ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ

Transcript

1

2 V. S. Ramachandran & Sandra Blakeslee ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ Ερευνώντας τα μυστήρια του νου Απόδοση στα ελληνικά: Θανάσης Ντινόπουλος Mαρία Λάτσαρη Eπιστημονική επιμέλεια: Θανάσης Nτινόπουλος E-BOOK ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής HΡΑΚΛΕΙΟ 2011

3 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, Tηλ , Fax: Aθήνα: Κλεισόβης 3, Tηλ , Fax: ΣEIPA: ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Διευθυντής σειράς: Στέφανος Τραχανάς Tίτλος πρωτοτύπου: 1998 για την ελληνική γλώσσα, 2000 Απόδοση στα ελληνικά: Eπιστημονική επιμέλεια: Φιλολογική επιμέλεια: Στοιχειοθεσία σελιδοποίηση: Σχεδίαση σχημάτων: Eκτύπωση: Σχεδίαση εξωφύλλου: Phantoms in the Brain. Probing the mysteries of the human mind by V.S. Ramachandran & S. Blakeslee ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ EΚΔΟΣΕΙΣ KΡΗΤΗΣ Θανάσης Ντινόπουλος, Καθηγητής Ανατομικής, Τμήμα Κτηνιατρικής ΑΠΘ, πρώην Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας για τις Νευροεπιστήμες Μαρία Λάτσαρη, Βιολόγος, Διδάκτωρ Νευροανατομικής Θανάσης Nτινόπουλος Bίκτωρ Αθανασιάδης Παρασκευή Βλάχου (Π.E.K.) Ιωάννα Λιαδάκη Γ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ Βάσω Αβραμοπούλου ISBN

4 Στη μητέρα μου, Meenakshi Στον πατέρα μου, Subramanian Στον αδελφό μου, Ravi Στους Diane, Μani και Jayakrishna Σε όλους τους παλαιούς δασκάλους μου στην Ινδία και στην Αγγλία Στη Saraswathy, τη θεά της γνώσης, της μουσικής και της σοφίας

5 Περιεχόμενα Πρόλογος του μεταφραστή Πρόλογος του Όλιβερ Σακς Πρόλογος του συγγραφέα xi xv xix Κεφάλαιο 1: Το «φάντασμα» μέσα μας 1 Κεφάλαιο 2: «Το να γνωρίζεις πού να ξυθείς» 25 Κεφάλαιο 3: Κυνηγώντας το «φάντασμα» 47 Κεφάλαιο 4: Το ζόμπι στον εγκέφαλο 73 Κεφάλαιο 5: Η μυστική ζωή του Τζέιμς Θέρμπερ 97 Κεφάλαιο 6: Μέσα από τον καθρέπτη 129 Κεφάλαιο 7: Ο ήχος ενός χεριού που χειροκροτεί μόνο του 145 Κεφάλαιο 8: «Η αβάσταχτη ομοιότητα τού Είναι» 181 Κεφάλαιο 9: Ο Θεός και το στεφανιαίο σύστημα 199 Κεφάλαιο 10: Η γυναίκα που πέθανε από τα γέλια 227 Κεφάλαιο 11: «Ξεχάσατε να ξεγεννήσετε το δεύτερο μωρό» 243 Κεφάλαιο 12: Βλέπουν οι Αρειανοί το κόκκινο χρώμα; 261 Ευχαριστίες 297 Σημειώσεις 301 Παραπομπές και προτεινόμενα βιβλία 365 Eυρετήριο ονομάτων 383 Eυρετήριο εννοιών 391

6 Πρόλογος του μεταφραστή Το βιβλίο του Β. Σ. Ραματσάντραν Φαντάσματα στον εγκέφαλο, με μια πρώτη ματιά, μπορεί να θεωρηθεί ένα ακόμη από τα πολλά εκλαϊκευτικά βιβλία στα οποία περιγράφονται παθολογικές καταστάσεις του εγκεφάλου. Στο βιβλίο αυτό πράγματι περιγράφονται διαταραχές του νευρικού συστήματος, ο συγγραφέας, όμως, κατορθώνει με το ύφος και τη φιλοσοφική του διάθεση να αποφορτίσει συναισθηματικά τις διαταραχές αυτές και να τις χρησιμοποιήσει ως μέσο για την εξονυχιστική διερεύνηση του ανθρώπινου νου. Σήμερα, αν και έχουμε τη δυνατότητα να μελετήσουμε τις καταστάσεις αυτές επιστημονικά, συχνά νιώθουμε ότι υπερβαίνουν τα ανθρώπινα όρια. Αυτός είναι προφανώς ο λόγος που αναγκάζει τον συγγραφέα να καταφεύγει συχνά στη «γνώση της ανατολής», στις φιλοσοφικές εκείνες απόψεις που τείνουν να συμβιβάσουν τον νου με το σώμα και να αναδείξουν τις μεταξύ τους σχέσεις και αλληλεπιδράσεις. Ο Ραματσάντραν δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε και ο τελευταίος που με αφορμή τη μελέτη του εγκεφάλου θέτει τα πιο βασικά υπαρξιακά ερωτήματα και προσπαθεί να δώσει απαντήσεις. Τί είναι το Εγώ και η συνείδηση; Είναι ο νους προϊόν αποκλειστικά της δραστηριότητας των νευρώνων του εγκεφάλου; Και αν συμβαίνει αυτό, έχει ο άνθρωπος περιθώριο ελεύθερης βούλησης; Από πού προήλθαμε, τί γίνεται μετά τον θάνατο; Όλα αυτά τα ερωτήματα περιμένουν απάντηση και κάνουν το βιβλίο συναρπαστικό. Χωρίς αμφιβολία, ο Ραματσάντραν διεισδύει στα άδυτα της ανθρώπινης φύσης και φιλοσοφεί. Ας μην ξεχνούμε, άλλωστε, την περίφημη ρήση του Ε.Ο. Γουίλσον: «Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι ιστορία αποτυχημένων θεωριών για τον νου», για τον εγκέφαλο θα έλεγα εγώ. Ο συγγραφέας, επίσης, είναι υπέρμαχος της κλινικής παρατήρησης, της έρευνας με λιγοστά μέσα και της διαίσθησης. Αν και αναγνωρίζει τη συμβολή της τεχνολογίας στην έρευνα, δεν δέχεται ότι μόνο με ισχυρή υλικοτεχνική υποδομή και λεπτομερείς ποσοτικές αναλύσεις είναι δυνατόν να γίνουν σήμερα σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις. Προσφιλές του παράδειγμα είναι ο Μπιλ Μάρσαλ, ένας νεαρός ειδικευόμενος γιατρός από την Αυστραλία. Ο Μάρσαλ κατόρθωσε να ανατρέψει τις παραδεδεγμένες απόψεις για την αιτιοπαθογένεια του έλκους με ένα απλό μικροσκόπιο και με μια καλλιέργεια του ελικοβακτηριδίου του πυλωρού, την οποία, από απόγνωση, αποφάσισε να καταπιεί. Μετά από λίγες ημέρες ο γαστρε-

7 xii ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ ντερικός του σωλήνας γέμισε έλκη και με τον τρόπο αυτόν κατόρθωσε να πείσει τους καθηγητές του ότι το έλκος δεν προκαλείται από το άγχος, όπως πιστευόταν μέχρι τότε, αλλά από το συγκεκριμένο βακτηρίδιο. Ο ίδιος ο συγγραφέας, με ένα απλό χαρτονένιο κουτί που έχει μέσα έναν καθρέπτη, με ένα κουτί «εικονικής πραγματικότητας» όπως το ονομάζει, κατορθώνει να αναστήσει οπτικά ένα παράλυτο «φάντασμα», να αποκαταστήσει την κινητικότητά του και να απαλλάξει τον ασθενή από τον βασανιστικό και αθεράπευτο πόνο του «φαντάσματος». Επιτυγχάνει, δηλαδή, τον πρώτο «ακρωτηριασμό ενός μέλουςφαντάσματος» (δηλαδή ενός μέλους που δεν υπάρχει) στην ιστορία της ιατρικής, όπως ο ίδιος επισημαίνει με το χαρακτηριστικό του χιούμορ. Η χρησιμοποίηση μιας οπτικής ψευδαίσθησης προκειμένου να εξαλειφθεί ο πόνος είναι κάτι το εκπληκτικόø ας μην ξεχνούμε, όμως, ότι και ο ίδιος ο πόνος είναι ψευδαίσθηση που κατασκευάζεται από τον εγκέφαλο, όπως κατασκευάζεται και κάθε εμπειρία. Επομένως, ίσως δεν θα έπρεπε να προκαλεί έκπληξη η χρησιμοποίηση μιας ψευδαίσθησης για την εξάλειψη μιας άλλης. Τί είναι, όμως, το «φάντασμα», η αίσθηση ότι ένα μέλος του σώματός μας υπάρχει χρόνια μετά τον ακρωτηριασμό του; Είναι το «φάντασμα» ευσεβής πόθος του ασθενούς, προϊόν των νευρωμάτων (ακρωτηριασμού) του κολοβώματος ή, τελικά, οφείλεται στην αναδιαμόρφωση του σωματοαισθητικού χάρτη του εγκεφάλου, του γνωστού ανθρωπαρίου του Πένφιλντ; Πόσο γρήγορα μπορεί να γίνει μια τέτοια αναδιαμόρφωση; Οι απαντήσεις είναι συγκλονιστικές. Ο συγκεκριμένος αλλά και οι άλλοι χάρτες του εγκεφάλου είναι δυνατόν να μεταβληθούν, μερικές φορές με εκπληκτική ταχύτητα. Φθάνουμε λοιπόν στην αιώνια διαμάχη για το αν η φύση ή η ανατροφή καθορίζει τα πολύπλοκα κυκλώματα του εγκεφάλου. Σε τί βαθμό, δηλαδή, τα κυκλώματα αυτά καθορίζονται από τα γονίδια και σε ποιον βαθμό είναι επίκτητα, αποτέλεσμα των πρώτων εμπειριών του νεογεννήτου, των αλληλεπιδράσεών του με το περιβάλλον. Ακόμη και αν ορισμένα κυκλώματα είναι εδραιωμένα κατά τη γέννηση, σημαίνει αυτό ότι δεν είναι δυνατόν να μεταβληθούν; Κατά πόσον είναι δυνατόν να αλλάξει ο εγκέφαλος ενός ενήλικου ατόμου; Σε όλα αυτά τα ερωτήματα μόλις τώρα αρχίζει να διαμορφώνεται μια απάντησηø και ο Ραματσάντραν με τους ασθενείς του έχει να πει πολλά. Δεν είναι, όμως, μόνον οι ασθενείς. Ο συγγραφέας μάς δείχνει με απλά τρικ, τεχνάσματα που ο καθένας μας μπορεί να δοκιμάσει, πόσο εύπλαστη είναι η εικόνα του ίδιου του σώματός μας και ότι είναι δυνατόν να την αλλάξουμε, σε μεγάλο βαθμό, μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα (παραδείγματος χάριν, να νιώσουμε ότι η μύτη μας μεγάλωσε ξαφνικά και έγινε ένα μέτρο ή ότι ένα τραπέζι αποτελεί μέρος του σώματός μας). Τα «πειράματα» αυτά αποδεικνύουν ότι οι μηχανισμοί αντίληψης κάνουν στατιστικούς συσχετισμούς, χρησιμοποιώντας τα ερεθίσματα του φυσικού κόσμου για να δημιουργήσουν ένα προσωρινό πρότυπο. Και η διαπίστωση αυτή κάνει τον Ραματσάντραν να αναρωτηθεί αν, τελικά, και το ίδιο το σώμα μας είναι ένα «φάντασμα» που κατασκεύασε ο εγκέφαλος μόνον για ευκολία.

8 ΠPOΛOΓOΣ TOY METAΦPAΣTH xiii Στην συνέχεια, ο συγγραφέας περνά σε μια σειρά εκπληκτικών ως προς τη σύλληψη αλλά απλών ως προς τα μέσα και την εφαρμογή πειραμάτων για το τυφλό σημείο (μια «τυφλή» περιοχή που έχουμε στον αμφιβληστροειδή) και τα σκοτώματα. Απόρροια των πειραμάτων αυτών είναι ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις για το πώς το οπτικό σύστημα αντιλαμβάνεται τον ορατό κόσμο και συμπληρώνει, τελικά, τις εικόνες. Τέλος, συσχετίζει τα παραπάνω με το σύνδρομο Σαρλ Μποννέ. Κατόπιν, ο Ραματσάντραν εξετάζει το σύνδρομο της αδιαφορίας και της άρνησης και τον ρόλο των φροϋδικών αμυντικών μηχανισμών στα σύνδρομα αυτά, το σύνδρομο Καπγκρά, το σύνδρομο Κοτάρ, την κατάσταση των ηλίθιων σοφών και την ψευδοκύηση. Όλες αυτές οι διαταραχές είναι ακραίες καταστάσεις του ανθρώπινου νου, οι οποίες, όμως, οφείλονται σε απλά οργανικά αίτια. Πολλές από τις περιγραφές των διαταραχών αυτών έχουν χροιά λύπης, ωστόσο είναι εξίσου συχνά ιστορίες θριάμβου του ανθρώπινου πνεύματος ενάντια στις αντιξοότητες και υπάρχει σε αυτές ένα ανεκδήλωτο αίσθημα αισιοδοξίας. Επί πλέον, όπως τονίζει ο Όλιβερ Σακς στον πρόλογό του, η κατανόηση των διαταραχών αυτών απομακρύνει τους ασθενείς από το βασίλειο της τρέλας ή του αλλόκοτου και τους επαναφέρει στη σφαίρα του λόγου και της λογικής. Ο Ραματσάντραν προσπαθεί, επίσης, να ερμηνεύσει τη φύση του γέλιου (και πώς μια γυναίκα πέθανε από τα γέλια), των ονείρων, της υποβολής και του φαινομένου placebo, καθώς και γιατί έχουμε την τάση να πιστεύουμε ή να μην πιστεύουμε στον Θεό, γιατί το αριστερό χέρι μιας κυρίας πεταγόταν κάθε τόσο στον λαιμό της και προσπαθούσε να την πνίξει, ενώ το δεξιό της χέρι προσπαθούσε να κατεβάσει το αριστερό της για να τη σώσει (σαν τον Πήτερ Σέλερς στον ρόλο του δρος Στρέιντζλαβ), πώς είναι δυνατόν ένας ακρωτηριασμένος ασθενής να νιώθει σεξουαλική διέγερση στο «φάντασμα» του ποδιού του, πότε ένα χαμόγελο είναι φυσικό (αυθόρμητο) και πότε είναι βεβιασμένο, σφιχτό, αφύσικο και, τέλος, κάτι διασκεδαστικό: γιατί οι άνδρες προτιμούν τις ξανθές. Ο συγγραφέας κλείνει το βιβλίο του προσπαθώντας να δώσει μια εμπειρική απάντηση στο μεταφυσικό ερώτημα: Ποια είναι η φύση τού Εγώ, πώς είναι δυνατόν η συνείδηση να δημιουργείται από ένα κομμάτι «κρέας» που βρίσκεται μέσα στο κρανίο; Πράγματι, το πρόβλημα του νου και της ύλης θεωρείται μείζον για την ανατολική και τη δυτική φιλοσοφική σκέψη επί χιλιετίες. Ο Ραματσάντραν δεν μελετά τη συνείδηση ως φιλοσοφικό, λογικό ή εννοιολογικό θέμα, αλλά ως πρόβλημα που σήμερα μπορεί να βρει τη λύση του με βάση τις γνώσεις που έχουμε για τη λειτουργία του εγκεφάλου. Μας εκπλήσσει, μάλιστα, όταν δηλώνει απερίφραστα ότι η συνείδηση δεν είναι ποιότητα που αφορά ολόκληρο τον εγκέφαλο αλλά συνδέεται άμεσα με περιοχές του κροταφικού λοβού (όπως είναι η αμυγδαλή, το διαφανές διάφραγμα, ο υποθάλαμος και ο φλοιός της νήσου) και μόνον με μια περιοχή του μετωπιαίου λοβού, την έλικα του προσαγωγίου. Ο Ραματσάντραν μελετά με επιτυχία τον ενσυνείδητο άνθρωπο, το ον εκείνο που μπορεί να αναλογιστεί το Είναι του αλ-

9 xiv ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ λά και τη φύση του ίδιου του Σύμπαντος, του οποίου είναι καρπός. Ο συγγραφέας νιώθει την ανάγκη να χρησιμοποιήσει στο τέλος τα λόγια του Πωλ Ντέιβις: «Με τα ενσυνείδητα όντα το σύμπαν έχει αναπτύξει αυτογνωσία. Αυτό δεν μπορεί να είναι μια ασήμαντη λεπτομέρεια, ένα επουσιώδες παραπροϊόν άλογων, άσκοπων δυνάμεων. Πράγματι προοριζόμασταν για να είμαστε εδώ» και να αναρωτηθεί: «Προοριζόμασταν; Δεν νομίζω ότι η επιστήμη του εγκεφάλου, παρά τις επιτυχίες της, θα απαντήσει μόνη της στο ερώτημα αυτό. Αλλά και μόνον το ότι είναι δυνατόν να θέσουμε το ερώτημα είναι για μένα η πιο αινιγματική πλευρά της ύπαρξής μας». Τελειώνοντας, θα ήθελα να ομολογήσω ότι το βιβλίο του Ραματσάντραν υπήρξε για μένα μια ευχάριστη έκπληξη. Ασχολούμαι επί δύο δεκαετίες με τη βασική έρευνα του εγκεφάλου και, χωρίς να έχω ανακαλύψει κάτι σημαντικό, ήταν πεποίθησή μου ότι μόνον από τους προικισμένους ερευνητές του χώρου αυτού θα γίνουν οι μεγάλες επιστημονικές επαναστάσεις και ίσως προκύψουν ενοποιητικές θεωρίες για τον εγκέφαλο. Πίστευα ότι έργο των κλινικών γιατρών, των νευρολόγων και των ψυχιάτρων, είναι η φροντίδα και η θεραπεία των ασθενών. Ωστόσο, ο Ραματσάντραν αποδεικνύει περίτρανα ότι μέσα από τη νόσο, και ίσως πιο εύκολα μέσα από τις σπάνιες διαταραχές του νευρικού συστήματος, ο φωτισμένος γιατρός και ερευνητής μπορεί να διεισδύσει στα άδυτα της ανθρώπινης ύπαρξης και να αναδείξει τους απλούς, τελικά, μηχανισμούς που διέπουν τη λειτουργία και τη λειτουργικότητα του εγκεφάλου. Είμαι πολύ χαρούμενος που το βιβλίο αυτό προσφέρεται στον Έλληνα αναγνώστη. Η προσπάθεια για την απόδοσή του στα Ελληνικά δεν ήταν πάντοτε εύκολη. Για την επίλυση ορισμένων δύσκολων μεταφραστικών προβλημάτων στράφηκα προς τον δάσκαλό μου Αζαρία Καραμανλίδη, τον οποίο ευχαριστώ ιδιαίτερα για τις εύστοχες υποδείξεις και συμβουλές του. Ευχαριστώ, επίσης, τον Ηλία Αγγελόπουλο για τη βοήθειά του στην απόδοση ορισμένων ψυχιατρικών και νευρολογικών όρων, την Άννα Ντινοπούλου για την ηλεκτρονική επεξεργασία ενός μέρους του κειμένου και τη Μαρία Λάτσαρη για την απόδοση ορισμένων κεφαλαίων του βιβλίου στα ελληνικά και την ανεκτίμητη συμβολή της σε όλα τα στάδια της μετάφρασης. Κι αν γίνεται να αφιερώσει κανείς ένα μεταφρασμένο έργο ένα έργο όχι δικό του το οποίο ωστόσο αγάπησε και κατέβαλε για την απόδοσή του σημαντική προσπάθεια, θα αφιέρωνα το βιβλίο αυτό στην Άννα και τον Δημήτρη. Θα ήταν, επίσης, παράλειψη αν δεν ευχαριστούσα τον φιλόλογο Βίκτωρα Αθανασιάδη για τη φιλολογική επιμέλεια του κειμένου και για τα θερμά, κολακευτικά σχόλιά του και τη Διονυσία Δασκάλου για την πρόθυμη και ταχύτατη συνεργασία μας καθώς και για την άριστη εκδοτική επιμέλεια του βιβλίου. Θεσσαλονίκη, Νοέμβρης 2003 Θανάσης Ντινόπουλος

10 Πρόλογος του Όλιβερ Σακς Οι επιφανείς νευρολόγοι και ψυχίατροι του δέκατου ένατου και των αρχών του εικοστού αιώνα υπήρξαν δεξιοτέχνες στην περιγραφή των κλινικών περιστατικών, ορισμένα από τα οποία μας έδωσαν έναν σχεδόν μυθιστορηματικό πλούτο λεπτομερειών. Ο Σάιλας Γουέιρ Μίτσελ νευρολόγος αλλά και μυθιστοριογράφος μάς έδωσε αξέχαστες περιγραφές για τα μέλη-φαντάσματα (ή «αισθητικά φαντάσματα», όπως πρωτοαναφέρθηκαν) στρατιωτών οι οποίοι τραυματίστηκαν στο πεδίο της μάχης κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφύλιου Πολέμου. Ο Ζοζέφ Μπαμπίνσκι, ο διάσημος Γάλλος νευρολόγος, περιέγραψε ένα ακόμη πιο ασυνήθιστο σύνδρομο τη νοσοαγνωσία, την ανικανότητα των ατόμων να αντιληφθούν ότι η μία πλευρά του σώματός τους είναι παράλυτη. Οι ασθενείς αυτοί, επίσης, εκφράζουν συχνά τον παράλογο ισχυρισμό ότι ένα μέλος που βρίσκεται στην παράλυτη πλευρά του σώματός τους ανήκει σε άλλο άτομο. (Λόγου χάριν, ένας ασθενής που πάσχει από νοσοαγνωσία είναι δυνατόν να πει για το αριστερό του χέρι «Είναι του αδερφού μου» ή «Είναι δικό σας»). Ο Β. Σ. Ραματσάντραν, ένας από τους πιο ενδιαφέροντες νευροεπιστήμονες της εποχής μας, έχει επιτελέσει δημιουργικό έργο ερευνώντας τη φύση και τη θεραπεία των «φαντασμάτων», εκείνων των πεισμόνων και ορισμένες φορές οδυνηρών «φαντασμάτων» των χεριών ή των ποδιών τα οποία απωλέσθηκαν πριν από χρόνια ή δεκαετίες αλλά δεν ξεχάστηκαν από τον εγκέφαλο. Κατ αρχάς, μπορούμε να νιώθουμε ένα «φάντασμα» όπως νιώθουμε ένα φυσιολογικό μέλος, ως μέρος, δηλαδή, της κανονικής εικόνας του σώματός μαςø όταν, όμως, το «φάντασμα» αποκλειστεί από την κανονική αισθητική και κινητική λειτουργία, είναι δυνατόν να αποκτήσει παθολογικό χαρακτήραø να γίνει ενοχλητικό, να «παραλύσει», να παραμορφωθεί ή να πονά φρικτά, λόγου χάριν όπως συμβαίνει με τα δάκτυλα-φαντάσματα που σκάβουν μια παλάμη-φάντασμα με απερίγραπτη, ασταμάτητη μανία. Το γεγονός ότι ο πόνος και το «φάντασμα» είναι «ανύπαρκτα» δεν βοηθά, ίσως, μάλιστα, να κάνει τη θεραπεία πιο δύσκολη, αφού ο ασθενής δεν είναι σε θέση να ξεσφίξει το φαινομενικά παράλυτο «φάντασμα». Στην προσπάθειά τους να ανακουφίσουν τους ασθενείς από τέτοια «φαντάσματα», οι γιατροί (και οι

11 xvi ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ ίδιοι οι ασθενείς) οδηγούνται, χωρίς να έχουν καμία ελπίδα, σε ακραία μέτρα: μικραίνουν το κολόβωμα κάθε φορά και πιο πολύ είτε διατέμνουν τα δεμάτια του νωτιαίου μυελού που διαβιβάζουν τον πόνο ή άλλες αισθητικές πληροφορίες είτε καταστρέφουν τα κέντρα του πόνου στον ίδιο τον εγκέφαλο. Τις περισσότερες φορές, όμως, τίποτε από όλα αυτά δεν είναι αποτελεσματικόø το «φάντασμα» και ο πόνος-φάντασμα επιστρέφουν σχεδόν πάντοτε. Για τα φαινομενικώς δυσθεράπευτα αυτά προβλήματα, ο Ραματσάντραν προτείνει κάτι νέο, μια διαφορετική προσέγγιση, η οποία προέρχεται από την έρευνα που διεξάγει για τη φύση των «φαντασμάτων» και για το πώς και πού δημιουργούνται στο νευρικό σύστημα. Όλοι πίστευαν ότι οι αναπαραστάσεις στον εγκέφαλο, μεταξύ αυτών και οι εικόνες του σώματος και των «φαντασμάτων», είναι αμετάβλητες. Ο Ραματσάντραν, όμως (και τώρα και άλλοι), απέδειξε ότι είναι δυνατόν να παρατηρηθεί εντυπωσιακή αναδιαμόρφωση της εικόνας του σώματος σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα μέσα σε σαράντα οκτώ ώρες, ίσως και πολύ λιγότερο μετά τον ακρωτηριασμό. Κατά την άποψη του Ραματσάντραν, τα «φαντάσματα» δημιουργούνται από τέτοιες αναδιαμορφώσεις της εικόνας του σώματος στον σωματοαισθητικό φλοιό και, στην συνέχεια, ίσως να διατηρούνται με μια διεργασία που ο ίδιος ονομάζει «εξοικείωση» με την παράλυση. Αν, όμως, το αίτιο για τη δημιουργία ενός «φαντάσματος» είναι τέτοιες ταχύτατες μεταβολές, αν υπάρχει τέτοια πλαστικότητα στον φλοιό των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, είναι δυνατόν να αντιστραφεί η διεργασία αυτή; Είναι δυνατόν να ξεγελαστεί ο εγκέφαλος και να «ξεμάθει» το «φάντασμα»; Χρησιμοποιώντας μια «έξυπνη» συσκευή «εικονικής πραγματικότητας», ένα απλό κουτί με μετακινούμενο καθρέπτη, ο Ραματσάντραν διαπίστωσε ότι είναι δυνατόν να βοηθήσει κανείς έναν ασθενή δείχνοντάς του απλώς ένα κανονικό χέρι το κανονικό δεξιό χέρι του ίδιου του ασθενούς, λόγου χάριν, το οποίο ο ασθενής βλέπει μέσα στο κουτί στην αριστερή πλευρά του σώματός του, στη θέση του «φαντάσματος». Το αποτέλεσμα σε ορισμένους ασθενείς είναι άμεσο και μαγικό: Η κανονική εμφάνιση του χεριού ανταγωνίζεται την αίσθηση του «φαντάσματος». Το πρώτο αποτέλεσμα είναι ίσως η ευθυγράμμιση ενός παραμορφωμένου «φαντάσματος» και η κίνηση ενός παράλυτου «φαντάσματος»ø τελικά, το «φάντασμα» μπορεί και να εξαφανιστεί. Ο Ραματσάντραν, στην τελευταία περίπτωση, ισχυρίζεται με χαρακτηριστικό χιούμορ ότι «επετεύχθη ο πρώτος επιτυχημένος ακρωτηριασμός ενός μέλους-φαντάσματος» και ότι από τη στιγμή που το «φάντασμα» έχει εξαφανιστεί, ο πόνος πρέπει να σταματήσει αφού ο πόνος δεν μπορεί να ενσωματωθεί κάπου δεν είναι δυνατόν να επιβιώσει. (Στο μυθιστόρημα Δύσκολοι καιροί, όταν η κυρία Γκράντγκριντ ρωτήθηκε αν πονά, απάντησε: «Υπάρχει ένας πόνος κάπου στο δωμάτιο, δεν είμαι, όμως, βέβαιη ότι είναι δικός μου». Αυτό, όμως, ήταν δική της σύγχυση ή αστείο του Ντίκενς, διότι ένα άτομο δεν μπορεί να πονά έξω από τον εαυτό του).

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ TOY OΛIBEP ΣAKΣ xvii Είναι δυνατόν εξίσου απλά «τρικ» να βοηθήσουν τους ασθενείς που πάσχουν από νοσοαγνωσία, αυτούς, δηλαδή, που δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσουν τη μία πλευρά του σώματός τους ως δική τους; Ο Ραματσάντραν πιστεύει ότι και στην περίπτωση αυτή οι καθρέπτες ίσως να αποδειχθούν πολύτιμοι, καθιστώντας ικανούς τέτοιους ασθενείς να δεχθούν ξανά την πλευρά του σώματός τους την οποία πρωτύτερα αρνιότανø ωστόσο, σε άλλους ασθενείς η απώλεια της έννοιας «αριστερά», η διχοτόμηση του σώματος και του κόσμου είναι τόσο έκδηλη, ώστε είναι ενδεχόμενο να προκληθεί ακόμη βαθύτερη σύγχυση όταν οι ασθενείς κοιτάζουν μέσα από τον καθρέπτη ψηλαφώντας για να διαπιστώσουν ότι δεν κρύβεται κάποιος «πίσω» ή «μέσα» του. (Ο Ραματσάντραν είναι ο πρώτος που περιέγραψε αυτήν την «αγνωσία του καθρέπτη»). Δεν είναι μόνον η πνευματική επιμονή του Ραματσάντραν αλλά και η διακριτική του σχέση και συμπαράσταση προς τους ασθενείς που του επέτρεψαν να διερευνήσει τα σύνδρομα αυτά σε βάθος και να φθάσει στην ουσία τους. Τα τόσο παράξενα προβλήματα της αγνωσίας του καθρέπτη καθώς και του λανθασμένου ισχυρισμού ορισμένων ασθενών ότι μέλη του σώματός τους ανήκουν σε άλλα άτομα, αντιμετωπίζονται συχνά από τους γιατρούς ως παραλογισμοί. Τα προβλήματα, όμως, αυτά εξετάζονται προσεκτικά από τον Ραματσάντραν, ο οποίος δεν τα βλέπει αβάσιμα ή τρελά, αλλά τα θεωρεί αμυντικά μέτρα έκτακτης ανάγκης που λαμβάνονται από το ασυνείδητο για να αντιμετωπιστούν αιφνίδιες και συνταρακτικές στρεβλώσεις για το σώμα μας και τον χώρο που το περιβάλλει. Ο Ραματσάντραν διατυπώνει την άποψη ότι ίσως να πρόκειται για εντελώς φυσιολογικούς αμυντικούς μηχανισμούς (άρνηση, απώθηση, προβολή, μυθοπλασία και άλλες), τους οποίους ο Φρόυντ περιέγραψε λεπτομερώς ως γενικές στρατηγικές του ασυνειδήτου όταν αυτό υποχρεώνεται να συμβιβάσει το αβάσταχτο ή το ακατανόητο. Η κατανόηση της άποψης αυτής απομακρύνει τους ασθενείς που πάσχουν από τέτοιου είδους παθήσεις από το βασίλειο της τρέλας ή του αλλόκοτου και τους επαναφέρει στη σφαίρα του λόγου και της λογικής στον λόγο και στη λογική, όμως, του ασυνειδήτου. Ένα άλλο σύνδρομο που μελέτησε ο Ραματσάντραν, το οποίο επίσης αναγνωρίζεται δύσκολα, είναι το σύνδρομο Καπγκρά. Οι ασθενείς που πάσχουν από το σύνδρομο αυτό πιστεύουν ότι κάποια οικεία και αγαπημένα τους άτομα δεν είναι τα πραγματικά αλλά άτομα που υποδύονται τα πραγματικά για δόλιους σκοπούς. Και στην περίπτωση αυτή ο συγγραφέας κατορθώνει να δώσει με λεπτομέρειες μια ξεκάθαρη νευρολογική ερμηνεία ότι υπάρχει απώλεια των συνήθων και καθοριστικών συναισθηματικών στοιχείων για την αναγνώριση των οικείων ατόμων, σε συνδυασμό με μια, μέσα σε λογικά πλαίσια, ερμηνεία των αντιληπτών εκείνων που δεν προκαλούν πια συναισθήματα. («Δεν μπορεί να είναι ο πατέρας μου, διότι δεν νιώθω τίποτε για αυτόν μάλλον είναι ένα είδος απατηλού ομοιώματος»).

13 xviii ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ Ο συγγραφέας ενδιαφέρεται και για άλλα, αναρίθμητα θέματα: τη φύση της θρησκευτικής εμπειρίας και τα ασυνήθιστα «μυστικιστικά» σύνδρομα που έχουν σχέση με τη δυσλειτουργία των κροταφικών λοβών, τη νευρική βάση του γέλιου και του γαργαλητού και ένα τεράστιο βασίλειο τη νευρική βάση της υποβολής και του φαινομένου placebo. Σαν τον ψυχολόγο της αντίληψης Ρίτσαρντ Γκρέγκορυ, μαζί με τον οποίο δημοσίευσε συναρπαστικές μελέτες για διάφορα θέματα, όπως είναι η συμπλήρωση της εικόνας στο τυφλό σημείο, οι οπτικές ψευδαισθήσεις και οι προστατευτικοί χρωματισμοί, ο Ραματσάντραν έχει τη διορατικότητα να βλέπει τί είναι σημαντικό και είναι έτοιμος να στρέψει το χέρι του, τη φρεσκάδα του και την επινοητικότητά του σχεδόν στα πάντα. Στα χέρια του όλα αυτά τα θέματα γίνονται παράθυρα για να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο συγκροτούνται το νευρικό σύστημα, ο κόσμος και ο ίδιος μας ο εαυτόςø και το έργο του με τον τρόπο αυτό γίνεται, όπως του αρέσει να λέει, μια μορφή «πειραματικής επιστημολογίας». Ο Ραματσάντραν είναι, κατά κάποιον τρόπο, ένας φυσικός φιλόσοφος με την έννοια των φιλοσόφων του δέκατου όγδοου αιώνα, έχοντας, όμως, πίσω του τη γνώση και την τεχνογνωσία του τέλους του εικοστού αιώνα. Στον πρόλογό του, ο Ραματσάντραν αναφέρει τα επιστημονικά βιβλία του δέκατου ένατου αιώνα που χάρηκε ιδιαίτερα όταν ήταν παιδί: Το Chemical History of a Candle του Μάικλ Φάραντεϋ και έργα των Κάρολου Δαρβίνου, Χάμφρεϋ Ντέιβυ και Τόμας Χάξλεϋ. Την εποχή εκείνη δεν γινόταν διάκριση μεταξύ της ακαδημαϊκής και της λαϊκής γραφήςø είχε επικρατήσει η άποψη ότι ο συγγραφέας μπορεί να έχει βάθος και σοβαρότητα, αλλά να είναι ταυτόχρονα και εντελώς προσιτός. Ο Ραματσάντραν μας λέει ότι όταν μεγάλωσε βρήκε απολαυστικά τα βιβλία των Τζωρτζ Γκάμοου, Λιούις Τόμας, Πήτερ Μένταγουορ και, κατόπιν, του Καρλ Σαγκάν και του Στήβεν Τζέι Γκουλντ. Ο Ραματσάντραν προσχωρεί και αυτός στους μεγάλους συγγραφείς επιστημονικών βιβλίων με το πολύ προσεγμένο, εμβριθές αλλά και ευκολοδιάβαστο βιβλίο του Φαντάσματα στον εγκέφαλο, το οποίο είναι ένα από πιο πρωτότυπα και προσιτά βιβλία νευρολογίας της γενιάς μας. Όλιβερ Σακς

14 Πρόλογος του συγγραφέα Σε κάθε γνωστικό πεδίο, βρες το πιο παράξενο πράγμα και ερεύνησέ το. Τζων Άρτσιμπαλντ Γουίλερ Επώαζα πολλά χρόνια το βιβλίο αυτό στο μυαλό μου, αλλά ποτέ δεν καταπιάστηκα να το γράψω. Και τότε, περίπου πριν από τρία χρόνια, έδωσα τη διάλεξη για τη Δεκαετία του Εγκεφάλου στο ετήσιο συνέδριο της Εταιρείας για τις Νευροεπιστήμες, σε ένα ακροατήριο που ξεπερνούσε τους τέσσερεις χιλιάδες συνέδρους. Στη διάλεξη εκείνη παρουσίασα πολλά από τα αποτελέσματα των ερευνών μου, μεταξύ των οποίων και τις μελέτες μου για τα μέληφαντάσματα, την εικόνα του σώματος και την ψευδαισθητική φύση τού Εγώ. Μετά το τέλος της ομιλίας το ακροατήριο με βομβάρδισε με ερωτήσεις: Πώς επηρεάζει ο νους το σώμα στην υγεία και στη νόσο; Πώς μπορώ να διεγείρω το δεξιό μου εγκεφαλικό ημισφαίριο για να γίνει πιο δημιουργικό; Είναι δυνατόν η πνευματική στάση να βοηθά, πράγματι, στη θεραπεία του άσθματος και του καρκίνου; Είναι η ύπνωση πραγματικό φαινόμενο; Υποδηλώνει το έργο σας νέους τρόπους για τη θεραπεία της παράλυσης μετά από εγκεφαλικά αγγειακά επεισόδια; Επί πλέον, αρκετοί φοιτητές, συνάδελφοι, ακόμη και μερικοί εκδότες, μου ζήτησαν να γράψω ένα διδακτικό εγχειρίδιο. Η συγγραφή ενός διδακτικού εγχειριδίου δεν είναι κάτι που μου αρέσει, σκέφθηκα, όμως, ότι θα ήταν ευχάριστο να γράψω ένα εκλαϊκευτικό βιβλίο για τον εγκέφαλο, στο οποίο θα περιέγραφα κυρίως τις εμπειρίες που απέκτησα εξετάζοντας ασθενείς με παθήσεις του νευρικού συστήματος. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας κυρίως δεκαετίας, συγκέντρωσα από τέτοιους ασθενείς πολλές πληροφορίες που μου επέτρεψαν να εμβαθύνω στον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου του ανθρώπου. Η παρόρμηση να κοινοποιήσω τις ιδέες αυτές ήταν ισχυρή. Όταν συμμετέχει κανείς σε ένα τόσο συναρπαστικό εγχείρημα, είναι ανθρώπινη, φυσική τάση να θέλει να μοιραστεί τις ιδέες του με άλλους. Επί πλέον, νιώθω ότι το οφείλω στους φορολογούμενους πολίτες, οι οποίοι, σε

15 xx ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ τελευταία ανάλυση, υποστηρίζουν την έρευνά μου μέσω των επιχορηγήσεων των Εθνικών Ιδρυμάτων Υγείας. Τα εκλαϊκευτικά επιστημονικά βιβλία έχουν μια πλούσια, σεβαστή παράδοση από την εποχή του Γαλιλαίου, από τον δέκατο έβδομο αιώνα. Πράγματι, αυτή ήταν η αγαπημένη μέθοδος του Γαλιλαίου για τη διάδοση των ιδεών του και στα βιβλία του άφηνε συχνά υπαινιγμούς εναντίον ενός φανταστικού πρωταγωνιστή, του Σιμπλικίου, ενός αμαλγάματος των καθηγητών του. Σχεδόν όλα τα βιβλία του Κάρολου Δαρβίνου, μεταξύ αυτών, Η προέλευση των ειδών, Η καταγωγή του ανθρώπου, Η έκφραση των συναισθημάτων στα ζώα και στον άνθρωπο, Το ήθος των εντομοφάγων φυτών όχι, όμως, η δίτομη μονογραφία για τα θυσανόποδα! γράφηκαν για τον μη ειδικό αναγνώστη μετά από παράκληση του εκδότη του, Τζων Μάρεϋ. Τα ίδια μπορεί να πει κανείς για τα περισσότερα έργα των Τόμας Χάξλεϋ, Μάικλ Φάραντεϋ, Χάμφρεϋ Ντέιβυ και τα έργα πολλών άλλων επιστημόνων της βικτωριανής εποχής. Το Chemical History of a Candle του Φάραντεϋ, το οποίο βασίστηκε σε ομιλίες που έκανε τα Χριστούγεννα σε παιδιά, παραμένει κλασικό μέχρι σήμερα. Πρέπει να παραδεχθώ ότι αν και δεν έχω διαβάσει όλα αυτά τα βιβλία, ασφαλώς έχω μεγάλο πνευματικό χρέος στα εκλαϊκευτικά επιστημονικά βιβλία, ένα συναίσθημα που υιοθετείται και από πολλούς συναδέλφους μου. Ο Φράνσις Κρικ του Ινστιτούτου Σαλκ μου ανέφερε ότι στο εκλαϊκευτικό βιβλίο τού Έρβιν Σρέντινγκερ What is Life; διατυπώνονται ορισμένες υποθέσεις για το ότι η βάση της κληρονομικότητας θα μπορούσε να είναι μια χημική ουσία, κάτι που επηρέασε βαθιά την πνευματική και ερευνητική του πορεία, με κατάληξη τη διαλεύκανση του γεννητικού κώδικα μαζί με τον Τζέιμς Γουότσον. Πολλοί γιατροί, κάτοχοι του βραβείου Νόμπελ, άρχισαν την ερευνητική τους σταδιοδρομία αφού διάβασαν το βιβλίο Οι κυνηγοί μικροβίων του Πωλ ντε Κρούιφ, το οποίο δημοσιεύθηκε το Το προσωπικό μου ενδιαφέρον για την επιστήμη άρχισε από την εφηβική μου ηλικία, όταν διάβασα τα βιβλία των Τζωρτζ Γκάμοου, Λιούις Τόμας και Πήτερ Μένταγουορ, ενώ η φλόγα διατηρείται αναμμένη από μια νέα γενιά συγγραφέων: Όλιβερ Σακς, Στήβεν Τζέι Γκουλντ, Καρλ Σαγκάν, Νταν Ντένετ, Ρίτσαρντ Γκρέγκορυ, Ρίτσαρντ Ντώκινς, Πωλ Ντέιβις, Κόλιν Μπλέικμουρ και Στήβεν Πίνκερ. Πριν από έξι χρόνια περίπου δέχθηκα ένα τηλεφώνημα από τον Φράνσις Κρικ, ο οποίος ανακάλυψε μαζί με τον Τζέιμς Γουότσον τη δομή του δεοξυριβονουκλεϊκού οξέος (DNA). Ο Κρικ μου είπε ότι έγραφε ένα εκλαϊκευτικό βιβλίο για τον εγκέφαλο που είχε τον τίτλο, Μια εκπληκτική υπόθεση. Με την καθαρή βρετανική προφορά του, ο Κρικ μου είπε ότι είχε ολοκληρώσει το πρώτο χειρόγραφο και το είχε στείλει στον εκδότη του, ο οποίος έκρινε ότι το κείμενο, αν και εξαιρετικά καλογραμμένο, χρησιμοποιούσε ακόμη σε ορισμένα σημεία «επαγγελματική» γλώσσα, η οποία θα μπορούσε να γίνει κατανοητή

16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ TOY ΣYΓΓPAΦEA xxi μόνον από ειδικούς. Πρότεινε, λοιπόν, στον Κρικ να δώσει το χειρόγραφο σε μη ειδικούς που θα ήταν σε θέση να τον συμβουλεύσουν. «Ράμα», είπε ο Κρικ εκνευρισμένος, «το πρόβλημα είναι ότι δεν γνωρίζω τέτοιους ανθρώπους. Μήπως γνωρίζεις άτομα στα οποία θα μπορούσα να δείξω το χειρόγραφο;». Στην αρχή νόμιζα ότι αστειευόταν, μετά όμως κατάλαβα ότι μιλούσε πολύ σοβαρά. Δεν θέλω να ισχυριστώ ότι δεν έχω τέτοιους γνωστούς, ωστόσο συμμεριζόμουν τη δυσάρεστη θέση του Κρικ. Όταν ένας επιστήμονας γράφει ένα εκλαϊκευτικό βιβλίο πρέπει πάντοτε να σχοινοβατεί μεταξύ του να γράψει κάτι που, αφ ενός θα είναι κατανοητό για τον μέσο αναγνώστη και, αφ ετέρου, δεν θα είναι υπεραπλουστευμένο για να μην δυσφορήσουν οι ειδικοί. Η λύση που έδωσα ήταν να κάνω ευρεία χρήση σημειώσεων, οι οποίες εξυπηρετούν τρεις σκοπούς: Πρώτον, κάθε φορά που κρινόταν αναγκαίο να απλουστευτεί μια ιδέα, η Σάντρα Μπλέικσλι, με την οποία γράψαμε μαζί αυτό το βιβλίο, και εγώ καταφεύγαμε στις σημειώσεις για να δώσουμε τις απαραίτητες διευκρινίσεις, να επισημάνουμε τις εξαιρέσεις και να αποσαφηνίσουμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις τα αποτελέσματα είναι προκαταρκτικά ή αντιφατικά. Δεύτερον, χρησιμοποιήσαμε τις σημειώσεις για να τονίσουμε τις απόψεις που αναφέρονται με συντομία στο κυρίως κείμενο, ώστε ο αναγνώστης να είναι σε θέση να ερευνήσει τα σχετικά θέματα σε μεγαλύτερο βάθος. Επί πλέον, με τις σημειώσεις υποδεικνύονται στον αναγνώστη οι αρχικές αναφορές και αναγνωρίζεται σε αυτές η προσφορά όσων εργάστηκαν σε παρόμοια θέματα. Ζητώ συγγνώμη από εκείνους που δεν αναφέρω τις μελέτες τουςø η μόνη μου δικαιολογία είναι ότι μια τέτοια παράλειψη είναι αναπόφευκτη σε ένα βιβλίο σαν και αυτό (προς στιγμήν οι σημειώσεις απείλησαν να υπερβούν σε έκταση το κυρίως κείμενο). Ωστόσο, προσπάθησα να περιλάβω όσο το δυνατόν περισσότερες σχετικές αναφορές στη βιβλιογραφία, έστω και αν δεν γίνεται ειδική αναφορά για όλες στο κείμενο. Το βιβλίο αυτό βασίζεται στις αληθινές ιστορίες πολλών ασθενών με παθήσεις του νευρικού συστήματος. Για να προστατέψω την ταυτότητά τους ακολούθησα την παράδοση αλλάζοντας τα ονόματά τους, τις περιστάσεις και τα καθοριστικά χαρακτηριστικά σε όλα τα κεφάλαια. Ορισμένα από τα «περιστατικά» που περιγράφω έχουν συντεθεί, πράγματι, από περιγραφές αρκετών ασθενών καθώς και από κλασικές περιγραφές της ιατρικής βιβλιογραφίας, αφού επιδίωξή μου ήταν να καταδείξω τις εντυπωσιακές πλευρές των διαταραχών, όπως είναι το σύνδρομο της άρνησης ή η ψυχοκινητική επιληψία. Όταν περιγράφω κλασικά περιστατικά (σαν τον αμνησιακό ασθενή, γνωστό ως H. M.) παραπέμπω τον αναγνώστη για λεπτομέρειες στις πηγές. Άλλες ιστορίες βασίζονται σε μεμονωμένα περιστατικά που αφορούν ασθενείς οι οποίοι εκδηλώνουν σπάνια ή ασυνήθιστα σύνδρομα. Υπάρχει στη νευρολογία ένταση μεταξύ εκείνων που πιστεύουν ότι είναι

17 xxii ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ δυνατόν να πάρουμε τα πιο πολύτιμα μαθήματα για τον εγκέφαλο από τις στατιστικές αναλύσεις μεγάλου αριθμού ασθενών και εκείνων που υποστηρίζουν ότι με το κατάλληλο πείραμα και τους κατάλληλους ασθενείς ακόμη και με έναν μόνο ασθενή είναι δυνατόν να εξαχθούν πολύ περισσότερες πληροφορίες. Αυτό είναι, πράγματι, μια ανόητη διαμάχη, αφού η επίλυσή της είναι προφανής: Είναι χρήσιμο να αρχίσει κανείς με πειράματα σε μεμονωμένα περιστατικά και, κατόπιν, να επιβεβαιώσει τα αποτελέσματα μελετώντας και άλλους ασθενείς. Ας φανταστούμε, κατ αναλογίαν, ότι κουβαλώ ένα γουρούνι στο καθιστικό κάποιου και ισχυρίζομαι ότι το γουρούνι αυτό μπορεί να μιλήσει. Εκείνος ίσως να πει: «Αλήθεια; Απόδειξέ μου το!». Κουνώ, τότε, το μαγικό ραβδί μου και το γουρούνι αρχίζει να μιλά. Στην περίπτωση αυτή, ίσως εκείνος να πει: «Θεέ μου! Αυτό είναι εκπληκτικό!». Είναι, όμως, απίθανο να πει: «Ναι, αλλά αυτό είναι μόνον ένα γουρούνι. Δείξε μου λίγα ακόμη και ίσως να σε πιστέψω!». Και, όμως, αυτή ακριβώς είναι η στάση πολλών ερευνητών στο γνωστικό μου πεδίο. Νομίζω ότι είναι δίκαιο να πούμε ότι στη νευρολογία οι περισσότερες από τις μεγάλες ανακαλύψεις, που έχουν αντέξει στη δοκιμασία του χρόνου, αρχικά βασίζονταν, πράγματι, στη μελέτη μεμονωμένων περιστατικών και επιδείξεων. Μάθαμε περισσότερα για τη μνήμη εξετάζοντας επί λίγες ημέρες έναν ασθενή με το όνομα H. M. παρά σταχυολογώντας τις έρευνες των προηγούμενων δεκαετιών που μας δίνουν τους μέσους όρους δεδομένων από πολλούς ασθενείς. Το ίδιο είναι δυνατόν να υποστηριχθεί και για την ημισφαιρική εξειδίκευση (την οργάνωση σε δεξιό και αριστερό εγκέφαλο, δηλαδή σε δύο ημισφαίρια τα οποία εξειδικεύονται σε διαφορετικές λειτουργίες) και για τα πειράματα που διεξήχθησαν σε δύο ασθενείς με τον λεγόμενο διηρημένο εγκέφαλο (τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια δεν επικοινωνούν μεταξύ τους όταν κοπούν οι νευρικές ίνες που τα συνδέουν). Μάθαμε περισσότερα από τα δύο αυτά άτομα, παρά από την εξέταση υγιών ανθρώπων κατά τα προηγούμενα πενήντα χρόνια έρευνας. Σε επιστήμες που βρίσκονται ακόμη σε νηπιακό στάδιο (όπως είναι οι νευροεπιστήμες και η ψυχολογία) τα πειράματα που έχουν τη μορφή επιδείξεων παίζουν σπουδαιότατο ρόλο. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι η χρησιμοποίηση των πρώτων τηλεσκοπίων από τον Γαλιλαίο. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Γαλιλαίος ανακάλυψε το τηλεσκόπιο, αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια. Το έτος 1607 περίπου, ένας Ολλανδός που κατασκεύαζε ματογυάλια, ο Χανς Λίπερυ, τοποθέτησε δύο φακούς σε έναν σωλήνα από χαρτόνι και διαπίστωσε ότι η διάταξη αυτή έκανε τα αντικείμενα που βρίσκονταν μακριά να φαίνονται πιο κοντά. Η συσκευή αυτή χρησιμοποιήθηκε πολύ σαν παιδικό παιχνίδι και γρήγορα βρήκε το δρόμο της σε εμπορικές εκθέσεις σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, μεταξύ των οποίων και στη Γαλλία. Το 1609, όταν ο Γαλιλαίος άκουσε για αυτήν

18 ΠΡΟΛΟΓΟΣ TOY ΣYΓΓPAΦEA xxiii τη μικροεφεύρεση, κατάλαβε αμέσως τις δυνατότητές της. Αντί να κατασκοπεύει τους ανθρώπους και άλλα γήινα αντικείμενα, ο Γαλιλαίος σήκωσε τον σωλήνα προς τον ουρανό κάτι που δεν είχε κάνει κανένας άλλος. Πρώτα κοίταξε το φεγγάρι και διαπίστωσε ότι ήταν γεμάτο κρατήρες, χαράδρες και βουνά για τον Γαλιλαίο αυτό σήμαινε ότι τα λεγόμενα ουράνια σώματα, σε αντίθεση με την παραδεδεγμένη γνώση, δεν είναι καθόλου τέλεια: Είναι γεμάτα ελαττώματα και ατέλειες, ανοιχτά στα μάτια των θνητών για εξονυχιστική έρευνα, ακριβώς όπως είναι και τα αντικείμενα στη Γη. Κατόπιν, έστρεψε το τηλεσκόπιο προς τον γαλαξία μας και διαπίστωσε αμέσως ότι πόρρω απείχε από το να είναι ένα ομοιογενές σύννεφο (όπως πίστευαν οι άνθρωποι μέχρι τότε), αφού αποτελούνταν από εκατομμύρια αστέρια. Ωστόσο, η πιο εντυπωσιακή ανακάλυψη του Γαλιλαίου έγινε όταν παρατήρησε τον Δία, για τον οποίο πίστευαν ότι ήταν ένας πλανήτης ή περιπλανώμενο αστέρι. Να φανταστεί κανείς την έκπληξή του όταν είδε τρεις μικροσκοπικές κηλίδες κοντά του (για τις οποίες υπέθεσε αρχικά ότι ήταν καινούργια αστέρια) και, μετά από λίγες ημέρες, παρατήρησε ότι η μία κηλίδα είχε εξαφανιστεί. Περίμενε λίγες ημέρες ακόμη και διαπίστωσε ότι όχι μόνον η κηλίδα που είχε εξαφανιστεί εμφανίστηκε και πάλι, αλλά ότι τώρα υπήρχε και μία επί πλέον κηλίδα σύνολο τέσσερεις κηλίδες αντί για τρεις. Κατάλαβε αμέσως ότι οι κηλίδες εκείνες ήταν δορυφόροι του Δία φεγγάρια σαν το δικό μας που περιστρέφονταν γύρω του. Οι συνέπειες ήταν τεράστιες. Με ένα «χτύπημα», ο Γαλιλαίος είχε αποδείξει ότι δεν περιστρέφονται γύρω από τη Γη όλα τα ουράνια σώματα, αφού υπήρχαν τουλάχιστον τέσσερα τα οποία περιστρέφονταν γύρω από τον Δία. Έτσι ο Γαλιλαίος εκθρόνισε τη γεωκεντρική θεωρία για το Σύμπαν και την αντικατέστησε με τη θεωρία του Κοπέρνικου, ο οποίος πρέσβευε ότι ο Ήλιος και όχι η Γη είναι το κέντρο του σύμπαντος. Το στοιχείο που ολοκλήρωσε τον συλλογισμό του προήλθε από την παρατήρηση της Αφροδίτης και από τη διαπίστωση ότι ο πλανήτης αυτός φαινόταν σαν ημισέληνος και περνούσε από όλες τις φάσεις, όπως και το φεγγάρι, με μόνη διαφορά ότι χρειαζόταν ένα έτος και όχι ένας μήνας για κάτι τέτοιο. Και από την παρατήρηση αυτή ο Γαλιλαίος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλοι οι πλανήτες περιστρέφονταν γύρω από τον Ήλιο και, ακόμη, ότι η Αφροδίτη παρεμβαλλόταν ανάμεσα στη Γη και στον Ήλιο. Όλα αυτά με έναν απλό χαρτονένιο σωλήνα με δύο φακούς. Ούτε εξισώσεις και γραφικές παραστάσεις ούτε ποσοτικές μετρήσεις: «απλώς» με την παρατήρηση. Όταν αναφέρω το παράδειγμα αυτό στους φοιτητές της ιατρικής, η συνήθης αντίδραση είναι: Και λοιπόν, αυτό ήταν εύκολο τα χρόνια του Γαλιλαίου, σήμερα όμως, στον εικοστό αιώνα, έχουν γίνει όλες οι μεγάλες ανακαλύψεις και δεν είναι δυνατόν να κάνουμε πρωτοπόρο έρευνα χωρίς ακριβά όργανα και λεπτομερείς ποσοτικές μεθόδους. Ανοησίες! Ακόμη και σήμερα εκπληκτικές

19 xxiv ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ ανακαλύψεις μάς κοιτάζουν συνεχώς, και βρίσκονται ακριβώς κάτω από τη μύτη μας. Η δυσκολία είναι να κάνουμε ακριβώς αυτήν τη διαπίστωση. Παραδείγματος χάριν, τις τελευταίες δεκαετίες όλοι οι φοιτητές της ιατρικής διδάσκονταν ότι το έλκος προκαλείται από το άγχος, το οποίο οδηγεί σε υπερβολική παραγωγή υδροχλωρικού οξέος που διαβρώνει τον βλεννογόνο του στομάχου και του δωδεκαδακτύλου, προκαλώντας τους χαρακτηριστικούς κρατήρες ή πληγές που ονομάζουμε έλκη. Επί δεκαετίες η θεραπεία βασιζόταν στη χορήγηση αντιόξινων, ανταγωνιστών των υποδοχέων ισταμίνης και στη βαγοτομή (διατομή του πνευμονογαστρικού νεύρου που διανέμεται στο στομάχι και η διέγερσή του προκαλεί την έκκριση του υδροχλωρικού οξέος) ή, ακόμη, και στη γαστρεκτομή (αφαίρεση μέρους του στομάχου). Ωστόσο, ένας νεαρός ειδικευόμενος γιατρός στην Αυστραλία, ο Μπιλ Μάρσαλ, κοίταξε με το μικροσκόπιο μια χρωματισμένη τομή που είχε ληφθεί από το έλκος ενός ασθενούς και παρατήρησε ότι η τομή έβριθε από το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού (Helicobacter pylori) ενός κοινού βακτηριδίου που βρίσκεται σε συγκεκριμένο ποσοστό υγιών ατόμων. Επειδή ο Μάρσαλ έβλεπε συχνά στα έλκη τα βακτηρίδια αυτά, αναρωτήθηκε αν το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού προκαλούσε, τελικά, τα έλκη. Όταν είπε την ιδέα του στους καθηγητές του, εκείνοι του απάντησαν: «Αποκλείεται. Δεν μπορεί να είναι αλήθεια. Όλοι γνωρίζουμε ότι το έλκος προκαλείται από το άγχος. Αυτό που βλέπεις είναι απλώς μια δευτερογενής προσβολή ενός έλκους που υπήρχε ήδη εκεί». Ωστόσο, ο Μάρσαλ δεν μεταπείστηκε και αποφάσισε να αμφισβητήσει τη συμβατική γνώση. Στην αρχή διεξήγαγε μια επιδημιολογική μελέτη, η οποία απέδειξε ότι η παρουσία του ελικοβακτηριδίου σε ασθενείς συσχετίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό με τη συχνότητα του έλκους του δωδεκαδακτύλου. Το αποτέλεσμα αυτό, όμως, δεν έπεισε τους συναδέλφους τουø και τότε, από απόγνωση και μόνον, ο Μάρσαλ κατάπιε μια καλλιέργεια βακτηριδίων, ενδοσκόπησε τον εαυτό του λίγες εβδομάδες αργότερα και διαπίστωσε ότι ο γαστρεντερικός σωλήνας του ήταν διάστικτος από έλκη! Κατόπιν, διεξήγαγε μια τυπική κλινική δοκιμή και απέδειξε ότι οι ασθενείς που είχαν έλκος και στους οποίους χορηγήθηκε ένας συνδυασμός αντιβιοτικών, βισμουθίου και μετρονιδαζόλης (Flagyl, ενός βακτηριοκτόνου) ανάρρωσαν σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό και παρουσίασαν λιγότερες υποτροπές της νόσου σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου στα άτομα της οποίας χορηγήθηκαν μόνο φάρμακα που ανταγωνίζονται την παραγωγή του υδροχλωρικού οξέος. Αναφέρω το περιστατικό αυτό για να δώσω βαρύτητα στο γεγονός ότι ένας φοιτητής της ιατρικής ή ένας ειδικευόμενος γιατρός με μυαλό ανοιχτό σε νέες ιδέες και ο οποίος εργάζεται χωρίς περίπλοκο εξοπλισμό, είναι δυνατόν να επιφέρει επανάσταση στην ιατρική πράξη. Με τέτοιο πνεύμα θα πρέπει να επιχειρήσουμε την έρευνά μας, διότι ποτέ δεν γνωρίζουμε τί μας κρύβει η φύση.

20 ΠΡΟΛΟΓΟΣ TOY ΣYΓΓPAΦEA xxv Θα ήθελα, επίσης, να σχολιάσω εν συντομία την έννοια της εικασίας, ενός όρου που απέκτησε υποτιμητικό περιεχόμενο μεταξύ ορισμένων ερευνητών. Συχνά θεωρείται προσβλητικό να πει κανείς ότι μια ιδέα που έχει ένα άτομο είναι «καθαρή εικασία». Αυτό είναι ατυχές. Όπως επισήμανε ο Άγγλος βιολόγος Πήτερ Μένταγουορ, «Το σημείο εκκίνησης όλων των μεγάλων επιστημονικών ανακαλύψεων είναι μια φανταστική σύλληψη που θα μπορούσε να είναι αληθής. Είναι ειρωνεία, αλλά ορισμένες φορές αυτό ισχύει ακόμη και όταν η σύλληψη, η υπόθεση αποδειχθεί λανθασμένη. Ας ακούσουμε τον Κάρολο Δαρβίνο: «Τα λανθασμένα αποτελέσματα βλάπτουν πάρα πολύ την πρόοδο της επιστήμης, διότι, συχνά, αντέχουν στον χρόνοø οι λανθασμένες, όμως, υποθέσεις δεν κάνουν μεγάλο κακό, διότι όλοι έχουν τη σωτήρια ευχαρίστηση να αποδείξουν τη σφαλερότητά τους. Όταν γίνεται κάτι τέτοιο, ένας δρόμος που οδηγεί στο λάθος κλείνει και συχνά ο δρόμος προς την αλήθεια ανοίγει». Όλοι οι επιστήμονες γνωρίζουν ότι η καλύτερη έρευνα αποτελεί προϊόν μιας διαλεκτικής σχέσης μεταξύ υποθέσεων και υγιούς δυσπιστίας. Είναι ιδεατό να συνυπάρχουν και τα δύο στον ίδιο εγκέφαλο, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητο. Αφού υπάρχουν άτομα που αντιπροσωπεύουν τα δύο άκρα, όλες οι απόψεις, τελικά, ελέγχονται ανηλεώς. Πολλές απορρίπτονται (λόγου χάριν η ψυχρή σύντηξη), ενώ άλλες «υπόσχονται» να αλλάξουν τις απόψεις μας ριζικά (λόγου χάριν η άποψη ότι το έλκος προκαλείται από βακτηρίδια). Αρκετά από τα αποτελέσματα για τα οποία θα διαβάσει ο αναγνώστης προέκυψαν από έρευνα που άρχισε ως διαίσθηση. Τα αποτελέσματα αυτά επιβεβαιώθηκαν αργότερα από άλλες ερευνητικές ομάδες (τα κεφάλαια για τα μέληφαντάσματα, το σύνδρομο της αδιαφορίας, την τυφλή όραση και το σύνδρομο Καπγκρά). Σε άλλα κεφάλαια, περιγράφεται έρευνα που βρίσκεται σε αρχικά στάδια και αποτελεί σε μεγάλο βαθμό καθαρή εικασία (το κεφάλαιο για την άρνηση και την ψυχοκινητική επιληψία). Ορισμένες φορές πράγματι θα οδηγήσω τον αναγνώστη στα άκρα της επιστημονικής έρευνας. Ωστόσο, πιστεύω ακράδαντα ότι πάντοτε είναι ευθύνη του συγγραφέα να διευκρινίζει πότε κάνει υποθέσεις και πότε τα συμπεράσματά του αιτιολογούνται από τις παρατηρήσεις του. Έκανα κάθε δυνατή προσπάθεια να διαφυλάξω τη διάκριση αυτή σε όλο το βιβλίο, συχνά προσθέτοντας επιφυλάξεις, διαψεύσεις και αναστολές στο κείμενο και ιδίως στις σημειώσεις. Προσπαθώντας να επιτύχω την ισορροπία αυτή μεταξύ γεγονότων και αστήρικτων υποθέσεων, ελπίζω να διεγείρω την περιέργεια του αναγνώστη και να διευρύνω τους ορίζοντές του, παρά να δώσω απόλυτες και γρήγορες απαντήσεις στα ερωτήματα που προκύπτουν. Η περίφημη ρήση: «Είθε να ζήσεις σε ενδιαφέροντες καιρούς» έχει ιδιαίτερη σημασία για όσους από εμάς μελετούμε τον εγκέφαλο και την ανθρώπινη συμπεριφορά. Από τη μία πλευρά, παρά τα διακόσια χρόνια έρευνας, τα πιο

21 xxvi ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ βασικά ερωτήματα για τον ανθρώπινο νου Πώς αναγνωρίζουμε τα πρόσωπα; Γιατί κλαίμε; Γιατί γελούμε; Γιατί ονειρευόμαστε και γιατί απολαμβάνουμε τη μουσική και την τέχνη; παραμένουν αναπάντητα, όπως συμβαίνει και με το, πράγματι, μεγάλο ερώτημα: Τί είναι συνείδηση; Από την άλλη πλευρά, είναι αναμφίβολο ότι η ανάπτυξη νέων ερευνητικών προσεγγίσεων και η εμφάνιση των απεικονιστικών τεχνικών θα μεταβάλουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εγκέφαλο του ανθρώπου. Tί μοναδικό προνόμιο θα ήταν για τη γενιά μας και για τα παιδιά μας να γίνουμε μάρτυρες αυτού που πιστεύω ότι θα είναι η μεγαλύτερη επανάσταση στην ιστορία του ανθρώπινου είδους: η αυτογνωσία. Η προοπτική αυτή είναι ταυτόχρονα ευχάριστη και ανησυχητική. Υπάρχει κάτι εντελώς παράξενο σε ένα άτριχο, με βρεφικά χαρακτηριστικά πρωτεύον, το οποίο εξελίχθηκε σε ένα είδος που είναι δυνατόν να κοιτάξει προς τα πίσω, επάνω από τον ίδιο του τον ώμο, και να θέσει ερωτήματα για την καταγωγή του. Και κάτι ακόμη πιο παράξενο, ο εγκέφαλος δεν είναι δυνατόν να ανακαλύψει μόνον πώς λειτουργούν άλλοι εγκέφαλοι αλλά και να θέσει ερωτήματα για την ίδια την ύπαρξή του: Ποιος είμαι; Τί γίνεται μετά τον θάνατο; Ο νους μου δημιουργείται αποκλειστικά από τους νευρώνες του εγκεφάλου μου; Και αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, γιατί υπάρχει ελεύθερη βούληση; Η επανάληψη των ιδιόμορφων αυτών ερωτημάτων καθώς ο εγκέφαλος αγωνίζεται να καταλάβει τον εαυτό του είναι εκείνο που κάνει τη νευρολογία συναρπαστική.

22 Από τα μειονεκτήματα μπορούμε να γνωρίσουμε τα προτερήματα, από τις εξαιρέσεις να διακρίνουμε τον κανόνα, από τη μελέτη του παθολογικού να κατασκευάσουμε ένα πρότυπο για την υγεία. Και το πιο σπουδαίο από το πρότυπο αυτό είναι δυνατόν να αναπτύξουμε τη βαθιά γνώση και τα απαραίτητα εργαλεία για να αλλάξουμε την ίδια μας τη ζωή, να διαμορφώσουμε το πεπρωμένο μας, να αλλάξουμε τους εαυτούς μας και την κοινωνία μας με τρόπους που, ακόμη, μόνον να φανταστούμε μπορούμε. Λώρενς Μίλλερ Ο κόσμος δεν θα χαθεί από έλλειψη θαυμάτων, αλλά από έλλειψη φαντασίας. Τζ. Μπ. Σ. Χαλντέιν

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Το «φάντασμα» μέσα μας Το μέσα, το έξω, αλίμονο, το επάνω και το κάτω, όλα παιχνίδια μαγικού δεν είναι φαναριού; Ο Ήλιος είναι το κερί κι εμείς ολόγυρά του ωσάν σκιές γυρίζουμε ονείρου θλιβερού. Ρουμπαγιάτ (τετράστιχα) του Ομάρ Καγιάμ Αγαπητέ μου Γουότσον, γνωρίζω ότι μοιράζεσαι την αγάπη μου για καθετί που είναι παράξενο και έξω από τις συμβάσεις και τη μονότονη ρουτίνα της καθημερινής ζωής. Σέρλοκ Χολμς Ένας άνδρας που φορεί έναν τεράστιο σταυρό στολισμένο με πετράδια, κρεμασμένο από μια χρυσή αλυσίδα, κάθεται στο γραφείο μου και μου μιλά για τις συζητήσεις του με τον Θεό, το «αληθινό νόημα» του κόσμου και τη βαθύτερη αλήθεια πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτωνø συνεχίζοντας, λέει ότι το Σύμπαν κατακλύζεται από πνευματικά μηνύματα, αν, απλώς, αφήσεις τον εαυτό σου να τα συλλάβει. Ρίχνοντας μια γρήγορη ματιά στο ιστορικό του, προσέχω ότι πάσχει από ψυχοκινητική επιληψία (του κροταφικού λοβού) από τα πρώτα εφηβικά του χρόνια, δηλαδή από τότε που ο «Θεός άρχισε να του μιλά». Έχουν, άραγε, σχέση οι θρησκευτικές αυτές εμπειρίες με τους παροξυσμούς του κροταφικού του λοβού; Ένας ερασιτέχνης αθλητής έχασε το χέρι του σε ένα ατύχημα με τη μοτοσυκλέτα, εξακολουθεί, όμως, να αισθάνεται ένα «χέρι-φάντασμα» και, επί πλέον, να αισθάνεται έντονα ότι το χέρι που έχασε κινείται. Ο άνθρωπος αυτός είναι σε θέση να κινεί το χέρι που του λείπει στον αέρα, να «ακουμπά» διάφορα πράγματα, ακόμη και να «κρατά σφιχτά» ένα φλιτζάνι καφέ. Αν του τραβήξω

24 2 ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ απότομα το φλιτζάνι, ουρλιάζει από πόνο. «Ωχ! Το νιώθω να αποχωρίζεται από τα δάχτυλά μου», λέει μορφάζοντας. Μια νοσοκόμα έχει μια ενοχλητική, μεγάλη, τυφλή κηλίδα στο οπτικό της πεδίο. Κατάπληκτη, βλέπει συχνά κινούμενα σχέδια να χοροπηδούν μέσα στην κηλίδα αυτή. Όταν με κοιτάζει, καθώς κάθομαι απέναντί της, βλέπει τον Μπαγκς Μπάνυ, τον Έλμερ ή τον Ρόουντ Ράνερ στα γόνατά μου. Άλλες φορές η γυναίκα αυτή βλέπει γνωστούς της ανθρώπους να παίρνουν τη μορφή κινούμενων σχεδίων. Μια καθηγήτρια έπαθε εγκεφαλικό αγγειακό επεισόδιο, που προκάλεσε παράλυση του αριστερού ημιμορίου του σώματός της. Εν τούτοις, η καθηγήτρια αυτή επιμένει ότι το αριστερό της χέρι δεν είναι παράλυτοø όταν την ρώτησα κάποτε σε ποιον ανήκει το χέρι που βρίσκεται δίπλα της, ισχυρίστηκε ότι ανήκει στον αδερφό της. Μια βιβλιοθηκονόμος από τη Φιλαδέλφεια έπαθε εγκεφαλικό αγγειακό επεισόδιο, σε διαφορετική περιοχή του εγκεφάλου, που την έκανε να γελά ασταμάτητα. Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε μία ολόκληρη ημέρα, ώσπου η ασθενής πέθανε, κυριολεκτικά, από τα γέλια. Τέλος, ο Άρθουρ, ένας νεαρός που τραυματίστηκε σοβαρά στο κεφάλι σε αυτοκινητικό ατύχημα ισχυρίστηκε αμέσως μετά ότι ο πατέρας του και η μητέρα του ήταν σωσίες που έμοιαζαν απόλυτα με τους πραγματικούς του γονείς. Ο Άρθουρ αναγνώριζε τα πρόσωπα των γονιών του, όμως τού φαίνονταν παράξενα, άγνωστα. Ο μόνος τρόπος για να κατανοήσει ο Άρθρουρ την κατάστασή του ήταν να θεωρήσει τους γονείς του απατεώνες. Κανένας από τους ανθρώπους αυτούς δεν είναι «τρελός»ø το να στείλουμε τους ασθενείς αυτούς στον ψυχίατρο θα ήταν χάσιμο χρόνου. Αντίθετα, όλοι τους είχαν υποστεί βλάβη σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου, η οποία προκαλεί αλλόκοτες αλλά πολύ χαρακτηριστικές αλλαγές στη συμπεριφορά. Οι άνθρωποι αυτοί ακούν φωνές, νιώθουν τα μέλη που τους λείπουν, βλέπουν πράγματα που κανένας άλλος δεν βλέπει, αρνούνται τα αυτονόητα και έχουν μεγάλες και ασυνήθιστες απαιτήσεις από τους ανθρώπους και από τον κόσμο στον οποίο ζούμε όλοι μαςø ωστόσο, συνήθως έχουν διαύγεια, είναι λογικοί και δεν είναι περισσότερο τρελοί από εσάς και από εμένα. Αν και τέτοιες αινιγματικές διαταραχές, με τα χαρακτηριστικά που περιγράφηκαν προηγουμένως, κίνησαν την περιέργεια και προβλημάτισαν τους γιατρούς σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, καταγράφονταν, συνήθως, ως αξιοπερίεργα περιστατικά μεμονωμένα περιστατικά που τοποθετούνται σε ένα συρτάρι με την ένδειξη «αρχειοθετημένο και παραγεγραμμένο». Οι περισσότεροι νευρολόγοι που παρακολουθούν τέτοιους ασθενείς δεν πολυενδιαφέρονται να ερμηνεύσουν την παράξενη συμπεριφορά των ασθενών τους. Επιδίωξη των νευρολόγων είναι να ανακουφίσουν τους ασθενείς από τα συμπτώματα και

25 1. TO «ΦANTAΣMA» MEΣA MAΣ 3 να τους θεραπεύσουν και όχι, απαραιτήτως, να ερευνήσουν βαθύτερα ή να μάθουν πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος. Συχνά, οι ψυχίατροι ανακαλύπτουν σκόπιμα θεωρίες για περίεργα σύνδρομα, θεωρώντας ότι οι παράξενες καταστάσεις απαιτούν εξίσου παράξενες ερμηνείες. Έτσι, τα ασυνήθιστα συμπτώματα αποδίδονται στον τρόπο που μεγάλωσε ο ασθενής (κακές σκέψεις από την παιδική ηλικία) ή ακόμη και στη μητέρα του (κακή ανατροφή). Στο βιβλίο Φαντάσματα στον εγκέφαλο διατυπώνεται η αντίθετη άποψη. Οι ασθενείς, την ιστορία των οποίων θα διαβάσετε με λεπτομέρειες, είναι οι οδηγοί μας στις εσωτερικές διεργασίες του ανθρώπινου εγκεφάλου του δικού σας και του δικού μου. Απέχοντας πολύ από το να θεωρηθούν παράξενα περιστατικά, τα σύνδρομα που θα περιγράψουμε απεικονίζουν θεμελιώδεις αρχές για τον τρόπο λειτουργίας του νου και του εγκεφάλου ενός υγιούς ατόμου, φωτίζοντας τη φύση της εικόνας του σώματος, της ομιλίας, του γέλιου, των ονείρων, της κατάθλιψης και άλλων χαρακτηριστικών της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί ορισμένα ανέκδοτα είναι αστεία και άλλα όχι, γιατί κάνουμε τόσο θόρυβο όταν γελούμε, γιατί έχουμε την τάση να πιστεύουμε ή να μην πιστεύουμε στον Θεό και γιατί έχουμε ερωτικά συναισθήματα όταν κάποιος πιπιλίζει τα δάχτυλα του ποδιού μας; Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τώρα είναι δυνατόν να δώσουμε επιστημονικές απαντήσεις σε ορισμένα, τουλάχιστον, από τα ερωτήματα αυτά. Πράγματι, με τη μελέτη των συγκεκριμένων ασθενών, είναι δυνατόν να εγκύψουμε ακόμη και σε βαθυστόχαστα «φιλοσοφικά» ερωτήματα για τη φύση του ανθρώπου: Γιατί παραμένει κανείς το ίδιο πρόσωπο στον χώρο και στον χρόνο και τί προκαλεί την ενότητα της υποκειμενικής εμπειρίας; Τί σημαίνει να παίρνουμε μια απόφαση ή να θέλoυμε να κάνουμε μια πράξη; Και, πιο γενικά, με ποιον τρόπο η δραστηριότητα μικροσκοπικών ποσοτήτων πρωτοπλάσματος στον εγκέφαλο οδηγεί στη συνειδητή εμπειρία; Οι φιλόσοφοι αρέσκονται να συζητούν τέτοια θέματα, μόλις τώρα όμως αρχίζει να φαίνεται καθαρά ότι τέτοια ερωτήματα είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν πειραματικά. Φέρνοντας τους ασθενείς αυτούς από την κλινική στο εργαστήριο, είναι δυνατόν να διεξαχθούν πειράματα τα οποία θα μας βοηθήσουν να αποκαλύψουμε σε βάθος τη δομή του εγκεφάλου. Πράγματι, είναι δυνατόν να συνεχίσουμε από εκεί που σταμάτησε ο Ζίγκμουντ Φρόυντ, μπαίνοντας σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί εποχή της πειραματικής επιστημολογίας (της μελέτης του τρόπου με τον οποίο ο εγκέφαλος αναπαριστάνει τη γνώση και τις πεποιθήσεις) και της γνωστικής νευροψυχιατρικής (του σημείου επαφής μεταξύ των νοητικών και των φυσικών δυσλειτουργιών του εγκεφάλου) και να αρχίσουμε να πειραματιζόμαστε με τα συστήματα της πίστης, της συνείδησης, τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ του νου και του σώματος και με άλλα βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης συμπεριφοράς.