«Αξιοποίησης του κτηνοτροφικού κεφαλαίου στην ορεινή περιοχή του Δήμου Φαρκαδόνας: Προοπτικές ανασυγκρότησης και ανάπτυξης»

Transcript

1 Eμπειρογνωμοσύνη διερεύνησης «Αξιοποίησης του κτηνοτροφικού κεφαλαίου στην ορεινή περιοχή του Δήμου Φαρκαδόνας: Προοπτικές ανασυγκρότησης και ανάπτυξης» ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΒΟΛΟΣ 2016

2 Η παρούσα εμπειρογνωμοσύνη με τίτλο Εμπειρογνωμοσύνη διερεύνησης «Αξιοποίησης του κτηνοτροφικού κεφαλαίου στην ορεινή περιοχή του Δήμου Φαρκαδόνας: Προοπτικές ανασυγκρότησης και ανάπτυξης» εκπονήθηκε από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας-Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας (Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου για λογαριασμό της ΟΤΔ εταιρείας «Αναπτυξιακή Τρικάλων ΑΑΕ ΟΤΑ - ΚΕΝΑΚΑΠ Α.Ε.» στο πλαίσιο του Υπομέτρου 19.1 «Στήριξη για την προετοιμασία στρατηγικής της τοπικής ανάπτυξης» του προγράμματος CLLD-LEADER του ΠΑΑ Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 2

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή... 7 Α. Αντικείμενο του έργου και περιοχή εμπειρογνωμοσύνης... 7 A.1 Προβληματική και στόχευση... 7 Β. Το πλαίσιο... 8 Β.1 Η υιοθέτηση της εδαφικής προσέγγισης... 9 Γ. Ανάλυση και διάγνωση της υφιστάμενης κατάστασης Κεφάλαιο 1. Διάγνωση της γεωγραφικής ζώνης άσκησης κτηνοτροφίας στο Διάσελλο Γεωγραφικό και διοικητικό πλαίσιο Κλίμα Χρήσεις γης: κανονισμοί και περιορισμοί στη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος Εδαφολογικά χαρακτηριστικά Υδρογραφικό δίκτυο και ομβροδεξαμενές Οδικό δίκτυο Πληθυσμός-κοινωνία Πληθυσμός Κτηνοτρόφων Διάσελλου Ζωικό κεφάλαιο Ο κτηνοτροφικός πόρος της περιοχής Δυναμικό της κτηνοτροφικής δραστηριότητας Βοσκότοποι Κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις Ζωικό κεφάλαιο Ζωοτροφές Παραγωγικότητα Η θέση των κτηνοτροφικών προϊόντων στην αξιακή αλυσίδα Η κοινότυπη οικονομική αξιοποίηση των παραγωγών Οργανωτικές επαγγελματικές δομές, και υποστηρικτικές υπηρεσίες Αξιολόγηση του κτηνοτροφικού πόρου-αναγκαίες παρεμβάσεις Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 3

4 - υλικά συστατικά άυλα συστατικά (παράδοση, γνώση, εμπειρία, φήμη κτλ) πλεονεκτήματα, αδυναμίες, ευκαιρίες Πλεονεκτήματα Αδυναμίες Ευκαιρίες Συμπέρασμα Κεφάλαιο 2. Ημερίδα Διαβούλευσης στο Διάσελο Κεντρική διαβούλευση Συμπεράσματα Κεφάλαιο 3. Συνοπτικός οδικός χάρτης κατάλληλων ενεργειών και δράσεων για την αξιοποίηση του κτηνοτροφικού πόρου Διάσελλου Ο οδικός χάρτης ΑΞΟΝΑΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 1: Νέες μορφές συνεργασίας ΑΞΟΝΑΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 2: Μορφή τοπικής διακυβέρνησης για τον συντονισμό των δράσεων του σχεδίου αλλά και την προώθηση της ποιότητας και της ταυτότητας των τοπικά παραγόμενων προϊόντων ΑΞΟΝΑΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 3: Συλλογικό σύστημα διαχείρισης βοσκότοπου ΑΞΟΝΑΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 4: Δημιουργία Τοπικής Αλυσίδας ποιότητας Προτάσεις αξιοποίησης μέτρων του CLLD/LEADER, ΠΑΑ Συμπέρασμα Παράρτημα Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 4

5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΑΕ Αναπτυξιακή Ανώνυμη Εταιρεία ΑΕΙ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα ΑμΚΕ Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία ΑΤΕΙ Ανώτερο Τεχνολογικό Ίδρυμα ΑΠΘ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΒΑΚΡΕΛ Βιομηχανική Αγορά Κρεάτων Λαρίσης ΓΠΣ Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Δ Δήμος ΔΔ Δημοτικό Διαμέρισμα ΔΕ Δημοτική Ενότητα ΔΕΛΤΑ Δέλτα Τρόφιμα ΑΕ ΕΑΧ Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου ΕΕ Ευρωπαϊκή ένωση ΕΛΓΟ Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός ΕΛΟΓΑΚ Ελληνικός Οργανισμός Γάλακτος και Κρέατος ΕΛΣΤΑΤ Ελληνική Στατιστική Αρχή ΕΣΣΕ Εδαφικό Συμμετοχικό Σύστημα Εγγύησης ΕΦΕΤ Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων ZM Ζωική Μονάδα ΚΑΠ Κοινή Αγροτική Πολιτική ΚΕΝΑΚΑΠ ΑΕ Κέντρο Ανάπτυξης Καλαμπάκας Πύλης Ανώνυμη Εταιρεία ΚοινΣΕπ Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση μ. μέτρα Ν Νομός ΟΣΔΕ Ολοκληρωμένο Σύστημα Διοικητικού ελέγχου ΟΠΕΚΕΠΕ Οργανισμός Πληρωμών και Ελέγχου Κοινοτικών Ενισχύσεων Προσανατολισμού και Εγγυήσεων ΟΤΑ Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΠΑΑ Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης ΠΟΠ Προϊόντα Ονομασίας Προέλευσης ΠΓΕ Προϊόντα Γεωγραφικής Ένδειξης ΠΕ Περιφερειακή Ενότητα στρ στρέμμα ΣΥ.ΡΙΖ.Α. Συνασπισμός Ριζοσπαστικής Αριστεράς ΤΕΣΣΕ Τοπικό Εδαφικό Συμμετοχικό Σύστημα Εγγύησης TK Τοπική Κοινότητα ΤΠΕ Τεχνολογία Πληροφοριών και Επικοινωνίας ΦΕΚ Φύλλο Εφημερίδας της Κυβέρνησης χλ χιλιάδες χλμ Χιλιόμετρα CLLD/Leader Community-led Local Development / Liaisons entre Actions de Développement de l Economie Rurale Τοπική Ανάπτυξη με πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων / Σύνδεση μεταξύ έργων ανάπτυξης της αγροτικής οικονομίας ευρώ GR Greece GPS Global Positioning System ha εκτάριο Kg κιλό m μέτρα THESSAGRO Θεσσαλικά Προϊόντα Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 5

6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ α/α Τίτλος πίνακα σελίδα 1 Μέσο ύψος βροχής στην περιοχή Διάσελλου 14 2 Ποσοστιαία κατανομή των εκθέσεων του εδάφους στο Διάσελλο 16 3 Στοιχεία του υδρογραφικού δικτύου του Διάσελλου 17 4 Πυκνότητα οδικού δικτύου και θέσεις κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων 18 5 Διαχρονική εξέλιξη του πληθυσμού στο Διάσελλο 19 6 Ζωικό κεφάλαιο ανά κατηγορία ζώου του Δ. Φαρκαδόνας ( ), 20 7 Ζωικό κεφάλαιο σε επίπεδο ΔΕ του Δήμου Φαρκαδόνας ( ) 21 8 Υλικά κατασκευής σταβλικών εγκαταστάσεων 25 9 Ομάδες ηλικιών των αρχηγών κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων στο Διάσελλο Αγορά συμπληρωματικών ζωοτροφών, Έκταση (ha) καλλιεργούμενων εκτάσεων με ζωοτροφών στο εσωτερικό του Δ Φαρκαδόνας 34 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ α/α Τίτλος χάρτη σελ 1 Θέση της Φαρκαδόνας στον ελλαδικό και θεσσαλικό χώρο 8 2 Ο Δήμος Φαρκαδόνας και η κοινότητα Διάσελλο 8 3 Ορεινές μειονεκτικές περιοχές του δήμου Φαρκαδόνας 13 4 Καλύψεις γης και ζώνες περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος στο Δ Φαρκαδόνας 14 5 Υδρογραφικό δίκτυο και κτηνοτροφικές μονάδες στο Διάσελλο 17 6 Οδικό δίκτυο και κτηνοτροφικές μονάδες στο Διάσελλο 18 7 Καλύψεις γης στο Διάσελλο 22 8 Κτηνοτροφικές μονάδες στο Διάσελλο το Κτηνοτροφία και κτηνοτροφικές καλλιέργειες Δήμου Φαρκαδόνας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 6

7 Εισαγωγή Α. Αντικείμενο του έργου και περιοχή εμπειρογνωμοσύνης Η εκπόνηση της Εμπειρογνωμοσύνης έχει ως αντικείμενο τη διερεύνηση της «Αξιοποίησης του κτηνοτροφικού κεφαλαίου στην ορεινή περιοχή του Δήμου Φαρκαδόνας: Προοπτικές ανασυγκρότησης και ανάπτυξης» με έμφαση στην ευρύτερη περιοχή του ΤΚ Διάσελου. Η εργασία περιλαμβάνει : το πρώτο κεφάλαιο αφορά μια εμπεριστατωμένη διάγνωση των προβλημάτων και κυρίως των δυνατοτήτων του κτηνοτροφικού πόρου της ορεινής κοινότητας του Διάσελλου. Η ίδια διάγνωση εντοπίζει και αξιολογεί τα βασικά συστατικά αυτού του πόρου και παρουσιάζει τις δυνατές επιλογές για την ανάδειξη νέων προοπτικών για την κτηνοτροφία της ορεινής κοινότητας αλλά και του Δήμου γενικότερα. το δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζει τα αποτελέσματα της κεντρικής διαβούλευσης. Τα συμπεράσματα της διάγνωσης τροφοδότησαν με στοιχεία και ερωτήματα την οργάνωση της ημερίδας διαβούλευσης στην οποία συμμετείχαν οι κτηνοτρόφοι και εκπρόσωποι τοπικών παραγωγικών, αναπτυξιακών και κοινωνικών φορέων στο Δήμο Φαρκαδόνας 1. τέλος το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται σ ένα συνοπτικό οδικό χάρτη με τις κατάλληλες ενέργειες και δράσεις που απαιτούνται για το σχέδιο αξιοποίησης του κτηνοτροφικού πόρου της περιοχής και εμπεριέχει προτάσεις για αξιοποίηση μέτρων του CLLD/LEADER του ΠΑΑ A.1 Προβληματική και στόχευση Η περιοχή της εμπειρογνωμοσύνης περιλαμβάνει κατά βάση την κοινότητα Διάσελλου, αλλά λαμβάνει υπόψη ότι αυτή εντάσσεται στην ίδια γεωγραφική ενότητα με τις όμορες και γειτονικές ημιορεινές αλλά και πεδινές κοινότητες του Δ. Φαρκαδόνας στον οποίο ανήκει διοικητικά. Η ορεινή ζώνη του Δ. Φαρκαδόνας αποτελεί τμήμα της ευρύτερης ορεινής περιοχής Αντιχασίων με σχετικά πλούσιους φυσικούς πόρους και με ισχυρή παράδοση στην Χάρτης 1 : Θέση της Φαρκαδόνας στον ελλαδικό και θεσσαλικό χώρο 1 Η ημερίδα διοργανώθηκε με ευθύνη της ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΤΡΙΚΑΛΩΝ ΑΑΕ ΟΤΑ (ΚΕΝΑΚΑΠ AE), στο πλαίσιο της διαβούλευσης για την εξειδίκευση της στρατηγικής και την κατάρτιση του τοπικού προγράμματος CLLD/LEADER Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 7

8 κτηνοτροφία. Ωστόσο τις τελευταίες δεκαετίες η περιοχή ακολούθησε την δημογραφική και παραγωγική φθίνουσα πορεία όλων των ορεινών περιοχών της χώρας λόγω της αδυναμίας της να ανταγωνισθεί τις επιδόσεις στην παραγωγικότητα της πεδινής γεωργίας και κτηνοτροφίας. Παρά την γενικότερη αυτή εξέλιξη, οι ορεινές και ημιορεινές κοινότητες του εν λόγω Δήμου φαίνεται να συγκράτησαν ένα αξιόλογο σε όγκο ζωικό κεφάλαιο αξιοποιώντας τους υφιστάμενους βοσκοτόπους μέσω της διατήρησης σε μεγάλο βαθμό εκτατικών συστημάτων παραγωγής. Σ αυτά κυριαρχεί η βοοτροφία εκτακτικής ή ημιεκτατικής μορφής παράλληλα με την αιγοπροβατοτροφία. Αυτά τα δεδομένα μπορούν να στηρίξουν την άποψη ότι σήμερα, η περιοχή και ιδιαίτερα η κοινότητα του Διάσελου, διαθέτουν στο συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον, ένα σημαντικό κτηνοτροφικό πόρο η ανάδειξη του οποίου μπορεί να συμβάλλει στην αύξηση τοπικά της αξίας των προϊόντων της. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η περιοχή έχει μια σχετική φήμη στην παραγωγή κρέατος, μια σειρά αδυναμιών στη διαχείριση των βοσκοτόπων, στη μη ανάδειξη του εκτατικού χαρακτήρα της δραστηριότητας, στη συλλογική οργάνωση καθώς και στην πιστοποίηση και προώθηση των προϊόντων, στερούν από τη περιοχή και τους κλάδους της κτηνοτροφίας της, σημαντική προστιθέμενη αξία. Αυτή η κατάσταση θέτει το ζήτημα των τρόπων και των μέσων διεκδίκησης μιας καλύτερης θέσης στην αγορά αξιοποιώντας το νέο ευνοϊκό πλαίσιο που διαμορφώνουν τόσο οι νέες προσμονές των καταναλωτών όσο και οι ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές. Χάρτης 2: Ο Δήμος Φαρκαδόνας & η κοινότητα Διάσελλο Κατεύθυ Κατεύθυ Β. Το πλαίσιο Η διεθνής τάση για αύξηση της ζήτησης γαλακτοκομικών προϊόντων (ιδιαίτερα της φέτας) και κρέατος, συνδυάζεται θετικά με τον παρατηρούμενο αναπροσανατολισμό των Θεσσαλών γεωργών προς την κτηνοτροφία (αιγοπροβατοτροφία και βοοειδή) και την παραγωγή Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 8

9 ζωοτροφών. Ωστόσο, το νέο δυναμικό στοιχείο σ αυτή την εξέλιξη αφορά τη στροφή των καταναλωτών προς την ποιότητα και την ταυτότητα των προϊόντων. Η κρίση του παραγωγίστικου και εντατικού γεωργικού παραγωγικού συστήματος, οι επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην υγεία ωθούν μια όλο και πιο αυξανόμενη μερίδα καταναλωτών στην αναζήτηση προϊόντων με ισχυρούς δεσμούς με τις εδαφικές περιοχές και με πρακτικές παραγωγής οι οποίες ενσωματώνουν την κάθε σχετική τοπική κληρονομιά. Η εξέλιξη αυτή δημιουργεί ένα ευνοϊκό εξωτερικό περιβάλλον και ανοίγει νέες προοπτικές για το μέλλον ιδιαίτερα της ορεινής κτηνοτροφίας ευνοώντας ταυτόχρονα την αναγνώριση της συμβολής της στη διαχείριση των ορεινών περιοχών. Τις προοπτικές αυτές στηρίζει η νέα ΚΑΠ και πιο συγκεκριμένα το νέο πρόγραμμα ΠΑΑ το οποίο θα χρηματοδοτήσει δράσεις για την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας (και ιδιαίτερα της εκτατικής της μορφής) καθώς και την παραγωγή τοπικών προϊόντων με έμφαση τις οριζόντιες συνεργασίες. Σήμερα, για πρώτη φορά μετά την υιοθέτηση του εντατικού κτηνοτροφικού προτύπου είναι δυνατόν να ισχυρισθούμε ότι οι ορεινές και ημιορεινές κοινότητες και περιοχές με παράδοση στην κτηνοτροφία και αξιόλογη παρουσία κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων, έχουν περισσότερες δυνατότητες να επωφεληθούν από ότι οι πεδινές περιοχές. Σ αυτό το ευνοϊκό πλαίσιο θα πρέπει επομένως, να αναδειχθεί η ορεινότητα της τοπικής κτηνοτροφίας του Διάσελλου με όλες τις αξίες και τους δεσμούς με το συγκεκριμένο χώρο που την χαρακτηρίζουν, στοχεύοντας στην ενίσχυση της ικανότητάς της να απαντήσει στους παραπάνω στόχους των πολιτικών και στις προσμονές των καταναλωτών. Β.1 Η υιοθέτηση της εδαφικής προσέγγισης Η διερεύνηση των δυνατοτήτων αξιοποίησης του κτηνοτροφικού κεφαλαίου της ορεινής περιοχής του Διάσελλου υιοθετεί κατά κύριο λόγο την προσέγγιση της εδαφικής ανάπτυξης λαμβάνοντας υπόψη την τοπική διάρθρωση του κλάδου αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής που μπορούν να προσδώσουν μια ιδιοτυπία και διακριτότητα στα κτηνοτροφικά προϊόντα ως βάση για την επίτευξη μιας ανθεκτικής ανταγωνιστικότητας και της αύξησης τοπικά της προστιθέμενης αξίας τους. Η υιοθέτηση του προτύπου της εδαφικής προσέγγισης στηρίζεται επίσης στο διεθνές περιβάλλον το οποίο προσδιορίζεται στενά από την τάση για αύξηση της ζήτησης γαλακτοκομικών προϊόντων (κυρίως της φέτας) και κρέατος. Στο εσωτερικό αυτής της τάσης εντοπίζεται όλο και πιο ευκρινώς η ενίσχυση μιας κίνησης καταναλωτών προς ποιοτικά προϊόντα με ισχυρούς δεσμούς με το χώρο και τις περιοχές παραγωγής τους. Το γεγονός αυτό μας επιτρέπει να επιχειρήσουμε ταυτόχρονα με την αξιολόγηση των οικογενειακών κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων ως παραγωγικών μονάδων, και τον εντοπισμό και αξιολόγηση του ευρύτερου πόρου της κτηνοτροφίας. Ο κτηνοτροφικός πόρος ορίζεται ως το σύνολο των υλικών και άυλων στοιχείων τα οποία συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την κτηνοτροφική δραστηριότητα και παραγωγή και μπορούν να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς αυτής της δραστηριότητας με την συγκεκριμένη περιοχή. Ο πόρος αυτός γίνεται εδαφικός όταν τη διαχείριση, την αγκύρωση με το χώρο και την αναπαραγωγή των παραπάνω συστατικών την ελέγχει εξ ολοκλήρου ή σε μεγάλο βαθμό η τοπική κοινωνία συμπεριλαμβανομένων των παραγωγών, φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης και του ευρύτερου δημοσίου (υπηρεσίες, δασαρχείο) αλλά και κοινωνικού (πολιτιστικοί και περιβαλλοντικοί σύλλογοι) τομέα. Η αναγκαιότητα δημιουργίας νέων μορφών συνεργασίας και συντονισμού αντανακλά ακριβώς αυτή την διπλή απαίτηση συμμετοχής περισσοτέρων Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 9

10 εταίρων και αξιοποίησης ενός συνόλου συστατικών που συνθέτουν τον εδαφικό κτηνοτροφικό πόρο. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας προσέγγισης το ενδιαφέρον εστιάζεται στην ανάδειξη της «ορεινότητας» (φυσική και υπόλοιπη κληρονομιά (πρακτικές, γνώσεις και εμπειρίες κτλ) όσον αφορά την κτηνοτροφική παράδοση της συγκεκριμένης ζώνης. Στη συνέχεια είναι ανάγκη να διερευνηθούν οι δεσμοί των υφιστάμενων παραγωγικών συστημάτων με την περιοχή αλλά και οι δυνατότητες στήριξης του προσανατολισμού τους προς τη διατήρηση της εκτατικής οργάνωσης των εκμεταλλεύσεων. Ο στόχος της αγκύρωσης των εκμεταλλεύσεων με την περιοχή έχει επομένως στρατηγική σημασία για τον προσδιορισμό δράσεων ανάδειξης των ιδιότυπων χαρακτηριστικών των παραγόμενων προϊόντων. Ο δεύτερος στόχος επίσης στρατηγικής σημασίας αφορά την οργάνωση της συνεργασίας και του συντονισμού των δράσεων μεταξύ των άμεσα εμπλεκόμενων παραγωγών αλλά και των έμμεσα εμπλεκόμενων φορέων στη διαχείριση των φυσικών και κοινών πόρων (βοσκότοποι, νερό κτλ) και στην αξιοποίηση των εργαλείων χρηματοδότησης. Αφού εξετασθούν τα βασικά δομικά χαρακτηριστικά (δυνατά και αδύνατα σημεία) που χαρακτηρίζουν την υφιστάμενη κτηνοτροφική δραστηριότητα, η εμπειρογνωμοσύνη θα εστιάσει στην ανάδειξη των ευκαιριών και των πλεονεκτημάτων τα οποία είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν για την ενίσχυση του εδαφικού χαρακτήρα και την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της κτηνοτροφικής δραστηριότητας. Το ζήτημα της ανάπτυξης της περιοχής του Διάσελλου προσεγγίζεται επομένως, με βάση δύο εισόδους: Α. της ενιαίας αξιοποίησης της «ορεινότητας» δηλαδή, των φυσικών και πολιτιστικών χαρακτηριστικών της περιοχής μέσω της αειφορικής διαχείρισης και της ανάδειξης των φυσικών πόρων αλλά και της γενικότερης κληρονομιάς της περιοχής ως προς την κτηνοτροφία, τη διαχείριση του βουνού και της σχέσης ανθρώπου, ζώου και φύσης. Β. της θεώρησής της ως τμήμα του Δήμου Φαρκαδόνας ο οποίος διαθέτει ένα ισχυρό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα συνδυάζοντας μια αρκετά καλά εξισορροπημένη ποικιλία φυσικών πόρων όπως η γεωργική γη, οι βοσκότοποι, τα δάση και η εγγύτητα του Πηνειού ποταμού. Επιπλέον, η θέση της περιοχής του Δήμου μεταξύ των δύο σημαντικών θεσσαλικών καταναλωτικών πόλων (Λάρισα και Τρίκαλα) μπορεί να μετατραπεί από οδό διαφυγής και διευκόλυνσης της ελκυστικότητας αυτών των δύο μεγάλων αστικών κέντρων σε δρόμο σύνδεσης των τοπικών προϊόντων της με τους καταναλωτές τους. Γ. Ανάλυση και διάγνωση της υφιστάμενης κατάστασης Λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω πλαίσιο, η διάγνωση της υφιστάμενης κατάστασης στην περιοχή μελέτης συνδυάζει την αξιολόγηση: α) του χώρου-υπόβαθρου της συγκεκριμένης κτηνοτροφικής δραστηριότητας ως προς τον βαθμό ένταξής του στην ευρύτερη περιοχή (προσπελασιμότητα, οδικό δίκτυο, χρονοαποστάσεις, δίκτυα συλλογής και πώλησης των προϊόντων της κτλ), Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 10

11 β) των διαρθρωτικών χαρακτηριστικών και των συνθηκών οργάνωσης της κτηνοτροφικής δραστηριότητας (είδος, φυλές, μέγεθος εκμεταλλεύσεων, συστήματα παραγωγής, εγκαταστάσεις κτλ) ώστε να προσδιορισθούν οι δυνατότητες κάλυψης των βασικών εμποδίων για τη βελτίωση της παραγωγικότητας (γενετική βελτίωση, αναχλόαση βοσκοτόπων, ισορροπημένο σιτηρέσιο κτλ) και τέλος, γ) του βαθμού ιδιοτυπίας του κτηνοτροφικού πόρου γενικότερα με βάση τα υλικά (χλωρίδα, πρακτικές, φυλές κτλ) και άυλα συστατικά του (γνώσεις, φήμη κτλ). Θα διερευνηθεί ο υφιστάμενος και δυνητικός βαθμός αγκύρωσης αυτών των συστατικών με την περιοχή και η δυνατότητα περαιτέρω ανάδειξής τους. Η διάγνωση θα ολοκληρωθεί με την εξέταση των δυνατοτήτων: α/ ενσωμάτωσης των συστατικών του πόρου από τα υφιστάμενα παραγωγικά συστήματα β/ προσαρμογής των παραγωγικών συστημάτων ως προς τους τοπικούς φυσικούς πόρους και γ/ ενίσχυσης των δεσμών με την περιοχή (εκτατική ποιμενική κτηνοτροφία, αξιοποίηση τοπικών πρακτικών και εμπειριών κτλ). Γι αυτό το λόγο θα εξετασθούν οι οργανωτικές επαγγελματικές και συνεργατικές δομές αλλά και οι υποστηρικτικές υπηρεσίες που υφίστανται και μπορούν να αξιοποιηθούν με στόχο την αναπροσαρμογή των παραγωγικών συστημάτων ώστε αυτά να αποκτήσουν ένα χαρακτήρα πιο εδαφικό. Η διάγνωση στηρίχθηκε σε : επιτόπια έρευνα με στελέχη του Δήμου και τον πρόεδρο του Διάσελλου, μια σειρά αξιόλογων μελετών για την περιοχή οι οποίες αφορούν o την κτηνοτροφία μελέτη «Πρότυπη επιχειρησιακή οργάνωση, ανάπτυξη και διαχείριση βοσκοτόπων των ΔΔ Διάσελλου, Αχλαδοχωρίου, Γριζάνου, Αγρελιάς και Λιόπρασσου του Νομού Τρικάλων» 2, 2002, ΑΠΘ Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος για την ευρύτερη περιοχή, ανέκδοτη εμπειρογνωμοσύνη «Ποια στρατηγική ανάπτυξης για την κτηνοτροφία στη Φαρκαδόνα: διάγνωση, διακυβεύματα, προοπτικές», 2010 του ΕΑΧ/Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) o τη γενικότερη ανάπτυξη του Καποδιστριακού Δήμου Φαρκαδόνας «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δήμου Φαρκαδόνας » που εκπόνησε το Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου -Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας διαβούλευση με τους ίδιους τους κτηνοτρόφους του Διάσέλλου (2010 και 2016), στατιστικά στοιχεία για το κτηνοτροφικό κεφάλαιο, τις καλλιέργειες και το ανθρώπινο δυναμικό του κλάδου, προερχόμενα από τον ΟΠΕΚΕΠΕ (2011), τον Δήμο Φαρκαδόνας για τα δικαιώματα βοσκής 2014 και το Μητρώο Αγροτών ( ). 2 Για χάριν συντομίας η συγκεκριμένη μελέτη θα εμφανίζεται με το διακριτικό μελέτη «ΔΑΓΡΙΛΑ» Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 11

12 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 12

13 Κεφάλαιο 1. Διάγνωση της γεωγραφικής ζώνης άσκησης κτηνοτροφίας στο Διάσελλο 1.1 Γεωγραφικό και διοικητικό πλαίσιο Τα όρια της ορεινής περιοχής μελέτης αντιστοιχούν με εκείνα της κτηματικής περιοχής της κοινότητας Διασέλλου η οποία ανήκει στο Δήμο Φαρκαδόνας. Ο Δήμος έχει έκταση στρ., μόνιμο πληθυσμό το 2011, κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή της ΕΛΣΤΑΤ και αποτελεί έναν από τους 4 Δήμους της Περιφερειακής Ενότητας Τρικάλων. Ως Καλλικρατικός Δήμος περιλαμβάνει 3 Δημοτικές Ενότητες (πρώην Καποδιστριακοί Δήμοι): Φαρκαδόνας, Οιχαλίας και Πελινναίων. Με βάση την Ευρωπαϊκή οδηγία 75/268 περί μειονεκτικών περιοχών το Διάσελο είναι χαρακτηρισμένο ως ορεινή περιοχή (όπως και το όμορο Αχλαδοχώρι, ενώ το επίσης όμορο Γριζάνο είναι χαρακτηρισμένο ως Μειονεκτική περιοχή). Χάρτης 3: Ορεινές μειονεκτικές περιοχές του δήμου Φαρκαδόνας Η κοινότητα Διασέλλου έκτασης στρεμμάτων καλύπτει το 8,6% της έκτασης του Δ. Φαρκαδόνας. Το ήπιο ανάγλυφο και το υψόμετρο της περιοχής χαρακτηρίζει η ύπαρξη λόφων και μικρών βουνών μ, ενώ το σύνολο σχεδόν της έκτασής της είναι χαρακτηρισμένη ως βοσκότοπος. Από τα βόρεια τμήματα της περιοχής πηγάζουν αρκετοί χείμαρροι, οι οποίοι καταλήγουν στον Πηνειό. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 13

14 1.1.1 Κλίμα Το κλίμα της περιοχής είναι εύκρατο μεσογειακό με ηπειρωτική επιρροή. Χαρακτηρίζεται από ψυχρό χειμώνα, με αρκετές βροχές και ζεστό καλοκαίρι με λίγες τοπικές βροχές. Το συνολικό ετήσιο ύψος βροχής ανέρχεται κατά μέσο όρο σε 730 χιλιοστά (σύμφωνα με τον μετεωρολογικό σταθμό Τρικάλων) και κατανέμεται, στις εποχές του έτους, κατά μέσο όρο, ως εξής: το 16 % στο καλοκαίρι (με μέσο ύψος βροχής τα 25 mm) και το υπόλοιπο περίπου ισομερώς στις υπόλοιπες εποχές του έτους 3 όπως φαίνεται στον διπλανό πίνακα 1. Πίνακας 1: Μέσο ύψος βροχής στη περιοχή Διάσελου Εποχή mm % Άνοιξη Καλοκαίρι Φθινόπωρο Χειμώνας ΣΥΝΟΛΟ Πηγή: Μελέτη ΔΑΓΡΙΛΑ, 2002 Το μικροκλίμα της περιοχής συμβάλλει στην ύπαρξη διαθέσιμης φυσικής βλάστησης για την περίοδο Νοεμβρίου Αυγούστου Χρήσεις γης: κανονισμοί και περιορισμοί στη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ η συνολική έκταση της κοινότητας Διασέλλου είναι Ha. Από αυτά, τα Ha καταγράφονται ως Κοινοτικός βοσκότοπος και τα Ha ως «άλλος» βοσκότοπος (ιδιωτικός κλπ). Τέλος, 100 Ha καταλαμβάνει ο οικισμός (δρόμοι πλατείες κλπ). Δεν καταγράφονται εκτάσεις με καλλιέργειες, δάση, καλυπτόμενες από νερά και «άλλες εκτάσεις». Κυριαρχούν οι φυσικοί βοσκότοποι (αρκετά υποβαθμισμένοι) με κάποιες «νησίδες» εκτάσεων με σκληροφυλλική-θαμνώδη βλάστηση (φρύγανα και μακκία βλάστηση) εξασφαλίζοντας την δυνατότητα ολοετούς αξιοποίησης των φυσικών βοσκοτόπων από τις κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις. Σύμφωνα με τον χάρτη καλύψεων γης του Χάρτης 4 : Καλύψεις γης και ζώνες περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος στο Δήμο Φαρκαδόνας 3 Η μέγιστη βροχόπτωση παρατηρείται το φθινόπωρο και κυρίως το Νοέμβριο με ένα δεύτερο μέγιστο βροχόπτωσης το Μάιο. Διακρίνονται 2 περίοδοι: α/ η σχετικά κρύα και βροχερή περίοδος από το Νοέμβριο έως το Μάρτιο-Απρίλιο, πολύ χαμηλές θερμοκρασίες (4-5 C ) τον Ιανουάριο και β/ η ζεστή και ξηρή περίοδος από τον Απρίλιο-Μάιο έως Σεπτέμβριο, με μέση θερμοκρασία C τον Ιούλιο. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 14

15 προγράμματος Corine (2012), το Διασέλλου διαθέτει 3 κατηγορίες βοσκότοπων συνολικής έκτασης Ha: α/ Ha Φυσικών βοσκοτόπων (81,3%), β/ 538 Ha Σκληροφυλλικής βλάστησης (17,3%) και γ/ 43 Ha Μεταβατικές θαμνώδεις και δασώδεις εκτάσεις: (1,4%). Τέλος θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Δήμος Φαρκαδόνας διαθέτει στα όριά του, αξιόλογες γεωργικές πεδινές εκτάσεις, σημαντικό μέρος των οποίων αφιερώνεται στην καλλιέργεια ζωοτροφών. Αυτές μπορούν να συνεισφέρουν σε μεγάλο βαθμό στις συνολικές ανάγκες των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων σε πρόσθετες ζωοτροφές (καρπούς και σανούς του Δήμου (μελέτη ΕΑΧ 2010). Αναφορικά με τη διαχείριση των χρήσεων γης του, ο Δ Φαρκαδόνας διαθέτει Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο ΓΠΣ εγκεκριμένο με ΦΕΚ για την ΔΕ Φαρκαδόνας στο οποίο εντάσσεται και το Διάσελλο. Αντιθέτως παρόλο που στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν όπως φαίνεται στη συνέχεια, περιοχές περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος σ αυτές δεν περιλαμβάνεται το Διάσελλο. Γειτονικές περιοχές με περιβαλλοντικό ενδιαφέρον Η κοινότητα του Διάσελλου περιβάλλεται από δύο περιοχές του δικτύου Natura 2000 και ένα καταφύγιο άγριας ζωής. Η πρώτη περιοχή Πηνειός -Αντιχάσια Όρη βρίσκεται στο δυτικό μέρος του Δήμου (GR ). Πρόκειται για μια περιοχή με δασώδεις λόφους, απότομους βράχους (Μετέωρα) και ποτάμια κοιλάδα με παραποτάμιο δάσος από πλατάνια (το οποίο υλοτομείται). Κύριες δραστηριότητες είναι η γεωργία, η δασοπονία, η κτηνοτροφία και η αναψυχή. Η περιοχή διαθέτει μεγάλη ποικιλότητα και πλούσιο πληθυσμό αρπακτικών πτηνών. Η δεύτερη περιοχή Στενά Καλαμακίου και Όρη Ζάρκου-GR , βρίσκεται στα ανατολικά του Δήμου και περιλαμβάνει ένα φαράγγι που διασχίζεται από τον Πηνειό ποταμό στα στενά του Καλαμακίου, δάσος στοά υδροχαρούς βλάστησης, ανάμεσα σε γυμνούς λόφους. Η περιοχή έχει επίσης ενδιαφέρουσα γεωμορφολογία και φυσικό τοπίο. Επίσης στη περιοχή υπάρχει το Καταφύγιο Άγριας Ζωής στη θέση «Ορφανός». Το καταφύγιο αυτό συμβάλλει στη διατροφή, διαχείμαση, αναπαραγωγή και διάσωση ειδών της τοπικής άγριας πανίδας και αυτοφυούς χλωρίδας. Εντός της περιοχής απαγορεύεται η θήρα ειδών της άγριας πανίδας, η καταστροφή ζωνών φυσικής βλάστησης καθώς και άλλες δραστηριότητες (αναφέρονται στο ΦΕΚ έγκρισης), ενώ η εκτέλεση ορισμένων εργασιών γίνεται αφού πρώτα υποβληθεί μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Με απόφαση της δασικής υπηρεσίας μπορεί να τεθούν περιορισμοί στην άσκηση δραστηριοτήτων γεωργίας, βοσκής, υλοτομίας κλπ. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 15

16 1.1.3 Εδαφολογικά χαρακτηριστικά 4 Τα εδάφη του Διάσελου, από γεωλογικής άποψης, είναι σχιστόλιθοι κρυσταλλικοί, δημιουργούν περισσότερες, αν και όχι μεγάλων παροχών, επιφανειακές φυσικές πηγές νερού και χαρακτηρίζονται από την καλύτερη διαθεσιμότητα του νερού για την τοπική χλωρίδα. Η Πίνακας 2: Ποσοστιαία κατανομή των εκθέσεων του εδάφους στο Διάσελλο Εκθέσεις % Επίπεδες 5 Βόρειες 6 Βορειανατολικές 13 Βορειοδυτικές 8 Ανατολικές 19 Νοτιοανατολικές 15 Νότιες 12 Νοτιοδυτικές 11 Δυτικές 11 Σύνολο % 100 Στρέμματα Πηγή: Μελέτη ΔΑΓΡΙΛΑ, 2002 γονιμότητα των εδαφών εξαρτάται από τις εκθέσεις τους. Με βάση τον πίνακα 2 της ποσοστιαίας κατανομής των εκθέσεων στο Διάσελλο, παρατηρείται ότι οι εκθέσεις των επιφανειών του εδάφους που παρουσιάζουν τις βέλτιστες συνθήκες υγρασίας εδάφους, μεγαλύτερο βάθος εδάφους, μεγαλύτερη υδατοϊκανότητα και διηθητικότητα και υψηλή παραγωγικότητα βοσκήσιμης ύλης είναι οι: βόρειες βορειανατολικές, ανατολικές και νοτιοανατολικές οι οποίες καλύπτουν το 53% της συνολικής βοσκήσιμης επιφάνειας. Οποιαδήποτε προσπάθεια, για την αναβάθμιση των εκτάσεων αυτών για την κτηνοτροφία, δεν μπορεί να γίνει, αν αυτή δεν συνδυαστεί είτε με περιοδική βόσκηση είτε με αυστηρό έλεγχο της βοσκοφόρτωσής τους, θέματα τα οποία αποτελούν ευθεία συνάρτηση του βαθμού εκπαίδευσης και της οικολογικής συμπεριφοράς των κτηνοτρόφων. Με βάση τα ανωτέρω χαρακτηριστικά, γίνεται φανερό ότι οι κύριες προσπάθειες για μεγαλύτερη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης πρέπει να εστιασθούν αρχικά σε όλες τις εκτάσεις εκτός από εκείνες που έχουν νότιες και δυτικές εκθέσεις. Λόγω της βραδείας και της δύσκολης αναβάθμισης αυτών των συγκεκριμένων εκτάσεων, οι σχετικές προσπάθειες σ αυτές πρέπει να επιχειρηθούν, αφού προηγουμένως οι κτηνοτρόφοι αποκτήσουν μέσω της συνεργασίας και της εφαρμογής ενός συστήματος προδιαγραφών, την αίσθηση της συλλογικότητας και της αποτελεσματικότητας της συλλογικής δράσης. Με τον τρόπο αυτό μπορούν να καταστούν δυνατές οι πιο πάνω επισημάνσεις για την αναβάθμιση αυτών των εκτάσεων μέσω της περιοδικής βόσκησης και μέσω του αυστηρού ελέγχου της βοσκοφόρτωσής τους. Επιπλέον θα διασφαλίσουν την δυνατότητα ουσιαστικών παρεμβάσεων για αναβάθμιση των οικοσυστημάτων και της βλάστησης (και της παραγωγικής του συνεπώς ικανότητας), με κατάλληλους χειρισμούς. Τέτοιες παρεμβάσεις και προδιαγραφές αειφορικής διαχείρισης μπορούν να συμβάλλουν στην προστασία και ανάδειξη του χαρακτήρα ΥΦΑ της περιοχής γεγονός που αποτελεί βασική προϋπόθεση για την αναβάθμιση της εικόνας και της αξίας του κτηνοτροφικού πόρου. 4 Το κείμενο αυτό βασίζεται στις επισημάνσεις και προτάσεις της μελέτης «ΔΑΓΡΙΛΑ» Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 16

17 1.1.4 Υδρογραφικό δίκτυο και ομβροδεξαμενές Τόσο από την επιτόπια έρευνα όσο και από τη μελέτη «ΔΑΓΙΛΑ» αποτυπώνεται στο Διάσελλο ένα πλούσιο υδρογραφικό δίκτυο ( μ), του οποίου πολλοί από τους μεγάλους κλάδους του παρουσιάζουν διαρκή ροή νερού καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Υπάρχουν μεγάλου μήκους χείμαρροι και αρκετές φυσικές πηγές Η πυκνότητα του δικτύου εξηγεί τον έντονο βαθμό των πτυχώσεων της επιφάνειας του εδάφους του Πίνακας 3: Στοιχεία του υδρογραφικού δικτύου του Διάσελλου Μήκος υδρογραφικού δικτύου (m) Έκταση (ha) Πυκνότητα (m / ha) ,3 Πηγή: Μελέτη «ΔΑΓΡΙΛΑ», 2002 Εξηγεί επίσης, την ύπαρξη μεγάλου αριθμού παρεμβάσεων για την επιφανειακή ταμίευση του επιφανειακά απορρέοντος νερού κατά την περίοδο των βροχοπτώσεων και την διαθεσιμότητά του κατά την θερινή περίοδο. Η περιοχή διαθέτει σήμερα πράγματι ένα αρκετά πυκνό δίκτυο με 30 περίπου ποτίστρες και 60 ομβροδεξαμενών (οι μισές εκ των οποίων θεωρούνται μεγάλες) για τις ανάγκες σε νερό των ζώων. Οι ομβροδεξαμενές αυτές βρίσκονται και στις δύο πλευρές των δύο υπολεκανών απορροής στις οποίες μοιράζεται ο χώρος του Διασέλλου. Τόσο από τη θέση των κτηνοτροφικών μονάδων, όσο και από των ομβροδεξαμενών, προκύπτει ότι Χάρτης 5: Υδρογραφικό Δίκτυο & κτηνοτροφικές μονάδες στο Διάσελλο ο βοσκότοπος που βρίσκεται βορείως του Σμολιώτικου ρέμματος (ανατολικό τμήμα του Διασέλλου) στη θέση «Προσήλιο» δεν αξιοποιείται σε μεγάλο βαθμό. Η κατανομή του υδρογραφικού δικτύου στο σύνολο σχεδόν της επιφάνειας της περιοχής, όπως δείχνει και ο χάρτης 5, επιτρέπει μεγάλο βαθμό ευελιξίας στην επιλογή των κατάλληλων θέσεων για την κατασκευή των εν λόγω επιφανειακών ταμιευτήρων νερού. Το γεγονός αυτό συμβάλλει στην καλύτερη οργάνωση της αξιοποίησης των βοσκοτόπων αν λάβουμε υπόψη ότι τα βοοειδή μπορούν να βόσκουν σε μια ακτίνα μιας ώρας από διαθέσιμο νερό. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 17

18 1.1.5 Οδικό δίκτυο Το Διάσελλο βρίσκεται σε μικρή σχετικά χρονο-απόσταση από την κωμόπολη της Φαρκαδόνας (18 χλμ), σημαντικό κέντρο εξυπηρετήσεων και έχει ήπιες υψομετρικές διαφορές και κλίσεις παρά την κυριαρχία ημιορεινού αναγλύφου του. Έχει καλή σύνδεση με όλες τις όμορες κοινότητες. Το Διάσελλο εκτός από τη σύνδεση με την Φαρκαδόνα, μέσω Αχλαδοχωρίου και Γριζάνου, συνδέεται επίσης με το Νεοχώρι και με τα χωριά Βλαχόγιαννι και Δαμάσι (ΠΕ Λάρισας) γεγονός που του επιτρέπει την πρόσβαση στο σφαγείο (~15χλμ) που λειτουργεί μεταξύ των δύο αυτών οικισμών. Επίσης, το σχετικά πυκνό ασφαλτοστρωμένο οδικό δίκτυο στο εσωτερικό του Δήμου επιτρέπει την εύκολη επικοινωνία μεταξύ των οικισμών του. Τέλος, η περιοχή, από την άποψη των δυνατοτήτων επικοινωνίας με τα αστικά κέντρα της περιοχής (Τρίκαλα, Λάρισα, Καλαμπάκα-Μετέωρα κλπ) ευνοείται από το γεγονός ότι την διασχίζει ο οδικός άξονας Λάρισας Τρικάλων Καλαμπάκας (βλ. χάρτη 1, 2). Πίνακας 4 - Πυκνότητα οδικού δικτύου και θέσεις κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων Δημοτικό Αριθμός κτην. Έκταση Μήκος οδικού Μέση οδική Μέση οδική πυκνότητα διαμέρισμα εκμ/σεων (2001) (ha) δικτύου (m) πυκνότητα (m/ha) ανά κτην. εκμ/ση (m) Διάσελλο ,8 842,9 Πηγή: Μελέτη «ΔΑΓΡΙΛΑ», 2002 Χάρτης 6 : Οδικό Δίκτυο & κτηνοτροφικές μονάδες στο Διάσελλο Στην ενδοκοινοτική κλίμακα, με βάση τα στοιχεία της μελέτης «ΔΑΓΡΙΛΑ» 2002, το οδικό δίκτυο (δασικό και αγροτικό) είναι εκτεταμένο γεγονός που εξηγεί και τη διασπορά εκμεταλλεύσεων στο εσωτερικό της κτηματικής περιοχής. Η θέση των κτηνοτροφικών μονάδων στο Διάσελλο (βλ. χάρτη 6), ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό το τοπικό οδικό δίκτυο και σπάνια τους αγροτικούς δρόμους. Η προσβασιμότητα στις μονάδες είναι σε γενικές γραμμές ικανοποιητική, ενώ υπάρχει μέριμνα για χαλικόστρωση των βασικών δρόμων. Άλλωστε ένας σημαντικός αριθμός μονάδων εξυπηρετείται από το ασφαλτοστρωμένο επαρχιακό δίκτυο που βρίσκεται μέσα στο όρια του Διαμερίσματος. Ωστόσο προβλήματα Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 18

19 εντοπίζονται κυρίως στην επικοινωνία του οικισμού με τους στάβλους και με τα επιμέρους τμήματα του βοσκότοπου κατά τους χειμερινούς μήνες όταν σε ακραίες καιρικές συνθήκες πολλοί δασικοί και αγροτικοί δρόμοι αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα Πληθυσμός-κοινωνία Το Διάσελλο ακολουθώντας την εξέλιξη των ορεινών κοινοτήτων της Θεσσαλίας και της Ελλάδας όπως φαίνεται από τον πίνακα 2, απώλεσε μεταξύ 1951 και 2011 το μισό σχεδόν πληθυσμό του. Ωστόσο, ορισμένα γεωγραφικά και χωροταξικά χαρακτηριστικά (η σχετικά μικρή απόσταση 18 χλμ από την κωμόπολη της Φαρκαδόνας και οι ήπιες υψομετρικές διαφορές) αλλά και οι φυσικοί του πόροι δείχνουν ότι οι βασικοί λόγοι εξόδου εκείνης της περιόδου εντοπίζονται στην ελκυστικότητα των Θεσσαλικών αστικών κέντρων και της Αθήνας σε σχέση με τις τότε συνθήκες εργασίας και διαβίωσης στην κοινότητα. Η ύπαρξη προοπτικών μέσω της αξιοποίησης των τοπικών παραγωγικών πόρων φαίνεται από το γεγονός ότι η εφαρμογή της ΚΑΠ από το 1981 και εντεύθεν όχι μόνο περιόρισε την έξοδο αλλά και σταθεροποίησε τον μόνιμο πληθυσμό ( ). Πίνακας 5: Διαχρονική εξέλιξη του πληθυσμού στο Διάσελλο Έτος απογραφής * Πληθυσμός % 25-21,9-39,4 3, ,1 Πηγή: ΕΣΥΕ, 1951, 1961, 1971, 1981, 1991, 2001, * εκτίμηση με βάση την επιτόπια έρευνα. Σύμφωνα με την επιτόπια έρευνα (2016) σήμερα στο Διάσελο διαμένουν 220 κάτοικοι που ανήκουν σε 70 οικογένειες περίπου. Πράγματι, η πτώση μεταξύ 2001 και 2016 φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα της μη ανανέωσης του πληθυσμού ιδιαίτερα στη δεκαετία του Το γεγονός αυτό δεν θα πρέπει να αποκρύψει την αξιοσημείωτη τάση διαδοχής η οποία παρατηρείται την ίδια περίοδο στις κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις. Η υποστήριξη της κτηνοτροφίας την τελευταία δεκαετία από τις ευρωπαϊκές και εθνικές πολιτικές συνέβαλε παρά τη μείωση του γενικού πληθυσμού (θεωρούμενη εδώ ως η επίπτωση της εξόδου των προηγούμενων δεκαετιών) στην σχετική ηλικιακή ανανέωση του πληθυσμού. Αυτή η εσωτερική ποιοτική διαφοροποίηση αφορά περισσότερες από τις μισές εκμεταλλεύσεις και στηρίζει την εκτίμηση ότι η κοινότητα διαθέτει πλέον ένα ισχυρό πυρήνα οικογενειών πάνω στον οποίο μπορεί να οικοδομηθεί η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας Πληθυσμός Κτηνοτρόφων Διάσελλου Με βάση πάντα τις πληροφορίες από την επιτόπια έρευνα και τα επίσημα στοιχεία του ΟΠΕΚΕΠΕ, καταγράφονται 59 εκμεταλλεύσεις στο Διάσελλο με κατεύθυνση στην βοοτροφία και στην αιγοπροβατοτροφία εκ των οποίων ελάχιστες είναι μικτές (αιγοπρόβατα και βοοειδή). Από τα στοιχεία αυτά προκύπτει ότι η μέση ηλικία των αρχηγών κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων μπορεί να θεωρηθεί ικανοποιητική. Από τους 59 επίσημα εμφανιζόμενους αρχηγούς εκμεταλλεύσεων, 22 έχουν ηλικία μικρότερη των 45 ετών (35 %), 13 μεταξύ 55 και 45 ετών (21 %) και 11 μεταξύ 55 και 62 ετών (18 % ). Προκύπτει ότι το 56% του συνόλου είχε ηλικία το 2011 κάτω των 55 ετών. Είναι ενδιαφέρον ότι από τις 11 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 19

20 αιγοπροβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις οι 9 έχουν αρχηγούς ηλικίας κάτω των 42 ετών. Πιο αναλυτικά, έχουν ηλικία κάτω των 30 ετών, οι 10 από τις 30 αγελαδοτροφικές εκμεταλλεύσεις, 3 από τις μικτές εκμεταλλεύσεις και τέλος, 3 προβατοτροφικές και 4 αιγοτροφικές εκμεταλλεύσεις. Το νεαρό της ηλικίας των κτηνοτρόφων του Διάσελλου εξηγείται από το γεγονός ότι: α) η εκτροφή βοοειδών ελευθέρας βοσκής κρεατοπαραγωγής (κύρια παραγωγική κατεύθυνση στο Διάσελλο), απαιτεί μειωμένο χρόνο παρουσίας και λιγότερο κοπιαστική εργασία απ ότι η εκτατική αιγοπροβατοτροφία (γαλακτοπαραγωγής & κρεατοπαραγωγής) β) αυξήθηκε σημαντικά η οικονομική ενίσχυση της εγκατάστασης νέων αγροτών (το 2010 η ενίσχυση ανερχόταν σε περίπου ) και προωθήθηκε η βελτίωση των συνθηκών εργασίας (μέσω σχεδίων βελτίωσης). γ) η ενίσχυση της φέτας λόγω της ένταξής της στην κατηγορία προϊόντων ΠΟΠ έχει καταστήσει την αιγοπροβατοτροφία περισσότερο ελκυστική για τους νέους παρά τις δύσκολες συνθήκες εργασίας που απαιτούν οι κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις γαλακτοκομικής κατεύθυνσης (αιγοπροβατοτροφίας) δύσκολα εκσυγχρονιζόμενες. Στις εκμεταλλεύσεις αυτές οι βαριές (άλμεξη) και κουραστικές εργασίες (φύλαξη) ανατίθενται συχνά σε μισθωτούς αγρεργάτες Ζωικό κεφάλαιο Στο Δήμο Φαρκαδόνας εκτρέφεται σήμερα, το 25% του ζωικού κεφαλαίου της ΠΕ Τρικάλων (ΟΠΕΚΕΠΕ, 2011). Με βάση τον πίνακα 6 παρατηρείται ότι η κατανομή αυτού του ζωικού κεφαλαίου στο εσωτερικό του Δήμου δείχνει μια εμφανή συγκέντρωση στο ΔΕ Φαρκαδόνας. Ιδιαίτερα στα βοοειδή ξεχωρίζει η συγκέντρωση στο Διάσελλο (31,1% των βοοειδών του Δήμου). Πίνακας 6. Ζωικό Κεφάλαιο ανά κατηγορία ζώου του Δ. Φαρκαδόνας, 1997, 2011 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 20

21 Η κτηνοτροφία στο σύνολο του Δήμου Φαρκαδόνας παρουσιάζει διακυμάνσεις μεταξύ Ο πίνακας 7 δείχνει μια ελαφρά μείωση τόσο στα βοοειδή, όσο και στις αίγες, ενώ στα πρόβατα η μείωση είναι πιο αισθητή. Εκτιμάται ότι οι παραπάνω εξελίξεις μειώσεις του ζωικού κεφαλαίου, οφείλονται περισσότερο στη μείωση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων, παρά με μείωση του μεγέθους των κοπαδιών. Για παράδειγμα στο Διάσελλο, ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων στον Πίνακα του ΟΠΕΚΕΠΕ το 2011 ήταν 62, ενώ το 2014 στον πίνακα του Δήμου ήταν 58 (μείωση 6,5%). Πίνακας 7. Ζωικό κεφάλαιο σε επίπεδο ΔΕ του Δήμου Φαρκαδόνας ( ) Πρόβατα Αίγες ΔΕ Φαρκαδόνας ΔΕ Οιχαλίας ΔΕ Πελιναίων Σύνολο Δήμου Βοοειδή ΔΕ Φαρκαδόνας ΔΕ Οιχαλίας ΔΕ Πελιναίων Σύνολο Δήμου Πηγή: ΟΠΕΚΕΠΕ Στη περιοχή του Διάσελλου, πριν έτη εκτρεφόταν περίπου ζώα. Ωστόσο, η αγροτική έξοδος την περίοδο των δεκαετιών και η επιδημία της βρουκέλωσης στις αρχές του 2000 η οποία οδήγησε στη μαζική θανάτωση βοοειδών, συνέβαλαν στη μείωση του ζωικού κεφαλαίου. Η διαθεσιμότητα στοιχείων για τα έτη 1997 και 2011 μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη αυτού του ζωικού κεφαλαίου στο εσωτερικό της περιοχής μελέτης. Η βασική αλλαγή αφορά τη μεγάλη αύξηση των βοοειδών στο Διάσελλο (από 1,8 χιλ σε 3,2 χιλ. ζώα) ενώ μικρότερη είναι αυτή των αιγών (2,7 χιλ σε 3,1 χιλ). Αντίθετα, τα πρόβατα μειώθηκαν (από 2,8 χιλ. σε 1,7 χιλ. ζώα). Οι τάσεις συμφωνούν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό με τις τάσεις στο Δήμο Φαρκαδόνας. Είναι φυσικό αυτά τα στοιχεία να μην αναδεικνύουν τις διαρθρωτικές αλλαγές που ακολούθησαν αυτή την εξέλιξη (π.χ. αύξηση μεγέθους εκμεταλλεύσεων), όμως, η πρώτη αξιολόγηση φανερώνει ότι η περιοχή συνεχίζει να αποτελεί μια ζώνη συγκέντρωσης κτηνοτροφικής δραστηριότητας. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 21

22 1.2 Ο κτηνοτροφικός πόρος της περιοχής Όπως ήδη αναφέρθηκε ως κτηνοτροφικός πόρος με εδαφική διάσταση ορίζεται ένα σύνολο υλικών και άυλων συστατικών τα οποία συνδέονται με την κτηνοτροφική δραστηριότητα και παραγωγή επιτρέποντας τη στενή και ιδιαίτερη σχέση τους με τη συγκεκριμένη εδαφική περιοχή. Με βάση αυτόν τον ορισμό προσεγγίζονται στην αρχή αυτού του κεφαλαίου το δυναμικό της κτηνοτροφικής δραστηριότητας στο Διάσελλο και η θέση των κτηνοτροφικών προϊόντων στην αξιακή αλυσίδα. Στη συνέχεια επιχειρείται η αξιολόγηση του συνολικού κτηνοτροφικού πόρου του Διάσελλου Δυναμικό της κτηνοτροφικής δραστηριότητας Βοσκότοποι Σύμφωνα με τον χάρτη 7 -καλύψεων γης του προγράμματος Corine (2012), η κοινότητα του Διάσελλου διαθέτει τρεις κατηγορίες βοσκοτόπων: 1. Φυσικοί βοσκότοποι: Ha (81,3%) 2. Σκληροφυλλική βλάστηση: 538 Ha (17,3%) 3. Μεταβατικές θαμνώδεις και δασώδεις εκτάσεις: 43 Ha (1,4%) Χάρτης 7: Καλύψεις γης στο Διάσελλο Με βάση τα παραπάνω στοιχεία στο Διάσελλο κυριαρχούν οι φυσικοί βοσκότοποι (αρκετά υποβαθμισμένοι) με κάποιες «νησίδες» εκτάσεων με σκληροφυλλική - θαμνώδη βλάστηση (φρύγανα και μακκία βλάστηση). Οι ζώνες βόσκησης είναι διακατεχόμενες και αντιστοιχούν Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 22

23 σε μια συνολική έκταση των ha (εκ των οποίων τα ha ανήκουν στο λιβαδικό τύπο ποολίβαδο ενώ τα υπόλοιπα στο λιβαδικό τύπο θαμνολίβαδο). Η κατάσταση αυτών των βοσκήσιμων εκτάσεων (μελέτη ΔΑΓΡΙΛΑ) διαφοροποιείται κατά κανόνα ανάλογα με την έκθεσή τους, λόγω ακριβώς αντίστοιχης διαφοροποίησης των μικροκλιματικών και εδαφικών συνθηκών, χαρακτηρίζεται δε ειδικότερα ως εξής: Ποολίβαδο: o o o κατάσταση καλή: Επικρατεί συνήθως στο σύνολο της ορεινής ζώνης και στις προσβόρειες, βορειοανατολικές, βορειοδυτικές, ανατολικές, δυτικές και νοτιοδυτικές εκθέσεις της ημιορεινής ζώνης. κατάσταση μέτρια: Εμφανίζεται κυρίως στις προσνότιες εκθέσεις της ημιορεινής ζώνης. κατάσταση κακή: Εμφανίζεται κυρίως γύρω από τους στάβλους και του οικισμού. Θαμνολίβαδο: o o κατάσταση καλή: Επικρατεί στο σύνολο της ορεινής και ημιορεινής ζώνης κατάσταση μέτρια: Εμφανίζεται στις δυτικές και νοτιοδυτικές εκθέσεις, καθώς και στις προσνότιες της ημιορεινής ζώνης. o κατάσταση κακή: Εμφανίζεται γύρω από τις θέσεις των στάβλων και του οικισμού. Ιδιοκτησιακό καθεστώς και το ζήτημα των συλλογικών βοσκότοπων Όσον αφορά το ιδιοκτησιακό καθεστώς των βοσκοτόπων του Διασέλλου, τα στρ. είναι δημοτικά (πρώην Κοινοτικά), και προήλθαν από παραχώρηση εκτάσεων του Αχλαδοχωρίου στο Διάσελλο (γύρω στο 1954), ενώ τα υπόλοιπα στρ ανήκουν στο δημόσιο (χορτολιβαδικές εκτάσεις). Από την έκταση αυτών των 19 χλ στρ έχουν παραχωρηθεί στους κτηνοτρόφους τεμάχια των 4 στρ από το 1982 για την κατασκευή των κτηριακών εγκαταστάσεων των μονάδων τους (αδειοδότηση). Οι κτηνοτρόφοι του Διάσελλου, το 1974, αποφάσισαν να οργανώσουν και να εφαρμόσουν την από κοινού εκμετάλλευση των βοσκοτόπων ώστε να μειώσουν την απαίτηση σε φύλαξη των κοπαδιών τους. Η απόφαση αυτή συνέβαλε στην ανάπτυξη της εκτροφής βοοειδών και αιγοπροβάτων ελευθέρας βοσκής αλλά δημιούργησε προβλήματα «συγκρούσεις» μεταξύ των δύο συστημάτων εκτροφών. Την αρμοδιότητα της διαχείρισης της δημόσιας έκτασης είχε το Δασαρχείο έως το 1982, έτος παραχώρησής της στη Δ/νση Γεωργίας. Από την έκταση αυτή έχουν εξαιρεθεί δύο μικρές ζώνες που είναι χαρακτηρισμένες ως «δημόσιες δασικές» εκτάσεις. Το δικαίωμα βόσκησης παραχωρείται με βάση ένα αντίτιμο βόσκησης το οποίο καταβαλλόταν στη μεν Νομαρχία για τη δημόσια έκταση, στο δε Δήμο για τη δημοτική μέχρι πρόσφατα. Με βάση τον νέο νόμο του 2015 (4351/2015) το αντίτιμο βόσκησης (για το σύνολο του βοσκότοπου) καταβάλλεται πλέον στην Περιφέρεια Θεσσαλίας ως αρμόδια αρχή της διαχείρισης και της πραγματοποίησης έργων, παρεμβάσεων, κλπ στο βοσκότοπο. Υπάρχει μια νεφελώδης ασαφή εικόνα όσον αφορά τα όρια του βοσκοτόπου στο Διάσελλο όπως και σε όλη την ελληνική επικράτεια. Όσον αφορά την Π.Ε. Τρικάλων και ως εκ τούτου Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 23

24 και το Διάσελλο, η ολοκλήρωση της κτηματογράφησης θα αποσαφηνίσει την κατάσταση 5. Η δήλωση συγκεκριμένων ζωνών βόσκησης στο ΟΣΔΕ από τον κάθε κτηνοτρόφο δεν φαίνεται να αντιστοιχεί με την πραγματική περιοχή βόσκησης την οποία χρησιμοποιούν οι κτηνοτρόφοι στο σύνολό τους ειδικότερα για τη βοοτροφία, δεδομένου ότι ο βοσκότοπος λειτουργεί ουσιαστικά ως ένας κοινόχρηστος βοσκότοπος. Σύστημα βόσκησης Το σύστημα βόσκησης που υιοθετείται σήμερα στη περιοχή του Διάσελλου, βασίζεται στην ελεύθερη βοσκή τόσο των βοοειδών όσο και των αιγοπροβάτων. Η χρήση του βοσκότοπου γίνεται από την άνοιξη μέχρι το τέλος του φθινοπώρου (Μάρτιος έως Νοέμβριο). Τα κοπάδια με αιγοπρόβατα βόσκουν με τη συνοδεία βοσκού, και κινούνται ως επί το πλείστον σε περιοχές οι οποίες βρίσκονται κοντά στην εγκατάσταση της μονάδας. Αντίθετα, τα κοπάδια των βοοειδών χρησιμοποιούν τον βοσκότοπο χωρίς την καθοδήγηση από βοσκό, κινούμενα ελεύθερα και χρησιμοποιώντας διαδρομές που βασίζονται στη θέση και κατανομή των λιμνοδεξαμενών. Οι αποστάσεις που διανύουν τα βοοειδή συνδέονται με τη θέση των λιμνοδεξαμενών, αφού δεν μπορούν να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις αν δεν έχουν διαθέσιμο νερό (σε χρονοαπόσταση μίας ώρας περίπου). Παράλληλα, η αύξηση των αλόγων τα τελευταία χρόνια δημιουργεί κάποιες ζώνες αποκλεισμού για τα βοοειδή τα οποία δεν μπορούν να βοσκήσουν σε περιοχές που έχουν περάσει νωρίτερα τα άλογα. Σύμφωνα με τους κτηνοτρόφους τα άλογα προκαλούν ζημιά λόγω του τρόπου βόσκησης (ξερίζωμα της βλάστησης). Τέλος, περιστασιακοί περιορισμοί στη βόσκηση όπως είναι φυσικό συνδέονται με τις καιρικές συνθήκες (βροχοπτώσεις χειμώνα και άνοιξη, ξηρασίες το καλοκαίρι). Συλλογικοί βοσκότοποι Το εκτατικό κτηνοτροφικό σύστημα στην περιοχή μελέτης, βασίζεται στην αξιοποίηση των φυσικών βοσκοτόπων με συλλογικό καθεστώς διαχείρισης. Στην περίπτωση του Διάσελλου, η χρήση του κοινόχρηστου βοσκότοπου (δεν υπάρχουν ιδιωτικοί), δεν υπόκειται στην πραγματικότητα σε κάποιους αποτελεσματικούς κανόνες διαχείρισης. Μια σειρά κανόνων προστασίας (π.χ. απαγόρευση βόσκησης μετά από βροχές) και κανόνων διαχείρισης (π.χ. αποκλεισμός ζωνών για την αναπαραγωγή βλάστησης), θα είχαν σημαντικά αποτελέσματα σε έναν βοσκότοπο που έχει τις προϋποθέσεις να οργανωθεί αποτελεσματικά (ομαλές κλίσεις, μεγάλος αριθμός λιμνοδεξαμενών, καλή διασπορά μονάδων στο χώρο κλπ). Ωστόσο, όπως διαπιστώθηκε στην επιτόπια έρευνα οι κανόνες αυτοί σχεδόν απουσιάζουν και υπάρχει ελεύθερη χρήση χωρίς έλεγχο, κυρώσεις και διαχειριστικές παρεμβάσεις. Ως αντιστάθμισμα αυτών των ελλείψεων εντοπίζονται πρακτικές όπως η χρήση έτοιμων ζωοτροφών όχι μόνο το χειμώνα, αλλά και το καλοκαίρι σε περιόδους ξηρασίας. Έτσι αποφεύγεται η μεγαλύτερη και ενδεχομένως μη αναστρέψιμη υποβάθμιση του βοσκότοπου, επιβαρύνεται όμως το κόστος παραγωγής των εκμεταλλεύσεων. Παράλληλα απουσιάζει και οποιαδήποτε μορφή συλλογικής οργάνωσης των κτηνοτρόφων, η οποία θα μπορούσε να ρυθμίσει τη χρήση του βοσκότοπου. Οι μόνοι κανόνες που ισχύουν και σέβονται οι 5 Στο τέλος του 2016 θα έχουν δημοσιοποιηθεί τα πρώτα αποτελέσματα και θα «τεθούν» σε διαβούλευση Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 24

25 κτηνοτρόφοι, επιβάλλονται από τους φυσικούς νόμους και οδηγούν στην υιοθέτηση γενικών πρακτικών όπως: περίοδο χρήσης του βοσκότοπου (Μάρτιο έως Νοέμβριο ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες) ημερήσιες αποστάσεις βόσκησης ανάλογα και με τη θέση των λιμνοδεξαμενών μη βόσκηση ζωνών που προηγουμένως έχουν βοσκηθεί από άλλη κατηγορία ζώων Οι κτηνοτρόφοι ζητούν την προστασία - περίφραξη των δεξαμενών για να εξασφαλίσουν πόσιμο νερό καλής ποιότητας. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η βελτίωση της ποιότητας της βοσκήσιμης ύλης αυτών των ανοιχτών χώρων δεν μπορεί να επιτευχθεί, με ένα οικονομικό κόστος αποδεκτό, παρά μόνο με την εκ περιτροπής βόσκηση των ζωνών οι οποίες θα καθορισθούν εκ των προτέρων. Παράλληλα, η εξατομικευμένη δήλωση των βοσκοτόπων στο ΟΣΔΕ ακόμη και στις περιπτώσεις που ο βοσκότοπος είναι κοινόχρηστος, λειτουργεί ανασταλτικά στην ανάπτυξη μιας ουσιαστικής κοινής διαχείρισης του βοσκότοπου με κανόνες κοινά αποδεκτούς. Το πλαίσιο δηλαδή των επιδοτήσεων που είναι ταυτισμένο με τον ιδιωτικό βοσκότοπο, δεν συνδράμει στη διατήρηση και αξιοποίηση μιας παραδοσιακής μορφής διαχείρισης του χώρου, προκαλώντας με τον τρόπο αυτό συνεχείς παραβιάσεις των γραπτών και άγραφων κανόνων διαχείρισης του βοσκότοπου της περιοχής αλλά και συνεχή υποβάθμισή του τόσο ως οικονομικό όσο και ως περιβαλλοντικό πόρο. Βασικές υποδομές στους βοσκοτόπους α. στάβλοι και στέγαστρα ζώων - Οικίσκοι βοσκών Οι εγκαταστάσεις των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων βρίσκονται διάσπαρτες μέσα στην έκταση της κοινότητας (παραχώρηση δημόσιας έκτασης στους κατοίκους κτηνοτρόφους του Διάσελλου το 1982). Οι κτηνοτρόφοι έχουν άνετη πρόσβαση σ αυτές μέσω του αγροτικού ή δασικού οδικού δικτύου, το οποίο είναι σε αρκετά καλή κατάσταση. Πίνακας 8. Υλικά κατασκευής σταβλικών εγκαταστάσεων ΕΙΔΟΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Διάσελλο Νέο % Τσίγγινη όλη 7 23 Τσιμεντόλιθοι και μισή σκεπή κεραμίδια 1 3 Τσιμεντόλιθοι με κεραμίδια Τσιμεντόλιθοι με τσίγγους 9 30 Σύνολο Πηγή: Μελέτη ΔΑΓΡΙΛΑ, 2002 Με βάση τη μελέτη ΔΑΓΡΙΛΑ (2002) και την εμπειρογνωμοσύνη για την κτηνοτροφία (ΕΑΧ 2010), οι σταβλικές εγκαταστάσεις είναι κατασκευασμένες κυρίως με τσιμεντόλιθους (76%). Την τελευταία δεκαετία με την εγκατάσταση νέων παραγωγών 6 στην κτηνοτροφία μέσω του ΠΑΑ (στο Διάσελλο εγκαταστάθηκαν 13 νέοι), έγιναν βελτιώσεις στις κτηριακές εγκαταστάσεις σε πάρα πολλές εκμεταλλεύσεις. Η έντονη διασπορά 6 Η υψηλή χρηματοδότηση της εγκατάστασης νέων κτηνοτρόφων ( ) την τελευταία προγραμματική περίοδο ( ) και η σχετικά εύκολη διαδικασία σύνταξης ενός επιχειρηματικού σχεδίου (μικρά Σχέδια βελτίωσης) αλλά και η ευκολία της εκτροφής θηλαζόντων βοοειδών (λιγότερο απαιτητική σε χρόνο και υποχρεώσεις) αποτέλεσαν σημαντικό κίνητρο στην λήψη της απόφασης εγκατάστασης νέων στην κτηνοτροφία. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 25

26 των εγκαταστάσεων 7 στο χώρο δεν επέτρεψε την ανάπτυξη ηλεκτρικού δικτύου με αποτέλεσμα να έχουν ηλεκτροδοτηθεί μόνο όσες εκμεταλλεύσεις έχουν εγκαταστάσεις κοντά στον οικισμό. Οι υπόλοιπες έχουν προσαρμόσει το σύστημα διαχείρισής τους σε αυτή την κατάσταση ενώ έχουν προβεί μόνο σε μικρά Σχέδια Βελτίωσης. 8 Οι εγκαταστάσεις στις εκμεταλλεύσεις εκτροφής βοοειδών είναι πιο εκσυγχρονισμένες σε σχέση με εκείνες των αιγοπροβάτων. Αυτή η διαπίστωση συνδέεται επίσης, με το γεγονός, ότι στον κλάδο των βοοειδών επικρατούν κτηνοτρόφοι νεαρής ηλικίας. Σε γενικές γραμμές, εντοπίζεται μια μετάβαση προς τον εκσυγχρονισμό των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων η οποία διευκολύνει την ανάπτυξη και προώθηση στρατηγικών για τη βελτίωση της ποιότητας του κρέατος. Αντίθετα, στην αιγοπροβατοτροφία, η προσέλκυση νέων κτηνοτρόφων είναι περιορισμένη κυρίως λόγω της μεγαλύτερης έντασης σε εργασία, σε σχέση με την βοοτροφία, παρά το γεγονός ότι η μείωση των προβάτων και η αύξηση των αιγών τα τελευταία χρόνια, ενισχύει την εκτατικότητα του συστήματος εκτροφής. Φωτογραφία 1: Φωτογραφία 2: Στάβλοι στο Διάσελλου, θέση Ασπρολεύκια Σύγχρονη μονάδα στο Διάσελλο Φωτογραφία 3: Παραδοσιακή μονάδα στο Διάσελλο Η υφιστάμενη οργάνωση της κτηνοτροφικής δραστηριότητας (με έντονη χωρική διασπορά των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων και των εγκαταστάσεών τους) στο Διάσελλο δημιουργεί 7 ευνοεί την εκτατικότητα του παραγωγικού συστήματος 8 Χωρίς την ηλεκτροδότηση, ούτε η υγιεινή των ζώων, ούτε η υγιεινή των απασχολουμένων ούτε η συντήρηση των προϊόντων ούτε η δημιουργία ιδιομειγμάτων ζωοτροφών (με την βοήθεια των ηλεκτροκίνητων «μεικτήρων») είναι δυνατή. Παρόλα αυτά οι παραγωγοί δεν έχουν ως αίτημα ένα εκτεταμένο σχέδιο ηλεκτροδότησης. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 26

27 μια «εκτατική φυσική κτηνοτροφική ζώνη» επιτρέποντας την οργάνωση και άσκηση μιας κτηνοτροφίας Υψηλής Φυσικής Αξίας. Βοσκοϊκανότητα Ο βοσκότοπος στο Διάσελλο αντιμετωπίζει πρόβλημα υπερβόσκησης. Η υποβάθμισή του παρατηρείται τα τελευταία χρόνια λόγω της σημαντικής αύξησης των βοοειδών και των αιγών, σε αντίθεση με τη μείωση των προβάτων. Επίσης, όπως ήδη έχει αναφερθεί, η χρήση του βοσκότοπου από 300 περίπου άλογα δημιουργεί προβλήματα σύμφωνα με τους κτηνοτρόφους - γιατί κατά τη βόσκησή τους ξεριζώνουν τη βλάστηση. Με βάση τη μελέτη ΔΑΓΡΙΛΑ (2002) αλλά και τη διαγνωστική μελέτη για την κτηνοτροφία στη Θεσσαλία (ευρωπαϊκό πρόγραμμα Lactimed, 2014) εκτιμάται ότι είναι δυνατόν με παρεμβάσεις βελτίωσης της βλάστησης να εξασφαλισθούν οι απαραίτητες αυξήσεις παραγωγής βοσκήσιμης ύλης 9. Μάλιστα επισημαίνεται ότι η μεγάλη ποικιλία φυτών στο βοσκότοπο συμβάλλει στην ποιότητα του κρέατος και κατ επέκταση στη δημιουργία της σχετικής φήμης και αναγνωρισιμότητάς του. Οι κτηνοτρόφοι της περιοχής εκτιμούν ότι ένα ορθολογικό σύστημα διαχείρισης του βοσκότοπου θα συμβάλλει στην αύξηση της χορτομάζας του βοσκότοπου, αλλά και στην αξιοποίηση της βιοποικιλότητάς του. Σύμφωνα με τη μελέτη «ΔΑΓΡΙΛΑ», υπολογίστηκε η βοσκοφόρτωση και η βοσκοϊκανότητα και στο Διάσελλο με τέσσερις διαφορετικές μεθόδους, οι οποίες στο σύνολό τους δείχνουν ότι υπάρχει μεγάλο πρόβλημα υπερβόσκησης. Αν αναλογιστεί κανείς ότι οι υπολογισμοί αυτοί βασίστηκαν σε ένα ζωικό κεφάλαιο με λιγότερα βοοειδή και αίγες και περισσότερα πρόβατα, είναι προφανές ότι οι δείκτες αυτοί σήμερα θα πρέπει να δείχνουν ακόμη μεγαλύτερη υπερβόσκηση 10. Για το λόγο αυτό οι κτηνοτρόφοι υποχρεώνονται να αναζητούν όλο και περισσότερες ζωοτροφές στην αγορά, ή βοσκότοπους σε γειτονικά Τοπικά Διαμερίσματα. Οι αγρονομικές τεχνικές βελτίωσης του βοσκοτόπου θα πρέπει να συνοδεύονται από ανάπτυξη ενός συστήματος διαχείρισης του βελτιωμένου βοσκότοπου ώστε να έχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή του συστήματος διαχείρισης δεν μπορούν παρά να βασισθούν στην οργάνωση των κτηνοτρόφων και στην άμεση συνεργασία τους με το Δήμο στη βάση ενός πρωτόκολλου συνεργασίας. Οι κανόνες διαχείρισης για να υιοθετηθούν θα πρέπει να είναι το αποτέλεσμα διαβουλεύσεων των εμπλεκόμενων μελών (κτηνοτρόφων, συλλόγου κτηνοτρόφου, δήμου). Ο κοινωνικός - δημοτικός κυρίως - χαρακτήρας των βοσκοτόπων, με την κατάλληλη παρέμβαση και στήριξη από τον Δήμο ευνοεί την συλλογική οργάνωση της διαχείρισής τους. 9 Με βάση τη μελέτη «Πρότυπη επιχειρησιακή οργάνωση, ανάπτυξη και διαχείριση βοσκοτόπων των ΔΔ Διάσελλου, Αχλαδοχωρίου, Γριζάνου, Αγρελιάς και Λιόπρασσου του Νομού Τρικάλων», 2002, ΑΠΘ Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος και τη διαγνωστική μελέτη «Αξιοποίηση τυπικών γαλακτοκομικών προϊόντων της Θεσσαλίας: Διαγνωστικό και τοπική στρατηγική» του προγράμματος Lactimed Προώθηση γαλακτοκομικών προϊόντων της Μεσογείου, 2014, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 10 Τα ο 2010 εντοπίστηκε από το ΕΑΧ η υψηλή βοσκοφόρτωση των φυσικών βοσκοτόπων με μέσο όρο για την περιοχή της ΔΕ Φαρκαδόνας τα 1.2 ZM/ha (όριο πάνω από το οποίο δεν μπορεί κανείς να μιλά για εκτατική χρήση) με μεγάλες ωστόσο διαφορές και αποκλίσεις μεταξύ των διαφόρων ΔΔ (0.4 για το Αχλαδοχώρι και 2.0 για το Ζάρκο). Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 27

28 Στο πλαίσιο των διαχειριστικών μελετών των βοσκοτόπων που προωθούνται από τον νέο θεσμικό πλαίσιο και αναμένεται να εκπονηθούν από την Περιφέρεια Θεσσαλίας, είναι αναγκαίο να υπάρξει ιδιαίτερα μέριμνα και προσοχή στις ιδιαιτερότητες της περιοχής Διασέλλου. β. υποδομές ύδρευσης (Νερό ποτίστρες) Στις ζώνες με μεγάλο υψόμετρο οι οποίες χρησιμοποιούνται για τη βόσκηση των βοοειδών, υπάρχουν όπως έχει ήδη αναφερθεί, αρκετές ομβροδεξαμενές οι οποίες χρησιμοποιούνται από τους κτηνοτρόφους για τις ανάγκες των κοπαδιών τους και διαχειρίζονται από τον Δήμο. Στο Διάσελλο υπάρχουν 30 περίπου ποτίστρες και 60 περίπου ομβροδεξαμενές (περίπου 30 είναι μεγάλες) για την αξιοποίηση του διαθέσιμου νερού στην κτηνοτροφία. Σύμφωνα με τον πρόεδρο της κοινότητας οι ομβροδεξαμενές είναι αρκετές αλλά θα μπορούσαν να δημιουργηθούν και άλλες. Η χωρική κατανομή τους, εξασφαλίζει επάρκεια κατά τη διάρκεια της βόσκησης σε όλη σχεδόν την έκταση της περιοχής. Ωστόσο, οι δέκα μέχρι πρότινος περιφραγμένες ομβροδεξαμενές έχουν περιορισθεί σήμερα σε 5 λόγω καταστροφών και κλοπών. Η μη περίφραξη των περισσότερων εξ αυτών δημιουργεί σημαντικά προβλήματα κυρίως, ευνοώντας τη διάδοση ασθενειών. Η έλλειψη των περιφράξεων έχει σοβαρές επιπτώσεις, καθώς τα βοοειδή περνούν μέσα από αυτές τις ομβροδεξαμενές μολύνουν με τα περιττώματά τους το νερό προκαλώντας προβλήματα υγείας στα ζώα. Η αδυναμία να διαχειριστούν το ζήτημα της σωστής και αποτελεσματικής περίφραξης των ομβροδεξαμενών καταδεικνύει το έλλειμμα οργάνωσης και συντονισμού των παραγωγών και των άλλων φορέων της περιοχής. Οι υποδομές αυτές επέτρεψαν ουσιαστικά την αύξηση της ελευθέρας βοσκής των ζώων. Το νερό που συλλέγεται είναι αρκετό για τις ανάγκες των ζώων έως τέλος Ιουλίου αρχές Αυγούστου. Μετά το καλοκαίρι και ειδικά σε εποχές με μεγάλη ανομβρία το απόθεμα νερού εξαντλείται. Την περίοδο αυτή οι παραγωγοί μεταφέρουν το νερό με βυτία στους στάβλους. Επιπλέον στο παρελθόν κατασκευάστηκαν τρία (3) φράγματα. Το ένα διαλύθηκε μετά από θεομηνία και ένα ακόμη έχει καταστραφεί λόγω παλαιότητας. Το τρίτο υφίσταται αλλά παρουσιάζει σημαντικές απώλειες σε νερό (ενδέχεται το πρόβλημα να οφείλεται στη σύσταση του εδάφους ή στην ανεπαρκή στεγάνωση). Σύμφωνα με τον πρόεδρο της Κοινότητας, η χωροθέτησή τους ήταν λανθασμένη και δεν εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των ζώων. Αν υπάρξει η δυνατότητα να γίνουν νέα φράγματα, οι παραγωγοί πρέπει να συμμετέχουν στη συλλογική απόφαση για α/ την επιλογή νέων σημείων χωροθέτησης λιμνοδεξαμενών, τα οποία να εξυπηρετούν σημαντικό αριθμό κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων, β/ την αναγκαία δυναμικότητα που πρέπει να έχουν και γ/ τη μορφή διαχείρισής τους. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 28

29 Επάρκεια βοσκότοπου και προοπτικές Με βάση το κτηνοτροφικό κεφάλαιο (2.563 αιγοπρόβατα και βοοειδή) οι κτηνοτρόφοι του Διάσελλου για να έχουν το δικαίωμα των κοινοτικών ενισχύσεων, πρέπει να διαθέτουν και εμφανίζουν μια συνολική έκταση ha. Το έλλειμμα που προκύπτει ανέρχεται περίπου σε ha τα οποία οι κτηνοτρόφοι είναι αναγκασμένοι να αναζητήσουν (ενοικιάσουν) ως συμπληρωματική βοσκήσιμη έκταση σε γειτονικές κοινότητες. Συνολικά οι κτηνοτρόφοι του Διάσελλου για τις ανάγκες αυτών των δικαιωμάτων ενοικιάζουν αυτή την έκταση εκτός των ορίων του Διάσελλου: 700 ha στο Παπαδούλι / περιοχή Οιχαλίας, έκταση που βρίσκεται στο σύνορο με Αχλαδοχώρι και Νεοχώρι, και 300 ha στην Πηνειάδα (τα οποία δηλώνονται για την κάλυψη των δικαιωμάτων τους αλλά δεν τα αξιοποιούν). Αντίθετα, για τις πραγματικές ανάγκες βόσκησης των κοπαδιών τους χρησιμοποιούν τις πιο γειτονικές εκτάσεις. Σύμφωνα με την επιτόπια έρευνα ο βοσκότοπος δεν επαρκεί ούτε για τις πραγματικές ανάγκες, ούτε για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων. Οι ανάγκες σε βόσκηση είναι μεγαλύτερες λόγω της υποβάθμισης του βοσκοτόπου και του μεγάλου αριθμού ζώων. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ίδιων των κτηνοτρόφων, χρειάζονται άλλα ha για βόσκηση. Στην πραγματικότητα πολλά ζώα του Διασέλλου που βόσκουν στις παρυφές των ορίων της κοινότητας εισέρχονται για βοσκή και σε εκτάσεις γειτονικών κοινοτήτων. Αντίστοιχα κινούνται και τα ζώα εκμεταλλεύσεων των όμορων κοινοτήτων. Τέλος, μια αλλαγή έχει επέλθει στη διαδικασία εγκατάστασης νέων κτηνοτρόφων και πρόσβασης στον δημόσιο βοσκότοπο. Ενώ στο πρόσφατο παρελθόν η διαδικασία προέβλεπε την παραχώρηση κατόπιν αιτήσεων του ενδιαφερομένου, από τώρα και στο εξής η νέα διαδικασία επιλέγει την οδό της δημοπράτησης, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε αποκλεισμούς νέων, συγκρούσεις κτλ. Κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις Η κοινότητα εγγράφει στο σύστημα ΟΣΔΕ 60 περίπου εκμεταλλεύσεις και εκτρέφει συνολικά βοοειδή, πρόβατα και αίγες σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΠΕΚΕΠΕ του Με βάση αυτά τα στοιχεία από τις εκμεταλλεύσεις αυτές, 8 είναι μικτές (βοοειδή και αιγοπρόβατα), 2 μικτές αιγοπροβατοτροφικές, 5 αμιγώς προβατοτροφικές, 9 αμιγώς αιγοτροφικές και τέλος, 37 αγελαδοτροφικές. Ωστόσο, θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι η επίσημη καταγραφή του ΟΠΕΚΕΠΕ δίνει πάντα τον αριθμό των παραγωγικών μονάδων που ανήκουν σε φυσικά πρόσωπα τα οποία εκ του νόμου μπορούν να δηλώσουν την εκμετάλλευσή τους και τον αριθμό των ζώων τους με βάση τους σχετικούς κανονισμούς και τις σχετικές οδηγίες. Όμως, η επιτόπια έρευνα φανερώνει ότι ορισμένες από τις παραπάνω εκμεταλλεύσεις ανήκουν σε μέλη του ίδιου νοικοκυριού (πατέρα/μητέρα και γιό, σε δύο συζύγους κλπ) έχοντας κοινή διαχείριση και εντάσσονται στην εκμετάλλευση μιας οικογένειας. Θα πρέπει επομένως, να διευκρινισθεί εδώ η διαφορά μεταξύ της ατομικής κτηνοτροφικής μονάδας παραγωγής και της οικογενειακής κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης. Συνδυάζοντας τις πηγές της έρευνάς μας (στοιχεία ΟΠΕΚΕΠΕ και επιτόπια έρευνα) προκύπτει ότι τελικά στο Διάσελο λειτουργούν συνολικά 41 ενιαίες Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 29

30 εκμεταλλεύσεις. Σ αυτές ενσωματώνονται τελικά οι 60 καταγεγραμμένες από τον ΟΠΕΚΕΠΕ οι οποίες ασχέτως, από την καθόλα νόμιμη δήλωση στο σύστημα ΟΣΔΕ από τον ιδιοκτήτη τους, οργανώνονται και λειτουργούν στο πλαίσιο μιας οικογένειας ή ενός νοικοκυριού ως μια ενιαία παραγωγική μονάδα. Στη περίπτωση του Διασέλλου η επιτόπια έρευνα βασίστηκε και διασταύρωσε τον πίνακα της δήλωσης των ζώων στο Δήμο Φαρκαδόνας για τα δικαιώματα βοσκής στον κοινόχρηστο βοσκότοπο του Ο αρχικός πίνακας είχε 59 εκμεταλλεύσεις, αλλά μετά την «ενημέρωση» με τα τρέχοντα δεδομένα και την ομαδοποίηση εκείνων των εκμεταλλεύσεων οι οποίες ανήκουν σε μέλη μιας οικογένειας προέκυψαν τελικά 42 «ενιαίες» εκμεταλλεύσεις. Ποιο συγκεκριμένα η μείωση αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι: o 24 εκμεταλλεύσεις ανήκουν σε 12 οικογενειακές εκμεταλλεύσεις (γονέας και γιός) o 2 εκμεταλλεύσεις αγοράστηκαν (τα ζώα) από άλλες δύο, o 4 εκμεταλλεύσεις στην πραγματικότητα σήμερα δεν λειτουργούν o 1 εκμετάλλευση που δεν περιλαμβάνεται στον πίνακα έχει προστεθεί στο δυναμικό της περιοχής (δημιουργήθηκε μετά το 2014) o 3 εκμεταλλεύσεις είναι συνεργαζόμενες (ανεξάρτητες αλλά οικογενειακές), Αναφορικά με την παραγωγική κατεύθυνση αυτών των τελικών «ενιαίων» εκμεταλλεύσεων καταγράφονται οι εξής οικογενειακές μονάδες: 25 εκμεταλλεύσεις εκτρέφουν μόνο βοοειδή, 7 βοοειδή και αιγοπρόβατα και τέλος, 9 μόνο αιγοπρόβατα. Οι αρχηγοί αυτών των «ενιαίων» οικογενειακών εκμεταλλεύσεων έχουν μέσο όρο ηλικίας: α) για τα βοοειδή 49,6 έτη (9 από τους 25 είναι κάτω των 45 ετών), β) για τα αιγοπρόβατα 46,3 έτη (το σύνολο των αρχηγών είναι ηλικίας ετών) και γ) για τις μικτές 38,3 έτη (αυτές οι εκμεταλλεύσεις δηλώνονται όλες στο σύστημα ΟΣΔΕ ως δυο παραγωγικές μονάδες (πατέρας-γιός). Η διαδοχή εξασφαλίζεται σε υψηλό βαθμό. Μόνο για 3 εκμεταλλεύσεις Πίνακας 9: Ομάδες ηλικιών των αρχηγών κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων στο Διάσελλο Ομάδες ηλικιών Αριθμός αρχηγών % < , , , , ,3 Σύνολο ,0 Πηγή: Επιτόπια Έρευνα ΕΑΧ, 2016 καταγράφηκε στην επιτόπια έρευνα, ότι δεν υπάρχει διάδοχη κατάσταση. Αρκετοί από τους διαδόχους είναι κάτω των 30 ετών και άγαμοι. Αξίζει να σημειωθεί ότι εντοπίζεται επίσης, μια τάση αγοράς εκ μέρους των κτηνοτρόφων του Διάσελλου, εκμεταλλεύσεων χωρίς διαδοχή. Ο μέσος όρος ηλικίας των αρχηγών αυτών των εκμεταλλεύσεων (ΟΠΕΚΕΠΕ 2011) είναι 47,1 έτη. Το 45% αυτών είναι ηλικίας μικρότερης των 45 ετών, ενώ το 37% έχει ηλικία ετών. Η κατανομή των ηλικιών των αρχηγών των 35 εκμεταλλεύσεων (εκ των 42) για τους οποίους υπάρχει πληροφορία για την ηλικία των αρχηγών τους φαίνεται στον πίνακα 9. Οι εκμεταλλεύσεις του Διάσελλου είναι εγκατεστημένες, όπως δείχνει ο χάρτης 8 γύρω από τον οικισμό του Διάσελλου καθώς και προς την κατεύθυνση της διαδρομής Διάσελλου- Αχλαδοχωρίου. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 30

31 Και οι 42 έχουν νέους αρχηγούς γεγονός που ευνοεί την προσδοκώμενη αναζήτηση νέων μορφών συνεργασίας Χάρτης 8. Κτηνοτροφικές μονάδες στο Διάσελλο το 2016 Ζωικό κεφάλαιο Με βάση τα στοιχεία από τον Δήμο Φαρκαδόνας του 2014 για τα δικαιώματα βοσκής, στο Διάσελλο, το ζωικό κεφάλαιο των βοοειδών σημείωσε σημαντική μείωση σε σχέση με το 2011 (από 3,2 χιλ. σε 2,6 χιλ. ζώα), ενώ τα αιγοπρόβατα μειώθηκαν δραματικά (από 4,8 χιλ. σε 2,5 χιλ. ζώα). Ο συνδυασμός της πληροφορίας της σχετικής με την ηλικιακή ανανέωση των κτηνοτρόφων στο Διάσελλο και της ύπαρξης διαδοχής οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η αυτή μείωση του ζωικού πληθυσμού αφορά μάλλον εσωτερικές διαρθρωτικές αλλαγές: αντιστοιχεί στην απόσυρση των κτηνοτρόφων μεγάλης ηλικίας χωρίς διαδοχή ιδιαίτερα στην αιγοπροβατοτροφία. Όμως, παράλληλα, η μείωση αυτή εξισορροπείται στο εσωτερικό της κοινότητας από την ανάδυση δυναμικών εκμεταλλεύσεων με νέους αρχηγούς ή με εξασφαλισμένη διαδοχή και μικρή αύξηση των ζώων στο εσωτερικό της κάθε μιας απ αυτές. Η εξέλιξη αυτή δείχνει ωστόσο μια τάση προς την βοοτροφία και την περαιτέρω εκτατικοποίηση του παραγωγικού συστήματος (ζώα ελευθέρας βοσκής, αποφυγή της άλμεξης κτλ). Στη συνέχεια, αξιολογούνται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτού του ζωικού κεφαλαίου, το ζήτημα της συμπληρωματικής διατροφής του, η παραγωγικότητά του στο εσωτερικό των υφιστάμενων παραγωγικών συστημάτων και η συμβολή τους στην τοπική οικονομία Φυλές Ζώων Στο Διάσελο εκτρέφονται βοοειδή κρεατοπαραγωγικής και αιγοπρόβατα γαλακτοπαραγωγικής και κρεατοπαραγωγικής κατεύθυνσης. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 31

32 α. βοοειδή Σύμφωνα με την επιτόπια έρευνα, η βασική φυλή των βοοειδών που εκτρέφονται είναι Limouzin (90% των εκτρεφόμενων ζώων), ενώ υπάρχουν και ζώα φυλής Charolaise, Σεμεντάλ και Μπλόντερ και πολύ λίγα ζώα Σβιτς, φυλή την οποία οι κτηνοτρόφοι αποκαλούν τοπική. Επίσης, κάθε εκμετάλλευση εκτρέφει και 2-3 ζώα της τοπικής φυλής «γκέσο». Τα στοιχεία του ΟΠΕΚΕΠΕ (2014) καταγράφουν στη ΔΕ Φαρκαδόνας 814 βοοειδή αυτόχθονης φυλής. charolaise limousine β. αιγοπρόβατα Στα κοπάδια των αιγοπροβάτων κυριαρχούν ζώα διασταυρώσεων παρόλο που εντοπίζεται ένας αριθμός ζώων του καραγκούνικου και του βλάχικου (μπούτσικου) προβάτου. Αυτά φαίνεται να ανταποκρίνονται καλύτερα στις δύσκολες συνθήκες του κτηνοτροφικού συστήματος και στις πρακτικές που χρησιμοποιούν οι κτηνοτρόφοι. Υγεία ζώων Σε γενικές γραμμές, οι συνθήκες υγιεινής των ζώων είναι καλές, δεδομένου ότι ο αριθμός των σύγχρονων εγκαταστάσεων αυξάνεται, εφαρμόζονται πρωτόκολλα εμβολιασμών (από τους ίδιους τους παραγωγούς ή τους κτηνιάτρους) και η παρακολούθηση από τους κτηνιάτρους με σκοπό την πρόληψη είναι αυξημένη. Στην ΠΕ Τρικάλων οι συνθήκες υγείας των ζώων παρουσιάζουν προβλήματα λόγω της παρουσίας επιδημιών στα ζώα οι οποίες αφορούν τη φυματίωση, την παραφυματίωση και τις δύο μορφές της βρουκέλλωσης, μια ασθένεια πολύ διαδεδομένη στη λεκάνη της Μεσογείου. melitensis σε μικρά μηρυκαστικά κατά την οποία οι κτηνοτρόφοι ενθαρρύνονται να ασκήσουν τον εμβολιασμό των νεαρών θηλυκών (π.χ. εμβόλιο REV 1) Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 32

33 abortus σε βοοειδή, μια ασθένεια για την οποία δεν υπάρχει εμβόλιο και απαιτεί τακτικό έλεγχο του αίματος και τη σφαγή των θετικών ζώων (μέσω αποζημίωσης). Και στις δύο περιπτώσεις η συνολική εξάλειψη αυτών των ασθενειών στο Διάσελλο αλλά και γενικότερο στο εσωτερικό του Δήμου εμφανίζεται δύσκολη εξ' αιτίας των πρακτικών ελεύθερης βόσκησης και της μετακίνησης (επαναπροσβολή μεταξύ των τοπικών κοπαδιών τα οποία δεν εμβολιάζονται όλα και/ή έρχονται από άλλες περιοχές). Οι οικονομικές επιπτώσεις είναι σημαντικές για τους κτηνοτρόφους βοοειδών ιδιαίτερα από τις απώλειες από την υποχρεωτική σφαγή. Το Κτηνιατρείο Φαρκαδόνας ακολουθώντας το πρόγραμμα εμβολιασμών που εφαρμόζεται σε εθνικό επίπεδο προσπάθησε να εμβολιάσει το σύνολο των ζώων της περιοχής. Παρόλο που στην ευρύτερη περιοχή ακολουθήθηκε πρόγραμμα εμβολιασμών, το 2000 εμφανίστηκαν προβλήματα βρουκέλωσης σε ζώα. Έγινε μια δεύτερη συντονισμένη προσπάθεια για να απαλειφθεί η περιοχή από τη νόσο χωρίς ωστόσο αποτελέσματα γιατί οι «μη ελεγχόμενες» διακινήσεις ζώων ευνοούν τη μόλυνση των κοπαδιών και οδηγούν σε σημαντικές απώλειες ζώων. Η κτηνιατρική υποστήριξη των εκμεταλλεύσεων σε ζητήματα υγείας των ζώων και υγιεινής των εγκαταστάσεων, γίνεται σχεδόν αποκλειστικά από ιδιώτες κτηνιάτρους. Ζωοτροφές Η εκτατική οργάνωση των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων του Διάσελλου, η σημαντική υποβάθμιση του βοσκότοπου και η γενικότερη έλλειψη βοσκοτόπων (ενοικίαση σε γειτονικές κοινότητες), καθιστά απαραίτητη, για την επίτευξη υψηλότερης παραγωγικότητας, την αναζήτηση σημαντικών ποσοτήτων ζωοτροφών στην αγορά (σανός, χονδροειδής, συμπυκνωμένες κτλ). Παράλληλα, η περιοχή του Διάσελλου διαθέτει όπως προαναφέρθηκε σημαντικούς βοσκοτόπους αλλά καθόλου καλλιεργήσιμη γεωργική γη. Σύμφωνα με την ειδική απογραφή που πραγματοποίησε η μελέτη ΔΑΓΡΙΛΑ οι κτηνοτρόφοι χρησιμοποιούν ετησίως σημαντικές ποσότητες ζωοτροφών από την εξωτερική αγορά για την συμπλήρωση της φυσικής βοσκήσιμης ύλης. Πίνακας 10: Αγορά συμπληρωματικών ζωοτροφών Είδος ζωοτροφής Διάσελλο τόννοι % Φύραμα ,2 Τριφύλλι 334 8,3 Χρησιμοποιούμενες συμπληρωματικές ζωοτροφές Ωστόσο, τα πιο πρόσφατα στοιχεία (ΟΠΕΚΕΠΕ, 2011) για την παραγωγή ζωοτροφών στο εσωτερικό του Δήμου όπως αυτά απεικονίζονται στον χάρτη 9, δείχνουν ότι διατηρείται αυτός ο παραγωγικός προσανατολισμός του Δήμου. Ιδιαίτερη σημασία έχει η παρουσία μηδικής στις κοινότητες της ΔΕ Φαρκαδόνας Αγορά Άχυρο ,5 Βαμβακόπιττα 10 0,2 Καλαμπόκι 200 5,0 Κριθάρι 10 0,2 Άλλο 303 7,6 Σύνολο Πηγή: Μελέτη ΔΑΓΡΙΛΑ, 2002 συμπεριλαμβανομένης και της κοινότητας Κρήνης. Αντίθετα, το δυτικό τμήμα του σημερινού Καλλικρατικού Δήμου Φαρκαδόνας εξειδικεύεται περισσότερο στην παραγωγή καλαμποκιού. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 33

34 Τα αντίστοιχα στοιχεία του 2014 του ΟΠΕΚΕΠΕ (Πίνακας 11) δείχνουν μια σημαντική τάση επέκτασης και αύξησης των κτηνοτροφικών φυτών. Η μεγαλύτερη αύξηση σημειώθηκε στη ΔΕ Οιχαλίας, χωρίς να υστερούν όμως και οι υπόλοιπες ΔΕ. Σε σύγκριση με την ΠΕ Τρικάλων και τη Θεσσαλία συνολικά η αύξηση είναι αρκετά μεγαλύτερη (σχεδόν τριπλάσια Πίνακας 11: Έκταση (ha) καλλιεργούμενων εκτάσεων με ζωοτροφών στο εσωτερικό του Δ Φαρκαδόνας Ζωοτροφές Αραβόσιτος % ΔΕ Οιχαλίας 263,5 394,9 49,9% 976,6 793,8-18,7% ΔΕ Πελλιναίων 178,4 246,5 38,2% 181,8 183,5 0,9% ΔΕ Φαρκαδόνας 359,4 475,1 32,2% 652,3 592,0-9,2% - Δήμος Φαρκαδόνας 801,3 1116,6 39,4% 1810,7 1569,3 13,3% ΠΕ Τρικάλων 6580,3 7726,3 17,4% 9915,6 8714,4-12,1% Θεσσαλία 31297, ,0 13,2% 28087, ,6-1,3% Πηγή: ΟΠΕΚΕΠΕ Χάρτης 8: Κτηνοτροφία και κτηνοτροφικές καλλιέργειες Δήμου Φαρκαδόνας 2011 Οι κτηνοτρόφοι του Διάσελλου ταΐζουν τα ζώα τους με φύραμα και ενσιρώματα την περίοδο Αυγούστου Μαΐου (η περίοδος ποικίλει ανάλογα με τη διάρκεια του βαρύ χειμώνα). Κατά μέσο όρο το ελάχιστο χρονικό διάστημα διατροφής των ζώων (αγελάδες ελευθέρας βοσκής) στο στάβλο είναι 3 μήνες. Τα μοσχάρια τρέφονται εξ ολοκλήρου στο στάβλο αρχικά με γάλα και στη συνέχεια με ζωοτροφές έως το 14 ο μήνα μετά τον οποίο οδηγούνται στη σφαγή. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 34

35 Ο κάθε κτηνοτρόφος αγοράζει μόνος του τις ζωοτροφές αξιοποιώντας το δικό του δίκτυο σχέσεων. Η επιλογή του τρόπου αγοράς ζωοτροφών βασίζεται κυρίως στην ποιότητά τους (δεν γίνονται αναλύσεις), στην τιμή και δευτερευόντως στην εγγύτητα. Αγοράζουν κυρίως από τις περιοχές της Λάρισας, Νίκαιας και Τυρνάβου και σε μικρό βαθμό από τη περιοχή της Φαρκαδόνας. Κάποιοι κτηνοτρόφοι συνεργάζονται και με την ΕΑΣ Τρικάλων. Στην ευρύτερη περιοχή του Δήμου δραστηριοποιείται μια επιχείρηση παραγωγής ζωοτροφών στη Φαρκαδόνα, μια στο Ζάρκο και μια στο Νεοχώρι. Ωστόσο, οι ζωοτροφές όπως καλαμπόκι, σιτάρι, κριθάρι είναι δυνατό να αναζητηθούν στο πεδινό τμήμα του Δ Φαρκαδόνας (χάρτης 9, ΟΠΕΚΕΠΕ 2011) λόγω της σχετικής του παραγωγικής κατεύθυνσης, όπως και χονδροειδείς ζωοτροφές (σανοί άχυρου, μηδικής κλπ). Για την αγορά φυραμάτων, σόγιας, βαμβακόπιτας, ιχνοστοιχείων και άλλων συμπληρωμάτων, οι κτηνοτρόφοι του Διασέλλου απευθύνονται στο εμπόριο. Σε σχέση με τις αλλαγές στο ζωικό κεφάλαιο της ευρύτερης περιοχής (βλ. ανάλυση ζωικού κεφαλαίου), όπου παρατηρείται σχετική σταθεροποίηση, η αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων στο εσωτερικό του Δήμου για παραγωγή ζωοτροφών είναι εντυπωσιακή. Η άνοδος των τιμών ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης ζήτησης, του κόστους μεταφοράς και του εμπορικού κέρδους, έχει στρέψει το ενδιαφέρον των γεωργών της ευρύτερης περιοχής στην καλλιέργεια ζωοτροφών. Ωστόσο, σύμφωνα με την επιτόπια έρευνα, όπως προαναφέρθηκε, η προμήθεια των έτοιμων ζωοτροφών από τους κτηνοτρόφους του Διασέλλου γίνεται σε μεγάλο βαθμό από περιοχές εκτός του Δήμου Φαρκαδόνας. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΠΕΚΕΠΕ (2014) στη περιοχή του Δ. Φαρκαδόνας, καλλιεργούνται και εκτάσεις παραγωγής σπόρων κτηνοτροφικών φυτών (βίκος, μηδική) που είναι οι μοναδικές στη ΠΕ Τρικάλων (το 2014 ήταν 3,2 Ha), αλλά ελάχιστες σε σχέση με τη Θεσσαλία (1.666 Ha). Στην περιοχή του Διάσελλου παρά τη γειτνίασή της με την πεδινή ζώνη όπου παράγονται ζωοτροφές (σπόροι και σανός) και με την τοπική επιχείρηση παραγωγής τέτοιων ζωοτροφών, ορισμένοι κτηνοτρόφοι αντιμετωπίζουν δυσκολίες στις συναλλαγές τους με τους παραγωγούς ζωοτροφών εξ αιτίας της αδυναμίας έγκαιρης αποπληρωμής των προϊόντων που αγοράζουν. Φαίνεται να υπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ της τιμής των δημητριακών που πωλούν οι γεωργοί στο εργοστάσιο και αυτών που αγοράζουν οι κτηνοτρόφοι από την ίδια επιχείρηση. Επίσης, παρατηρείται συχνά το φαινόμενο ο μεταφορέας να παρεμβαίνει ως μεσίτης μεταξύ του μεμονωμένου κτηνοτρόφου και του γεωργού αυξάνοντας την τιμή των ζωοτροφών και αποκομίζοντας ένα σημαντικό κέρδος σε βάρος και των δύο αυτών παραγωγών. Παραγωγικότητα α. βοοειδή Οι κτηνοτρόφοι του Διάσελλου ισχυρίζονται ότι τα ζώα τους είναι φημισμένα για το κρέας τους. Τα ζώα εισέρχονται σε διαδικασία εκτροφής μετά τον απογαλακτισμό για μια περίοδο 14 έως 15 μηνών. Αυτή η εκτροφή λαμβάνει χώρα στο στάβλο με αγορασμένες ζωοτροφές. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 35

36 Τα αρσενικά πωλούνται όταν φθάσουν τα κιλά ενώ τα θηλυκά μεταξύ κιλά. Η τιμή πώλησης κυμαίνεται μεταξύ 4,5-5 / κιλό ανάλογα με την ποιότητα του κρέατος. β. αιγοπρόβατα Η ημερήσια απόδοση σε γάλα ανέρχεται στα πρόβατα φυλής Λακόν (Lacaune) σε 3-3,5 κιλά, ενώ στα καραγκούνικα σε 1 κιλό. Στη περιοχή του Διασέλλου παράγονται ετησίως περίπου 500 τόνοι γάλακτος. Ωστόσο, μια ολοκληρωμένη σύγκριση θα πρέπει να λάβει υπόψη ότι τα δεύτερα παρέχουν περισσότερα λιπαρά, έχουν ανάγκη από λιγότερη διατροφή, είναι πιο ανθεκτικά και οι δυνατότητές τους μπορούν να διευρυνθούν αν ενταχθούν εκ νέου σε ένα εθνικό και περιφερειακό πρόγραμμα γενετικής βελτίωσης. Η ανθεκτικότητα του καραγκούνικου προβάτου και η μακροζωία του μπορεί επομένως να αντισταθμίσει την χαμηλή ποσότητα παραγωγής. Η χαμηλή παραγωγικότητα μπορεί να ξεπερασθεί συνδυάζοντας επομένως από τη μια τη προώθηση της γενετικής βελτίωσης των τοπικών φυλών και από την άλλη, τη βελτιστοποίηση της διατροφής βασισμένης στον συνδυασμό της βόσκησης σε άριστα διαχειριζόμενες ζώνες και στις τοπικές ζωοτροφές. Όσον αφορά το αιγοπρόβειο κρέας, οι κτηνοτρόφοι σφάζουν τα ζώα όταν το μεν αρσενικό ζώο είναι περίπου 8-11 κιλά και το δε θηλυκό 4-7 κιλά. Η τιμή του κρέατος φτάνει περίπου τα 7 το κιλό πριν τα Χριστούγεννα και τα 5 το Πάσχα. Οι ετήσιες παραγωγές και η αξία τους Ό όγκος της παραγωγής δεν είναι με ακρίβεια γνωστός. Είναι ωστόσο δυνατόν να γίνουν οι ακόλουθες εκτιμήσεις: Πώληση γάλακτος : ~ 500 τόνοι (2/3 πρόβειο 1/3 κατσικίσιο) Αρνιά και ερίφια : κεφαλές Βοδινό κρέας : κεφαλές Η πώληση των ζώων γίνεται κατά κύριο λόγο σε εμπόρους και σε μικρότερο βαθμό απ ευθείας σε κρεοπωλεία. Ένα μικρό μέρος πωλείται απευθείας από τον παραγωγό στον καταναλωτή ειδικά την περίοδο του Πάσχα και των Χριστουγέννων. Τα ζώα σφάζονται είτε στο σφαγείο Νεοχωρίου Οιχαλίας, είτε στου Δαμασίου Λάρισας, είτε στης Καρδίτσας. Κύκλος εργασιών (τζίρος) Τα παραπάνω δεδομένα μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια γενική ιδέα όσον αφορά την αξία των παραγωγών του Διάσελλου και την αντίστοιχη συμβολή των δύο βασικών παραγωγικών συστημάτων. κλάδος αιγοπροβατοτροφίας Εμπορία γάλακτος 500 τόνοι Πώληση αμνών και εριφίων 3600 κεφαλές κλάδος βοοειδών 2200 κεφαλές Σύνολο Το ζήτημα που τίθεται σε σχέση με το παραπάνω οικονομικό αποτέλεσμα του συνολικού παραγωγικού κτηνοτροφικού δυναμικού της κοινότητας του Διάσελλου είναι διπλό: πόση απ αυτήν την παραγόμενη αξία παραμένει στις εκμεταλλεύσεις και στον τόπο τους, με ποιες μεσο-μακροπρόθεσμες περιβαλλοντικές επιπτώσεις και ποιες οι προοπτικές αύξησης τοπικά αυτής της αξίας ; Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 36

37 1.2.2 Η θέση των κτηνοτροφικών προϊόντων στην αξιακή αλυσίδα Η παρούσα εργασία υιοθετεί μια συστημική προσέγγιση θεωρώντας την «κτηνοτροφία» ως ένα σύνολο δραστηριοτήτων οι οποίες εμπλέκονται στην αλυσίδα που ξεκινά από το χώρο υπόβαθρο φυσικών πόρων και της γεωργικής παραγωγής για να καταλήξει στους τρόπους κατανάλωσης των σχετικών προϊόντων (γάλα, κρέας, μαλλί). Στο πλαίσιο αυτό εντοπίζονται και διερευνώνται δίκτυα διανομής και διάφορα επίπεδα ενδιάμεσων εμπόρων (χονδρεμπόριο, λιανικό εμπόριο κτλ) καθώς και διαφορετικοί τύποι κατανάλωσης στους οποίους απευθύνονται. Παράλληλα, εντοπίζονται εδώ οι διάφοροι δρώντες οι οποίοι εμπλέκονται στην οργάνωση αυτής της αλυσίδας παραγωγής, μεταποίησης και εμπορίας. Οι δρώντες αυτοί κατηγοριοποιούνται με βάση: α) το ρόλο τους στην αλυσίδα: γεωργοί, κτηνοτρόφοι, μεταποιητές, έμποροι, καταναλωτές αλλά και στελέχη υπηρεσιών (ελέγχου, συμβουλών, κατάρτισης, ζωοτέχνες, κτηνίατροι κτλ) και επιχειρήσεις εισροών (ζωοτροφές, εξοπλισμός, χρηματοδοτήσεις κτλ), β) το βάρος τους και η συνεισφορά τους στην οργάνωση και στη διαχείριση της αλυσίδας (πχ οι τυροκόμοι οι οποίοι συνεργάζονται με δεκάδες παραγωγούς για τη συλλογή γάλακτος καθώς και οι έμποροι κρέατος). Η πρώτη διαπίστωση στο επίπεδο αυτών των αλυσίδων στις οποίες εντάσσεται η κτηνοτροφική δραστηριότητα του Διάσελλου, είναι ότι οι κτηνοτρόφοι ενσωματώνονται πολύ περισσότερο ατομικά παρά μέσω ομαδοποιήσεων ή και συνεταιρισμών. Το γεγονός αυτό έχει συμβάλλει στην αδυναμία συγκέντρωσης μεγάλων ποσοτήτων κρέατος και γάλακτος κατά τις διαπραγματεύσεις για την εξασφάλιση καλύτερης τιμής γι αυτά αλλά και για τις ζωοτροφές και άλλες εισροές, καθώς και καλύτερων υπηρεσιών υποστήριξης (τεχνικές, διανομή κτλ). Η κοινότυπη οικονομική αξιοποίηση των παραγωγών Η έννοια του κοινότυπου προϊόντος χαρακτηρίζει εκείνα τα προϊόντα τα οποία αδυνατούν να πιστοποιήσουν και να εγγυηθούν δεσμούς με την περιοχή παραγωγής τους και με τη σχετική κληρονομιά. Πρόκειται επομένως για μη ιδιότυπα και μη διακριτά προϊόντα των οποίων την τιμή καθορίζει από μόνη της η αγορά στη βάση της σχέσης προσφοράς και ζήτησης. α- Το κρέας κατέχει μια σημαντική θέση στην οικονομία του Δήμου καθώς και στις σχέσεις με τον έξω κόσμο. Πωλείται είτε μετά το σφαγείο είτε άμεσα από τον κτηνοτρόφο στον κρεοπώλη και σε μεμονωμένους πελάτες. Σε απόσταση 15 χλμ από το Διάσελλο υπάρχουν δύο σφαγεία σύγχρονα και μεγάλης δυναμικότητας, ένα στο Νεοχώρι Τρικάλων και το άλλο (ΒΑΡΚΕΛ) μεταξύ Δαμασίου και Βλαχόγιαννι Λάρισας. Επίσης άλλα σφαγεία σύγχρονα υπάρχουν στους Σοφάδες Καρδίτσας (Ιάσων), στη Γυρτώνη Λάρισας και στα Τρίκαλα. Ο διακανονισμός γίνεται μεταξύ σφαγέων-κρεοπωλών ή και μεσιτών και κτηνοτρόφων αφού επιλέξουν προσεκτικά τα ζώα. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 37

38 Η αρχική επεξεργασία γίνεται στο σφαγείο, αλλά για μια δεύτερη επεξεργασία πρέπει να αναζητηθούν μονάδες στην ευρύτερη περιοχή. Στο Ζάρκο, υπάρχει ένα σύγχρονο κρεοπωλείο που αναλαμβάνει τη μετατροπή του κρέατος σε προϊόντα αλλαντικά όπως λουκάνικα, ακολουθώντας με σεβασμό τα πρότυπα υγείας και αυστηρής υγιεινής που επιβάλλονται από τις αρμόδιες αντίστοιχες υπηρεσίες. Ωστόσο, σήμερα υφίσταται τόσο το νομοθετικό πλαίσιο όσο και οι τεχνικές οδηγίες (πρότυπα) δημιουργίας μικρής οικοτεχνίας μεταποίησης στην περιοχή, ιδιαίτερα στη λογική παρασκευής επώνυμων προϊόντων κρέατος. Η εκτατικότητα του κτηνοτροφικού συστήματος σε συνδυασμό με τα παραδοσιακά βοσκοτόπια προσδίδουν στο κρέας μια πολύ καλή φήμη χωρίς αυτό να μεταφράζεται ωστόσο σε μια ευδιάκριτη αύξηση της αξίας του τελικού προϊόντος (χαμηλή τιμή πώλησης των ζώων). Η διεκδίκηση ενός σήματος ποιότητας βασισμένο στις Γεωγραφικές Ενδείξεις δεν φαίνεται να είναι ένα θέμα επίκαιρο ούτε να προχωρά. Σύμφωνα με την επιτόπια έρευνα το κρέας των ζώων που εκτρέφονται στο Διάσελο είναι περιζήτητο από τους εμπόρους και προωθείται τόσο στην τοπική αγορά όσο και στην αγορά της Αθήνας. Το κρέας πουλιέται όπως προαναφέρθηκε, είτε σε κρεοπωλεία (Τρίκαλα) είτε σε εμπόρους (κυρίως από Αθήνα). Οι τιμές κυμαίνονται μεταξύ 4,6-5 το κιλό. Ο έμπορος εμπορεύεται το σύνολο του ζώου. Αγοράζει τα ζώα ζωντανά και τα σφάζει με όποιο σφαγείο συνεργάζεται. Ένα από τα προβλήματα του μάρκετινγκ συνδέεται με μια αντιστροφή των τάσεων: πριν, τα κρεοπωλεία αγόραζαν κρέας από τους κτηνοτρόφους, επιλέγοντας τα ζώα, ενώ σήμερα, ο κτηνοτρόφος αναζητά ο ίδιος τον έμπορο στον οποίο θα πουλήσει το προϊόν του. Οι κτηνοτρόφοι του κλάδου βοοειδών δεν είναι ικανοποιημένοι με την τιμή των 5 η οποία είναι σταθερή όλο το χρόνο, ενώ στο κρεοπωλείο το κρέας πουλιέται στην τιμή των 9-10 /Kg. Όσον αφορά την τιμή του αρνίσιου και κατσικίσιου σφάγειου αυτή ποικίλλει εποχιακά (3,5 /kg φθάνοντας συχνά έως 5,5 /kg τις εορταστικές περιόδους). Αυτή η διαφορά στο κέρδος μεταξύ κτηνοτρόφων και κρεοπωλών φανερώνει την ύπαρξη ενός σημαντικού περιθωρίου για αύξηση του κέρδους προς όφελος των πρώτων. Η καθήλωση της τιμής του κρέατος αλλά και τα προβλήματα που προκύπτουν από τις εισαγωγές κρέατος η οποία επιδεινώνει την κατάσταση μειώνοντας τις τιμές, δεν ενθαρρύνει τους κτηνοτρόφους να αναπτύξουν την αλυσίδα ή καλύτερα να επενδύσουν στον τομέα της κτηνοτροφίας. Φαίνεται καθαρά ότι η όλη διαδικασία εγγύησης της ποιότητας και των δεσμών με την περιοχή, προβολής και διακίνησης ξεφεύγει εντελώς από τον έλεγχο των τοπικών παραγωγών. Το γεγονός αυτό εξηγεί τη μεγάλη διαφορά μεταξύ τιμής αγοράς από τον παραγωγό και τιμής πώλησης στο ράφι των καταστημάτων. β- το παραγόμενο τοπικά γάλα 11 (500 περίπου τόνοι/έτος) πωλείται στην επιχείρηση ΔΕΛΤΑ που διατηρεί σημείο συλλογής στη Φαρκαδόνα, στην επιχείρηση ΥΦΑΝΤΗΣ με έδρα 11 Το γάλα συλλέγεται σε παγολεκάνες τις οποίες παρέχουν οι τυροκομικές επιχειρήσεις στον παραγωγό. Η τυροκομική επιχείρηση συλλέγει το γάλα κάθε δύο μέρες αφού το υποβάλλει σε δοκιμές πριν γίνει αποδεκτό για να εκτιμηθεί η ποιότητά του. Μετρείται η οξύτητα (ph), η ποσότητα του λίπους (% των λιπιδίων), η σύνθεσή του σε λακτόζη και πρωτεΐνη. Εξετάζεται επίσης, η τυχόν αραίωση του γάλακτος με νερό, η ανάμιξή του με γάλα από διαφορετικού είδους ζώα, και τέλος ή ύπαρξη ιχνών αντιβιοτικών. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 38

39 μεταποιητικής μονάδας στο Γριζάνο καθώς και σε άλλες επιχειρήσεις (Καρδίτσα, Καλαμπάκα, Τρίκαλα) 12 στην τρέχουσα τιμή 13 και μάλλον χωρίς δυσκολίες (επαρκής ζήτηση). Η προσφορά δεν οργανώνεται με καμιά συλλογική δομή των κτηνοτρόφων ώστε να διαπραγματευθούν με καλύτερους όρους τις τιμές. Τόσο το Διάσελλο όσο και η ευρύτερη περιοχή δεν παράγει ή παρήγαγε κάποιο τυροκομικό γαλακτοκομικό προϊόν το οποίο να είναι αναγνωρισμένο και φημισμένο (πχ τυρί που φέρει το όνομά της). Παρόλο που οι παραγωγοί της έχουν την γνώση και τεχνογνωσία παρασκευής τυροκομικών και γαλακτοκομικών προϊόντων δεν έχουν ασχοληθεί συστηματικά με τη μεταποίηση του γάλακτος ώστε να συμβάλλουν στην αύξηση της αξίας του. Ορισμένοι κτηνοτρόφοι κατασκευάζουν μόνοι τους τυρί με βάση την παραδοσιακή τεχνογνωσία, το οποίο πωλούν άμεσα μέσω των κοινωνικών τους δικτύων. Βασικό εμπόδιο στην προώθηση αυτών των δικτύων αποτελεί η υποχρέωση παστερίωσης. Η επιβολή συγκεκριμένων προδιαγραφών στη λειτουργία των τυροκομικών επιχειρήσεων από τις αρχές του 2000 από τον ΕΦΕΤ επέβαλε το κλείσιμο του μικρού τυροκομείου που υπήρχε στο χωριό 14, επηρεάζοντας εν μέρει και την αλλαγή κατεύθυνσης της παραγωγικής φυσιογνωμίας του Διασέλλου. Η λειτουργία του τυροκομείου Υφαντής στο Γριζάνο αλλά και άλλων μικρών, μεσαίων και μεγάλων τυροκομικών επιχειρήσεων σε πολύ μικρή απόσταση (Φαρκαδόνα, Καλαμπάκα και Τρίκαλα) από το Διάσελλο, θα μπορούσε να συμβάλλει στην παραγωγή τοπικά τυροκομικών προϊόντων. Από τα τέλη του 2015 το νέο νομοθετικό πλαίσιο επιτρέπει τη λειτουργία εργαστηρίων τυροκομίας/οικογενειακά τυροκομεία και δίνει τη δυνατότητα αξιοποίησης τοπικά της παραδοσιακής τεχνογνωσίας παρασκευής τυροκομικών και γαλακτοκομικών προϊόντων. Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του γάλακτος (πρωτεΐνες και λιπαρά) αποτελούν τη βάση για την ανάδειξη των τοπικών τυροκομικών και γαλακτοκομικών προϊόντων. Τα χαρακτηριστικά αυτά προέρχονται τόσο από τη βόσκηση όσο και από τη χορήγηση ζωοτροφής κατά τους χειμερινούς μήνες. γ- Το μαλλί/δέρμα. Η αγορά μαλλιού υπολειτουργεί και δεν είναι καθόλου ελκυστική τα τελευταία χρόνια. Οι παραγωγοί του Διάσελλου καίνε το μαλλί που παράγουν. Αντίθετα, το δέρμα βρίσκει διέξοδο στην αγορά. Στο νομό Τρικάλων η επεξεργασία των δύο αυτών προϊόντων γίνεται από την Ένωση Συνεταιρισμών Τρικάλων (Agroviz). Ωστόσο θα πρέπει να 12 Η συμφωνία αγοράς γάλακτος κλείνεται συνήθως το Σεπτέμβριο χωρίς να είναι προσδιορισμένη η τιμή εκ των προτέρων. Η συνεργασία συνήθως ξεκινά με την προκαταβολή στον παραγωγό εκ μέρους του τυροκόμου του περίπου 50%. Η ΔΕΛΤΑ πλήρωνε κάθε μήνα τους παραγωγούς 13 Η τιμή του γάλακτος διαφοροποιείται ανά είδος ζώου: γενικά, η τιμή του κατσικίσιου γάλακτος αντιστοιχεί στα 2/3 της τιμής του πρόβειου γάλακτος. Κάποιες φορές ανάλογα με την επιχείρηση μπορεί ο παραγωγός να απολαμβάνει ένα μικρό πριμ ποιότητας (όταν το γάλα είναι πλούσιο σε λιπαρά) της τάξης των Є ανά κιλό. Η τιμή πρόβειου γάλακτος κυμαίνεται από 0.95 έως 1.00 Є το κιλό, ενώ του κατσικίσιου γάλακτος από Є το κιλό. 14 Παλιότερα ο Συνεταιρισμός είχε κατασκευάσει αποθήκη έξω από το χωριό για τη συγκέντρωση του γάλακτος (λόγω του μεγάλου αριθμού αιγοπροβάτων). Στη συνέχεια μετατράπηκε από κάτοικο του οικισμού σε μικρό τυροκομείο. Εδώ και χρόνια δεν λειτουργεί γιατί: α/ στα μέσα της δεκαετίας 2000 οι χώροι μεταποίησης τροφίμων έπρεπε να τηρούν διάφορα στάνταρ στην παραγωγική διαδικασία τα οποία ο συγκεκριμένος χώρος δεν πληρούσε και β/ δεν υπήρξε διάδοχη κατάσταση. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 39

40 υπογραμμισθεί εδώ ότι στην υπόλοιπη Ευρώπη πολλές μικρές παλιές βιοτεχνίες επενδύουν εκ νέου στην παραγωγή παραδοσιακών (υφαντά) ή νέων (θερμομόνωση, αυγουλοθήκες κτλ) προϊόντων από αιγοπρόβειο μαλλί γιατί εντοπίζεται μια όλο και πιο αυξανόμενη ζήτηση. δ- Στο Διάσελλο εκτρέφεται μια μονάδα με άλογα (250 με 300 ζώα) σπάνιας φυλής με σκοπό τη διατήρησή της 15. Η αξιοποίησή τους μπορεί να ενταχθεί σ ένα σχέδιο ανάπτυξης αγροτουριστικών και εκπαιδευτικών δράσεων στο Διάσελλο. Με βάση τις ετήσιες παραγωγές και την σημερινή τους αξία όπως αυτές παρουσιάστηκαν στο υποκεφάλαιο «παραγωγικότητα» (σελ. 36) είναι δυνατόν να εκτιμήσουμε την αναμενόμενη ωφέλεια από την εφαρμογή του εδαφικού προτύπου ανάπτυξης και αύξησης της προστιθέμενης αξίας των βασικών προϊόντων του Διάσελλου δηλαδή του κρέατος και του γάλακτος. Λαμβάνοντας υπόψη την ψαλίδα μεταξύ τιμής πώλησης από τους κτηνοτρόφους του κρέατος και από τα κρεοπωλεία (4 περίπου ) είναι δυνατόν με την οργάνωση μιας βραχείας αλυσίδας και τη μείωση των μεσαζόντων τουλάχιστον σε έναν να ωφεληθούν οι κτηνοτρόφοι του Διάσελλου τουλάχιστον κατά 1,5 (μείωση της ψαλίδας και μικρή αύξηση της τελικής τιμής πώλησης). Η διαφορά αυτή προσθέτει στον κύκλο εργασιών (τζίρος) των κτηνοτρόφων βοοειδών της κοινότητας επιπλέον. Στον κλάδο του γάλακτος, εκτός από τη δυνατότητα διεκδίκησης μια καλύτερης τελικής τιμής πώλησης του προϊόντος στις γειτονικές γαλακτοβιομηχανίες, η δημιουργία οικογενειακών μονάδων παραγωγής τυριού ή και παραγωγής σε τρίτο τυροκομείο για λογαριασμό της ομάδας παραγωγών μπορεί να εξασφαλίσει μια άνοδο της τιμής γάλακτος : το προσδοκώμενο επιπλέον κέρδος από την παρασκευή ποιοτικού τυριού σε εξωτερικό τυροκομείο 1 με χρησιμοποίηση 3,5 λίτρων γάλακτος δίνει επιπλέον αξία στο γάλα/λίτρο τουλάχιστον 40 λεπτά). Αν αξιοποιηθούν σε πρώτη φάση 250 τόνοι από τους 500 που παράγονται (περίπου 70 τν τυριού) είναι δυνατόν να αυξηθεί ο κύκλος εργασιών (τζίρος) της αιγοπρόβειας παραγωγής γάλακτος κατά Εκτιμάται επομένως, ότι το όλο εγχείρημα ανάδειξης και εμπορίας των τοπικών προϊόντων του Διάσελλου μπορεί να προσθέσει στον σημερινό συνολικό κύκλο εργασιών (τζίρο), περίπου επιπλέον. Οργανωτικές επαγγελματικές δομές, και υποστηρικτικές υπηρεσίες Στο Διάσελλο όπως και σε όλη τη χώρα, έχει αποδυναμωθεί και σχεδόν εξαφανιστεί η επαγγελματική και συνεταιριστική συνεργασία μεταξύ των κτηνοτρόφων. Το γεγονός αυτό δυσχεραίνει την όποια προσπάθεια συλλογικής αντιμετώπισης ζητημάτων που αφορούν τη διαχείριση των βοσκοτόπων, την προμήθεια εισροών και μείωση του κόστους παραγωγής, και τη διαμόρφωση της τιμής των τελικών προϊόντων τους. Η συνέπεια αυτού του ελλείμματος 15 Σημειώνεται ότι ο τρόπος βόσκησης του αλόγου δημιουργεί πρόβλημα στη βοσκήσιμη έκταση επειδήτι ξεριζώνει τη βλάστηση. Επίσης, τα άλογα ρυπαίνουν το νερό των ομβροδεξαμενών και επιτίθενται σε άλλα ζώα ήμερα και άγρια. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 40

41 φαίνεται στην αδύναμη διαπραγματευτική θέση των κτηνοτρόφων του Διάσελλου στι επαφές τους με φορείς που διαχειρίζονται το χώρο τους. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι όσες προσπάθειες συνεργασίας έχουν ξεκινήσει τα τελευταία 15 χρόνια έχουν ατονήσει (συνεταιρισμός αγελαδοτρόφων Ν. Τρικάλων (δεκαετία 2000), σύλλογος κτηνοτρόφων Δ Φαρκαδόνας (2010)). Αυτή την κατάσταση επιδεινώνει και το παρατηρούμενο έλλειμμα σε υπηρεσίες υποστήριξης των κτηνοτρόφων. Μέσα από τις συνεντεύξεις με τους κτηνοτρόφους προκύπτει έντονα η έλλειψη αξιόπιστων πηγών πληροφόρησης και συμβουλών πάνω στις οποίες θα μπορούσε να στηριχθεί η λήψη αποφάσεων. Οι δημόσιες υπηρεσίες λόγω έλλειψης επάρκειας υπαλλήλων αδυνατούν να επισκεφθούν το πεδίο και να συμβουλεύσουν συλλογικά και εξατομικευμένα τους κτηνοτρόφους. Η συνεχής επαγγελματική εκπαίδευση των κτηνοτρόφων δεν είναι εξασφαλισμένη. Όσον αφορά την εκπαίδευση των στελεχών των υπηρεσιών, αυτή προσανατολίζεται περισσότερο προς την εντατική κτηνοτροφία ιδιαίτερα στον ιδιωτικό τομέα. Από τα παραπάνω προκύπτει η ανάγκη αξιοποίησης εκ μέρους των παραγωγών, των νέων μορφών οργάνωσης που προτείνει το υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο και οι σχετικοί κανονισμοί (συνεταιρισμοί, ομάδες παραγωγών, οργανώσεις παραγωγών). Για την προώθηση αυτού του στόχου θα πρέπει να υπάρξουν α) οργανωμένη πληροφόρηση των κτηνοτρόφων, β) πολύ καλή υποστήριξη των διαβουλεύσεων και του σχεδιασμού ενός πλάνου μεσοπρόθεσμων δράσεων εκ των κάτω, γ) η διερεύνηση της δημιουργίας μιας ΚοινΣΕπ από τις γυναίκες των κτηνοτρόφων για την επεξεργασία και προώθηση των παραπάνω προϊόντων. Τέλος, στο επίπεδο των υποστηρικτικών υπηρεσιών θα πρέπει να σημειωθεί η σχετική αναβάθμιση (βρίσκεται σε εξέλιξη) του Δήμου Φαρκαδόνας στον τομέα αυτόν. Τόσο το νέο διοικητικό θεσμικό πλαίσιο το οποίο σχετίζεται με τις νέες αρμοδιότητες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης όσο και η συγκέντρωση στελεχών υπό ενιαία διοίκηση, επιτρέπουν στο νέο Δήμο να αναλάβει τον συντονισμό πρωτοβουλιών και την παρακολούθηση ενός τοπικού σχεδίου δράσης. Επίσης, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε στο σημείο αυτό το γεγονός ότι ο Δήμος Φαρκαδόνας έχει το πλεονέκτημα να εντάσσεται στη ζώνη δραστηριοποίησης της Αναπτυξιακής Εταιρείας ΚΕΝΑΚΑΠ. Το ΚΕΝΑΚΑΠ παρά την άμεση εξάρτηση των δυνατοτήτων παρέμβασής του από τις ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις, έχει μεγάλη εμπειρία στην οργάνωση σχεδίων δράσης, στην ενημέρωση του πληθυσμού και στις διαβουλεύσεις, στην υποβολή προτάσεων στο πλαίσιο διαφόρων προγραμμάτων και στην παρακολούθηση της εφαρμογής τους. Επίσης, υπάρχουν πλέον στην κλίμακα της Θεσσαλίας σημαντικές υπηρεσίες και εργαστήρια ΑΕΙ/ΑΤΕΙ τα οποία θα μπορούσαν να συμμετέχουν στη δημιουργία ενός δικτύου υποστήριξη ενός ολοκληρωμένου σχεδίου ανάπτυξης της κτηνοτροφικής δραστηριότητας στην κοινότητα του Διάσελλου. Τέλος, στο πλαίσιο της καταγραφής του ευρύτερου κοινωνικού κεφαλαίου της περιοχής δεν θα πρέπει να υποβαθμισθεί η παρουσία και ο ρόλος των δεκάδων πολιτιστικών συλλόγων τόσο στη διατήρηση και προβολή της τοπικής κληρονομιάς όσο και της σχέσης τους με τους απόδημους του Δήμου Φαρκαδόνας. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 41

42 1.2.3 Αξιολόγηση του κτηνοτροφικού πόρου-αναγκαίες παρεμβάσεις Παρά το γεγονός ότι η φήμη δεν είναι ισχυρή ούτε δεδομένη για την περιοχή του Διάσελλου, η διάγνωση φανερώνει ωστόσο ότι υπάρχουν τα απαραίτητα στοιχεία για να οικοδομηθεί (ορεινότητα, αξίες, ποιότητα κτλ) μια ελκυστική εικόνα της κοινότητας ως ένας τόπος παραγωγής ιδιότυπων προϊόντων υψηλής αξίας. Η ένταξη αυτών των στοιχείων συστατικών του κτηνοτροφικού πόρου του Διάσελλου σε ένα σχέδιο δράσεων για την αξιοποίηση και ενεργοποίηση (ως προς την αγορά) των τελικών προϊόντων μπορεί να οδηγήσει σε σταδιακή κατάκτηση μιας σταθερής θέσης στην τοπική, περιφερειακή, εθνική αλλά και διεθνή αγορά. Ο προσανατολισμός προς ένα σχέδιο κατασκευής και ιδιοτυποποίησης του κτηνοτροφικού πόρου στοχεύει να προσδώσει στον πόρο μια εικονική διάσταση μέσω της κληρονομιάς ώστε να δημιουργήσει μια γέφυρα επικοινωνίας με τον καταναλωτή. Ωστόσο, περιλαμβάνει οπωσδήποτε δράσεις και παρεμβάσεις για τη διαχείριση και ιδιαίτερα την αναπαραγωγή των υλικών συστατικών του πόρου. Συνεπώς, για ορισμένα υλικά συστατικά όπως οι βοσκότοποι, τα τοπία, οι ομβροδεξαμενές είναι αναγκαίο να προηγηθούν παρεμβάσεις οι οποίες θα ενισχύσουν ταυτόχρονα την απόδοση και την ελκυστικότητα αναδεικνύοντας συναφείς αξίες και αρχές όπως η βιοποικιλότητα, η ευζωία των ζώων κτλ. Τα άυλα συστατικά (γνώση της οργάνωσης και διαχείρισης του ποιμενικού συστήματος, τεχνογνωσία παρασκευής γαλακτοκομικών προϊόντων κτλ) απαιτούν για να αναδειχθούν τη χρήση ειδικών εργαλείων και τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοινωνίας (ΤΠΕ). Με βάση την διάγνωση η οποία προηγήθηκε εντοπίστηκαν τα παρακάτω υλικά και άυλα συστατικά του κτηνοτροφικού πόρου του Διάσελλου. Όμως, όπως προαναφέρθηκε η αξία δεν μπορεί να εξασφαλισθεί παρά μόνο με τις απαραίτητες παρεμβάσεις όπως αυτές εντοπίστηκαν από τη διάγνωση και παρατίθενται στη συνέχεια: - υλικά συστατικά τα ζώα: σταδιακή ενίσχυση των τοπικών φυλών, ένταξη σε προγράμματα γενετικής βελτίωσης, προσαρμογή των σιτηρεσίων, ανάλυση και ανάδειξη των ποιοτικών χαρακτηριστικών τους κτλ., ο βοσκότοπος: βελτίωση των βοσκοτόπων, σχεδιασμός και εφαρμογή ενός πλαισίου διαχείρισης και ελέγχου των διαφόρων περιοχών βόσκησης, ανάλυση και ανάδειξη των ποιοτικών χαρακτηριστικών της χλωρίδας, το νερό: καλύτερη διαχείριση των ομβροδεξαμενών και ανάδειξη της συμβολής τους στην αειφόρο διαχείριση του ποιμενικού συστήματος σε σχέση με τους υφιστάμενους φυσικούς πόρους. οι ζωοτροφές: αξιοποίηση της γειτνίασης των παραγόμενων ζωοτροφών σε σχέση με το περιβαλλοντικό αποτύπωμα και ανάδειξη των ποιοτικών χαρακτηριστικών τους (μη μεταλλαγμένα, πρωτεΐνες κτλ), το κρέας και το γάλα: ενίσχυση και ανάδειξη των δεσμών με το χώρο και των ποιοτικών χαρακτηριστικών που προκύπτουν από τους δεσμούς αυτούς. Τα τοπία που δημιουργεί και διαχειρίζεται η άσκηση της ποιμενικής και εκτατικής μορφής κτηνοτροφία του Διάσελλου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 42

43 - άυλα συστατικά (παράδοση, γνώση, εμπειρία, φήμη κτλ) τεχνικές και πρακτικές ποιμενικής κτηνοτροφίας: o ανάδειξη των γνώσεων και πρακτικών της οργάνωσης της ποιμενικής κτηνοτροφίας, της προσαρμογής της στις τοπικές συνθήκες και τα οφέλη τόσο για τον ορεινό χώρο όσο και για την ποιότητα των προϊόντων, o ανάδειξη της ενεργούς συμμετοχής της τοπικής κτηνοτροφικής κοινότητας στην λειτουργία αυτής της δραστηριότητας και τη σύνδεσή της με τον τοπικό πολιτισμό, τεχνική τυροκόμισης: ανάδειξη της κληρονομημένης γνώσης και τεχνογνωσίας φορέας των οποίων είναι το σύνολο των οικογενειών της κοινότητας αλλά και των διαφορών με τα βιομηχανοποιημένα αντίστοιχα προϊόντα, τεχνική επεξεργασίας μαλλιού δέρματος: ανάδειξη της δυνατότητας αξιοποίησης με βιοτεχνικό τρόπο της τοπικής γνώσης και τεχνογνωσίας επεξεργασίας των παραπάνω προϊόντων σε συνεργασία με επιχειρηματίες της περιοχής, αξιοποίηση των πολιτιστικών συλλόγων ως φορείς της κληρονομιάς και των αποδήμων ως πιστούς καταναλωτές και δυνητικούς επιχειρηματίες στον τομέα της κτηνοτροφίας. 1.3 πλεονεκτήματα, αδυναμίες, ευκαιρίες Αυτό το υποκεφάλαιο επικεντρώνεται περισσότερο στην τοποθέτηση της κτηνοτροφικής δραστηριότητας τύπου Διάσελλου σ ένα γενικό πλαίσιο το οποίο καθορίζει τις τάσεις, την αξία και τις προοπτικές της ορεινής και εκτατικής κτηνοτροφίας. Αναφέρεται επίσης σε τεχνικά ζητήματα και στις ανάγκες παρεμβάσεων για να ξεπερασθούν οι αδυναμίες και να αξιοποιηθούν οι ευκαιρίες ώστε να γίνουν διακριτές οι προοπτικές της κτηνοτροφίας του Διάσελλου. Πριν προχωρήσουμε στην ιδιοτυποποίηση της κτηνοτροφικής δραστηριότητας του Διάσελλου θα πρέπει να επιτευχθεί η βελτιστοποίηση των αποδόσεων στο πλαίσιο του αειφορικού εκτατικού παραγωγικού συστήματος. Πλεονεκτήματα Στην προκειμένη περίπτωση του Διάσελλου δεν προκύπτει άμεσα η ύπαρξη μιας ιδιαίτερα διακριτής ιδιότυπης κτηνοτροφίας. Ωστόσο, το Διάσελλο διατηρεί τα βασικά χαρακτηριστικά μιας ορεινής κοινότητας η οποία διαθέτει τους απαραίτητους φυσικούς πόρους και την αναγκαία κληρονομιά για να κατασκευάσει την εικόνα μιας περιοχής η οποία μπορεί να προσφέρει στους καταναλωτές προϊόντα ποιότητας με τη σφραγίδα του ορεινού χώρου του Διάσελλου. Επομένως, το αρχικό πλεονέκτημα του Διάσελλου είναι η ικανότητά του να διατηρεί μέχρι σήμερα το κτηνοτροφικό κεφάλαιο και την σχετική παράδοση όσον αφορά την οργάνωση και λειτουργία εκτατικών παραγωγικών συστημάτων. Το δεύτερο πλεονέκτημα συνδέεται με την ανανέωση του δυναμικού των κτηνοτρόφων γεγονός που ευνοεί την απόκτηση ενός οράματος για το μέλλον της κτηνοτροφικής δραστηριότητας του Διάσελλου και την υιοθέτηση νέων μορφών συνεργασίας. Το τρίτο πλεονέκτημα αφορά τη δυνατότητα αξιοποίησης των ζωοτροφών που παράγονται στο εσωτερικό του Δήμου Φαρκαδόνας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 43

44 αποβλέποντας στη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Το τέταρτο πλεονέκτημα αφορά την δυνατότητα ενεργοποίησης της τοπικής κληρονομιάς η οποία σχετίζεται με γνώσεις, πρακτικές και τεχνογνωσίες γύρω από την οργάνωση της ποιμενικής κτηνοτροφίας και την παραγωγή ποιοτικών προϊόντων. Τέλος, η ενίσχυση του Δήμου ως διοικητικός φορέας με ενισχυμένες υπηρεσίες μπορεί να συμβάλλει στον συντονισμό και στη στήριξη χωρίς ωστόσο την άμεση εμπλοκή του μιας πρωτοβουλίας και ενός σχεδίου δράσης. Τα παραπάνω θα πρέπει να λάβει υπόψη η προσπάθεια επεξεργασίας ενός τέτοιου σχεδίου δράσης. Ωστόσο, η αποτελεσματική εφαρμογή ενός τέτοιου καινοτομικού από την πλευρά της κοινωνικής συμμετοχής, σχεδίου θα πρέπει να λάβει επίσης, υπόψη τις αδυναμίες του κλάδου και της περιοχής πριν επιχειρηθεί η αξιοποίηση των ευκαιριών και η εκτίμηση των προοπτικών που διαγράφονται. Αδυναμίες Η εστίαση στη διατήρηση της εκτατικής κτηνοτροφίας (ημι-εκτατικό σύστημα εκτροφής) στηρίζεται στη διαπίστωση ότι στο πλαίσιο του παγκόσμιου ανταγωνισμού, αυτό το παραγωγικό σύστημα συνιστά το μόνο ικανό πόρο ο οποίος μπορεί να συμβάλλει στην αύξηση της αξίας των προϊόντων του Διάσελλου. Ωστόσο, η αρνητική εξέλιξη της ποιμενικής κτηνοτροφίας στην μεσογειακή Ευρώπη τις τελευταίες δεκαετίες προϊδεάζει για την παρόμοια εξέλιξή της και στην Ελλάδα και Θεσσαλία αν δεν υπάρξουν ουσιαστικές παρεμβάσεις και ρυθμίσεις: προβλέπεται μείωση του αριθμού των κτηνοτρόφων και η περαιτέρω εκτατικοποίηση των πρακτικών. Τα προϊόντα μη προσφέροντας παρά μόνο ελάχιστα ιδιότυπα χαρακτηριστικά δεν μπορούν να εξασφαλίσουν την αύξηση ούτε της αξίας τους ούτε του εισοδήματος των κτηνοτρόφων την ίδια στιγμή που το κόστος των εισροών ανεβαίνει. Σ αυτή την περίπτωση η εξέλιξη είναι αναμενόμενη: οι κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις ελάχιστα εξοπλισμένες δεν μπορούν να αυξήσουν την παραγωγικότητά τους παρά μόνο αν στραφούν προς άκρως εκτατικά συστήματα κρεατοπαραγωγικής κατεύθυνσης (βοοειδή αλλά και αιγοπρόβατα), να εγκαταλείψουν την άλμεξη και άρα τις δυσκολίες που εμφανίζει για τους νεαρούς κτηνοτρόφους όταν η εκμετάλλευση δεν εκσυγχρονίζεται. Προκύπτει ως επίπτωση των παραπάνω, η μεγέθυνση των κοπαδιών που βόσκουν στα συλλογικά βοσκοτόπια προκαλώντας την περαιτέρω υποβάθμισή τους. Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η κατηγορία εκτατικής κτηνοτροφίας όπου η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας αναζητείται μέσω της μείωσης των ωρών εργασίας ανά ΜΜΖ και η οποία ευνοείται από τις ενισχύσεις χρήσης (και όχι παραγωγικότητας) δεν ευνοεί συλλογικές διαδικασίες για την επεξεργασία προδιαγραφών, συλλογικών εργαλείων κτλ. Η ενίσχυση της προσπάθειας δημιουργίας μικρών οικογενειακών τυροκομείων μπορεί να ενισχύσει σημαντικά την ελκυστικότητα του αιγοπροβατοτροφικού γαλακτοπαραγωγικού συστήματος. Όσον αφορά την κρεατοπαραγωγή, συμβάλλει αρκετά σημαντικά στο εισόδημα της περιοχής, διαθέτει ήδη μια καλή φήμη, η οποία θα πρέπει να αξιοποιηθεί. Παράλληλα, θα πρέπει να Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 44

45 ενισχυθεί η παραγωγική διαδικασία με μικρο-χωροταξικές παρεμβάσεις και ρυθμίσεις που θα απευθύνονται στους εκτατικούς κτηνοτρόφους. Ωστόσο, για κάθε σχέδιο που θα προβλέπει την ορθολογική και αειφόρα διαχείριση των βοσκοτόπων, ακόμη και αν δεν έχει τις διαστάσεις που προέβλεπε η μελέτη ΔΑΓΡΙΛΑ, η συμμετοχική διαδικασία είναι απαραίτητη και απαιτητή 16. Οι κτηνοτρόφοι οφείλουν να επεξεργασθούν, διαπραγματευθούν και εφαρμόσουν συλλογικές πρακτικές όπως για παράδειγμα τις ημερομηνίες εισόδου των ζώων στο βοσκότοπο, την απελευθέρωση των ταύρων, ή τις στρατηγικές για την απάλειψη της βρουκέλωσης των βοοειδών. Σ αυτό το πνεύμα, φαίνεται απαραίτητο ότι οι κτηνοτρόφοι θα πρέπει να συμμετέχουν στον έλεγχο ενός συλλογικού εργαλείου όπως το σφαγείο ώστε να τοποθετήσουν με πιο αποτελεσματικό τρόπο τα ζώα τους στην αγορά. Τα γειτονικά σφαγεία και η καλή φήμη αποτελούν ευκαιρίες που θα πρέπει να αξιοποιηθούν. Ευκαιρίες Η ανάδειξη και αειφορική αναπαραγωγή των συστατικών του κτηνοτροφικού πόρου (βοσκότοπος, ζωοτροφές εγγύτητας, κληρονομιά, εκτατικό σύστημα κτλ) δημιουργεί νέες ευκαιρίες και προοπτικές για την κτηνοτροφική κοινωνία του Διάσελλου. Αυτές οι ευκαιρίες θα πρέπει να αξιοποιηθούν μέσω μιας σειράς δράσεων οι οποίες θα ενταχθούν σε μια ολοκληρωμένη στρατηγική αξιοποίησης του πόρου από τους ενδιαφερόμενους δρώντες και φορείς. Η εκτατική μορφή της κτηνοτροφίας Αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ότι το γεγονός ότι τα κτηνοτροφικά συστήματα είναι εκτατικού τύπου δεν αναφέρεται μόνο σε αρνητικά στοιχεία (κτηνοτρόφοι συντηρητικοί, δομές ξεπερασμένες και μη βιώσιμες, καταστάσεις απαρχαιωμένες, βοσκότοποι υπερεκμεταλλευόμενοι και αδύνατον να βελτιωθούν χωρίς ιδιωτικοποίηση κτλ). Με τις πρόσφατες κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις αλλά και τις διαγραφόμενες τάσεις τους για τις επόμενες δεκαετίες, η εκτατική μορφή της κτηνοτροφίας όπως και της γεωργίας, είναι δυνατόν να αναδείξει τα θετικά στοιχεία στον τομέα των μη επιθετικών πρακτικών έναντι του περιβάλλοντος, λιγότερο επιβλαβείς και δαπανηρές από την άποψη των ορυκτών πηγών και των απαραίτητων κεφαλαίων κτλ. Αυτός ο «ήπιος» τρόπος άσκησης της κτηνοτροφικής δραστηριότητας ενδιαφέρει άλλωστε όλο και περισσότερο τους καταναλωτές οι οποίοι προτιμούν τα φυσικά προϊόντα καθώς και προϊόντα που παράγονται μέσω μιας δραστηριότητας που συμβάλλει στην ορθολογική (αειφορική) διαχείριση του περιβάλλοντος. Θέτοντας το στόχο της αξιοποίησης αυτών των τάσεων οι οποίες ενισχύονται συνεχώς, οι δρώντες αυτών των συστημάτων οφείλουν να «μάθουν» να αξιοποιήσουν τα θετικά Ο Δήμος προσπαθεί εδώ και χρόνια να δημιουργήσει ένα «Φυσικό Κτηνοτροφικό Πάρκο». Διατυπώθηκαν οι γενικές γραμμές και βρίσκονται σε διαπραγμάτευση με τους χρηματοδότες. Αφορά όλους τους τύπους κτηνοτροφίας του Διάσελλου, Αχλαδοχωρίου και Γριζάνου (καθώς και δυο γειτονικών κοινοτήτων τα οποία εντάχθηκαν στο Δήμο Φαρκαδόνας με τη διοικητική μεταρρύθμιση Καλλικράτης. Καλύπτει μια έκταση βοσκοτόπων ha. Η μεγάλη πλειονότητα των κτηνοτρόφων που ερωτήθηκαν διάκεινται ευνοϊκά στο σχέδιο, δεν γνωρίζουν ωστόσο τη στρατηγική που θα πρέπει να ακολουθηθεί για την εφαρμογή και ανάπτυξη του σχεδίου. Μια τέτοια στρατηγική θα πρέπει να προσδιορισθεί και να επεξηγηθεί επαρκώς χωρίς καθυστέρηση. Τέλος, η σχέση μεταξύ του μελλοντικού πάρκου και των κτηνοτρόφων θα πρέπει να διευκρινισθεί ώστε να αξιοποιηθεί αποτελεσματικά η αναμενόμενη δυναμική. 16 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 45

46 χαρακτηριστικά του δικού τους τρόπου με τον οποίο παράγουν αλλά και να οργανωθούν συλλογικά για να τροφοδοτούν επιτυχώς τις αντίστοιχες αγορές. Σημαντικά περιθώρια για πρόοδο των τεχνικών Ο σημερινός ασθενής βαθμός εκμηχάνισης, εντατικοποίησης και ενεργοποίησης κεφαλαίου των κτηνοτροφικών μονάδων επιτρέπει σ αυτές να διαθέτουν σημαντικά περιθώρια προόδου για τον εκσυγχρονισμό τους. Αυτές οι εκμεταλλεύσεις δεν βρίσκονται ούτε σ ένα αδιέξοδο τεχνικό (μη προσαρμοσμένες εγκαταστάσεις, βαριά και άκρως εξειδικευμένη εκμηχάνιση) ούτε σε ένα αδιέξοδο οικονομικό (δάνεια, υπερχρέωση). Διατήρησαν μια σημαντική ευελιξία για να προσαρμοστούν κάθε φορά που ο κτηνοτρόφος διέθετε τις απαραίτητες πληροφορίες και εκπαιδεύσεις και βρισκόταν σε κατάσταση και σε ηλικία που του επέτρεπαν να καινοτομήσει προσαρμοζόμενος στα νέα κοινωνικο-οικονομικά δεδομένα (νέες αγορές, ενεργειακές τιμές σε άνοδο, απαγόρευση πρακτικών που ρυπαίνουν, αλλαγές στο επάγγελμα του κτηνοτρόφου κτλ). Οι κτηνοτρόφοι βοοειδών κατάφεραν να βελτιώσουν την ποιότητα των κοπαδιών τους προσφεύγοντας γενικευμένα στη φυλή Limousine. Απομένει μόνο η βελτίωση των κτηνοτροφικών συνθηκών ώστε αυτές να συμβάλλουν στην καλυτέρευση της ποιότητας του κρέατος. Η περιοχή διαθέτει ευνοϊκούς συντελεστές (ζωοτροφές) Οι πολλές συνιστώσες των τωρινών παραγωγικών συστημάτων έχουν την προδιάθεση να συμβάλλουν στην προώθηση της φυσικής εικόνας των προϊόντων (αμόλυντοι φυσικοί βοσκότοποι, προσαρμοσμένη τοπική φυλή, κτηνοτροφική κοινωνία με αναγνωρισμένη πλούσια κληρονομιά, μετακινούμενα κοπάδια κτλ) 17. Σ αυτόν τον τομέα, η περιοχή διαθέτει ορισμένα πλεονεκτήματα: o ο Δήμος διαθέτει σημαντικές και παραγωγικές λόγω άρδευσης εκτάσεις για καλλιέργεια ζωοτροφών. Η ευρισκόμενη σε εξέλιξη λόγω της κρίσης διαδικασία αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών στοχεύει στην αύξηση της αξίας των προϊόντων, ευνοεί τη συνεργασία μεταξύ κτηνοτρόφων του Διάσελλου και παραγωγών ζωοτροφών του υπόλοιπου Δήμου, o υπολογίζεται ότι η διάθεση μόνο 850 ha της πεδινής ζώνης του Δήμου (τα οποία καλλιεργούνται σήμερα με βαμβάκι και σιτάρι) σε κτηνοτροφικές καλλιέργειες θα εξασφαλίσει 8 εκατομμύρια Νομευτικές Μονάδες (ΝΜ) ετησίως (το σημερινό έλλειμμα υπολογίζεται σε 6,2 εκατομμύρια ΝΜ). o η παρουσία στην περιοχή μιας μονάδας παραγωγής ζωοτροφών αποτελεί ένα πλεονέκτημα που θα πρέπει να αξιοποιηθεί, o προσπάθειες διαφοροποίηση στο κρέας: Label και ΒΙΟ. Το πρόβλημα που θέτουν τέτοιου τύπου παραγωγές (για τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά) είναι ότι οι παραγωγοί δεν έχουν αποκτήσει ακόμη τις γνώσεις και τεχνικές αλλά και τρόπους παραγωγής που απαιτούνται. 17 Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι δεν πρόκειται για ένα στόχο παραγωγής γάλακτος και κρέατος με το σήμα ΒΙΟ (βιολογικά) αλλά προϊόντων τα οποία δυνητικά μπορούν να απαντήσουν σε ένα πλαίσιο προδιαγραφών «φυσικά προϊόντα» το οποίο θα πρέπει να ορισθεί (λιγότερο καταναγκαστικό από ότι οι προδιαγραφές ΒΙΟ για τα ζητήματα αντιμετώπισης της υγείας των ζώων). Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 46

47 Συμπέρασμα Η ολοκληρωμένη προσέγγιση της ανάπτυξης του Διάσελλου οφείλει από τη μια να λάβει υπόψη ταυτόχρονα τις δύο βασικές παραγωγικές αλυσίδες για το κρέας και το γάλα, από την άλλη, να ενισχύσει και αξιοποιήσει τη σχέση κτηνοτροφίας και γεωργίας στην κλίμακα του Δήμου. Για να υπάρξει μια πραγματική γεωργική και αγροδιατροφική «πράσινη» ανάπτυξη βασισμένη στις υφιστάμενες δραστηριότητες στο Διάσελλο και στο σύνολο του Δήμου, θα πρέπει να σχεδιασθεί και οργανωθεί το σύνολο της παραγωγικής διαδικασίας με δράσεις αξιοποίησης που καλύπτουν όλο το φάσμα της πρωτογενούς παραγωγής (ανάντη) και καταλήγουν στο τραπέζι των καταναλωτών (κατάντη). Πρόκειται δηλαδή για τη δημιουργία ενός μικρού αγροδιατροφικού συστήματος επικεντρωμένου στις παραγωγές του Διάσελλου και του Δήμου. Ο επιχειρησιακός στόχος συνίσταται επομένως, στην οργάνωση και στη ρύθμιση της συνάντησης μεταξύ προσφοράς και ζήτησης γύρω από δύο βασικούς κρίκους : - μεταξύ προσφοράς και ζήτησης κτηνοτροφικών φυτών και ζωοτροφών, - μεταξύ προσφοράς και ζήτησης κτηνοτροφικών προϊόντων μεταποιημένων ή μη, τοπικής προέλευσης (Διάσελλο Φαρκαδόνας). Οι κτηνοτρόφοι πρέπει για να επιβιώσουν, να βελτιώσουν την παραγωγικότητά τους και την αξιοποίηση των προϊόντων τους μέσω της ανάπτυξης της μεταποιητικής δραστηριότητας των παραγωγών στην εκμετάλλευση ή μέσω ενός τοπικού φορέα (ιδιωτική ή συλλογική μονάδα τυροκόμισης ή επεξεργασίας κρέατος). Οι καταναλωτές ενδιαφέρονται να καταναλώσουν ποιοτικά προϊόντα όταν γνωρίζουν την προέλευσή τους και όταν η τιμή τους είναι προσιτή γιατί αυτά θα διακινηθούν κατά το δυνατό χωρίς μεσάζοντες. Οι επενδύσεις κυρίως άυλες, θα πρέπει επομένως να προσανατολισθούν προς αυτά τα δύο σημεία εμπλέκοντας το μέγιστο αριθμό δρώντων και φορέων με στόχο την συνπαραγωγή, τους υποστόχους και τους κοινούς κανόνες που είναι έτοιμοι να υιοθετηθούν προοδευτικά. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 47

48 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 48

49 Κεφάλαιο 2. Ημερίδα Διαβούλευσης στο Διάσελο 2.1 Κεντρική διαβούλευση Στο πλαίσιο των συναντήσεων με τους παραγωγούς και εκπροσώπους των τοπικών φορέων (Δήμος, ΚΕΝΑΚΠ κτλ) πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 26 Αυγούστου 2016, κεντρική ημερίδα διαβούλευσης στο Διάσελο Φαρκαδόνας στην οποία συμμετείχαν κτηνοτρόφοι της περιοχής και εκπρόσωποι τοπικών φορέων. Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε στο Διάσελο στο Καφενείο «τα Πλατάνια» και για την οργάνωσή της συνέβαλε αποφασιστικά ο πρόεδρος της Τοπικής Κοινότητας Διασέλου κ. Μιχάλης Τζιόγγας. Συμμετείχαν 25 κτηνοτρόφοι του Διάσελου, ο Δήμαρχος Φαρκαδόνας κ. Μεριβάκης, κλιμάκιο στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ 18, στελέχη της ΚΕΝΑΚΑΠ και στελέχη του Εργαστηρίου Αγροτικού Χώρου, του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Το θέμα της ημερίδας ήταν η «Κτηνοτροφία της περιοχής και οι προοπτικές της» και διοργανώθηκε σε συνεργασία με την ΚΕΝΑΚΑΠ ΑΕ και το Δήμο Φαρκαδόνας. Σκοπός της ημερίδας ήταν η διαβούλευση με τους κατοίκους-κτηνοτρόφους της περιοχής όσον αφορά τις δυναμικές της κτηνοτροφίας και τις δράσεις που μπορούν αναπτυχθούν για τη βιώσιμη ανάπτυξή της. Την Ημερίδα άνοιξε ο Δήμαρχος Φαρκαδόνας κος Αθανάσιος Μεριβάκης, ο οποίος και με την ιδιότητα του Δ/ντος Συμβούλου της Αναπτυξιακή Τρικάλων ΑΑΕ ΟΤΑ αναφέρθηκε συνοπτικά στις παρεμβάσεις που σχεδιάζει η Αναπτυξιακή Τρικάλων ΑΑΕ ΟΤΑ για την περιοχή της Φαρκαδόνας μέσω του τοπικού προγράμματος CLLD/LEADER , μεταξύ των οποίων είναι και η στήριξη της κτηνοτροφίας του Διάσελου με επίκεντρο την προβολή των ποιοτικών χαρακτηριστικών της και στόχο την αύξηση της τελικής αξίας των προϊόντων. Στην συνέχεια ο Γεν. Δ/ντης της ΚΕΝΑΚΑΠ ΑΕ κος Παν. Πάτρας παρουσίασε τις δυνατότητες που προσφέρει το CLLD/LEADER και το ΠΑΑ και που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από τους κτηνοτρόφους της περιοχής για την ανάπτυξη συλλογικών σχημάτων (Ομάδων ή Οργανώσεων Παραγωγών), την συνεργασία των παραγωγών με ερευνητικούς φορείς με στόχο την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας του βοείου κρέατος και την παραγωγή ποιοτικών και ασφαλέστερων προϊόντων. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κος Δημήτρης Γούσιος, με την σειρά του παρουσίασε τα βασικά ευρήματα της διαγνωστικής φάσης ( Α Φάση) της Εμπειρογνωμοσύνης διερεύνησης «Αξιοποίησης του κτηνοτροφικού κεφαλαίου στην ορεινή περιοχή του Δήμου Φαρκαδόνας: Προοπτικές ανασυγκρότησης και ανάπτυξης» καθώς και την αναπτυξιακή πρόταση για την κτηνοτροφία της περιοχής με τις δυνητικές παρεμβάσεις για την στήριξή της, με επίκεντρο την προβολή των ποιοτικών χαρακτηριστικών και στόχο την αύξηση της τελικής αξίας των προϊόντων. 18 Στο κλιμάκιο του ΣΥ.ΡΙΖ.Α συμμετείχαν ο Βουλευτής κ. Σιμορέλης Χρήστος, ο συντονιστής της Νομαρχιακής Επιτροπής Τρικάλων κ. Νταούλας Σταύρος, ο Αναπληρωτής Συντονιστής κ. Μπάτζιος Χρήστος και ο υπεύθυνος του τμήματος αγροτικής ανάπτυξης του ΣΥ.ΡΙΖ.Α Τρικάλων κ. Μουργελάς Μπάμπης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 49

50 Ολοκλήρωσε την ομιλία του με την παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης μεθοδολογίας που έχει αναπτυχθεί από το Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου για α) τον εντοπισμό, ανάδειξη και ενεργοποίηση των εδαφικών (τοπικών) πόρων, β) την οργάνωση εδαφικών μορφών συνεργασίας και συντονισμού και γ) την εκ των κάτω πιστοποίηση μέσω ενός εργαλείου Εδαφικού Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης (ΕΣΣΕ) με την αξιοποίηση νέων τεχνολογιών και την εφαρμογή νέων καινοτόμων διεργασιών. Παρέμβαση έκανε και ο βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ κος Χρήστος Σιμορέλης. Στην παρέμβαση του ο Βουλευτής αναγνώρισε ότι το μοντέλο ανάπτυξης που είχαμε για πολλά χρόνια στην Ελλάδα απέτυχε, οδήγησε σε περιβαλλοντικές καταστροφές και ώθησε μεγάλο μέρος της κοινωνίας στη φτωχοποίηση. Η Κυβέρνηση προωθεί ένα εναλλακτικό μοντέλο κοινωνικής επιχειρηματικότητας, βασισμένο στον πυλώνα της δίκαιης ανάπτυξης, με σωστή αξιοποίηση των χρηματοδοτικών εργαλείων και συνεργασία όλων των φορέων. Αν ο πρωτογενής τομέας καταφέρει να οργανωθεί σε ομάδες παραγωγής, μπορεί να πετύχει μείωση του κόστους, ορθότερη αξιοποίηση της χρηματοδότησης και καλύτερες παρεχόμενες υπηρεσίες. Σε αυτή την προσπάθεια κινούνται και οι νομοθετικές πρωτοβουλίες που ανέλαβε η κυβέρνηση την προηγούμενη περίοδο μέσα από τον αναπτυξιακό νόμο. Στόχος το επόμενο διάστημα, μέσα σε ένα δύσκολο οικονομικό πλαίσιο, είναι η βελτίωση της πραγματικής οικονομίας με την αξιοποίηση όλων των υπαρχόντων εργαλείων. Τέλος είναι πολύ σημαντικό να πραγματοποιούνται τέτοιες ημερίδες διαβούλευσης, ώστε οι πολίτες να ενημερώνονται και να γίνεται ουσιαστική ανταλλαγή ιδεών, απόψεων και προτάσεων πάνω στην αγροτική ανάπτυξη και την κτηνοτροφία. Ο Δήμαρχος Φαρκαδόνας βρήκε εξαιρετικά ενδιαφέρουσα τη πρόταση του κ. Γούσιου για την εδαφική προσέγγιση της ανάπτυξης της κτηνοτροφίας της περιοχής και προέτρεψε τους κτηνοτρόφους του Διάσελλου να την υιοθετήσουν, ιδιαίτερα μάλιστα εκείνη που αφορά την δημιουργία οργανωτικού σχήματος των κτηνοτρόφων της περιοχής. Ακολούθησε συζήτηση με τους παραβρισκόμενους κατοίκους και κτηνοτρόφους της περιοχής του Διάσελλου, οι οποίοι εξέφρασαν την πρόθεση και θέλησή τους να συμμετέχουν σε νέα οργανωτικά σχήματα προκειμένου να σχεδιαστούν και υλοποιηθούν δράσεις αξιοποίησης του κτηνοτροφικού πόρου και βελτίωσης των συνθηκών της κτηνοτροφικής δραστηριότητας, με στόχο τη ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων τους. Πιο συγκεκριμένα ζήτησαν τόσο από το Δήμο Φαρκαδόνας, όσο και από την ΚΕΝΑΚΑΠ ΑΕ, να ενημερωθούν το συντομότερο δυνατό για τις εναλλακτικές μορφές οργάνωσης που μπορούν να υιοθετήσουν προκειμένου να συγκροτήσουν μια τοπική συνεργατική ομάδα. Στόχος αυτής της ενέργειας είναι η άμεση συγκρότηση μιας οργάνωσης που να μπορεί να αξιοποιήσει χρηματοδοτικά εργαλεία όπως το τοπικό CLLD. Επιπλέον, σημαντικό ενδιαφέρον έδειξαν οι νέοι κτηνοτρόφοι για την καινοτομική εφαρμογή του εργαλείου GPS tracking που αναπτυχθεί από το Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου. Το εργαλείο αυτό αφορά την δορυφορική παρακολούθηση της βόσκησης των κοπαδιών, από την οποία βγαίνουν άμεσα και χρήσιμα συμπεράσματα για την βόσκηση, τον βοσκότοπο κλπ. Η Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 50

51 συζήτηση μάλιστα ανέδειξε και νέες δυνατότητες-πληροφορίες που δίνει έναν τέτοιο εργαλείο (π.χ. εντοπισμός απολεσθέντων ζώων). Οι κτηνοτρόφοι της περιοχής υποστήριξαν ότι όντως υπάρχει πλούσια και ενδιαφέρουσα τοπική χλωρίδα παρά την υπερβόσκηση η οποία πρέπει να αναδειχθεί και να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο της δημιουργίας ενός τοπικού σήματος ποιότητας. Επίσης συζητήθηκε με ενδιαφέρον από τους κτηνοτρόφους η πρόταση για την ανάπτυξη ενός προσαρμοσμένου συστήματος διαχείρισης του βοσκότοπου, όπου εκφράστηκαν διάφορες απόψεις ως προς τη βέλτιστη λύση. Ενδιαφέρον υπήρξε για την επίλυση του προβλήματος της μη περίφραξης των ομβροδεξαμενών, όπου υπήρξε θετική αντίδραση τόσο από το Δήμο όσο και από την ΚΕΝΑΚΑΠ δεδομένου ότι μπορούν να εξευρεθούν πόροι από τo τοπικό CLLD. Επίσης οι κτηνοτρόφοι ζήτησαν να πληροφορηθούν προκειμένου να συζητήσουν προτάσεις και λύσεις για τη συσκευασία και πώληση του κρέατος του Διάσελλου ακόμη και μέσω εξειδικευμένων σημείων πώλησης. Φωτογραφίες από την Ημερίδα Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 51

52 Αναρτήσεις της εκδήλωσης σε ιστότοπους: α/ ιστοσελίδα trikalavoice.gr α/ ιστοσελίδα tameteora.gr α/ ιστοσελίδα myblogs.gr α/ ιστοσελίδα του Δήμου Φαρκαδόνας β/ ιστοσελίδα της ΚΕΝΑΚΑΠ ΑΕ Στο Παράρτημα φαίνονται οι αναρτήσεις της εκδήλωσης ημερίδας στις τοπικές ιστοσελίδες 2.2 Συμπεράσματα Η όλη μελέτη καταλήγει σε συμπεράσματα τα οποία συναντώνται και επιβεβαιώνονται πλέον στις περισσότερες αναπτυξιακές πρωτοβουλίες μικρών αγροτικών περιοχών σε όλη την Ευρώπη. Το πρώτο ζήτημα αφορά την κλίμακα οριοθέτησης της παρέμβασης, το δεύτερο, την ενεργή συμμετοχή των τοπικών δρώντων και την αποτελεσματική συνάντησή τους με τους εξωτερικούς δρώντες και φορείς για την προώθηση των απαραίτητων καινοτομιών και την εγκαθίδρυση νέων μορφών συνεργασίας και συντονισμού. Η πρώτη επισήμανση σχετίζεται με το συμπέρασμα ότι παρά το γεγονός ότι η τοπική περιοχή (Διάσελλο) αποτελεί το χωρικό υπόβαθρο και την κινητήρια δύναμη του σχεδίου δράσης, η λύση και οι διαδικασίες εφαρμογής αυτού του σχεδίου δεν περιορίζονται στο εσωτερικό της. Απαιτείται η συμμετοχή του Δήμου στο σχεδιασμό και στην εφαρμογή του. Ο βασικός στόχος της αγκύρωσης των παραγωγικών συστημάτων στις περιοχές τους εξαρτάται πλέον από ικανότητα των πρώτων να διατηρούν τον χαρακτήρα ΥΦΑ (Υψηλής Φυσικής Αξίας) 19. Η επίτευξη αυτού του στόχου απαιτεί θεσμικές, τεχνικές και οργανωτικές υποστηρικτικές παρεμβάσεις από έξω. Είναι αναγκαία επομένως, η διαμόρφωση ενός οικοσυστήματος υποστήριξης των επιχειρησιακών ενεργειών ικανού να απαντήσει στις τοπικές ιδιαιτερότητες και ανάγκες. Παράλληλα, οι τοπικοί παραγωγοί θα πρέπει εφόσον πρόκειται για τους δικούς τους πόρους να αποκτήσουν οι ίδιοι τη δυνατότητα να εγγυηθούν ότι η ποιότητα και η ταυτότητα των προϊόντων του Διάσελλου δεν θα μπορούν να αμφισβητηθούν από τους καταναλωτές και τους ανταγωνιστές. Αυτές οι αναγκαιότητες απαιτούν πλέον την αναζήτηση συνεργιών και συνεργασιών σε καταλληλότερες κλίμακες όπως αυτή του Καλλικρατικού Δήμου και της ΠΕ Τρικάλων. Η ενίσχυση αυτής της σχέσης μεταξύ των διάφορων κλιμάκων θα έχει οπωσδήποτε αμοιβαία οφέλη: η αύξηση της αξίας του κτηνοτροφικού πόρου του 19 Περιοχές ΥΦΑ ορίζονται τα αγροτικά τοπία με πλούσια παραδοσιακή και φυσική κληρονομιά. Η εφαρμογή διαφορετικών αγροτικών πρακτικών σ αυτές τις περιοχές συνέβαλαν στη δημιουργία μιας μεγάλης ποικιλίας κληρονομημένων αγροτικών ενδιαιτημάτων όπου φιλοξενείται ευρύς αριθμός φυτικών και ζωικών ειδών. Επιπλέον τα γεωργικά συστήματα ΥΦΑ είναι χαμηλής εντάσεως και χαμηλών εισροών και συχνά παρουσιάζουν μεγάλη διαρθρωτική πολυμορφία. Η έννοια Υψηλή Φυσική Αξία (ΥΦΑ), η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1993, επιβεβαιώνει την ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας μεταξύ ορισμένων τύπων γεωργικών δραστηριοτήτων και των "φυσικών αξιών" (Baldock et al., 1993). Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 52

53 Διάσελλου θα έχει πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα για το σύνολο των κοινοτήτων του Δήμου Φαρκαδόνας. Η δεύτερη επισήμανση αφορά τη σημασία ορισμένων καινοτομιών οι οποίες εμφανίζονται στη διάρκεια της εφαρμογής του σχεδίου δράσης. Πράγματι, η υιοθέτηση του πρότυπου της εδαφικής ανάπτυξης αποτελεί πριν απ όλα μια κοινωνική καινοτομία. Η διαδικασία που θα πρέπει να ακολουθηθεί για την επίτευξη του κεντρικού στόχου της αύξησης δηλαδή της αξίας του κτηνοτροφικού πόρου και των προϊόντων που παράγει η περιοχή, μπορεί να είναι πρωτόγνωρη αλλά χαρακτηρίζεται από το εξής πλεονέκτημα: βασίζεται στην κινητοποίηση σχέσεων, πόρων και δράσεων ελεγχόμενων από την τοπική κοινωνία και τους τοπικούς δρώντες, απαιτώντας άυλες δράσεις παρά σημαντικές επενδύσεις. Στην περίπτωση αυτή η κινητήρια δύναμη δεν είναι εξωγενής αλλά την συνιστούν οι ίδιοι οι τοπικοί δρώντες κυρίως δε οι κτηνοτρόφοι, η Δημοτική Αρχή και η ΚΕΝΑΚΑΠ. Επομένως, η κοινωνική καινοτομία συνδέεται με τις μορφές συνεργασίας και συντονισμού οι οποίες θα πρέπει να δημιουργηθούν και να λειτουργήσουν συνεκτικά και εστιασμένα με την ενεργή συμμετοχή των παραπάνω δρώντων. Μια δεύτερη καινοτομία αφορά την προσέγγιση της ανταγωνιστικότητας. Το σχέδιο εδαφικής ανάπτυξης της κτηνοτροφίας του Διάσελλου συνδέει την ανταγωνιστικότητα με την ανάδειξης της εδαφικής διάστασης της πρώτης ύλης (κρέας και γάλα). Αυτό σημαίνει ότι οι τοπικοί παραγωγοί θα πρέπει να εμπεδώσουν μια νέα διαδικασία αύξησης της αξίας αντί να εγκλωβίζονται στη συνεχή προσπάθεια μείωσης του κόστους. Αυτή η προσπάθεια έχει αποδείξει ότι απογυμνώνει και ευτελίζει το προϊόν ενώ παράλληλα, οδηγεί στη συνεχή εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων. Η αγκύρωση των δραστηριοτήτων και των προϊόντων με την περιοχή αποσκοπεί ακριβώς σ αυτό: να προσδώσει σ αυτά την απαραίτητη ιδιοτυπία και διακριτότητα για την αναζήτηση ποιοτικών αγορών μέσω της σύνδεσης δραστηριοτήτων και προϊόντων με την υλική και άυλη κληρονομιά της περιοχής. Μια τρίτη καινοτομία αφορά την οικοδόμηση και εφαρμογή από τους ίδιους τους τοπικούς δρώντες ενός εργαλείου εγγύησης των παραπάνω εδαφικών, ταυτοτικών και ποιοτικών χαρακτηριστικών. Το Συμμετοχικό Σύστημα Εγγύησης που προτείνεται αποτελεί ταυτόχρονα γέφυρα συνάντησης με τους συνειδητοποιημένους καταναλωτές και μέσο για την αναγνώριση της ποιότητας των προϊόντων από τους ίδιους. Τέλος, επισημαίνεται εδώ η σημασία του χρόνου και της ταχύτητας στη λήψη αποφάσεων για την εφαρμογή του προτεινόμενου σχεδίου δράσης. Είναι βέβαιο ότι η περιοχή δεν είναι η μόνη που διαθέτει παρόμοιες συνθήκες και ότι και άλλοι Δήμοι με έντονο γεωργικό και κτηνοτροφικό χαρακτήρα θα κινηθούν προς την ίδια κατεύθυνση γιατί μη διαθέτοντας πολλές εναλλακτικές στρατηγικές θα στοχεύσουν στην εξασφάλιση της ικανοποίησης των καταναλωτών με αναγνωρισμένα ποιοτικά προϊόντα. Θα πρέπει επομένως, ο Δ. Φαρκαδόνας αλλά και η κοινότητα του Διάσελλου να οικοδομήσουν την ελκυστικότητα της περιοχής τους χωρίς να ξεχνούν ποτέ ότι ο χρόνος, απαραίτητος για τη λήψη αποφάσεων, αποτελεί ιδιαίτερα λόγω της συνεχιζόμενης κρίσης, τον πιο σπάνιο πόρο. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 53

54 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 54

55 Κεφάλαιο 3. Συνοπτικός οδικός χάρτης κατάλληλων ενεργειών και δράσεων για την αξιοποίηση του κτηνοτροφικού πόρου Διάσελλου 3.1 Ο οδικός χάρτης Ο οδικός χάρτης αποτελεί την επιχειρησιακή έκφραση της ολοκληρωμένης εδαφικής προσέγγισης της ανάπτυξης του Διάσελλου. Λαμβάνει υπόψη ένα πλαίσιο αλληλοσυνδεόμενων αξόνων οι οποίοι περιγράφουν τη συνολική πρόταση ανάδειξης και αξιοποίησης του κτηνοτροφικού της πόρου και ταυτόχρονα στοχεύουν στη βελτίωση των συνθηκών της ίδιας της κτηνοτροφικής δραστηριότητας της περιοχής. Το επιχειρησιακό εγχείρημα της ανάδειξης του ιδιότυπου κτηνοτροφικού πόρου του Διάσελλου και της κατασκευής ιδιότυπων τελικών προϊόντων οργανώνεται με βάση δύο κεντρικούς πυλώνες: α) την εδαφική αγκύρωση των συστατικών του κτηνοτροφικού πόρου τα οποία παρουσιάστηκαν προηγουμένως και β) την οργάνωση νέων μορφών συνεργασίας και συντονισμού για την αποτελεσματική και διαρκή προώθηση αυτού του στόχου. α) εδαφική αγκύρωση (έλεγχος) Η επίτευξη της εδαφικής αγκύρωσης συνδέεται με τη δυνατότητα των παραγωγών και δρώντων της περιοχής να ενισχύσουν και να αναδείξουν τους δεσμούς της κτηνοτροφικής δραστηριότητας με το χώρο και την περιοχή του Διάσελλου. Οι δεσμοί αυτοί οφείλουν να αναδεικνύουν με τη σειρά τους, την αμφίδρομη και διαρκή σχέση ανταλλαγών μεταξύ κτηνοτροφικής δραστηριότητας και εδαφικής περιοχής: ότι ιδιαίτερο προσλαμβάνει η κτηνοτροφία ώστε να παράγει ιδιότυπα τελικά προϊόντα και ότι προσφέρει τελικά στην κοινότητα του Διάσελλου (διαχείριση φυσικών πόρων, εισόδημα, συνοχή κτλ). Υπό αυτή την έννοια, η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει όλο το φάσμα της κτηνοτροφικής δραστηριότητας και εστιάζει κάθε φορά στην υλική κατάσταση του κάθε συστατικού, στην συνεισφορά του στην αειφορική διαχείριση του χώρου και στη σύνδεσή του με την κληρονομιά αλλά και με αξίες και αρχές για τις οποίες ενδιαφέρονται οι καταναλωτές. Τα ιδιότυπα στοιχεία τα οποία θα πρέπει να διασυνδεθούν προκειμένου να επιτευχθεί η εδαφική αγκύρωση της κτηνοτροφικής δραστηριότητας του Διασέλλου είναι: Η οργάνωση και διαχείριση των εκτατικών συστημάτων των βοοειδών και των αιγοπροβάτων ώστε αυτά να χαρακτηρισθούν ως Υψηλής Φυσικής Αξίας (ΥΦΑ) Η σύνδεση της κληρονομιάς με πρακτικές, γνώσεις και τεχνογνωσίες που αφορούν την άσκηση της κτηνοτροφικής δραστηριότητας και την παραγωγή προϊόντων Η χρήση του βοσκότοπου, η αποτελεσματικότητα του συλλογικού συστήματος βόσκησης και διαχείρισής του, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της χλωρίδας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 55

56 Τα χαρακτηριστικά του μικροκλίματος, η συσχέτισή του με το κτηνοτροφικό παραγωγικό σύστημα και την ποιότητα των τελικών προϊόντων του, η διαχείριση της ανομβρίας (υδατοδεξαμενές) κτλ Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά και ιδιαίτερα οργανοληπτικά στοιχεία του κρέατος και του γάλακτος (η εμφάνιση, η υφή, η γεύση και η οσμή) τα οποία συνδέονται με τα παραπάνω, β) οργάνωση: συνεργασία και συντονισμός Η προσπάθεια κατασκευής του ιδιότυπου κτηνοτροφικού πόρου του Διάσελλου με κεντρικό στόχο την αύξηση τοπικά της αξίας των τελικών προϊόντων πρέπει να υποστηριχθεί από μια καλά σχεδιασμένη δράση δημιουργίας μορφών συνεργασίας και συντονισμού. Η αναζήτηση νέων μορφών συνεργασίας αφορά σ ένα πρώτο επίπεδο, τους κτηνοτρόφους, τους γεωργούς παραγωγούς ζωοτροφών και τις μεταξύ τους σχέσεις. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, το όλο εγχείρημα της ανάδειξης και αξιοποίησης του κτηνοτροφικού πόρου λόγω της εδαφικής του διάστασης (χρήση κοινών και συλλογικών αγαθών), των πολλαπλών και διαφορετικών εταίρων που θα κληθούν να συμμετέχουν αλλά και των ποικίλων δράσεων που θα εφαρμοσθούν, έχει ανάγκη από τη δημιουργία μιας μορφής συντονισμού (διακυβέρνησης) όλων των άμεσα και έμμεσα εμπλεκόμενων φορέων. Αυτοί οι φορείς θα προέρχονται από τον ιδιωτικό, δημόσιο και κοινωνικό τομέα. Μπορεί να συμβάλλει αποτελεσματικά στη συνοχή αυτού του φορέα και στην προώθηση των δράσεων, η διατύπωση και υπογραφή μιας Χάρτας εδαφικής ανάπτυξης του Διάσελλου με την οποία θα δεσμεύονται όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς να διατηρήσουν μια κτηνοτροφία φιλική προς το φυσικό περιβάλλον, αγκυρωμένη στο χώρο και ιδιότυπη λόγω της σύνδεσής της με την τοπική σχετική κληρονομιά. Τελικά, η συμμετοχή των παραγωγών, των φορέων του δημοσίου και κοινωνικού τομέα της περιοχής και της Περιφέρειας αποτελεί προϋπόθεση για την εξασφάλιση του ελέγχου της αναπαραγωγής του κτηνοτροφικού πόρου και των συστατικών του και κατά συνέπεια μιας ανταγωνιστικότητας βασισμένη στην μοναδικότητα και στη διακριτότητα των τελικών προϊόντων. Βασικοί άξονες παρέμβασης Η πρόταση της εδαφικής προσέγγισης της ανάπτυξης του Διάσελου οικοδομείται στη βάση των παρακάτω αξόνων παρέμβασης λαμβάνοντας υπόψη το ΠΑΑ και τις ισχυρές τάσεις για την περίοδο : 1. Νέες μορφές συνεργασίας (ομάδες Παραγωγών κτλ) 2. Δημιουργία μορφή τοπικής διακυβέρνησης για τον συντονισμό των δράσεων του σχεδίου αλλά και της αγκύρωσης του κτηνοτροφικού πόρου με την περιοχή 3. Συλλογικό σύστημα διαχείρισης του βοσκότοπου, 4. Οργάνωση Τοπικής Αλυσίδας Ποιότητας 5. Εκπαίδευση (οριζόντια δράση) Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 56

57 Οι άξονες παρεμβάσεις αναλυτικά: ΑΞΟΝΑΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 1: Νέες μορφές συνεργασίας Οι κτηνοτρόφοι, χωρίς να έχουν κακές σχέσεις μεταξύ τους, συνεργάζονται πολύ λίγο γεγονός που γίνεται αντιληπτό φανερώνοντας την ευάλωτη θέση τους, όταν πρόκειται για την υπεράσπιση ορισμένων κοινών συμφερόντων. Επομένως, αναδεικνύεται απαραίτητη η μεταξύ τους οργάνωση και στη συνέχεια με άλλους (γεωργοί, έμποροι, υπηρεσίες κτλ). Συνεργασία μεταξύ κτηνοτρόφων, Αρχικά, η δημιουργία ομάδας ή οργάνωσης παραγωγών φαίνεται να είναι το πρώτο βήμα το οποίο θα συμβάλλει στην οριζόντια συνεργασία των κτηνοτρόφων και θα διευκολύνει την υπεράσπιση των κοινών συμφερόντων τους και την ενίσχυση της διαπραγματευτικής τους ισχύος, Κατόπιν, είναι σημαντικό να υιοθετηθεί μια «συμμετοχική διαδικασία» για την αξιοποίηση των κτηνοτροφικών προϊόντων σε όλο το φάσμα της κτηνοτροφικής αλυσίδας. Ιδιαίτερα, φαίνεται θεμελιώδους αξίας η απόκτηση της ικανότητας πραγματικού ελέγχου όλης της διαδικασίας εκ μέρους των κτηνοτρόφων, για κάθε κρίκο της αλυσίδας και ιδιαίτερα προς τα ανάντη Συνεργασία μεταξύ κτηνοτρόφων και γεωργών για τη παραγωγή ζωοτροφών Η διαδικασία αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη λόγω της κρίσης και στοχεύει στην αύξηση της αξίας των προϊόντων ευνοεί την συνεργασία μεταξύ κτηνοτρόφων του Διάσελλου και παραγωγών ζωοτροφών του Δήμου. Ο στόχος της δράσης είναι η συγκεκριμενοποίηση, ρύθμιση και σταθεροποίηση των σχέσεων συνεργασίας μεταξύ κτηνοτρόφων και γεωργών όσον αφορά τις ζωοτροφές (καρποί και χονδροειδείς). Οι ποσότητες και η ποιότητα αυτών των ζωοτροφών που θα συμπεριληφθούν σ αυτές τις συναλλαγές θα πρέπει να συνάδουν με τον επιχειρησιακό στόχο : να προταθούν κτηνοτροφικές παραγωγές βασισμένες σε χορτονομές (φυσικές, καλλιεργούμενες, μικτές) παραγόμενες με πρακτικές που σέβονται το περιβάλλον. Πρόκειται απλά για μια κινητοποίηση των ενδιαφερόμενων δρώντων ώστε να υιοθετήσουν ένα πλαίσιο προδιαγραφών αναγνωρισμένο και επαληθεύσιμο. Συνεργασία μεταξύ κτηνοτρόφων και γεωργών για να ελεγχθεί η τεχνική ποιότητα ενός τμήματος των αναγκών τους σε συμπληρωματικές ζωοτροφές (φιλικές τεχνικές και πρακτικές). Μια τέτοια συνεργασία θα επιτρέψει ένα υψηλότερο βαθμό αυτάρκειας όσον αφορά τη συμβολή των τοπικά παραγόμενων ζωοτροφών στη διατροφή των ζώων και τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Διεργασίες για τη διάθεση των προϊόντων ενός τμήματος της γεωργικής γης του Δ. Φαρκαδόνας σε κτηνοτροφικές καλλιέργειες (δημητριακά, τριφύλλι). Αυτός ο στόχος εμφανίζεται εφικτός (τιμές πώλησης ενδιαφέρουσες και αυξημένη ζήτηση από τις εκμεταλλεύσεις). Η ίδια επιλογή θα επιτρέψει ταυτόχρονα την αποεντατικοποίηση των καλλιεργητικών πρακτικών (μείωση της χρήσης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων) καθώς και τη μείωση της ρύπανσης του υδροφόρου ορίζοντα και του Πηνειού. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 57

58 Αξιοποίηση στο μέτρο του δυνατού της παρουσίας στην περιοχή μιας μονάδας παραγωγής ζωοτροφών. Αυτή η ιδιωτική μονάδα λόγω της στρατηγικής της θέσης θα πρέπει να ενταχθεί στην όλη προσπάθεια καλύτερης οργάνωσης και αποτελεσματικής ρύθμισης της αλυσίδας μεταξύ τοπικής προσφοράς ζωοτροφών από τους γεωργούς και της ζήτησης από την πλευρά των κτηνοτρόφων. Αυτές οι τριμερείς διαπραγματεύσεις περνούν, όπως και για τις τιμές του γάλακτος και του κρέατος, μέσα από την ομαδοποίηση της προσφοράς και της ζήτησης και την εγκαθίδρυση ενός συστήματος συμβουλών στον τομέα της διατροφής. Βελτίωση της συνεργασίας με τους υπόλοιπους δρώντες του Δήμου Η ενίσχυση της συνεργασίας με άλλους φορείς του Δήμου (πολιτιστικοί, περιβαλλοντικοί Σύλλογοι, σύλλογοι γονέων κτλ) αλλά και η κινητοποίηση των αποδήμων, είναι ζωτικής σημασίας, προκειμένου το όλο εγχείρημα να υποστηριχθεί από την τοπική κοινωνία. Η συμμετοχή τους σε ένα τοπικό σύστημα ελέγχου και εγγυήσεων διασφαλίζει το ότι οι δράσεις συμβάλλουν στο σεβασμό σε παράδοση και περιβάλλον Συνεργασία με τις δημόσιες υπηρεσίες (τοπικές) Θεωρείται σημαντική για τους κτηνοτρόφους η ανάπτυξη των σχέσεών τους με τις τοπικές αρχές, προκειμένου να λάβουν προσαρμοσμένη και έγκαιρη ενημέρωση για τα διαθέσιμα σχέδια και προγράμματα (χρηματοδότησης) για τον εκσυγχρονισμό, την ανάπτυξη της αγροτικής περιοχής, την υποστήριξη της διατήρησης των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων, κλπ. Ενδεικτικά, η συνεργασία αυτή με το Δήμο θα αφορά τη στήριξη και διερεύνηση χρηματοδότησης για μεν το σύνολο των κτηνοτρόφων του ζητήματος της διαχείρισης του βοσκότοπου, για δε τους εκτροφείς βοοειδών της επίλυσης του προβλήματος της προστασίας των δεξαμενών νερού. Συνεργασία με άλλους δρώντες Οι κτηνοτρόφοι μπορούν να διαμορφώσουν μια στρατηγική ανάπτυξης της κτηνοτροφίας τους με τους κτηνιάτρους (του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα) που βρίσκονται στην περιοχή του Δήμου και με τους οποίους διατηρούν καλές σχέσεις. Φαίνεται ότι αυτοί είναι ανοιχτοί σε τέτοιου είδους πρωτοβουλίες. Είναι δυνατόν να οργανωθούν στο πλαίσιο αυτής της εταιρικής σχέσης, περιοδικά σεμινάρια μ αυτούς με στόχο τη βελτίωση των συνθηκών της κτηνοτροφίας, Είναι δυνατόν επίσης, να επιχειρηθεί η εισαγωγή της πρακτικής των εξειδικευμένων σεμιναρίων εκπαίδευσης με τη συμβολή των τοπικών δημόσιων φορέων (ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ). Ο Δήμος θα μπορούσε να παρέχει τις απαραίτητες υλικές και κτιριακές υποδομές Οι κτηνοτρόφοι με τη συνδρομή του Δήμου και της ΚΕΝΑΚΑΠ θα μπορούσαν να προσκαλέσουν τους ερευνητές διαφόρων εργαστηρίων των ΑΕΙ/ΑΤΕΙ ιδιαίτερα δε του Τμήματος Τεχνολογίας Τροφίμων και του Τμήματος Ζωικής Παραγωγής του ΑΤΕΙ Θεσσαλίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 58

59 Η ολοκλήρωση της οργάνωσης των κτηνοτρόφων θα συμβάλλει στην ενίσχυση της διαπραγματευτικής τους θέσης ως προς τον καθορισμό των τιμών πώλησης καθώς και των διαφόρων εισροών στις παραγωγικές τους μονάδες. Πιο συγκεκριμένα: για τις ζωοτροφές διαπραγμάτευση με τις συνεταιριστικές και ιδιωτικές επιχειρήσεις και τους γεωργούς, για την τιμή πώλησης του γάλακτος η στόχευση θα πρέπει να είναι σε μια πρώτη φάση η σταθεροποίησή του ώστε να προβλέπουν το εισόδημά τους, και σε μια δεύτερη φάση, διαπραγμάτευση για τιμή ανά περίοδο (τρίμηνη ή μηνιαία) με βάση τα ποιοτικά χαρακτηριστικά (ενίσχυση της διαφάνειας), η τοπική πολιτική τιμών του κρέατος στις τοπικές και εθνικές αγορές θα μπορούσε να βελτιωθεί αν βασιζόταν στη διαφοροποίηση του προϊόντος. Τέλος η οργάνωση των κτηνοτρόφων και η συνεργασία με άλλους φορείς τοπικούς και μη αποτελούν σημαντική προϋπόθεση για την προσπάθεια δημιουργίας μιας τοπικά αξιακής αλυσίδας και ενδεχομένως στην ένταξη της δραστηριότητας τους σε μια αξιακή αλυσίδα σε επίπεδο ΠΕ ή Περιφέρειας. * * * Το πλαίσιο παρέμβασης του παρόντος άξονα υποστηρίζεται επιχειρησιακά από τις παρακάτω δράσεις: Δράση Γ1. Μορφές Συνεργασίας Ίδρυση Συνεταιρισμού ή ομάδας παραγωγών, ή οργάνωσης παραγωγών για το κρέας Ίδρυση Ομάδας παραγωγών ή οργάνωσης παραγωγών για το γάλα/γαλακτοκομικά Διερεύνηση και δημιουργία νέας μορφής συνεργασίας μεταξύ γεωργών και κτηνοτρόφων στον τομέα της παραγωγής ζωοτροφών. Οι παραπάνω δράσεις -προτάσεις μπορούν να χρηματοδοτηθούν από το μέτρο 9: Σύσταση ομάδων και οργανώσεων παραγωγών του ΠΑΑ Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 59

60 ΑΞΟΝΑΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 2: Μορφή τοπικής διακυβέρνησης για τον συντονισμό των δράσεων του σχεδίου αλλά και την προώθηση της ποιότητας και της ταυτότητας των τοπικά παραγόμενων προϊόντων Δημιουργία μιας μορφής διακυβέρνησης με στόχο τον συντονισμό, την υποστήριξη και την παρακολούθηση της εφαρμογής των δράσεων και δραστηριοτήτων για την διασφάλιση της αειφορικής διαχείρισης και αναπαραγωγής του κτηνοτροφικού πόρου, τον σεβασμό και προβολή της εικόνας και των κτηνοτροφικών προϊόντων της ορεινής περιοχής. Ειδικότερα, οι δράσεις θα πρέπει να έχουν ως στόχο να διασφαλιστεί η καλή φήμη των προϊόντων του Δήμου και να προωθηθούν : από τη μια, το κρέας Φαρκαδόνας το οποίο πρέπει να διευρύνει την εμβέλειά του, και από την άλλη, το παραγόμενο τοπικά γάλα είτε ως ιδιότυπο προϊόν είτε ως γαλακτοκομικό προϊόν με αυξημένη αξία και στις δύο περιπτώσεις μέσω της ανάδειξης και εγγύησης των ποιοτικών χαρακτηριστικών τους. Ο ρόλος αυτής της δομής απαντά στην πραγματικότητα, στο ερώτημα ποιος θα συντονίσει την κινητοποίηση για την προώθηση και εφαρμογή των παραπάνω δράσεων και θα στηρίξειπαρακολουθήσει την εφαρμογή τους. Στη δομή αυτή θα πρέπει να συμμετέχουν κατά κύριο λόγο δρώντες και εκπρόσωποι του ιδιωτικού, δημόσιου και κοινωνικού τομέα. Για την επίτευξη των στόχων του γενικότερου σχεδίου απαιτείται εκτός από την (επανα)δημιουργία ομαδικού (συνεργατικού) πνεύματος μεταξύ των κτηνοτρόφων, να τονωθεί η σχέση και συνεργασία των κτηνοτρόφων με τους υπόλοιπους εξωγενείς φορείς. Η αποτελεσματική συνάντηση μεταξύ κτηνοτρόφων και υπόλοιπων φορέων καθίσταται πλέον απαραίτητη ώστε να υπάρξει ένα κίνητρο ικανό να συγκεντρώσει τους κτηνοτρόφους, να τους καταστήσει ικανούς να κατανοήσουν τη χρησιμότητα, το όφελος και τη σημασία της συνεργασίας, και να τους επιτρέψει να επιβεβαιώσουν τα συμφέροντα που μοιράζονται. Στο πλαίσιο αυτό, οι εξωγενείς παράγοντες κερδίζοντας την εμπιστοσύνη των κτηνοτρόφων και αξιοποιώντας τα τεχνικά τους στελέχη να συνδιαλλαγούν με τους κτηνοτρόφους όσον αφορά την κατάρτιση επιχειρησιακών δράσεων (τεχνικών και οργανωτικών) που θα στοχεύουν μέσα από τη συνεργασία στην δημιουργία τοπικά αξιακής αλυσίδας. Σ αυτό το πλαίσιο, ο Δήμος θα μπορούσε να συνεργαστεί με την ΚΕΝΑΚΑΠ, η οποία αποτελεί τον πλέον κατάλληλο φορέα της περιοχής για να υποστηριχθεί επιχειρησιακά ένα τέτοιο σχέδιο το οποίο απαιτεί συμμετοχικές διαδικασίες, τεχνική υποστήριξη και συνεργασία με εξωγενείς φορείς (περιφερειακού και εθνικού επιπέδου). Η δομή διακυβέρνησης θα αποτελέσει ένα νέο κοινωνικό κεφάλαιο για την περιοχή, ιδιαίτερα στη προσπάθεια δημιουργίας ενός νέου πλαισίου αξιοποίησης της κτηνοτροφικής δραστηριότητας του Διάσελλου. Η εμπειρία συντονισμού που θα αποκτηθεί, θα υποστηρίξει κυρίως την ένταξη αυτής της πρωτοβουλίας στη συνολική στρατηγική του Δήμου, στόχος της οποίας θα είναι, οι περισσότερες δραστηριότητες και οι δρώντες να προσανατολισθούν προς ένα πρότυπο εδαφικής κτηνοτροφίας και αγροδιατροφής, ολοκληρωμένο και με διάρκεια. Η δομή αυτή μπορεί να συμβάλλει στην εφαρμογή ενός «τοπικού σήματος Φαρκαδόνας» που Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 60

61 θα αφορά όλες τις δυνατές παραγωγές του Δήμου συμπεριλαμβανομένου και μέρους του τριτογενούς τομέα, όπως η οικονομία των υπηρεσιών, της αναψυχής, της εστίασης, του αγροτουρισμού (π.χ.. εκπαιδευτικά αγροκτήματα,...), του πολιτισμού (Κέντρο διατήρησης του ποιμενικού πολιτισμού). Τέλος, για να επιτευχθεί αυτός ο πολύπλευρος στόχος της δομής διακυβέρνησης θα πρέπει να επεξεργασθεί και υπογραφεί απ όλους τους εμπλεκόμενους δρώντες και φορείς των βασικών τομέων δραστηριοτήτων μια Χάρτα ποιοτικών προϊόντων της Φαρκαδόνας (με την ευρεία έννοια). * * * Το πλαίσιο παρέμβασης του παρόντος άξονα υποστηρίζεται επιχειρησιακά από τις παρακάτω δράσεις: Δράση Γ2. Μορφή συντονισμού Δημιουργία μορφής διακυβέρνησης με στόχο τον συντονισμό των δράσεων και δραστηριοτήτων για την διασφάλιση της αειφορικής διαχείρισης και αναπαραγωγής του κτηνοτροφικού πόρου, τον σεβασμό και προβολή της εικόνας και των κτηνοτροφικών προϊόντων της ορεινής περιοχής Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το μέτρο 16 του ΠΑΑ : Συνεργασία μεταξύ διαφορετικών παραγόντων του γεωργικού και του δασικού τομέα, της αλυσίδας τροφίμων και άλλων που συμβάλλουν στην επίτευξη των στόχων και των προτεραιοτήτων της πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης καθώς και δημιουργία συμπλεγμάτων φορέων (clusters) και ειδικότερα : ΜΕΤΡΟ στήριξη για οριζόντια και κάθετη συνεργασία μεταξύ φορέων εφοδιαστικής αλυσίδας για τη δημιουργία και ανάπτυξη μικρών εφοδιαστικών αλυσίδων και τοπικών αγορών και στήριξη για δραστηριότητες προώθησης σε τοπικό πλαίσιο σχετικά με την ανάπτυξη μικρών εφοδιαστικών αλυσίδων και τοπικών αγορών. ΜΕΤΡΟ στήριξη για την ανάληψη κοινής δράσης με σκοπό τον μετριασμό των επιπτώσεων και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και στήριξη για κοινές προσεγγίσεις σε περιβαλλοντικά έργα και αναπτυσσόμενες περιβαλλοντικές πρακτικές. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 61

62 ΑΞΟΝΑΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 3: Συλλογικό σύστημα διαχείρισης βοσκότοπου Εξασφάλιση της αειφορικής διαχείρισης και αναπαραγωγής των φυσικών πόρων μέσω της επεξεργασίας και της εφαρμογής ενός διαρκούς συστήματος διαχείρισης των βοσκοτόπων. Παρόλο που θα ήταν επιθυμητό αυτή η δράση να περιλαμβάνει το σύνολο των κτηνοτρόφων, είναι δυνατόν να εφαρμοσθεί πιλοτικά με μερικούς απ αυτούς. Η δράση αυτή θα συνδυάσει τις γνώσεις λιβαδοπόνων με εξελιγμένα τεχνολογικά εργαλεία παρακολούθησης και αξιολόγησης σχετικών δεδομένων. Η βόσκηση Η βοσκή αποτελεί τη φυσική πηγή τροφής των βοοειδών και αιγοπροβάτων του Διάσελλου τα οποία καλύπτουν κατά ένα μεγάλο διάστημα του χρόνου σημαντικό μέρος από τις διατροφικές τους ανάγκες με φθηνές χονδροειδείς ζωοτροφές. Η φυσική βλάστηση που αξιοποιείται μέσω της βόσκησης (όταν βρίσκεται σε καλή κατάσταση), μειώνει τις ανάγκες για εισαγωγή συμπληρωματικών ζωοτροφών. Πέρα όμως από την οικονομικότητα στην διατροφή των ζώων, η βόσκηση εξασφαλίζει εμπλουτισμό των προϊόντων με βιοενεργά συστατικά, έχει σημαντικά θετική επίδραση στην διατήρηση της υγείας των ζώων καθώς και στην εξασφάλιση των φυσιολογικών λειτουργιών τους (ανάπτυξη, αναπαραγωγή, γαλακτοπαραγωγή). Με αυτό τον τρόπο ενισχύεται η οικονομικότητα της παραγωγής και εξασφαλίζεται η βιωσιμότητα των εκμεταλλεύσεων. Κανονική χρήση Η αλόγιστη εκμετάλλευση των βοσκοτόπων οδηγεί σε σημαντικά μικρότερη παραγωγή κατά την περίοδο της βόσκησης και μεσοπρόθεσμα στην μόνιμη υποβάθμιση των βοσκοτόπων. Έτσι η ζημιά στον κάθε κτηνοτρόφο και στην τοπική κτηνοτροφία γενικότερα, είναι μεγάλη, και γίνεται αντιληπτή μετά από χρόνια. Ο βοσκότοπος του Διάσελλου δεν βρίσκεται σήμερα δυστυχώς, σε πολύ καλή κατάσταση. Αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης του βοσκότοπου είναι η αδυναμία του να θρέψει τον υφιστάμενο αριθμό ζώων, με επακόλουθο τα ζώα είτε να υποσιτίζονται και να μειώνεται έτσι η παραγωγικότητά τους, είτε να διατρέφονται με αγοραζόμενες ζωοτροφές αυξάνοντας το κόστος παραγωγής. Το κλειδί για την οικονομική βιωσιμότητα της κτηνοτροφίας αποτελεί η σωστή διαχείριση του βοσκότοπου, δηλαδή η κανονική χρήση. Αυτή περιλαμβάνει την ορθολογική βόσκηση κατά τόπο και χρόνο από τον κατάλληλο αριθμό και είδος ζώου (τήρηση της βοσκοϊκανότητας) και την εφαρμογή δράσεων βελτίωσης της αποδοτικότητάς του. Η βελτίωση των βοσκοτόπων Είναι δυνατόν η φύση να αποκαταστήσει μία ικανοποιητική κατάσταση όταν εφαρμοσθούν με σταθερή προσήλωση οι κανόνες της κανονικής χρήσης της έκτασης, όμως κάτι τέτοιο χρειάζεται πολύ χρόνο και ιδιαίτερη επιμονή στην τήρηση των κανόνων για την καλή χρήση. Στην περίπτωση του Διάσελλου μπορεί να ερευνηθεί για να αποκατασταθεί η παραγωγικότητα του βοσκότοπου, και μάλιστα σε σύντομο χρόνο, ανάλογα με το ποιες από τις παρακάτω διεθνώς εφαρμοζόμενες μέθοδοι βελτίωσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 62

63 α) η εφαρμογή της κανονικής χρήσης, β) η καταπολέμηση των ανεπιθύμητων φυτών, γ) η λίπανση, δ) η σπορά νομευτικών φυτών και ε) η κατασκευή τεχνικών έργων. Η χρήση μιας ή περισσοτέρων από αυτές εξαρτάται από τους διαθέσιμους φυσικούς πόρους, την τοπική διαθεσιμότητα της σχετικής τεχνολογίας, την αναγκαία ταχύτητα για την επίτευξη των αποτελεσμάτων, την σχετική αποδοτικότητα των μεθόδων και τέλος το οικονομικό κόστος της παρέμβασης. Σύστημα παρακολούθησης βόσκησης / βοσκοτόπων Για τη αειφορική διαχείριση των κτηνοτροφικών συστημάτων παραγωγής του Διάσελου προτείνεται η εγκατάσταση ενός συστήματος παρακολούθησης τόσο της κατάστασης των βοσκοτόπων όσο και της μετακίνησης των κοπαδιών στην κτηματική περιοχή. Για το σκοπό αυτό θα αναπτυχθούν δύο συμπληρωματικά και αλληλοσυνεργαζόμενα υποσυστήματα: Α) Παρακολούθηση της ποιότητας των βοσκοτόπων από δορυφορικά δεδομένα. Η καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης των βοσκότοπων καθώς και η παρακολούθηση των μεταβολών που υφίστανται στο χώρο και στο χρόνο θα γίνει με χρήση δορυφορικών εικόνων ή/και αεροφωτογραφιών υψηλής ανάλυσης (σε διαδοχικές χρονικές περιόδους). Η συγκεκριμένη μεθοδολογία που θα αναπτυχθεί θα περιλαμβάνει τον συνδυασμό επιτόπιων ερευνών με τεχνικές επεξεργασίας τηλεπισκοπικών δεδομένων. Το τελικό προϊόν θα είναι η δημιουργία, περιοδικά, θεματικών χαρτών στους οποίους θα αποτυπώνεται η βοσκοϊκανότητα και η βοσκοφόρτηση (ζώνες απόδοσης τροφής για τα ζώα στο εσωτερικό των βοσκότοπων) στις διάφορες υποζώνες βόσκησης στο Διάσελο, άμεσα αξιοποιήσιμοι από τους κτηνοτρόφους και τον Δήμο. Β) Παρακολούθηση της Μετακίνησης των Ζώων με χρήση GPS-tracking Η δεύτερη λειτουργία αφορά την ανάπτυξη ενός δορυφορικού συστήματος παρακολούθησης και καταγραφής, σε πραγματικό χρόνο, της μετακίνησης των κοπαδιών ελευθέρας βοσκής. Η ανάπτυξη και λειτουργία του συστήματος δορυφορικής παρακολούθησης θα συνδυάζει τη χρήση δορυφορικού δέκτη (GPS), ο οποίος θα είναι προσαρμοσμένος στα ζώα, τη χρήση δικτύου κινητής τηλεφωνίας και την επικοινωνία με τον server μέσω κατάλληλου λογισμικού για την καταγραφή, αποθήκευση και απεικόνιση των θέσεων του ζώου πάνω σε χαρτογραφικό υπόβαθρο. Η καθημερινή παρακολούθηση της μετακίνησης των ζώων με χρήση συστημάτων GPS (Global Positioning System) θα συμβάλει στην καταγραφή παραμέτρων μετακίνησης όπως: απόσταση, ταχύτητα, επιφάνεια κάλυψης στη μονάδα του χρόνου. Τα στοιχεία θα αποτελέσουν βάση για διεπιστημονική ανάλυση (γεωπόνοι, λιβαδοπόνοι, κτηνίατροι κ.α.) και εντοπισμό συγκεκριμένων προτύπων μετακίνησης των ζώων καθώς και την εξαγωγή συμπερασμάτων ως προς την ποιότητα των βοσκοτόπων. Γενικά τα αναμενόμενα αποτελέσματα από την ανάπτυξη του συστήματος είναι: Πιστοποίηση της εκτατικότητας των ζώων μέσω της καταγραφής της μετακίνησής τους, σε πραγματικό χρόνο, στο χώρο. Βελτίωση κτηνοτροφικής παραγωγής, μέσω ελέγχου των κοπαδιών σε ζώνες βόσκησης. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 63

64 Προστιθέμενη αξία στο προϊόν, από τη μείωση του κόστους και την πιστοποίηση του ως «τοπικά» παραγόμενου προϊόντος. Αναβάθμιση της περιβαλλοντικής επίδοσης κτηνοτροφικών μονάδων, από τον αποφυγή βόσκησης σε υποβαθμισμένες περιοχές, αλλά και της προστασίας της τοπικής πανίδας και χλωρίδας. Η ανάπτυξη και λειτουργία του ανωτέρου συστήματος παρακολούθησης των εκτατικών κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων του Διάσελου αποτελεί μια καινοτόμα δράση στην προσπάθεια ενίσχυσης διαχείρισης και παρακολούθησης των ποιοτικών και ποσοτικών χαρακτηριστικών των βοσκοτόπων αλλά και της ανάδειξης των κτηνοτροφικών προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας που παράγει η περιοχή. * * * Το πλαίσιο παρέμβασης του παρόντος άξονα υποστηρίζεται επιχειρησιακά από τις παρακάτω δράσεις: Δράση Α2. Διαχείριση βοσκοτόπων Σχέδιο διαχείρισης (Διαγνωστική μελέτη, βοσκοφόρτωση/βοσκοϊκανότητα) - εκ περιτροπής βόσκηση, - Περιφράξεις (βοσκότοπου, ομβροδεξαμενών) - Βελτίωση-αναχλόαση του βοσκότοπου - Σύστημα παρακολούθησης της εφαρμογής του σχεδίου διαχείρισης με τη χρήση τεχνολογικών εργαλείων Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΠΑΑ , Μέτρο 10.1: Ενίσχυση για γεωργοπεριβαλλοντικές και κλιματικές υποχρεώσεις. Δράση Α3. Βελτίωση των τοπικών αειφορικών συστημάτων ύδρευσης των ζώων Βελτίωση των τοπικών αειφορικών συστημάτων ύδρευσης των ζώων (υδατοδεξαμενές, διαχείριση κτλ) Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΠΑΑ , Μέτρο Υποδομές εγγείων βελτιώσεων. Δράση Α4. Διαχείριση κτηνοτροφικών αποβλήτων Διαχείριση κτηνοτροφικών αποβλήτων Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΠΑΑ , Μέτρο Υλοποίηση επενδύσεων που συμβάλλουν στη χρήση ΑΠΕ καθώς και στην προστασία του περιβάλλοντος Δράση Α5. Βελτίωση προσβασιμότητας στις κτηνοτροφικές μονάδες Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΠΑΑ , Μέτρο 4.3: Στήριξη για επενδύσεις σε υποδομές που συνδέονται με την ανάπτυξη, τον εκσυγχρονισμό ή την προσαρμογή της γεωργίας και της δασοκομίας (4.3.4 Βελτίωση πρόσβασης σε γεωργική γη και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις). Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 64

65 ΑΞΟΝΑΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 4: Δημιουργία Τοπικής Αλυσίδας ποιότητας Η δημιουργία μιας τοπικής αλυσίδας ποιότητας στην περιοχή του Διάσελου, στοχεύει ουσιαστικά στην ενσωμάτωση και οικονομική αξιοποίηση της τοπικής σχετικής και εξειδικευμένης κληρονομιάς και της σχέσης των προϊόντων με τον χώρο παραγωγής τους. Η αύξηση της προστιθέμενης αξίας που θα δημιουργηθεί βασίζεται στην βελτίωση και στην ανάδειξη της ειδικής ποιότητας και ταυτότητας των προϊόντων και ελάχιστα στη μείωση του κόστους παραγωγής. Τα διατροφικά προϊόντα που θα παραχθούν θα πρέπει από τη στιγμή της αρχικής τους παραγωγής (στην κτηνοτροφική μονάδα) μέχρι να πάρουν την τελική τους μορφή, να περάσουν από διάφορες διαδικασίες, οι οποίες δημιουργούν ένα επιπλέον κόστος, αλλά ταυτόχρονα συμβάλλουν στην αύξηση της αξίας του. Όσο οι διαδικασίες αυτές (αειφορική διαχείριση του βοσκότοπου, διατήρηση τοπικών φυλών, χρήση τοπικών ζωοτροφών, ποιμενικό σύστημα κτλ) ανταποκρίνονται στις προσδοκίες των καταναλωτών (ευζωία των ζώων, περιβαλλοντικό αποτύπωμα, έξυπνη συσκευασία, βιολογική παραγωγή, προστασία περιβάλλοντος, ταυτότητα κλπ), τόσο περισσότερο πρόθυμοι είναι οι τελευταίοι να αποκτήσουν το συγκεκριμένο προϊόν και να ανταμείψουν αυτές τις προσπάθειες των παραγωγών. Αυτό που επιβεβαιώνουν οι αντίστοιχες πρακτικές σε όλη την Ευρώπη, είναι ότι προϊόντα που προϋπάρχουν και δεν είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστικά, όπως αυτά του Διάσελλου, μπορούν να διεκδικήσουν μια θέση στην αγορά αν αναδειχθούν και εγγυηθούν εκείνα τα ποιοτικά και ταυτοτικά στοιχεία τους τα οποία μπορούν να αναγνωρισθούν και να ανταμειφθούν από ξεχωριστά και απαιτητικά τμήματα της αγοράς. α. «Πυλώνες» μιας αλυσίδας ποιότητας Η δημιουργία μιας αλυσίδας ποιότητας είναι πολύ απαιτητική. Βασίζεται σε πολλούς πυλώνες οι οποίοι θα πρέπει να είναι γερά θεμελιωμένοι για την αποφυγή προβλημάτων και εμποδίων. Η δημιουργία μιας τοπικής επαγγελματικής ομάδας με πρωτοβουλία των κτηνοτρόφων, θα πρέπει να στοχεύει o στην ανάδυση και στερέωση κτηνοτροφικών πρακτικών που να διασφαλίζουν την υγεία και υγιεινή των ζώων, o στην αξιοποίηση των τοπικών φυλών των ζώων, o στη βόσκηση και διαχείριση του τοπικού βοσκότοπου, o στην αξιοποίηση τοπικά παραγόμενης ζωοτροφής. Η διατύπωση και αποδοχή προδιαγραφών για την παραγωγή ποιοτικών κτηνοτροφικών προϊόντων Η παροχή εξειδικευμένων και προσαρμοσμένων στη περιοχή πληροφοριών, συμβουλών και τεχνικής υποστήριξης μέσα από τη συνεργασία με φορείς και υπηρεσίες που άπτονται της κτηνοτροφικής δραστηριότητας και των προϊόντων της (Κτηνιατρικό Ινστιτούτο, Κέντρο Γενετικής Βελτίωσης της Καρδίτσας, ΕΛΟΓΑΚ, Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής, Εργαστήρια των ΑΤΕΙ και ΑΕΙ Θεσσαλίας κλπ). β. πλαίσιο προδιαγραφών καλών πρακτικών της παραγωγικής διαδικασίας και δημιουργία ενός Τοπικού Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης. Η επεξεργασία και ο ορισμός από κοινού ενός πλαισίου προδιαγραφών το οποίο θα υιοθετηθεί από τους κτηνοτρόφους που το αποδέχονται αποτελεί προϋπόθεση της Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 65

66 δημιουργίας της αλυσίδας. Στις προδιαγραφές αυτές θα βασιστεί η οργάνωση και λειτουργία ενός Τοπικού Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης. Επιμέρους σκοποί της πρωτοβουλίας του τοπικού ΣΣΕ είναι: 1. Η ανάδειξη, εγγύηση και αξιοποίηση του κτηνοτροφικού πόρου στο Διάσελλο. 2. Η οικοδόμηση μιας νέας ανταγωνιστικότητας η οποία θα βασίζεται στην μοναδικότητα και διακριτότητα του προϊόντος, μέσα από την οργάνωση της συνεργασίας και του συντονισμού για την παραγωγή και προώθηση ποιοτικών προϊόντων με ισχυρούς δεσμούς με τη περιοχή παραγωγής τους 3. Η απόκτηση και αναβάθμιση των δεξιοτήτων των στελεχών (στελέχη Δήμου, ΚΕΝΑΚΑΠ, άτομα-γνώστες και κτηνοτρόφοι του Διάσελλου) που υποστηρίζουν το νέο πρότυπο της εδαφικής ανάπτυξης. 4. Η ανάπτυξη του εργαλείου του τοπικού συμμετοχικού συστήματος εγγύησης των κτηνοτροφικών προϊόντων (κρέατος και γάλακτος) 5. Η συμβολή του εργαλείου στην ενημέρωση των καταναλωτών. 6. Η συμβολή του στη βελτίωση των τοπικών ικανοτήτων συνεργασίας των ομάδων δρώντων για τον συντονισμό τοπικών αλυσίδων αξιοποίησης των τοπικών εδαφικών πόρων. γ. Παραγωγή τελικών προϊόντων ποιότητας (προϊόντα κρέατος, γαλακτοκομικά) Δεδομένου ότι η περιοχή του Διάσελλου παρουσιάζει μια εξειδίκευση στην παραγωγή βοδινού κρέατος, μπορεί να τεθεί ο στόχος της δημιουργίας ενός προϊόντος με ετικέτα είτε ως «Κρέας Διάσελλου», είτε ως «Κρέας Φαρκαδόνας» χρησιμοποιώντας τη φήμη του κρέατος σε διάφορες κλίμακες. Βασική προϋπόθεση για τη δημιουργία ενός τέτοιου προϊόντος (με σήμανση), είναι η υιοθέτηση κανόνων παραγωγικής διαδικασίας αλλά και η καθετοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας στο εσωτερικό της περιοχής. Αυτό μπορεί να γίνει όσον αφορά το κρέας με την δημιουργία παραγωγικών μονάδων (τεμαχισμός, συσκευασία κλπ) στη περιοχή, αξιοποιώντας τα σφαγεία που βρίσκονται κοντά στη περιοχή (Βλαχόγιαννι, Οιχαλία) ή με την ανάπτυξη συνεργασιών με αντίστοιχες μονάδες της ευρύτερης περιοχής. Στη περίπτωση των γαλακτοκομικών προϊόντων, ενδείκνυται η παραγωγή επώνυμων προϊόντων με τις προδιαγραφές ενός τοπικού συμμετοχικού συστήματος εγγύησης. Η παραγωγή τέτοιων προϊόντων μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω της: o o δημιουργίας οικογενειακών οικοτεχνικών μονάδων (μικρά εργαστήρια) για την παραγωγή τυριών, γιαουρτιού κλπ 20. συνεργασίας με τυροκομεία και εργαστήρια της ευρύτερης περιοχής για την παραγωγή προϊόντων Διάσελλου (ή Φαρκαδόνας) 20 Το νομικό πλαίσιο επιτρέπει πλέον τη δημιουργία οικογενειακών μονάδων μεταποίησης μικρής κλίμακας (μικρά τυροκομεία) Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 66

67 o επανασύστασης του συνεταιριστικού τυροκομείου για την παραγωγή συνεταιριστικών τυροκομικών προϊόντων 21 (όπως η μορφή και η περίπτωση του Συνεταιριστικού Τυροκομείου Κτηνοτρόφων Λιβαδίου Ελασσόνας). υιοθετώντας τους κανόνες παραγωγικής διαδικασίας που θέτει το τοπικό συμμετοχικό σύστημα εγγύησης. δ. Εμπορία των ποιοτικών προϊόντων Παράλληλα πρέπει να αναπτυχθεί μια στρατηγική εμπορίας των προϊόντων της περιοχής η οποία θα βασίζεται σε: o Δημιουργία βραχείας αλυσίδας στο πλαίσιο της οποίας θα επιδιωχθεί κυρίως η προώθηση των προϊόντων μέσω της αξιοποίησης της τοπικότητας και όλων των σχέσεων (πολιτιστικών, κοινωνικών κτλ) που επιτρέπουν την αμεσότερη επαφή με τους καταναλωτές και την αποφυγή των μεσαζόντων. o Πληροφόρηση και μέσα επαφής με τους καταναλωτές: Εντοπισμός και ανάπτυξη τρόπων και τόπων συνάντησης με καταναλωτές για να ενδιαφερθούν, να καταστούν πιστοί πελάτες και πρεσβευτές των τοπικών προϊόντων Αξιοποίηση των αποδήμων ως μια πιστή αγορά Οργάνωση του «σπιτιού της γεωργίας και της κτηνοτροφίας της Φαρκαδόνας» στο οποίο θα μπορεί κανείς να ανακαλύψει, δοκιμάσει, αγοράσει και παραγγείλει τοπικά προϊόντα, αξιοποιώντας τη θέση της Περιοχής μεταξύ Λάρισας και Τρικάλων. Οργάνωση ενός ή περισσοτέρων σημείων πώλησης (πχ κατά μήκος της εθνικής οδού Λάρισας-Τρικάλων) στα οποία θα μπορούν να προωθηθούν (από κοινού) και άλλες παραγωγές του Δήμου. o Απόδοση της σήμανσης του προϊόντος (π.χ. «Κρέας και τυρί Διάσελλου») με πιστοποίηση ότι υιοθετούνται οι προδιαγραφές του Τοπικού Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης. o Εμπορική προβολή του Συστήματος Εγγύησης και των προϊόντων με την αντίστοιχη σήμανση - πιστοποίηση. o Σχέδιο marketing των προϊόντων, το οποίο μπορεί να περιλαμβάνει ενδεικτικά δράσεις. δ. Δημιουργία Τοπικού Εδαφικού Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης (ΤΕΣΣΕ) Η ολοκλήρωση μιας τοπικής αλυσίδας ποιότητας απαιτεί την υιοθέτηση ενός συστήματος που θα εγγυάται τη συγκεκριμένη ποιότητα και εδαφική ταυτότητα. Συνήθως αναζητείται ένα σύστημα πιστοποίησης δημιουργημένου από τρίτους. Όμως, ένας τέτοιος στόχος για τη μεσοπρόθεσμη απόκτηση μιας επίσημης πιστοποίησης ΠΟΠ ή ΠΓΕ φαίνεται δύσκολος γιατί: 1 ο αδυνατεί να εγγυηθεί και προβάλλει τοπικά χαρακτηριστικά της κλίμακας του Διάσελλου, 21 Αν πληρούνται οι προϋποθέσεις (οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που ευνοούν την επιτυχία μιας συλλογικής δράσης), είναι δυνατόν να προχωρήσει η δημιουργία συλλογικών δομών διαχειριζόμενων προς το συμφέρον όλων των κτηνοτρόφων-τυροκόμων όπως: ένα χώρο «ωρίμανσης προϊόντων» συλλογικού τύπου που επιτρέπει στον καθένα να παραμένει υπεύθυνος και ιδιοκτήτης των προϊόντων που τοποθετεί στο κελάρι. Πρόκειται για μια σημαντική επένδυση που επιτρέπει να ελεγχθούν τα πιο τεχνικά και απαιτητικά τμήματα της διαδικασίας (ωρίμανσης τυριών, συντήρηση, ομαδοποίηση και μια ορισμένη ομογενοποίηση της προσφοράς, σήμανση ) και το ομαδοποιημένο μάρκετινγκ (για το σύνολο ή μέρος των προϊόντων κάθε μέλους) Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 67

68 2 ο είναι μια διαδικασία ιδιαίτερα χρονοβόρα (ετοιμασία φακέλου υποψηφιότητας, διαδικασίες ελέγχου και έγκρισης σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο), 3 ο προϋποθέτει μια ιστορικότητα των χρησιμοποιούμενων πρακτικών παραγωγής (τυροκομικά, κατασκευάσματα με βάση το κρέας), 4 ο προϋποθέτει ένα πλαίσιο προδιαγραφών και μια αναγνωρισμένη οργάνωση των παραγωγών ή των επιχειρηματιών (πχ τυροκομείο, συσκευαστήριο κρέατος) επιφορτισμένη να σεβαστεί και να αξιοποιήσει την ονομασία προέλευσης. Στην προκειμένη περίπτωση, θα ήταν προτιμότερο να επιδιωχθεί ο συνδυασμός δύο εύκολα τοπικά διαχειριζόμενων και προπαντός ελεγχόμενων στόχων-διαδικασιών: Α. ο στόχος της αναγνώρισης του τοπικού προϊόντος μέσω ενός «ποιοτικού εδαφικού σήματος» (marque territoriale) το οποίο θα εγγυάται την αειφόρο διαχείριση της περιοχής ως το φυσικό υπόβαθρο της κτηνοτροφικής δραστηριότητας και παραγωγής. Το προϊόν Διασέλλου ή Φαρκαδόνας μπορεί επιπλέον να αξιοποιήσει το σήμα ποιότητας της Περιφέρειας Θεσσαλίας (THESSAGRO), Β. ο στόχος της δημιουργίας ενός συστήματος που θα εγγυάται τη συγκεκριμένη ποιότητα και εδαφική ταυτότητα των προϊόντων του Διάσελλου των οποίων το πλαίσιο προδιαγραφών θα διατυπωθεί επακριβώς και θα επαληθευθεί από τους καταναλωτές. Το σύστημα αυτό πρέπει να εγγυάται: o την «αγκύρωση» του προϊόντος με τον χώρο παραγωγής του (σχέση της ποιότητας με τα χαρακτηριστικά της περιοχής), o την τοπική προέλευση όλων των εισροών στην παραγωγική διαδικασία (τοπικές ζωοτροφές, τοπική φυλή, χρήση βοσκότοπου), o τον συνεργατικό χαρακτήρα της παραγωγικής διαδικασίας, o την ύπαρξη ποιοτικών οργανοληπτικών χαρακτηριστικών του προϊόντος (μέσω αναλύσεων). Προτείνεται επομένως, η δημιουργία και χρήση ενός καινοτομικού εργαλείου, του Εδαφικού Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης. Το σύστημα αυτό έχει τριπλό ρόλο: να εγγυηθεί την εφαρμογή και τον έλεγχο ενός πλαισίου προδιαγραφών για την ποιότητα και τους δεσμούς του κτηνοτροφικού πόρου με την περιοχή καθώς και την αναπαραγωγή του. Oι προδιαγραφές αυτές να λειτουργούν ως οδηγός για την είσοδο των κτηνοτρόφων και άλλων συνεργαζόμενων φορέων στο νέο τρόπο οργάνωσης της παραγωγής και επαναπροσδιορισμού των σχέσεων με το φυσικό περιβάλλον, να αποτελέσει μια γέφυρα πληροφόρησης, γνωστοποίησης και εγγύησης για τους καταναλωτές της ιδιοτυπίας του κτηνοτροφικού πόρου και των τελικών προϊόντων του. Αυτό το συλλογικό εργαλείο απαιτεί την εκπαίδευση ενός ήδη εξειδικευμένου προσωπικού βασιζόμενο στο δυναμικό των νέων πτυχιούχων καταγόμενων από την περιοχή. * * * Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 68

69 Το πλαίσιο παρέμβασης του παρόντος άξονα υποστηρίζεται επιχειρησιακά από τις παρακάτω δράσεις: Δράση Β1. Υποστήριξη της διατήρησης και αύξησης των ζώων ντόπιων φυλών στο εσωτερικό της κοινότητας. (διάγνωση σχετική με αποδόσεις, βελτιώσεις κτλ, διαβουλεύσεις) Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΠΑΑ , Μέτρο 10.1 Ενίσχυση για γεωργοπεριβαλλοντικές και κλιματικές υποχρεώσεις. Οι παρακάτω δράσεις προτάσεις (Β2, Β3, Β4) μπορούν να χρηματοδοτηθούν από το ΠΑΑ , Μέτρο 7.6 Στήριξη για μελέτες και επενδύσεις, που συνδέονται με τη διατήρηση, αποκατάσταση και αναβάθμιση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς των χωριών, των αγροτικών τοπίων και των τόπων με υψηλή φυσική αξία, συμπεριλαμβανομένων των σχετικών κοινωνικο-οικονομικών πτυχών, καθώς και δράσεις περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης. Δράση Β2. Δράσεις για την αειφορική διαχείριση αγροτικών οικοσυστημάτων (διαχείριση και ανάδειξη του ορεινού τοπικού οικοσυστήματος) - Μελέτη διαχείρισης του τοπικού οικοσυστήματος - Έργα για την αποκατάσταση και τη βελτίωση της βιοποικιλότητας, του τοπίου και της φυσικής αξίας) Η δράση είναι συμπληρωματική με τη δράση διαχείρισης του βοσκοτόπου. Δράση Β3. Διερεύνηση ποιοτικών γεω-αγρονομικών χαρακτηριστικών (χλωρίδα, κλίμα), ποιοτικών χαρακτηριστικών προϊόντων (γεύση, οργανοληπτικά χαρακτηριστικά κτλ), Δράση Β4. Διερεύνηση και ανάδειξη της σχετικής κληρονομιάς με τις πρακτικές, γνώσεις, εμπειρίες και τεχνογνωσίες στον τομέα της κτηνοτροφικής δραστηριότητας (πρακτικές βόσκησης, ευζωία ζώων, μεταποίηση προϊόντων κτλ) Δράση Β5. Δημιουργία Εδαφικού Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης (ΕΣΣΕ) Ανάδειξη του χαρακτήρα Υψηλής Φυσικής Αξίας (ΥΦΑ) των τοπικών αγροτικών παραγωγικών συστημάτων και της συμβολής τους στη διατήρηση, αναβάθμιση και ενίσχυση του τόπου ΥΦΑ, (Διάγνωση του τοπικού παραγωγικού συστήματος ΥΦΑ με τη χρήση ειδικών κριτηρίων) Εντοπισμός, ανάδειξη και εγγύηση των ιδιότυπων και ποιοτικών χαρακτηριστικών και των δεσμών με τον τόπο των κτηνοτροφικών προϊόντων. o Κατασκευή και χρήση εργαλείων υψηλής τεχνολογίας o Προσδιορισμός εφαρμογή (ένταξη των παραγωγών) και έλεγχος ολοκληρωμένου συστήματος προδιαγραφών o κατασκευή και εφαρμογή ενός διαδραστικού εργαλείου (site κτλ) για την προβολή και προώθηση των τοπικών προϊόντων Το εργαλείο αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί για δράσεις περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και στήριξη των διαβουλεύσεων. Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΠΑΑ , Μέτρο Μέτρο 16.4 Οριζόντια και κάθετη συνεργασία για βραχείες αλυσίδες και τοπικές αγορές και δραστηριότητες προώθησης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 69

70 Δράση Β6. Επεξεργασία κρέατος και γάλακτος - Δημιουργία μονάδας επεξεργασίας κρέατος(τεμαχισμός, συσκευασία) - Δημιουργία μικρών οικογενειακών μονάδων παραγωγής γαλακτοκομικών προϊόντων Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΠΑΑ , Μέτρο Μεταποίηση, εμπορία και ανάπτυξη με τελικό προϊόν εντός του Παραρτήματος Ι (γεωργικό προϊόν) Δράση Β7. προβολή των τοπικών ιδιότυπων προϊόντων - Έρευνα αγοράς - Οργάνωση του μάρκετινγκ των προϊόντων Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΠΑΑ , : Μέτρο Μεταποίηση, εμπορία και ανάπτυξη με τελικό προϊόν εντός του Παραρτήματος Ι (γεωργικό προϊόν) Μέτρο Οριζόντια και κάθετη συνεργασία για βραχείες αλυσίδες και τοπικές αγορές και δραστηριότητες προώθησης Δράση Β8. Δημιουργία βραχείας αλυσίδας για την τοπική εμπορία των προϊόντων - Δημιουργία βραχείας αλυσίδα και άλλων δικτύων εμπορίας Μέτρο Μεταποίηση, εμπορία και ανάπτυξη με τελικό προϊόν εντός του Παραρτήματος Ι (γεωργικό προϊόν) Μέτρο 16.4 Οριζόντια και κάθετη συνεργασία για βραχείες αλυσίδες και τοπικές αγορές και δραστηριότητες προώθησης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 70

71 ΑΞΟΝΑΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ 5: Εκπαίδευση Το σύνολο των αξόνων της παρούσας πρότασης απαιτεί την ανάπτυξη εκπαιδευτικών δράσεων. Πιο συγκεκριμένα πρέπει να εφαρμοστούν δράσεις εκπαίδευσης, ενημέρωσης και ανταλλαγής γνώσεων έτσι ώστε να υπάρχει ένα κοινό πλαίσιο γνώσης και επικοινωνίας μεταξύ των δρώντων της πρότασης. Αυτές οι δράσεις θα πρέπει να ευνοούν παράλληλα, τη διαμόρφωση διαύλων που θα επιτρέπουν τη συνεχή επαφή με τη νέα γνώση αλλά και την εμπειρία, ενισχύοντας την αποτελεσματικότητα της συνεργασίας τους και των δράσεων που από κοινού εκτελούν. Για τους παραπάνω λόγους πρέπει να υλοποιηθούν δράσεις εκπαίδευσης στους παρακάτω τομείς: - εκπαίδευση των κτηνοτρόφων και των γεωργών της ευρύτερης περιοχής πάνω στις νέες μορφές συνεργασίας - Εκπαίδευση των τοπικών και μη δρώντων πάνω στις διαδικασίες συντονισμού δράσεων και ανάπτυξη τοπικής διακυβέρνησης - Εκπαίδευση των κτηνοτρόφων πάνω στη συλλογική διαχείριση του βοσκοτόπου και την χρήση νέων τεχνολογικών εργαλείων. - Εκπαίδευση των κτηνοτρόφων, μεταποιητών και συμμετεχόντων στην εμπορία των προϊόντων, πάνω σε θέματα ανάπτυξης τοπικής αλυσίδας ποιότητας. Για όσες από τις παραπάνω εκπαιδευτικές δράσεις σχετίζονται με ζητήματα περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και των διαδικασιών συμμετοχής στις διαβουλεύσεις θα χρησιμοποιηθεί το εργαλείου του Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης. Εκπαίδευση των νέων κτηνοτρόφων Η προώθηση των παραπάνω στόχων στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ενεργή συμμετοχή των νέων κτηνοτρόφων. Αυτοί αποτελούν μια ευάλωτη ομάδα, λόγω έλλειψης εμπειρίας και μερικές φορές, μη γνώσης της κτηνοτροφικής περιοχής ως προς την αξία και την ιδιοτυπία της. Οι νέοι κτηνοτρόφοι της περιοχής διαθέτουν περισσότερες γνώσεις και ικανότητες να αντιληφθούν τις ανάγκες και δυνατότητες προσαρμογής με βάση τις νέες προοπτικές και ευκαιρίες που εμφανίζονται. Επομένως, πέρα από τις ελκυστικές ενισχύσεις της ΚΑΠ (ιδιαίτερα στη βοοτροφία), η τεχνική και συμβουλευτική υποστήριξη των νέων κτηνοτρόφων, από δημόσιους οργανισμούς, ερευνητικούς φορείς και ιδιωτικούς και άλλους μηχανισμούς υποστήριξης, είναι θεμελιώδης. Προτείνεται η οργάνωση της συνεχούς εκπαίδευσης κτηνοτρόφων και ιδιαίτερα των νεαρών, η οποία να καλύπτει όλο το φάσμα των δράσεων που αφορούν την κατασκευή του ιδιότυπου κτηνοτροφικού πόρου, την καινοτομία και τα συστήματα ελέγχου της διαχείρισης των συστατικών του πόρου αλλά και της ποιότητας των τελικών προϊόντων. Για την προώθηση αυτού του στόχου προτείνεται η: Δημιουργία Εργαστηρίου επεξεργασίας της πληροφορίας και ανταλλαγής γνώσεων (κληρονομημένες γνώσεις και πρακτικές και νέα επιστημονική έρευνα) στα ζητήματα διαχείριση βοσκοτόπων, βελτίωση φυλών, σιτηρεσίου, υγιεινής διαβίωσης και υγείας των ζώων, κτλ.. Το Εργαστήριο θα αποτελεί δράση των τοπικών ομάδων παραγωγών (βοοτρόφοι και αιγοπροβατοτρόφοι) οι οποίες θα συσταθούν. Θα λειτουργεί σε συνεργασία με ιδιώτες Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 71

72 συμβούλους (ζωοτέχνες-κτηνίατροι) και εργαστήρια των ΑΕΙ/ΤΕΙ, ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ κτλ και υπό τον συντονισμό της TERRA THESSALIA ΑΜΚΕ φορέα του ομώνυμου εδαφικού κλάστερ για την κτηνοτροφία και τον γαλακτοκομικό τομέα της Θεσσαλίας. Η δράση αυτή θα ενταχθεί στο πενταετές επιχειρησιακό της ομάδας παραγωγών. * * * Το πλαίσιο παρέμβασης του παρόντος άξονα υποστηρίζεται επιχειρησιακά από τις παρακάτω δράσεις: Δράση Α1. Εργαστήριο ανταλλαγής και εφαρμογής γνώσεων Δημιουργία Εργαστηρίου επεξεργασίας της πληροφορίας και ανταλλαγής γνώσεων (τοπικής κληρονομιάς και νέας επιστημονικής έρευνας) στα ζητήματα διαχείριση βοσκοτόπων, βελτίωση φυλών, σιτηρεσίου, υγιεινής- διαβίωσης και υγείας των ζώων κλπ. Το εργαστήριο θα αποτελεί δράση μιας ή και των δύο τοπικών ομάδων παραγωγών (βοοτρόφοι και αιγοπροβατοτρόφοι) οι οποίες θα συσταθούν. Το Εργαστήριο θα λειτουργεί σε συνεργασία με ιδιώτες συμβούλους (ζωοτέχνες-κτηνίατροι) και εργαστήρια των ΑΕΙ/ΤΕΙ και υπό τον συντονισμό της TERRA THESSALIA ΑΜΚΕ φορέα του ομώνυμου εδαφικού κλάστερ για την κτηνοτροφία και τον γαλακτοκομικό τομέα της Θεσσαλίας. Η δράση αυτή θα ενταχθεί στο πενταετές επιχειρησιακό της ομάδας παραγωγών. Η συγκεκριμένη δράση πρόταση μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΠΑΑ , : Μέτρο 1.1- Στήριξη για δράσεις επαγγελματικής κατάρτισης & απόκτησης δεξιοτήτων Μέτρο Στήριξη για την ανάληψη κοινής δράσης με σκοπό τον μετριασμό των επιπτώσεων και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και στήριξη για κοινές προσεγγίσεις σε περιβαλλοντικά έργα και αναπτυσσόμενες περιβαλλοντικές πρακτικές Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 72

73 3.2 Προτάσεις αξιοποίησης μέτρων του CLLD/LEADER, ΠΑΑ Οι προτάσεις όπως αναπτύχθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο διαμορφώθηκαν στη συνέχεια κατάλληλα ώστε να ενταχθούν στην πρόταση του CLLD/LEADER της περιοχής. Δράση Μέτρο ΠΑΑ CLLD Α1. Εργαστήριο ανταλλαγής και εφαρμογής γνώσεων 1.1 ΝΑΙ 16.5 ΝΑΙ Α2. Διαχείριση βοσκοτόπων 10.1 ΟΧΙ Α3. Βελτίωση των τοπικών αειφορικών συστημάτων ύδρευσης των ζώων ΝΑΙ Α4. Διαχείριση κτηνοτροφικών αποβλήτων ΟΧΙ Α5. Βελτίωση προσβασιμότητας στις κτηνοτροφικές μονάδες 4.3 / ΝΑΙ Β1. Υποστήριξη της διατήρησης και αύξησης των ζώων ντόπιων φυλών 10.1 ΟΧΙ Β2. Δράσεις για την αειφορική διαχείριση αγροτικών οικοσυστημάτων 7.6 ΝΑΙ Β3. Διερεύνηση ποιοτικών γεω-αγρονομικών χαρακτηριστικών, ποιοτικών χαρακτηριστικών προϊόντων 7.6 ΝΑΙ Β4. Διερεύνηση και ανάδειξη της κληρονομιάς ( πρακτικές, γνώσεις, εμπειρίες, τεχνογνωσίες) στον τομέα της 7.6 ΝΑΙ κτηνοτροφικής δραστηριότητας Β5. Δημιουργία Εδαφικού Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης (ΕΣΣΕ) 16.4 ΝΑΙ α) του χαρακτήρα Υψηλής Φυσικής Αξίας των κτηνοτροφικών παραγωγικών συστημάτων και β) των ιδιότυπων και ποιοτικών χαρακτηριστικών και των δεσμών με τον τόπο των κτηνοτροφικών προϊόντων Β6. Επεξεργασία και εμπορία κρέατος ΝΑΙ Β7. προβολή των τοπικών ιδιότυπων προϊόντων ΝΑΙ & 16.4 ΝΑΙ Β8. Δημιουργία βραχείας αλυσίδας για την τοπική εμπορία των προϊόντων & 16.4 ΝΑΙ ΝΑΙ Γ1. Μορφές Συνεργασίας 9 ΟΧΙ Γ2. Μορφή συντονισμού 16.4 & 16.5 ΝΑΙ ΝΑΙ 3.3 Συμπέρασμα Η ερευνητική ομάδα προκειμένου να συμβάλλει στην προετοιμασία της κατάθεσης της πρότασης Τοπικής Στρατηγικής Ανάπτυξης στις αγροτικές περιοχές της Περιφερειακής Ενότητας Τρικάλων Θεσσαλίας, στο πλαίσιο του προγράμματος CLLD/LEADER του ΠΑΑ , διερεύνησε το ζήτημα της «Αξιοποίησης του κτηνοτροφικού κεφαλαίου στην ορεινή περιοχή του Δήμου Φαρκαδόνας: Προοπτικές ανασυγκρότησης και ανάπτυξης» και ιδιαίτερα της ευρύτερης περιοχής του Διάσελλου. Από την αποτύπωση των δεδομένων για το παραγωγικό σύστημα της περιοχής και από την ανταλλαγή απόψεων με τους παραγωγούς και κατοίκους της περιοχής προέκυψε η παραπάνω πρόταση παρεμβάσεων (τεχνικές και οργανωτικές) που μπορούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της εκτατικής κτηνοτροφίας του Διάσελλου και την ένταξη των προϊόντων της σε αξιακή αλυσίδα (-ες). Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 73

74 Στην εν λόγω διερεύνηση διαπιστώθηκε ότι οι μεν παραγωγοί είναι έτοιμοι να προβούν σε δράσεις συνεργασίας και ποιοτικής αξιοποίησης των προϊόντων τους, η δε τοπική αρχή είναι διαθέσιμη να υποστηρίξει τοπικές προσπάθειες. Επιπλέον η πολιτική διαθέτει εργαλεία (μέτρα ΠΑΑ) για να υποστηρίξει οικονομικά τις παραπάνω προθέσεις. Επομένως, είναι δυνατόν το σύνολο των παραπάνω φορέων με την ουσιαστική βοήθεια της ΚΕΝΑΚΑΠ να αναλάβουν την πρωτοβουλία μεθοδικής οργάνωσης των προτεινόμενων παρεμβάσεων στο Διάσελλο και ευρύτερα στο Δήμο Φαρκαδόνας ακολουθώντας τα παρακάτω βήματα: ΒΗΜΑΤΑ 1. Ενημερώσεις των κτηνοτρόφων από ΚΕΝΑΚΑΠ με τη συνδρομή του Δήμου σε ειδικά θέματα: μορφές συνεργασίας (συνεταιρισμός, Οργανώσεις κτηνοτρόφων, ΚοινΣΕπ, ΙΚΕ ) 2. Δημιουργία φορέα κτηνοτρόφων Διάσελλου & επιχειρησιακό πρόγραμμα με δράσεις σε θέματα: διαχείρισης βοσκότοπου, ανάπτυξη συνεργασίας με γεωργούς για ζωοτροφές, επεξεργασίας και εμπορίας τοπικών προϊόντων (κρέατος και γάλακτος) 3. Δημιουργία μιας τοπικής εδαφικής μορφής διακυβέρνησης με τη συμμετοχή όλων των άμεσα και έμμεσα εμπλεκόμενων φορέων a. Σύνταξη και υπογραφή Χάρτας b. Δημιουργία Επιχειρησιακής Ομάδας 4. Δημιουργία Επιχειρησιακής Ομάδας : συνεργασία του φορέα κτηνοτρόφων, ερευνητικών φορέων, Δήμου και ΚΕΝΑΚΑΠ Επιχειρησιακό πρόγραμμα εφαρμόζει παράλληλα τις εξής θεματικές: a. Δημιουργία ΕΣΣΕ : Σύνταξη προδιαγραφών εγγύησης και διαδικασιών του μηχανισμού ελέγχου b. Δράσεις ενημέρωσης και εκπαίδευσης (συνεχή και εστιασμένη) c. Διαχείριση βοσκοτόπων (Σχέδιο διαχείρισης βοσκοτόπων, Ύδρευση κτην απόβλητα, πρόσβαση) d. Δημιουργία υποδομών (οικοτεχνία) για παραγωγή του τελικού προϊόντος (κρέας, γάλα) e. Εφαρμογή ΕΣΣΕ f. Δημιουργία βραχείας αλυσίδας ή σημεία πώλησης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 74

75 Παράρτημα Αναρτήσεις σε ιστιοτόπους Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 75

76 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 76

77 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Εργαστήριο Αγροτικού Χώρου 77