς, που πρόκειται για μία πολύ μεγάλη πεδιάδα. Η αναπαράσταση του υδροσυστήματος της Πρέσπας είναι κλασική. Ένα πολύ σημαντικό θέμα, που τέθηκε και απασχόλησε πάρα πολλά χρόνια ήταν ο καθορισμός του επιθυμητού ορίου διακύμανσης της λίμνης, για οικολογικούς λόγους δηλαδή για να βοηθά πρώτον το φωλιασμό και την ασφαλή διαβίωση των πουλιών, και δεύτερον, να επιτρέπει την αναπαραγωγή των ψαρών, έτσι ώστε να υπάρχει τροφή.

47 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 47 µ µ, Μετά από μελέτες πεδίου και διάφορες εμπειρίες που αποκτήθηκαν όλα αυτά εδώ τα 15 χρόνια που λειτουργεί η εταιρεία, καθορίστηκε ένα ανώτατο επιθυμητό και ένα κατώτατο επιθυμητό όριο, το οποίο είναι πάρα πολύ στενό. Είναι περίπου 20 εκατοστά, όχι όμως για όλη τη διάρκεια του έτους. Το κατώτατο όριο είναι ιδιαίτερα σημαντικό, την εποχή του φωλεασμού των πουλιών. Ενδιαφέρει, την περίοδο από τον Απρίλιο μέχρι τον Ιούλιο, η κατώτατη στάθμη να μην μειωθεί. Και αυτό γιατί; Γιατί υπάρχουν εδώ οι θέσεις φωλεασμού των πουλιών, που όταν η στάθμη κατεβεί πέραν ενός ορίου ασφαλείας, τότε οι θέσεις αυτές φωλεασμού είναι πολύ ευάλωτες σε επιθέσεις από άλλα ζώα, αλεπούδες κ.λπ, αλλά και από οικόσιτα ζώα όπως σκυλιά, που κάνουν επιθέσεις στις φωλιές των πουλιών και προκαλούν μείωση του πληθυσμού. Ένα δεύτερο θέμα το οποίο είναι σημαντικό για τη διαχείριση της στάθμης είναι να υπάρχει αρκετή έκταση υγρών λιβαδιών, όπως είναι εδώ στη φωτογραφία που φαίνεται. Λιβάδια καλυμμένα με νερό πόντους, όπου, πρώτον μπορούν να αναπαράγονται τα ψάρια και δεύτερον είναι πολύ καλός τόπος διατροφής των πουλιών.

48 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 48 µ µ µ µ µ ( µ.. ) µ O N D Ένα επίσης πολύ σημαντικό θέμα είναι το πως κανένας διαχειρίζεται τις ανάγκες άρδευσης, σε σχέση με τις ανάγκες του οικοσυστήματος, δηλαδή να υπάρχουν αυτά τα εκτεταμένα υγρά λιβάδια, τα οποία προφανώς είναι στις παρυφές της λίμνης. Αυτή είναι μία ισορροπία, η οποία είναι δύσκολο να επιτευχθεί και απαιτεί πάρα πολύ στενή συνεργασία με τους τοπικούς φορείς. Το αρδευτικό έργο της περιοχής σχεδιάστηκε το Την εποχή εκείνη η τάση ήταν να δημιουργήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο καλλιεργούμενες εκτάσεις και έτσι αυτή τη στιγμή υπάρχει ένα θέμα καθώς οι εκτάσεις οι οποίες βρίσκονται σε επαφή με τη λίμνη ούτε αποδοτικές είναι αλλά από την άλλη μεριά αποτελούν περιουσίες ανθρώπων. Υπάρχουν σκέψεις και κάποια προγράμματα είτε για εξαγορά αυτών των εκτάσεων γης, είτε για ανταλλαγή με εκτάσεις σε υψηλότερα σημεία, έτσι ώστε να αποζημιωθούν οι αγρότες και να γίνει καλύτερη διαχείριση του συστήματος. Κρίσιμο θέμα αποτελεί ο δίαυλος επικοινωνίας Μικρής και Μεγάλης Πρέσπας, ο οποίος αποτελεί έναν σημαντικό τόπο διατροφής των πουλιών. Στο ανάντη τμήμα αυτού του διαύλου έχει κατασκευαστεί ένα τεχνικό, το οποίο αντικατέστησε αυτό το οποίο βλέπετε, το οποίο ήταν ένα παλιό θυρόφραγμα. Βλέπετε πόσο πρωτόλεια είναι σχεδιασμένο, ενώ το καινούργιο είναι αρκετά πιο μεγάλο.

49 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 49 Και έχει πολύ μεγάλη σημασία να δούμε πως αλλάζουν και οι φιλοσοφίες καθώς αυτό εδώ το νέο τεχνικό είναι ένα δημόσιο έργο, το οποίο κατασκευάστηκε από μια Μ.Κ.Ο. σε πρόγραμμα για την προστασία των πελεκάνων. Δηλαδή, δεν υπάρχει μόνο η θεώρηση που πολλοί έχουμε ότι οι περιβαλλοντικές οργανώσεις κάνουν ένα περίπτερο και αγοράζουν ένα ζευγάρι κιάλια, για να παρακολουθούν τα πουλιά και αυτό είναι όλο. Εδώ βλέπουμε μια ΜΚΟ να κάνει ένα έργο υποδομής, το οποίο η ελληνική πολιτεία δεν μπορούσε να κατασκευάσει επί 20 χρόνια. Βέβαια οι υγρότοποι έχουν και μία άλλη ιδιότητα, μπορούν και απορροφούν επιθετικά όπλα. Καθώς κατασκευάζαμε τον τεχνικό, η περιοχή εκεί έχει μία μακρά ιστορία, βρεθήκαμε μπροστά στο δύσκολο έργο να καθαρίσουμε την περιοχή από βλήματα. µ µ