ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ «ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ»

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ «ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ»"

Transcript

1 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ «ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ» Μαθητών Γυμνασίων και Λυκείων Που ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση: Του Ιδρύματος Ευγενίδου Της Ελληνικής Εταιρείας για τις Νευροεπιστήμες Της Πανελλήνιας Ένωσης Βιοεπιστημόνων Να συμμετέχουν στον διαγωνισμό «Ρωτήστε τους Νευροεπιστήμονες»

2 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΖΩΩΝ 1.Ποιές διαφορές υπάρχουν ανάμεσα στον τρόπο επικοινωνίας των ζώων δεδομένου ότι και τα ζώα βλέπουμε ότι έχουν ένα είδος γλώσσας μεταξύ τους και στην ικανότητα του λόγου του ανθρώπου και πως αυτές σχετίζονται με την εξέλιξη μας; 1ο Γενικό Λύκειο Πειραιά) Κωνσταντίνος Πόταγας: Η γλώσσα του ανθρώπου χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Το σύνολο των χαρακτηριστικών αυτών διακρίνουν την ανθρώπινη γλώσσα από τους τρόπους επικοινωνίας των ζώων αλλά και από άλλα συστήματα επικοινωνίας που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο άνθρωπος (κώδικες κ.λπ.). Τα κυριότερα από τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ότι: Η μορφή με την οποία αρθρώνεται στη γλώσσα η σημασία είναι εντελώς ανεξάρτητη από τη σημασία αυτή (η λεγόμενη «διπλή άρθρωση»). Τα γλωσσικά σημεία συνδέονται αυθαίρετα, χωρίς αιτιολόγηση αλλά κατόπιν συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων που μιλούν μια γλώσσα με τις έννοιες που εκφράζουν. Αυτό ερμηνεύει και την ποικιλία των ανθρωπίνων γλωσσών (η λεγόμενη συμβατικότητα ή «αυθαίρετο» των γλωσσικών σημείων). Το ένα σύμβολο ή σημείο ακολουθεί το άλλο και αν αλλάξει η σειρά, αλλάζει και η σημασία («γραμμικότητα»). Υπάρχουν πολλοί τρόποι πραγμάτωσης της γλώσσας, ηχητικός, γραπτός, εικονικός, χειρονομίες («πολυτροπικότητα») Τα όσα λέμε μπορεί να αναφέρονται σε στοιχεία εκτός των όσων υπάρχουν στο άμεσο περιβάλλον («μεταθετότητα») Ένας περιορισμένος αριθμός στοιχείων συνδυάζεται σε άπειρους συνδυασμούς που ποτέ πριν δεν έχουν υπάρξει: καινούργιες προτάσεις (Η δημιουργικότητα). Έχουμε επιπλέον τη δυνατότητα να μιλάμε πάνω στην ίδια τη γλώσσα, να σχολιάζουμε αυτά που μόλις είπαμε κ.λπ. («ανακλαστικότητα» ή «μεταγλωσσικότητα») και Μπορούμε ενώ είμαστε χρήστες μιας γλώσσας να μάθουμε και άλλες γλώσσες (μαθησιμότητα). Δημήτρης Βαλάκος: Επειδή αυτή είναι η πρώτη ερώτηση θεωρώ σωστό να γίνουν κάποιες συγκεκριμένες αποσαφηνίσει. Ως επικοινωνία ορίζουμε τη μετάδοση πληροφοριών από έναν οργανισμό (ή κύτταρο) πομπό σε έναν οργανισμό (ή κύτταρο) δέκτη, μέσω συγκεκριμένης συμπεριφοράς του πομπού, με σκοπό αυτή να έχει επίδραση στην τρέχουσα ή μελλοντική συμπεριφορά του δέκτη. Κατά συνέπεια αυτό είναι το ευρύτερο σύνολο, μέσα στο οποίο περιέχονται οι έννοιες της γλώσσας και της ομιλίας. Από την άλλη μεριά, ομιλία ορίζουμε την ικανότητα ή την πράξη 2

3 έκφρασης ή περιγραφής της σκέψης, της αντίληψης μέσα από την άρθρωση των λέξεων. Συνεπώς όποιο ον δεν έχει τη δυνατότητα άρθρωσης λέξεων, δεν μπορούμε να πούμε ότι μπορεί να μιλάει. Πολύ διάσημος για αυτή τη δουλειά είναι ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Columbia, Herb Terrace, ο οποίος απλά απέδειξε ότι οι χιμπατζήδες, οι πιο κοντινοί εξελικτικά συγγενείς μας, δεν μπορούν να μιλήσουν. Τέλος, γλώσσα είναι ένα σύστημα αφηρημένων συμβόλων μαζί με ένα σύστημα κανόνων (γραμματική και συντακτικό) με το οποίο χειριζόμαστε όλα τα παραπάνω. Η γλώσσα μπορεί να διεξαχθεί όχι μόνο με την ομιλία αλλά και με άλλους τρόπους (νεύματα, χημικά σήματα κ.λπ.). Αυτό που αρκεί είναι να αντιστοιχίσουμε μία έννοια με ένα σύμβολο π.χ. σκύλος, και να ενσωματωθεί σε μία πρόταση για να εξαχθεί κάποιο νόημα. Για την ανίχνευση των απαρχών της γλώσσας αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να στραφούμε στον πιο κοντινό συγγενή μας τους χιμπατζήδες. Εφόσον προήλθαμε από κάποιον κοινό πρόγονο, οφείλουμε να έχουμε κάποιες κοινές δομές στον εγκέφαλό μας σε σχέση με τους χιμπατζήδες. Γνωστή περίπτωση εκπαίδευσης ενός ζώου είναι το πείραμα ενός χιμπατζή του Κάνζυ. Οι ερευνητές αρχικά εκπαίδευαν τη μητέρα η οποία σε γενικές γραμμές δεν ήταν αποδοτική, παρόλα αυτά μπορούσε να μάθει στο παιδί της το οποίο τα κατάφερνε στις δοκιμασίες. Έτσι, μετά από ένα χρονικό διάστημα, ο Κάνζυ μπορούσε να αντιστοιχίσει έννοιες με νεύματα (χρησιμοποιούσαν ένα πληκτρολόγιο στο οποίο κάθε κουμπί είχε και μία έννοια), μπορούσε να σχηματίσει προτάσεις για να εκφράσει το τι ήθελε (όπως θέλω μπανάνα), αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να αντιληφθεί λέξεις με σύνθετο γραμματικό νόημα, όπως προθέσεις ή συνδέσμους. Προφανώς, η γλώσσα δεν γινόταν να εμφανίστηκε κατευθείαν στους ανθρώπους, και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι ο πιο στενός συγγενής μας διαθέτει κάποια στοιχεία. Όμως η εξέλιξη μας ευνόησε σε αυτό το θέμα, καθώς έχουμε κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τα οποία τα εξαδέλφια μας δεν διαθέτουν: Μεγαλύτερο εγκέφαλο σε σχέση με μέγεθος του σώματος μας. Μπορεί οι φάλαινες να έχουν μεγαλύτερο εγκέφαλο σε σχέση με μας, αλλά ο λόγος που δεν είναι περισσότερο πολύπλοκες νοητικά είναι ότι δεν έχει σημασία το απόλυτο μέγεθος, αλλά η αναλογία μεγέθους του εγκεφάλου προς το μέγεθος του σώματος Πάχυνση των στιβάδων του φλοιού και ιδιαίτερα του νεοφλοιού (οι εξωτερικές στιβάδες ). Αυτό σημαίνει περισσότεροι νευρώνες, περισσότερες συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων, άρα περισσότερες νοητικές ικανότητες. Το γονίδιο FOXP2. Κάθε γονίδιο κωδικοποιεί μία πρωτεΐνη. Αυτές μπορεί να είναι είτε δομικές δηλαδή να συμμετέχουν σε κάποια δομή, είτε λειτουργικές όπως τα ένζυμα. Είναι γνωστό ότι η εξέλιξη προχωράει με μεταλλαγές, οι οποίες προσδίδουν κάποιο πλεονέκτημα. Η πρωτεΐνη αυτού του γονιδίου ανήκει σε μια γενική κατηγορία που ονομάζονται μεταγραφικοί παράγοντες. Αυτοί είναι στοιχεία που έχουν την ικανότητα να αλληλεπιδρούν με το γενετικό υλικό και να ενεργοποιούν συγκεκριμένα γονίδια, δηλαδή καθορίζουν το πρόγραμμα του κυττάρου. Εάν αλλάξει ένα ένζυμο απλά θα αλλάξει αυτο το ένζυμο, αλλά εάν αλλάξει ο μεταγαφικός παράγοντας απλά θα αλλάξει το πρόγραμμα του κυττάρου. Είναι μία ριζική αλλαγή, 3

4 Δομές κατάλληλες για ομιλία. Για την εκτέλεση μίας συμπεριφοράς απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει και η απαραίτητη δομή. Όσο και εάν ακούγεται περίεργο, η δίποδη βάδιση είναι αυτή που ευνόησε τη δημιουργία των δομών της ομιλίας. Οι πνεύμονες αντί να χρησιμοποιούνται ως αερόσακκοι για την απορρόφηση των κραδασμών στους τετράποδους πιθήκους, αποκτήσαν την απαραίτητη ευελιξία για την υποστήριξη της ομιλίας. Επιπλέον, πέρα από τις τροποποιήσεις στον αυχένα, μεταβλήθηκε και η ένωση του πεπτικού και του αναπνευστικού συστήματος. Στους χιμπατζήδες, η ρινική κοιλότητα δεν ενώνεται με την πεπτική οδό, ενώ στους ανθρώπους η επιγλωττίδα είναι αυτή που αποτρέπει την είσοδο της τροφής στους πνεύμονες όταν τρώμε και ανοίγει όταν εισπνέουμε. Πρόκειται για ένα μπόνους το οποίο συνοδεύεται από το μειονέκτημα ότι δεν μπορούμε να μιλάμε όταν τρώμε. Από την άλλη μεριά, και τα καγκουρό έχουν δίποδη βάδιση, αλλά δεν έχουν τις εγκεφαλικές δομές για ομιλία... Παρόλα αυτά δεν πρέπει να ξεχνάμε ένα πράγμα. Η γλώσσα εξελίχτηκε στον άνθρωπο για την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, άρα με την ίδια λογική γιατί τα υπόλοιπα μέλη του ζωικού βασιλείου να διαθέτουν συμβολισμούς που εμείς δεν κατανοούμε; Και όσον αφορά τον Κάνζυ, πιο πολλά ξέρει ο Κάνζυ για την ανθρώπινη γλώσσα, παρά εμείς για τον τρόπο επικοινωνίας των ζώων. Στρατής Βαλάκος: Η επικοινωνία είναι βασικός παράγοντας στη συμπεριφορά των ζώων διότι σχετίζεται με πολλές αλληλεπιδράσεις του ζώου με το περιβάλλον του (βιοτικό-αβιοτικό). Η βιολογική επικοινωνία είναι η δράση ενός οργανισμού (ή κυττάρου) που τροποποιεί με προσαρμοστικό τρόπο το πιθανό πρότυπο της συμπεριφοράς ενός άλλο ζώου (ή κυττάρου). Ένα ζώο πρέπει να είναι σε θέση να μεταφέρει με τη θέληση του πληροφορίες σε άλλα άτομα σχετικές με την κατάστασή του. Επίσης πρέπει να είναι σε θέση να λαμβάνει ανάλογες πληροφορίες από αλλά άτομα. Δεν είναι απαραίτητο για όλα τα ζώα να επικοινωνούν με το «στόμα» τους. Όταν ένα θηλυκό άτομο του μεταξοσκώληκα θέλει να ζευγαρώσει απελευθερώνει στον αέρα μία χημική ουσία η οποία ονομάζεται βομβυκόλη. Τα μόρια της ουσίας γίνονται αντιληπτά από τις κεραίες ενός αρσενικού ατόμου που βρίσκεται στη περιοχή και το ειδοποιούν για την παρουσία του θηλυκού που θέλει να ζευγαρώσει. Το αρσενικό αρχίζει να πετάει ακολουθώντας την οσμή μέχρι να βρει το θηλυκό. Στον κόσμο των ζώων υπάρχουν πολλά παραδείγματα επικοινωνίας που δεν σχετίζονται με τη φωνή. Παρόλα αυτά στον κόσμο των ζώων υπάρχουν τρεις κύριοι τύποι επικοινωνίας. Η χημική επικοινωνία, η ακουστική επικοινωνία και η οπτική επικοινωνία. Κάθε τύπος έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, αλλά η χημική επικοινωνία θεωρείται η παλαιότερη εξελικτικά. Η χρήση κάθε τύπου προϋποθέτει την ύπαρξη υποδοχέων για την αντίληψη των σημάτων. Για παράδειγμα ο άνθρωπός δεν μπορεί να αντιληφθεί υπερήχους ενώ οι νυχτερίδες μπορούν επειδή διαθέτουν τους κατάλληλους υποδοχείς που δεν διαθέτει ο άνθρωπος. Η βασική διαφορά μεταξύ της ανθρώπινης γλώσσας και των τρόπων επικοινωνίας («γλώσσες») των άλλων ζώων είναι ότι η πρώτη μπορεί να μετασχηματιστεί ώστε να δώσει νέες πληροφορίες, ενώ οι γλώσσες των ζώων δεν επιδέχονται τροποποιήσεις. Όταν μία μέλισσα κάνει λάθος κίνηση στο χορό της, αμέσως θα μεταδώσει λάθος πληροφορία στα υπόλοιπα μέλη της αποικίας για την θέση της τροφής. 4

5 Σπύρος Ευθυμιόπουλος: Τα ζώα όπως και ο Άνθρωπος επικοινωνούν με φωνήσεις, χειρονομίες και κινήσεις. Ο Άνθρωπος και κάποια άλλα ζώα όπως οι ελέφαντες οι φώκιες, οι killer whales και μερικά πουλιά έχουν την ικανότητα της φωνητικής μάθησης που είναι σημαντική για την ανάπτυξη της γλωσσικής-φωνητικής επικοινωνίας. Είναι αξιοσημείωτο ότι μεταξύ των πρωτευόντων μόνο ο Άνθρωπος μπορεί να μαθαίνει φωνήσεις παρά το γεγονός ότι αριστερά δεξιά ασυμμετρία παρατηρείται και στα άλλα πρωτεύονται όπως οι πίθηκοι, οι χιμπατζήδες και οι μπονόμπο. Επιπλέον, σε αυτά τα πρωτεύονται παρατηρούνται οι εγκεφαλικές διαφοροποιήσεις περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στην παραγωγή γλώσσας στον Άνθρωπο. Παρατηρούνται επίσης και ομοιότητες στις συνδέσεις αυτών των περιοχών. Δημήτρης Κασελίμης: Πολλά ζώα όντως έχουν περίπλοκα συστήματα επικοινωνίας. Αυτά συναντώνται κυρίως στα κοινωνικά όντα, όπως τα μυρμήγκια, οι μέλισσες, αλλά και τα πιο συγγενικά μας θηλαστικά, όπως τα πρωτεύοντα. Η βασική διαφορά μεταξύ συστημάτων επικοινωνίας (όπως είναι αυτό των χιμπατζήδων, το οποίο μοιάζει αρκετά με το δικό μας, με την έννοια του ότι περιέχει φώνηση αλλά και χειρονομίες) και της ανθρώπινης γλώσσας είναι ότι η τελευταία εμπεριέχει ένα σύστημα συνδιαστικών κανόνων τη γραμματική- το οποίο την καθιστά άπειρη, ψηφιακή και συνδιαστική. Δεν γνωρίζω εάν τα συστήματα επικοινωνίας των πρωτευόντων αποτέλεσαν έναν εξελικτικό πρόδρομο της ανθρώπινης γλώσσας. Σε κάθε περίπτωση όμως, μελέτες συγκριτικής ανατομίας δείχνουν παρόμοιες φλοιοφλοιικές συνδέσεις στο αριστερό ημισφαίριο των ανθρώπων και πιθήκων όπως ο μακάκος. Αυτές οι εγκεφαλικές δομές παίζουν σημαίνοντα ρόλο στην ανθρώπινη γλώσσα. Οπότε, κατά πάσα πιθανότητα οι προσαρμογές που επέτρεψαν την ανθρώπινη γλώσσα έλαβαν χώρα πολύ πριν την εμφάνιση του μοντέρνου ανθρώπου και μπορούν να αναζητηθούν και στην εγκεφαλική δομή συγγενικών μας ειδών. 2.Τα ζώα είναι δυνατόν να επικοινωνούν μέσω ενστικτωδών συμπεριφορών ή να μεταβιβάζουν μηνύματα σε άλλα ζώα; Η επικοινωνία επιτυγχάνεται μόνο από μέλη του ίδιου είδους ή και από διαφορετικά είδη; Είναι δυνατόν κάποια στιγμή στο μέλλον ο άνθρωπος να κατανοήσει τον τρόπο επικοινωνίας των ζώων ώστε να καταλάβει τις ανάγκες τους ή την συμπεριφορά τους;, Χαράλαμπος Βασιλακόπουλος, ΓΕΛ. Νέας Αγχιάλου, Μαγνησία, Κωνσταντίνος Πόταγας: Ναι, τα ζώα που ανήκουν στο ίδιο είδος επικοινωνούν με πολλούς τρόπους μεταξύ τους, συχνά πολύ εντυπωσιακούς όσον αφορά τη δυνατότητα μετάδοσης πληροφοριών. Ωστόσο, επικοινωνούν πάντοτε με τον ίδιο τρόπο: Πολλά πουλιά ή είδη πιθήκων έχουν συγκεκριμένες κραυγές που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένους κινδύνους και οι μέλισσες δίνουν ακριβείς πληροφορίες στις άλλες μέλισσες της κυψέλης τους με τον απολύτως κωδικοποιημένο χορό τους. Ανάμεσα στα διαφορετικά είδη η επικοινωνία επιτυγχάνεται με τη μετάδοση πληροφοριών σχετικά με τη συναισθηματική κατάσταση του πομπού: ο σκύλος, όπως και πολλά άλλα σαρκοβόρα, δείχνει τα δόντια του και γρυλίζει όταν εκφράζει εχθρικότητα, ο άνθρωπος φωνάζει δυνατά και δίνει στο σώμα του επιθετική στάση 5

6 για τον ίδιο λόγο, η γάτα «γουργουρίζει» ή τρίβεται στα αντικείμενα εκφράζοντας πείνα ή ευχαρίστηση, κ.λπ. Δημήτρης Κασελίμης: Ναι, τα ζώα επικοινωνούν μεταξύ τους. Εντός του είδους, υπάρχουν συχνά δομημένα συστήματα επικοινωνίας. Η διαειδική επικοινωνία συνήθως περιορίζεται σε βασικά σήματα, όπως πχ ενδείξεις επιθετικότητας. Ο άνθρωπος μελετά την επικοινωνία των ζώων και συγκεκριμένοι επιστημονικοί κλάδοι της ζωοολογίας έχουν συλλέξει αρκετά δεδομένα πάνω σε αυτό το ζήτημα. Το να κατανοήσει πλήρως ένας άνθρωπος το τι σκέφτεται ένας σκύλος επί παραδείγματι (ή και το αντίστροφο) είναι αρκετά δύσκολο. Από την άλλη μεριά, όμως, ο άνθρωπος έχει μάθει να επικοινωνεί εδώ και πολλά χρόνια με πολλά οικόσιτα ζώα όπως είναι οι σκύλοι. Μόνο που σε αυτήν την περίπτωση, χρησιμοποιούνται και συμπεριφοριστικές τεχνικές μάθησης. Σπύρος Ευθυμιόπουλος: Υπάρχουν δεδομένα ότι τα ζώα μπορούν να επικοινωνούν μέσω συμπεριφορών, κύρια μεταξύ ατόμων του ιδίου είδους. 3.Ποιοι οι βασικοί λόγοι που ο άνθρωπος δεν καταλαβαίνει τις γλώσσες άλλων ζωικών ειδών και συμβαίνει άραγε το ίδιο ανάμεσα σε διαφορετικά ζωϊκά είδη γύρω μας; 1ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ / ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Ε 1, 25100, ΑΙΓΙΟ. Σπύρος Ευθυμιόπουλος: Ιδιαίτερα για τα ζώα τα οποία παράγουν μεγάλο αριθμό φωνήσεων δεν έχει αποκρυπτογραφήσει ακόμα τις φωνήσεις τους. Δεν έχει αποδώσει σε κάθε μια φώνηση ξεχωριστά ένα νόημα, μια σημασία. Στρατής Βαλάκος: Πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η γλώσσα προϋποθέτει ένα σύνολο κανόνων, κάτι που δεν φαίνεται να διαθέτουν τα ζώαα. Ουσιαστικά δεν μπορούμε να ισχυριστούμε κάτι τέτοιο. Ο άνθρωπος μπορεί να αποκρυπτογραφήσει τον τρόπο επικοινωνίας διαφόρων ζώων. Αυτή η ικανότητα μπορεί να εκδηλωθεί σε διάφορα επίπεδα. Σε επιστημονικό επίπεδο η αποκρυπτογράφηση των φωνητικών και άλλων σημάτων που εκπέμπουν τα ζώα έχει προχωρήσει σε ικανοποιητικό βαθμό, Σήμερα υπάρχουν πολλά δεδομένα για τον τρόπο επικοινωνίας των διαφόρων ομάδων των ζώων. Αυτό προϋποθέτει μακροχρόνιες μελέτες και παρατηρήσεις είτε στη φύση είτε στο εργαστήριο. Σε επίπεδο καθημερινότητας ο άνθρωπος κατανοεί τα διάφορα επικοινωνιακά σήματα των ζώων ανάλογα με τον τρόπο διαβίωσης. Οι κτηνοτρόφοι για παράδειγμα αντιλαμβάνονται τις φωνές πανικού των ζώων που εκτρέφουν όταν αυτά ενοχληθούν από κάποιο αρπακτικό ζώο. Επίσης είναι γνωστό από ανθρωπολογικές μελέτες ότι στις ανθρώπινες κοινωνίες που ζουν μακρυά από τον δυτικό πολιτισμό, τα άτομα τους είναι ικανά να αποκρυπτογραφήσουν πολλά επικοινωνιακά συστήματα των ζώων στου περιβάλλοντός τους. Κωνσταντίνος Πόταγας: Ο άνθρωπος είναι σε θέση να αποκωδικοποιήσει τους αρκετά στερεότυπους τρόπους επικοινωνίας των ατόμων ενός ζωικού είδους μεταξύ τους, αρκεί να έχει ασχοληθεί ειδικά και μακροχρόνια. Για παράδειγμα, ο χορός των μελισσών έχει αναλυθεί εκτεταμένα, όπως και οι κραυγές των κερκοπιθήκων ή οι ήχοι της φάλαινας και των δελφινιών ή οι νότες που παράγουν διάφορα πουλιά για να δηλώσουν συγκεκριμένους κινδύνους ή να καλέσουν τον ερωτικό τους σύντροφο. 6

7 Θανάσης Πρωτόπαπας: Τα άλλα ζώα δεν έχουν «γλώσσα» με την ανθρώπινη έννοια, δηλαδή με λέξεις που αποτελούνται από φθόγγους και έχουν σημασίες και που συντάσσονται με απεριόριστους συνδυασμούς σε προτάσεις με συνδυαστικό νόημα. Ακόμα και αν έχουν τρόπους επικοινωνίας, θεωρούμε ότι αυτοί περιλαμβάνουν μικρά σύνολα «σημείων» που σχετίζονται με συγκεκριμένες περιστάσεις και συμπεριφορές. Τα σημεία αυτά δεν είναι απαραίτητο να παράγονται με τη «φωνή», δηλαδή με ταλάντωση του αέρα στον λάρυγγα, ούτε καν να είναι ηχητικά. 4.Είναι εφικτό να επικοινωνήσουν δύο διαφορετικά είδη ζώων μεταξύ τους; (1 ο Γενικό Λύκειο Μοσχάτου, καθηγήτρια : Αγγελική Ζευγουλά) Δημήτριος Βαλάκος: Υπάρχει μία έννοια στις νευροεπιστήμες η οποία ονομάζεται θεωρία του νου, και αναφέρεται στο κατά πόσο ένα υποκείμενο έχει τη δυνατότητα να αντιληφθεί τη νοητική κατάσταση ενός δεύτερου όντος, π.χ. εάν παίζω κρυφτό με έναν συμφοιτητή μου, αυτός κρυφτεί και εγώ τον ανακαλύψω τότε αυτό που σκέφτεται όταν τον βρω είναι ότι αυτός ξέρει ότι εγώ ξέρω ότι αυτός κρύφτηκε σε αυτή τη θέση. Εάν λοιπόν έχει αναπτυχθεί μία συγκεκριμένη συμπεριφορά από ένα ζώο η οποία φανερώνει τη πρόθεση αυτού του ζώου και τροποποιεί με κάποιο τρόπο τη συμπεριφορά κάποιου ζώου άλλου είδους, αφού αυτή γίνει αντιληπτή από το τελευταίο τότε ναι αυτό είναι εφικτό. Ο σκύλος όταν επιτίθεται εκθέτει τα δόντια του. Με αυτόν τον τρόπο διαδίδεται το μήνυμα θα επιτεθώ. Προφανώς, οι γάτες που βρίσκονται γύρω του θα αρχίσουν να απομακρύνονται. Η αντίληψη τέτοιου είδους ερεθισμάτων είναι πιο πρωτόγονη και βρίσκεται σε πιο εσωτερικές περιοχές του εγκεφάλου. Για αυτό το λόγο μπορούμε να πούμε ότι αυτή η οδός εξελίχθηκε στο να αντιλαμβάνεται τέτοιου είδους ερεθίσματα. Στρατής Βαλάκος: Πολλά ζώα αντιλαμβάνονται τα επικοινωνιακά σήματα άλλων ζώων και αντιδρούν ανάλογα. Για παράδειγμα πολλά θηλαστικά της ερήμου αντιλαμβάνονται το κροτάλισμα του κροταλία και απομακρύνονται. Αντίθετα άλλα ζώα χρησιμοποιούν σήματα για να προσελκύσουν το θύμα τους. Για παράδειγμα κάποια ψάρια του βυθού έχουν στη γλώσσα τους ένα σχηματισμό σαν κινούμενο σκουλήκι και με αυτό προσελκύουν άλλα ψάρια για να τα καταβροχθίσουν. Πολλά έντομα εκκρίνουν ουσίες που έχουν άρωμα φυτών για να προσελκύσουν άτομα του άλλου φίλου. Κωνσταντίνος Πόταγας: Ανάμεσα στα διαφορετικά είδη η επικοινωνία επιτυγχάνεται με τη μετάδοση πληροφοριών σχετικά με τη συναισθηματική κατάσταση του πομπού: ο σκύλος, όπως και πολλά άλλα σαρκοβόρα, δείχνει τα δόντια του και γρυλίζει όταν εκφράζει εχθρικότητα, ο άνθρωπος φωνάζει δυνατά και δίνει στο σώμα του επιθετική στάση για τον ίδιο λόγο, η γάτα «γουργουρίζει» ή τρίβεται στα αντικείμενα εκφράζοντας πείνα ή ευχαρίστηση, κ.λπ. 7

8 5.Γιατί δεν μπορούν να επικοινωνήσουν οι άνθρωποι με τα ζώα; Γιατί δεν μπορούμε να μιλάμε στα ζώα και να μας μιλάνε και εκείνα; (1 ο Γενικό Λύκειο Μοσχάτου, καθηγήτρια : Αγγελική Ζευγουλά) Στρατής Βαλάκος: Η επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών ειδών συνεπάγεται ότι αυτά τα είδη έχουν μία σχέση αμοιβαιότητας. Στην προκείμενη περίπτωση ο άνθρωπος μπορεί να επικοινωνήσει με διάφορα ζώα με τη διαδικασία της εκμάθησης. Βέβαια η ικανότητα εκμάθησης έχει να κάνει με το μέγεθος του εγκεφάλου. Συνήθως τα ζώα που εξημερώνονται από το άνθρωπο έχουν αναπτυγμένο εγκέφαλο (πουλιά - θηλαστικά). Η εκπαίδευση ενός ζώου δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτή να του δίνει φωνητικές προσταγές και αυτό να αποκρίνεται. Όλα εξαρτώνται από τον τρόπο εκμάθησης και εκπαίδευσης των ζώων. Μην ξεχνάμε κάποιες συμπεριφορές είναι έμφυτες και κάποιες διδάσκονται. Κωνσταντίνος Πόταγας: Διότι τα ζώα δεν χρησιμοποιούν γλώσσα με τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης γλώσσας (δες ερώτηση 1) αλλά έχουν τρόπους επικοινωνίας τους οποίους ο άνθρωπος μπορεί μόνο σε ένα βαθμό να μιμηθεί καθώς εξαρτώνται από το είδος της φωνής και επομένως από την κατασκευή του στοματορινοφάρυγγα του κάθε είδους και μόνο εφόσον έχει μακρόχρονα ασχοληθεί με το συγκεκριμένο είδος. Φυσικά, η επικοινωνία που εκφράζει συναισθηματικές καταστάσεις είναι εφικτή ανάμεσα στα θηλαστικά. Ανάμεσα στα διαφορετικά είδη η επικοινωνία επιτυγχάνεται με τη μετάδοση πληροφοριών σχετικά με τη συναισθηματική κατάσταση του πομπού: ο σκύλος, όπως και πολλά άλλα σαρκοβόρα, δείχνει τα δόντια του και γρυλίζει όταν εκφράζει εχθρικότητα, ο άνθρωπος φωνάζει δυνατά και δίνει στο σώμα του επιθετική στάση για τον ίδιο λόγο, η γάτα «γουργουρίζει» ή τρίβεται στα αντικείμενα εκφράζοντας πείνα ή ευχαρίστηση, κ.λπ. Δημήτριος Βαλάκος: Βλ ερώτηση 1 Σπύρος Ευθυμιόπουλος: Γιατί δεν γνωρίζουμε τις γλώσσες τους Θανάσης Πρωτόπαπας: Γιατί τα άλλα ζώα δεν έχουν παρόμοιες επικοινωνιακές τάσεις με τον άνθρωπο και δεν τείνουν να εμπλακούν στις αλληλεπιδράσεις που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι τις οποίες ονομάζουμε «επικοινωνία». Για παράδειγμα, μπορεί να μην έχουν κάτι να μας πουν, ή να μην έχουν πρόθεση να μας ενημερώσουν για κάτι. Κι αν έχουν τέτοια πρόθεση, ο οργανισμός τους δεν χρησιμοποιεί τη φωνή με τον τρόπου του ανθρώπου, δηλαδή παράγοντας λέξεις. Το κάνουν με κινήσεις, στάσεις, και άλλες συμπεριφορές που παράγουν ήχους ή άλλα αποτελέσματα. 6.Τι αλλαγές συμβαίνουν στην φυσιολογία του εγκεφάλου των πτηνών όταν νοιώθουν ότι απειλούνται από έναν φυσικό εχθρό και πώς εξηγείται η πληθώρα προειδοποιητικών ήχων που παράγουν; (11 ο ΓΕΛ Ηρακλείου Κρήτης, Βλαχάκη Ζαχαρένια, Ιωαννίδης Θωμάς,Βιολόγος) Δημήτριος Βαλάκος: Στην όψη ενός κινδύνου τα ζώα υφίστανται αυτό που λέμε αντίδραση φυγής ή πάλης. Αυτή η αντίδραση περιλαμβάνει την έκκριση ποικίλων 8

9 ορμονών όπως η αδρεναλίνη καθώς επίσης και την ενεργοποίησης πολλών νευρωνικών κυκλωμάτων, τα οποία είναι πιο πρωτόγονα. Στρατής Βαλάκος: Στην όλη διαδικασία εμπλέκονται ο υποθάλαμος η υπόφυση και το ενδοκρινικό σύστημα. Η υπόφυση που διεγείρεται από τις ώσεις που προέρχονται από τον υποθάλαμο απελευθερώνει μία ορμόνη την ACTH (αδρενοκορτικοτροπίνη) η οποία διεγείρει τον φλοιό των επινεφριδίων και αυξάνει την εκροή των αδρενοκορτικοειδών τα οποία σταθεροποιούν τη φυσιολογία του σώματος σε κατάσταση στρες. Ταυτόχρονα η υπόφυση εκκρίνει την ωχρινοτρόπο ορμόνη (LH) η οποία διεγείρει την παραγωγή ανδρογόνων (τεστοστερόνη)στους όρχεις των αρσενικών που αυξάνουν την επιθετικότητα ή των οιστρογόνων στα θηλυκά που η δράση τους εξαρτάται από τις συνθήκες. Η αντίδραση εξαρτάται από το είδος του ζώου και περιλαμβάνει διάφορα φωνήματα και συμπεριφορές που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση του εχθρού. Για παράδειγμα φωνές και πέταγμα μακριά από την φωλιά ώστε να απομακρυνθεί ο εχθρός ή ηθοποιία νεκρού ατόμου. Ηλιας Κούβελας Όπως και σε κάθε άλλο ζώο έτσι και στα πτηνά ενεργοποιούνται μηχανισμοί stress (διέγερση του άξονα ΥΥΕ, διέγερση του συμπαθητικού, διέγερση του διάχυτου αδρενεργικού συστήματος του εγκεφάλου) Κωνσταντίνος Πόταγας: Ξέρουμε ότι η παρουσία ενός συγκεκριμένου χαρακτηριστικού κάποιου «εχθρού» προκαλεί μια συγκεκριμένη αντίδραση στο ζώο: για παράδειγμα, όταν ο βάτραχος αντιλαμβάνεται να καταλαμβάνει το οπτικό του πεδίο από πάνω προς τα κάτω μια σκοτεινή επιφάνεια, αυτόματα αναπηδά. Ανάλογα, πολλά είδη πτηνών έχουν στη διάθεσή τους μια, περιορισμένη, γκάμα ήχων που τους επιτρέπουν να ειδοποιούν τα άλλα άτομα του είδους τους για την παρουσία συγκεκριμένων εχθρών (που έρχονται για παράδειγμα από τα κλαδιά ή από τον αέρα ή από το έδαφος). Οι ήχοι αυτοί, σε πολλά είδη, «μαθαίνονται», χρειάζεται δηλαδή κάποιος χρόνος για ένα νέο ζώο να αντιστοιχήσει τον κάθε ήχο με τον κάθε «κίνδυνο». 7.Πώς καταλαβαίνουν τα ζώα τις προσταγές των ανθρώπων; 5ο Γυμνάσιο Μυτιλήνης, με την καθοδήγηση των: κας Βασιλείου Ελισάβετ, καθηγήτριας Γαλλικής Φιλολογίας και της κας Θωμαΐδη Βασιλικής, καθηγήτριας Χημείας και Βιολογίας Σπύρος Ευθυμιόπουλος: Τα σκυλιά για παράδειγμα έχουν την ιδιαίτερη ικανότητα να αντιλαμβάνονται που κοιτάζει ο Άνθρωπος και που δείχνει με το χέρι του και γιατί. Είναι δηλαδή σαν να αντιλαμβάνονται τι σκέφτεται ο Άνθρωπος. Η ικανότητα αυτή είναι ιδιαίτερη αφού για παράδειγμα δεν την έχουν οι χιμπατζήδες. Αυτό σύμφωνα με τα δεδομένα που υπάρχουν οφείλεται στην ιστορία της εξημέρωσής τους και όχι σε αντίστοιχους τρόπους επικοινωνίας που υπήρχαν μεταξύ των λύκων προγόνων τους για παράδειγμα κατά την διάρκεια του κυνηγιού. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι οι λύκοι δεν φαίνεται να μπορούν να αντιληφθούν που δείχνει ο Άνθρωπος και τι δείχνει παρά προηγούμενη σχετική εκπαίδευση αλλά τα καταφέρνουν καλύτερα όταν προηγηθεί η πρώιμη κοινωνικοποίηση τους με τους Ανθρώπους και ανάπτυξης «δεσμών» με αυτούς. Έχει προταθεί ότι «ορισμένες 9

10 πτυχές των κοινωνικο-γνωστικών ικανοτήτων των σκυλιών έχουν συγκλίνει με εκείνες των ανθρώπων ως αποτέλεσμα της κοινής πορείας τους. Εν συντομία, η ιδέα είναι ότι το ανθρώπινο μυαλό είναι σε σημαντικό βαθμό ένα προϊόν πολιτισμού, και ότι η εκτροφή ζώων από τον Άνθρωπο μετασχηματίζει τον εγκέφαλο των εκτρεφόμενων ζώων. Με άλλα λόγια επιτεύγματα της Ανθρώπινης νόησης μπορούν να μεταφερθούν στα εκτρεφόμενα ζώα. Όλοι οι ερευνητές δεν αποδέχονται αυτή την άποψη. Η εναλλακτική υπόθεση είναι ότι η εκτροφή από τον Άνθρωπο απλά αλλάζει τον τρόπο σκέψης των ζώων που βλέπουν τον εαυτό τους σαν Ανθρώπους και αποκαλύπτουν τις φυσικές ικανότητές τους στο έπακρο. Υπάρχει όμως και η περίπτωση η μακριά και παραγωγική μας σχέση με τα σκυλιά να έχει επιλέξει τα σκυλιά που έχουν την τάση να παρακολουθούν τον Άνθρωπο (τα χέρια και το πρόσωπο) για να πάρουν κατεύθυνση ή/και να αντιληφθούν τις προθέσεις του. Στρατής Βαλάκος: Όλα τα ζώα έχουν τη δυνατότητα μάθησης. Η μάθηση προκαλεί αλλαγές στην συμπεριφορά των ατόμων εξαιτίας της προηγούμενης εμπειρίας. Η μάθηση μπορεί να θεωρηθεί προσαρμοστικός χαρακτήρας, γιατί, επιτρέπει σε ένα ζώο να προσαρμοστεί γρήγορα στις αλλαγές του περιβάλλοντος του. Απ τη στιγμή που ένα ζώο μάθει κάτι, οι συμπεριφορικές του ευκαιρίες αυξάνονται. Τα πρότυπα μάθησης καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα από πολύ απλά (εξοικείωση) μέχρι σύνθετα όπως η διορατικότητα. Η δυνατότητα μάθησης εξαρτάται και από τον βαθμό οργάνωσης του νευρικού συστήματος. Έτσι στην κατώτατη βαθμίδα ανήκουν ζώα με απλό νευρικό σύστημα και οι οργανισμοί εξαρτώνται απόλυτα από τα «σήματα» του περιβάλλοντος. Στην μεσαία βαθμίδα ανήκουν οργανισμοί με μεγάλο αριθμό νευρώνων 10 5 έως 10 8 και μπορούν να αποκρίνονται σε συγκεκριμένο περιβάλλον και είναι ουσιαστικά κατευθυνόμενοι μαθητές. Στην ανώτατη βαθμίδα ανήκουν οργανισμοί με μεγάλο εγκέφαλο, χρησιμοποιούν τις αναμνήσεις και φτάνουν μέχρι τη διορατικότητα. Κάθε ζώο έχει μια συγκεκριμένη ικανότητα μάθησης. Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί διάφορους τρόπους για να εκπαιδεύσει ένα ζώο. Συνήθως ο πιο απλό τρόπος είναι η διαμεσολαβητική εξαρτημένη μάθηση. Σε αυτή την περίπτωση το ζώο πρέπει να εκτελέσει μία πράξη για να επιβραβευθεί ή να αποφύγει την τιμωρία. Στην περίπτωση που το ζώο μπορεί να αντιληφθεί ήχους τότε ανταποκρίνεται στις εντολές. Κωνσταντίνος Πόταγας: Τα ζώα έχουν τη δυνατότητα εκμάθησης ενός περιορισμένου αριθμού ήχων, εκφράσεων, φωνών, χειρονομιών, και, ακόμη καλύτερα, συνδυασμών των παραπάνω, αρκεί τα «σημεία» αυτά να συνδυάζονται πάντοτε και σταθερά με την ίδια ακριβώς κατάσταση. Έτσι, ο σκύλος θα μάθει ότι το «κάτω», συνδυασμένο με την κίνηση του χεριού του αφεντικού του με προτεταμμένο τον δείκτη προς το έδαφος, σημαίνει ότι θα πρέπει να μαζευτεί σε μια συγκεκριμένη στάση στο πάτωμα. Το ίδιο όμως θα μάθουν ο σκύλος ή η γάτα ότι το τσαλάκωμα του ασημόχαρτου ή το άνοιγμα της πόρτας του ψυγείου σημαίνουν «φαί» και θα τρέχουν κάθε φορά που ακούν τους ήχους αυτούς. Θα πάψουν να το κάνουν εάν ξαναμάθουν ότι το άνοιγμα του ψυγείου δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα φάνε αυτοί! Δημήτρης Κασελίμης: Ας πάρουμε για παράδειγμα τα σκυλιά, τα οποία, όπως και ο άνθρωπος, έχουν την ικανότητα να μαθαίνουν. Για να καταλαβαίνει και να εκτελεί ένας σκύλος συγκεκριμένες εντολές χρειάζεται εκπαίδευση. Η εκπαίδευση σκύλων βασίζεται σχεδόν πάντα στις αρχές τις συντελεστικής εξαρτημένης μάθησης, 10

11 σύμφωνα με τις οποίες είναι δυνατόν να συνδέσουμε ένα ερέθισμα με μία απόκριση. Όταν εκπαιδεύει κανείς έναν σκύλο, χρησιμοποιεί τέτοιου τύπου τεχνικές, ενισχύοντας τις θετικές συμπεριφορές με επιβράβευση (θετική ενίσχυση) ή καταστέλλοντας τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές με κάποιου είδους τιμωρία (αρνητική ενίσχυση). 8.Η ικανότητα κάποιων ζώων (π.χ. των παπαγάλων) να επαναλαμβάνουν λέξεις έχει σχέση με τη λειτουργία του εγκεφάλου; 5ο Γυμνάσιο Μυτιλήνης, με την καθοδήγηση των: κας Βασιλείου Ελισάβετ, καθηγήτριας Γαλλικής Φιλολογίας και της κας Θωμαΐδη Βασιλικής, καθηγήτριας Χημείας και Βιολογίας Σπύρος Ευθυμιόπουλος: Ναι εφόσον όλες οι αρθρωτικές κινήσεις που παράγουν τις φωνήσεις ελέγχονται από το εγκέφαλο. Στρατής Βαλάκος. Η δυνατότητα εκμάθησης του κελαηδίσματος έχει προκύψει ανεξάρτητα, τρεις φορές μέσα στην εξελικτική ιστορία των πτηνών. Σε όλες τις περιπτώσεις υπάρχουν ομοιότητες στον εγκέφαλο των αντιπροσώπων. Η μίμηση της ανθρώπινης φωνής από ένα πουλί δεν διαφέρει καθόλου από την εκμάθηση ενός μοτίβου κελαδήματος. αν υπάρχει η κατάλληλη άρθρωση τότε το πουλί μπορεί να μιμηθεί την ανθρώπινη έκφραση. Αξίζει να σημειωθεί οτι το πουλί δεν καταλαβαίνει τι λέει. Κωνσταντίνος Πόταγας: Κάθε δραστηριότητα ενός οργανισμού έχει σχέση με τη λειτουργία του εγκεφάλου του. Ωστόσο, στην περίπτωση του παπαγάλου ή διαφόρων άλλων πτηνών, η επανάληψη λέξεων δεν σημαίνει γλώσσα αλλά ικανότητα μίμησης η οποία επιτυγχάνεται με την επανάληψη και πολλές φορές με την ανταμοιβή, όπως αυτό εξηγήθηκε στην παραπάνω ερώτηση (7). 9.Σύμφωνα με μια επιστημονική θεωρία, ο άνθρωπος προέρχεται από τους πιθήκους. Υπάρχουν κοινά στοιχεία στον εγκέφαλο ανθρώπων και πιθήκων τα οποία επηρεάζουν τη γλωσσική επικοινωνία των δύο ειδών; 5ο Γυμνάσιο Μυτιλήνης, με την καθοδήγηση των: κας Βασιλείου Ελισάβετ, καθηγήτριας Γαλλικής Φιλολογίας και της κας Θωμαΐδη Βασιλικής, καθηγήτριας Χημείας και Βιολογίας Κωνσταντίνος Πόταγας: Ο άνθρωπος, όπως και οι πίθηκοι, προέρχονται από πολύ απλούστερους οργανισμούς και μερικά ζώα, όπως κάποια είδη πιθήκων, ανήκουν στην ίδια «γραμμή» εξέλιξης με τον άνθρωπο. Ορισμένα είδη πιθήκων μοιράζονται με τον άνθρωπο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του εγκεφάλου που στον άνθρωπο χρησιμοποιούνται για τη γλώσσα (όπως η περίφημη περιοχή Μπροκά) και στους πιθήκους για την επικοινωνία μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους μέσω χειρονομιών, κινήσεων δηλαδή που έχουν συγκεκριμένο νόημα. Οι πίθηκοι, λόγω της διαφορετικής διαμόρφωσης του λάρυγγα και του ρινοφάρυγγα, δεν έχουν τη δυνατότητα ομιλίας. 11

12 Δημήτριος Βαλάκος: Ο άνθρωπος και οι μεγάλοι πίθηκοι (χιμπαντζής, γορίλας) έχουν ένα κοινό πρόγονο από τον οποίον διαχωρίστηκαν πριν από 10 εκατομμύρια χρόνια περίπου. Αυτό δικαιολογεί τις κοινές δομές που παρατηρούνται στον εγκέφαλο. η αντίληψη ότι ό άνθρωπος προέρχεται από τον πίθηκο είναι λανθασμένη διότι δεν μπορούμε να ορίσουμε σχέσεις καταγωγής για είδη τα οποία ζουν την ίδια χρονική στιγμή. Για την γλωσσική επικοινωνία μεταξύ πιθήκων και ανθρώπου ισχύουν αυτά που αναφέρθηκαν στην ερώτηση 1. Σπύρος Ευθυμιόπουλος: Στον Άνθρωπο όπως και στα άλλα πρωτεύονται όπως οι πίθηκοι, οι χιμπατζήδες και οι μπονόμπο παρατηρείται αριστερά δεξιά ασυμμετρία. Στον Άνθρωπο και σε αυτά τα πρωτεύοντα παρατηρούνται οι εγκεφαλικές διαφοροποιήσεις στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου που εμπλέκονται στην παραγωγή γλώσσας μόνο στον Άνθρωπο. Στα πρωτεύοντα δεν εμπλέκονται στην παραγωγή φωνήσεων. Στα πρωτεύοντα η παραγωγή φωνήσεων ελέγχεται από υποφλοιϊκές δομές. Παρατηρούνται επίσης και ομοιότητες στις συνδέσεις αυτών των περιοχών. Ηλίας Κούβελας. Ο άνθρωπος και ο πίθηκος προέρχονται από κάποιο κοινό πρόγονο ο εγκέφαλος του οποίου διέθετε κατοπτρικούς νευρώνες οι οποίοι στον homo habilis τον πρόγονο μας που έζησε πριν από 2,5 εκατ. χρόνια μετεξελίχθηκε στην περιοχή broca Αυτή η αρχέγονη περιοχή έδωσε τη δυνατότητα σ εκείνους τους μακρινούς προγόνους μας να επικοινωνούν με κινήσεις και να κατασκευάζουν εργαλεία. Η περιοχή broca του σύγχρονου ανθρώπου συμμετέχει στην εκφορά του λόγου. 10.Κάποια ζώα έχουν αναπτύξει ιδιαίτερη "γλώσσα" επικοινωνίας με τον άνθρωπο, όπως δελφίνια, πίθηκοι. Υπάρχει κάποια διαφορά στο αντίστοιχο κέντρο του εγκεφάλου μεταξύ αυτών των ζώων; 1ο Γυμνάσιο Θέρμης, Δημήτριος Βαλάκος: Για τις κοινές δομές ανθρώπων και πρωτευόντων βλ ερώτηση 1. Όσον αφορά τα δελφίνια, υπάρχουν αναφορές για παρόμοια δομή του μεταιχμιακού συστήματος μεταξύ δελφινιών και ανθρώπων, η οποία προέκυψε ανεξάρτητα.(δηλαδή δεν υπάρχει μια δομή στον κοινό πρόγονο ανθρώπου και δελφινιών η οποία πήρε τη σημερινή δομή του μεταιχμιακού συστήματος, αλλά προέκυψε ανεξάρτητα στις ομάδες ως απόκριση σε παρόμοιες εξελικτικές πιέσεις, αυτό ονομάζεται εξελικτική σύγκλιση) Στρατής Βαλάκος: Οι άνθρωποι ανήκουν στους ζωϊκούς οργανισμούς, ταξινομούνται στα θηλαστικά και ειδικότερα στα Πρωτεύοντα. Έχουμε μάλιστα πολλά κοινά με άλλους οργανισμούς ιδιαίτερα με όσους ανήκουν στα Πρωτεύοντα. με άλλους οργανισμούς, ιδιαίτερα με όσους ανήκουν επίσης στα πρωτεύοντα θηλαστικά. Όταν είμαστε θυμωμένοι, ο σκύλος μας το διαισθάνεται γιατί φέρουμε κοινό μεταιχμιακό σύστημα, το βιολογικό σύστημα που ευθύνεται για τα συναισθήματα. Όταν ο σκύλος μας είναι στενοχωρημένος το καταλαβαίνουμε γιατί αναγνωρίζουμε πρότυπα συμπεριφοράς και έκφρασης των θηλαστικών που ανακλούν λύπη. Δεν είμαστε σκύλοι αλλά ως θηλαστικά, αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο με παρόμοιους τρόπους. Με τα πρωτεύοντα υπάρχουν ακόμη περισσότερες ομοιότητες. Θεωρούμε ότι οι πίθηκοι μοιάζουν με μικροσκοπικούς ανθρώπους γιατί τα χέρια τους, το άνω μέρος του κορμού τους και τα πρόσωπά τους είναι παρόμοια με τα δικά 12

13 μας. Αλλά δε μοιάζουν με εμάς, μοιάζουν με πρωτεύοντα και είμαστε και εμείς πρωτεύοντα. Τα χέρια, το πρόσωπο και το άνω μέρος του κορμού είναι παρόμοια σ, πιθήκους και ανθρώπους, λόγω κοινού τους προγόνου. Όντας άνθρωποι έχουμε μια ανθρωποκεντρική θεώρηση (αποδίδουμε στα ζώα ανθρώπινους χαρακτηρισμούς), θεωρώντας εσφαλμένα ότι κάποιος οργανισμός έχει ομοιότητες με τον άνθρωπο, ενώ στην πραγματικότητα εμείς μοιάζουμε με θηλαστικά και πρωτεύοντα καθώς ανήκουμε σε αυτά. Διονύσης Γούτσος: Τα ζώα δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τον άνθρωπο, ούτε έχουν αναπτύξει συστήματα επικοινωνίας για το σκοπό αυτό. Ο άνθρωπος έχει διαπιστώσει συστήματα επικοινωνίας μεταξύ των ζώων, που δεν είναι σίγουρο ότι λειτουργούν όπως η ανθρώπινη γλώσσα. Προφανώς, οι αντίστοιχες περιοχές του εγκεφάλου είναι αναπτυγμένες στα ζωικά είδη που παρουσιάζουν αυτές τις ικανότητες. Κωνσταντίνος Πόταγας: Τα ζώα αυτά επικοινωνούν με τον άνθρωπο με τρόπους έκφρασης των συναισθηματικών καταστάσεων αλλά και με «μαθημένους» κώδικες για τους οποίους ο άνθρωπος με πολύ κόπο εκπαιδεύει τα ζώα αυτά (δες και ερώτηση 7). Υπάρχουν πολλές διαφορές στην οργάνωση και τη λειτουργία του εγκεφάλου αυτών των ζώων από εκείνες του ανθρώπου. 11.Παιδιά κλεισμένα στον εαυτό τους ή με ψυχολογικά προβλήματα αναπτύσσουν γλώσσα επικοινωνίας με δελφίνια, γεγονός που βελτιώνει τη γενικότερη κατάστασή τους. Η επικοινωνία αυτή επηρεάζει συγκεκριμένα κέντρα του εγκεφάλου τους; 1ο Γυμνάσιο Θέρμης. Κωνσταντίνος Πόταγας: Η ενασχόληση με τα ζώα, η επαφή με ζώα που εκφράζουν συναισθήματα, όπως οι σκύλοι, τα άλογα, ίσως τα δελφίνια ή άλλα ζώα που αφιερώνουν χρόνο στο «παιχνίδι», δημιουργεί συναισθηματικούς δεσμούς ακόμη και σε άτομα που για διάφορους λόγους έχουν δυσκολία στην κοινωνική επαφή. Εφόσον επιτευχθεί επαφή, η επικοινωνία του ατόμου που ασχολείται με ένα ζώο, με το ζώο αυτό, δεν γίνεται γλωσσικά αλλά συναισθηματικά. Η συναισθηματική επαφή έχει, με τη σειρά της, γενικές συνέπειες στη λειτουργία, όχι συγκεκριμένων κέντρων, αλλά ολόκληρου του οργανισμού του ατόμου. Δημήτριος Βαλάκος: Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ερώτηση. Γενικά, έχει αποδειχθεί ότι η αλληλεπίδραση με ζώα όπως τα δελφίνια ή ο σκύλος βοηθούν στη αντιμετώπιση ασθενειών όπως η κατάθλιψη, με αποτέλεσμα την εφαρμογή της λεγόμενης «θεραπεία υποβοηθούμενη από ζώα (animal assisted therapy)». Μία πιθανή εξήγηση είναι η εξής. Ένα από τα βασικά κυκλώματα που εμπλέκονται στην παθογένεια της κατάθλιψης είναι το λεγόμενο σύστημα επιβράβευσης, το οποίο είναι υπεύθυνο για το αίσθημα της ευχαρίστησης που νιώθουμε μετά από μία επιτυχία μας σε ένα μάθημα ή μετά από ένα προφιτερόλ που μόλις φάγαμε. Πρόκειται για ένα κύκλωμα μέσα στο λεγόμενο μεταιχμιακό σύστημα, το οποίο έχει διατηρηθεί εξελικτικά (οι μελέτες και οι πρώτες ανακαλύψεις έγιναν σε ποντίκια), και ουσιαστικά ρυθμίζει την ευχαρίστησή μας σε σχέση με ένα εξωτερικό ερέθισμα και είναι αυτό που μας προσδίδει κίνητρο να βάζουμε στόχους και να τους φέρνουμε εις πέρας. Θα έχετε 13

14 ακούσει σίγουρα ότι ασθενείς με κατάθλιψη είναι κλεισμένοι στον εαυτό τους, δεν αισθάνονται ευχαρίστηση από καμία ασχολία (η λεγόμενη ανηδονία στην ψυχιατρική), δεν βρίσκουν κίνητρο για καθημερινές ασχολίες, αλλά και για μακροπρόθεσμους στόχους, και το κυριότερο δεν αναπτύσσουν κοινωνικές σχέσεις κάθε είδους. Όλα αυτά τα συμπτώματα είναι απόρροια της παθολογικής λειτουργίας αυτού του συστήματος. Η κοινωνικότητα γενικά είναι ένα κύριο χαρακτηριστικό της ζωής του ανθρώπου. Λόγω της κοινωνικότητας εξελιχτήκαμε και αναπτύξαμε πολύπλοκες νοητικές λειτουργίες, άρα είναι ένα στοιχείο το οποίο το αποζητάμε. Ασθενείς λοιπόν με κατάθλιψη, οι οποίοι νιώθουν απομονωμένοι και δεν συνάπτουν εύκολα κοινωνικές σχέσεις, καθώς έρχονται σε επαφή με τα δελφίνια αντικαθιστούν αυτό το κενό που δημιουργείται στη ζωή τους. Λαμβάνουν ευχαρίστηση από αυτό, καθώς δεν αισθάνονται ότι δεν γίνονται κοινωνικά αποδεκτοί γιατί πολύ απλά δεν συναναστρέφονται με ανθρώπους! Αυτό το ερέθισμα λαμβάνεται ως θετικό από το σύστημα επιβράβευσης με αποτέλεσμα να λειτουργεί πιο κοντά στο φυσιολογικό πρότυπο. Μια άλλη ερμηνεία είναι αυτή της παράλληλης εξέλιξης του μεταιχμιακού συστήματος, δηλαδή να προέκυψε το μεταιχμιακό σύστημα και στον άνθρωπο και στα δελφίνια ανεξάρτητα και για διαφορετικούς λόγους, και για αυτό το λόγο να έτυχε να έχουν παρόμοιες δομές σε αυτή την περιοχή. Σπύρος Ευθυμιόπουλος: Όλες οι δραστηριότητές μας και όλες οι εμπειρίες μας αλλάζουν την δομή του εγκεφάλου μας, ιδιαίτερα στις περιοχές που διαχειρίζονται αυτή την δραστηριότητα 12.Μία γάτα μπορεί να καταλάβει τα σήματα επιθετικότητας ενός σκύλου δεν μπορεί όμως να καταλάβει τον χορό μίας μέλισσας. Υπάρχει επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών ειδών ζώων και πού οφείλεται αυτό; Ελευθερίου Μιλτιάδης. Δημήτριος Βαλάκος: Βλ ερώτηση 4 Στρατής Βαλάκος: Η γάτα και ο σκύλος ανήκουν στην τάξη των Σαρκοφάγων θηλαστικών και κατά συνέπεια μοιράζονται κάποια κοινά προγονικά χαρακτηριστικά όπως για παράδειγμα την ανίχνευση σημάτων επιθετικότητας (επίδειξη δοντιών, όρθια αυτιά χαμηλωμένο κεφάλι). Επιπλέον διαθέτουν τους ίδιους διαύλους επικοινωνίας που διαθέτουν και όλα τα Θηλαστικά. Οι μέλισσες ανήκουν στα έντομα και διαθέτουν ένα εντελώς διαφορετικό σύστημα αισθητηρίων διαύλων επικοινωνίας. Κατά συνέπεια μία γάτα δεν μπορεί να αντιληφθεί τον χορό της μέλισσας γιατί απλούστατα δεν μπορεί να τον κατανοήσει. Εκείνο που αντιλαβάνεται είναι μια μέλισσα που πετάει. Πάντων μέσα στο ζωικό βασίλειο υπάρχουν παραδείγματα επικοινωνίας μεταξύ διαφορετικών ειδών. Αυτό μπορεί να οφείλεται είτε στις φυλογενετικές σχέσεις είτε στις οικολογικές αλληλεπιδράσεις. Για παράδειγμα πολλές νυχτοπεταλούδες αντιλαμβάνονται τους υπερήχους που εκπέμπουν οι νυχτερίδες και με τη σειρά τους εκπέμπουν αντίμετρα ώστε να μπερδέψουν την νυχτερίδα. Πολλά πτηνά αποφεύγουν τα έγχρωμα βατράχια των τροπικών, διότι έχουν μάθει ότι είναι επικίνδυνα. Το βατράχι με το χρώμα του στέλνει το σήμα έχω άσχημη γεύση, το οποίο αποτρέπει την επίθεση του πτηνού. 14

15 ΗλίαςΚούβελας. Όσο πιο κοντά βρίσκεται το ένα είδος με το άλλο τόσο πιο συγγενείς είναι οι συμπεριφορές (λόγω ομοιότητας των εγκεφάλων) και τόσο πιο εύκολα αντιληπτές γίνονται. Κωνσταντίνος Πόταγας: Τα άτομα που ανήκουν σε διάφορα είδη αντιλαμβάνονται από διάφορους δρόμους τη συναισθηματική κατάσταση ατόμων άλλων ειδών, π.χ. την εχθρότητα ή την προσέγγιση, αν και συνήθως υπάρχει, γενικά και πάντα στην αρχή, «επιφυλακτικότητα» και αυτοπροστατευτική συμπεριφορά (δες και ερώτηση 6). Πρόκειται επομένως για μια συγκινησιακή ή «συναισθηματική» επικοινωνία που αναφέρεται στη στάση ενός ζώου απέναντι σε ένα άλλο. Αντίθετα, ο χορός των μελισσών είναι ένας κώδικας, ένα σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των ίδιων των μελισσών που μεταδίδει πληροφορίες σε σχέση με την πηγή της τροφής. Οι πληροφορίες αυτές αφορούν τα άλλα άτομα της ίδιας κυψέλης και είναι εντελώς άχρηστες στα άλλα είδη. 13.Τα ζώα στη γλώσσα τους έχουνε παρόμοιες λέξεις με εμάς τους ανθρώπους; Αρσάκειο γυμνάσιο Θεσσαλονίκης. Δημήτριος Βαλάκος: Βλ ερώτηση 1. Τα ζώα δεν έχουν τη δυνατότητα άρθρωσης, αλλά έχει αναφερθεί συμβολισμός εννοιών σε πρωτεύοντα. Στρατής Βαλάκος: Στους πράσινους πιθήκους έχουν βρεθεί τουλάχιστον 10 διαφορετικά φωνήματα που ειδοποιούν για την έλευση κάποιου συγκεκριμένου εχθρού (φίδι, πουλί, λεοπάρδαλη). Η αντίληψη του φωνήματος είναι πολύ σημαντική διότι η λάθος ερμηνεία οδηγεί και σε λάθος στρατηγική αποφυγής του εχθρού. Διονύσης Γούτσος: Αν θεωρήσουμε ότι τα ζώα μιλάνε με λέξεις (π.χ. μια κραυγή ή ένα γάβγισμα), οι «λέξεις» αυτές διαφέρουν από τις λέξεις της ανθρώπινης γλώσσας στο ότι δεν αναλύονται σε επιμέρους ελάχιστα συστατικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά που ονομάζονται φωνήματα στις ανθρώπινες γλώσσες (π.χ. p, m, e, o κ.λπ. στα Ελληνικά) είναι περιορισμένα σε αριθμό αλλά μπορούν να δημιουργήσουν άπειρους συνδυασμούς, κάτι που δεν συμβαίνει με τις γλώσσες των ζώων. Κωνσταντίνος Πόταγας: Η ανθρώπινη γλώσσα έχει ορισμένα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (δες ερώτηση 1) που δεν διαθέτει κανένα σύστημα επικοινωνίας από αυτά που χρησιμοποιούν τα ζώα. Ένα από αυτά είναι η λεγόμενη «διπλή άρθρωση»: τα σημεία που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος έχουν αυθαίρετη σχέση με την έννοια που εκφράζουν και συνδυάζονται μεταξύ τους εξίσου αυθαίρετα. Η επιλογή των ήχων δηλαδή για να εκφραστεί κάποια έννοια είναι αποτέλεσμα σύμβασης και συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων που χρησιμοποιούν την ίδια γλώσσα. Με αυτή την έννοια, τα ζώα δεν χρησιμοποιούν «λέξεις» αλλάσημάδια με σταθερή σχέση με τις καταστάσεις που θέλουν να εκφράσουν. 14.Επηρεάζετε καθόλου η γλώσσα των ζώων από τις λέξεις που ακούνε από εμάς τους ανθρώπους; Αρσάκειο γυμνάσιο Θεσσαλονίκης. 15

16 Δημήτριος Βαλάκος: Οι λέξεις σαν λέξεις σε καμία περίπτωση δεν επηρεάζουν τη συμπεριφορά, διότι στα ζώα ένα εξαιρέσουμε κάποια πρωτεύοντα δεν υπάρχει η ικανότητα αντιστοίχισης εννοιών με σύμβολα (είτε λέξης είτε νεύματα). Παρόλα αυτά, τα ζώα έχουν εξελιχθεί στο να αντιλαμβάνονται συμπεριφορές μας, όπως ο τόνος της φωνής μας όταν δείχνουμε στοργή σε ένα σκύλο ή η επιθετικότητά μας όταν κάνει κάτι μη αποδεκτό (π.x. αφόδευση στην μοκέτα του σαλονιού). Βέβαια, μπορεί αν συνδυάσει το άκουσμα της λέξης βόλτα με την επερχόμενη εξόρμησή του στο πάρκο, αλλά δεν αντιλαμβάνεται τη λέξη ως σύμβολο, αλλά τον ήχο σαν ήχο, όπως τα σκυλιά του Pavlof που κάθε φορά που άκουγαν καμπανάκι σιελόρροια. Ηλίας Κούβελας. Οι χιμπατζήδες μετά από μακροχρόνια εκπαίδευση μπορού να αντιληφθούν λέξεις του ανθρώπου ή να επικοινωνούν με την νοηματική γλώσσα. Ωστόσο η απόκτηση αυτών των ικανοτήτων δεν επηρεάζει η απόκτηση αυτών των ικανοτήτων δεν επηρεάζει τους κώδικες επικοινωνίας μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους. Διονύσης Γούτσος: Τα ζώα δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τον άνθρωπο, ούτε έχουν αναπτύξει συστήματα επικοινωνίας για το σκοπό αυτό. Ο άνθρωπος έχει διαπιστώσει συστήματα επικοινωνίας μεταξύ των ζώων, που δεν είναι σίγουρο ότι λειτουργούν όπως η ανθρώπινη γλώσσα. Για το λόγο αυτό, δεν μπορεί το ανθρώπινο σύστημα επικοινωνίας να επηρεάσει τα συστήματα επικοινωνίας των ζώων, που είναι οργανωμένα με διαφορετικό τρόπο και για διαφορετικούς σκοπούς. Κωνσταντίνος Πόταγας: Όχι δεν επηρεάζεται. Τα ζώα μαθαίνουν όμως και επικοινωνούν με τον άνθρωπο με συγκεκριμένους κώδικες (δες ερώτηση 7). Δημήτρης Κασελίμης: Κάποια από τα είδη ζώων που ζουν μαζί με ανθρώπους μπορούν να μάθουν κάποιες λέξεις. Πχ οι σκύλοι, με κατάλληλη εκπαίδευση, μπορούν να μάθουν δεκάδες λέξεις. 15.Πόσες περιοχές του εγκεφάλου συνεργάζονται για την λειτουργία της γλώσσας; Αν μία από αυτές τις περιοχές πάθει κάποια βλάβη υπάρχει καμία περίπτωση να μην μπορεί να λειτουργεί η γλώσσα σωστά; Αρσάκειο γυμνάσιο Θεσσαλονίκης. Δημήτρης Βαλάκος: Μην ξεχνάμε ότι η γλώσσα περιλαμβάνει την αντιστοίχιση συμβόλων με έννοιες, όπως επίσης και ύπαρξη κανόνων. Άρα είναι απαραίτητες νευρωνικές δομές οι οποίες υποστηρίζουν τον συντονισμό της ομιλίας, καθώς επίσης και άλλα κυκλώματα τα οποία φέρουν την πληροφορία για συγκεκριμένες αντιστοιχίες εννοιών, για πληροφορίες όπως μία εμπειρία ή ένα συναίσθημα. Ο συντονισμός οφείλεται σε συγκεκριμένες περιοχές, όπως η περιοχή Broca και Wernicke, οι οποίες ενώνονται μεταξύ τους με μία δομή που ονομάζεται τοξοειδής δεσμίδα. Αξίζει να αναφερθεί ότι αυτές οι περιοχές είναι πολύ μεγαλύτερες στην αριστερή πλευρά του εγκεφάλου, αλλά και οι συνδέσεις των κυττάρων που δομούν αυτές τις περιοχές είναι πιο πυκνές στην αριστερή πλευρά. Προφανώς, όταν αυτές οι περιοχές παρουσιάζουν ανωμαλία τότε δεν είναι δυνατή η παραγωγή λόγου. Συγκεκριμένα, ασθενείς με αφασία τύπου Wernicke ενώ γνωρίζουν πολύ καλά τις 16

17 έννοιες που θέλουν να περιγράψουν δεν πραγματοποιούν σωστά την αντιστοίχιση εννοιών με σύμβολα, ενώ ασθενείς με αφασία τύπου Broca δεν μπορούν καν να αρθρώσουν λέξεις (Ο Broca ως ιατρός είχε περιγράψει αυτήν την αφασία σε έναν ασθενή που έλεγε μονίμως τη φράση Ταν Ταν και αφού ο τελευταίος απεβίωσε, βρέθηκε στον εγκέφαλό του μία ανωμαλία σε αυτήν την περιοχή και για αυτό ονομάστηκε έτσι). Τώρα, η αποθήκευση της πληροφορίας και η αναπαραγωγή της αφορούν σε πάρα πολλές περιοχές του εγκεφάλου, κυρίως του συνειρμικού φλοιού αλλά και σε περιοχές που σχετίζονται με τη μνήμη. Το να πούμε ότι μια περιοχή σχετίζεται με την αποθήκευση της έννοιας ατμόσφαιρα είναι εξαιρετικά αντιεπιστημονικό. Απλά ας αρκεστούμε στο ότι υπάρχει ένα μηχανισμός αποθήκευσης και ανάκτησης πληροφοριών. Τέλος ας μην ξεχνάμε τη σημασία των κέντρων που ελέγχουν τους μύες, καθώς χωρίς αυτούς δεν πραγματοποιείται η άρθρωση (κινητικός φλοιός). Ηλίας Κούβελας. Αφασίες Κωνσταντίνος Πόταγας: Ο εγκέφαλος του ανθρώπου χρησιμοποιεί ένα εκτεταμένο δίκτυο, που περιλαμβάνει πολλές περιοχές του, για να παράγει και να καταλαβαίνει τον λόγο. Το δίκτυο αυτό απλώνεται και στα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια, κυρίως όμως στο αριστερό (στους δεξιόχειρες και στους περισσότερους αριστερόχειρες). Εάν κάποιο σημείο του δικτύου αυτού υποστεί βλάβη η γλώσσα δεν λειτουργεί σωστά (αφασία). Ο βαθμός και το είδος της γλωσσικής διαταραχής όπως και η δυνατότητα αποκατάστασής της εξαρτάται από το σημείο που θα βλαβεί και από την έκταση της βλάβης αυτής. Δημήτρης Κασελίμης: Αν και δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια ειδική γλωσσική περιοχή στον εγκέφαλο, υπάρχουν πολλές περιοχές που συμμετέχουν στις διάφορες γλωσσικές διεργασίες. Αυτές οι περιοχές βρίσκονται συνήθως στο αριστερό ημισφαίριο και είναι στην επιφάνεια του εγκεφάλου (φλοιός), αλλά και κάτω από αυτήν (υποφλοιικές δομές, όπως οι πυρήνες, αλλά και λευκή ουσία). Η ευρύτερη περιοχή που εμπλέκεται στη γλώσσα είναι γύρω από τη σχισμή του Sylvius και περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την κάτω μετωπιαία έλικα, τη νήσο, την άνω και μέση κροταφική έλικα, το κάτω βρεγματικό λόβιο, καθώς και τις υποκείμενες συνδέσεις μεταξύ αυτών, όπως είναι η τοξοειδής δεσμίδα και η εξώτατη κάψα. Συνήθως μετά από βλάβη σε αυτές τις περιοχές προκύπτει γλωσσική διαταραχή η οποία ονομάζεται αφασία. Παρ όλα αυτά, η αφασία μετά από βλάβη δεν είναι πάντα μία σταθερή κατάσταση. Καθώς περνά ο χρόνος, μπορεί κανείς να δει βελτίωση σε τέτοιους ασθενείς. Οι προγνωστικοί παράγοντες δεν είναι ακόμα ξεκάθαροι, αλλά σχετίζονται με την ηλικία, την έκταση και τον τύπο της βλάβης και την αρχική βαρύτητα των γλωσσικών ελλειμμάτων. 16.Τα ζώα φαίνεται να έχουν τη δική τους γλώσσα. Είναι ίδια σε όλα τα ζώα; Μπορούν ζώα που ανήκουν σε διαφορετικά είδη να επικοινωνήσουν μεταξύ τους (π.χ. σκύλος με γάτα, άλογο με σκύλο); Γυμνάσιο Ιτέας, μαθητής: Γιάννης Δημητράς, καθηγήτρια: Σκώττη Καλοτίνα (Βιολόγος) Δημήτρης Βαλάκος. : Βλ. ερωτήση 1, 17

18 Στρατής Βαλάκος: Κάποιοι τρόποι επικοινωνίας είναι μπορεί να γίνουν αντιληπτοί από διαφορετικά είδη. Συνήθως αυτοί οι τρόποι έχουν να κάνουν με την επιθετική συμπεριφορά και πρόκειται για στερεότυπα πρότυπα συμπεριφοράς που έχουν κληρονομηθεί από κάποιο κοινό πρόγονο. Επίσης μπορεί να προέρχονται από οικολογικές αλληλεπιδράσεις όπως για παράδειγμα τη σχέση θηράματος θηρευτή. Κάποια είδη πιθήκων αντιλαμβάνονται τις φωνές προειδοποίησης άλλων ειδών και αντιδρούν ανάλογα. Ηλίας Κούβελας. Προφανώς το κάθε είδος έχει ίδιους τρόπους επικοινωνίας. Όμως ορισμένα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς όπως έντονα αρνητικά συυναισθήματα εκφράζονται με παρόμοιους τρόπους. Γλώσσα;;;; Κωνσταντίνος Πόταγας: (Δες απαντήσεις στις ερωτήσεις 2, 4, 5, 10, 12) 17.Οι θαλάσσιοι ζωικοί οργανισμοί διαφορετικού είδους επικοινωνούν μεταξύ τους και με ποιο τρόπο; 3o Γ/ΣΙΟ ΧΑΛΚΙΔΑΣ, Μηχαήλ Άννα. Στρατής Βαλάκος: Οι τρόποι επικοινωνίας στη θάλασσα υπόκεινται στους ίδιους περιορισμούς που ισχύουν για την ξηρά με ελάχιστες τροποποιήσεις. Ένας ιδιαίτερος τρόπος επικοινωνίας στη θάλασσα είναι τα ηλεκτρικά σήματα. Πολλά ψάρια (καρχαρίες, σελάχια, χέλια, γατόψαρα κ.λ.π) μπορούν να αισθάνονται και να προσανατολίζονται σε διαβαθμίσεις του ηλεκτρικού ρεύματος. Τα ηχητικά σήματα είναι αναπτυγμένα στα κητώδη αλλά δεν γνωρίζουμε πως γίνονται αντιληπτά από τα διαφορετικά είδη. 18.Οι άνθρωποι διαμορφώνουν διάφορες γλώσσες ανάλογα με το τόπο στον οποίο κατοικούν και τις ιδιαίτερες κοινωνικές συνθήκες. Εμφανίζεται κάποιο παρόμοιο χαρακτηριστικό και στο ζωικό βασίλειο - σε διαφορετικούς πληθυσμούς του ίδιου είδους; Γ/σιο Λύκειο Άρνισσας (1η Λυκείου), Στρατής Βαλάκος: Έχει βρεθεί ότι τα πουλιά του ίδιου είδους αναπτύσσουν τοπικές διαλέκτους στις διάφορες περιοχές που εξαπλώνονται. Αυτές οι διάλεκτοι βασίζονται στην τροποποίηση ενός βασικού μοτίβου που χαρακτηρίζει το είδος. Επίσης μελέτες πάνω σε διαφορετικούς πληθυσμούς χιμπαντζήδων έχουν δείξει ότι για την ίδια ενέργεια μπορεί να χρησιμοποιείται διαφορετικός τρόπος επικοινωνίας. Ηλίας Κούβελας. Τα ωδικά πτηνά εκφράζουν διαφορετικό τραγούδι κάθε Άνοιξη. Θα επεκταθώ περισσότερο στην απάντηση. Κωνσταντίνος Πόταγας: Το γεγονός ότι υπάρχει μεγάλη ποικιλία γλωσσών ερμηνεύεται ακριβώς από τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης γλώσσας και ιδίως από το «αυθαίρετο» (δες ερώτηση 1). Τα ζώα θεωρείται ότι επικοινωνούν μεταξύ τους (τα άτομα του ίδιου είδους) παντού με τον ίδιο τρόπο. 18

19 19.Υπάρχει περίπτωση ένα ζώο να επικοινωνεί με διαφορετικούς ήχους κατά τόπους για να εκφράσει το ίδιο πράγμα; Όλα τα κουνέλια επικοινωνούν με τον ίδιο τρόπο σε όλα τα μέρη της γης; Μιλούν «ξένες» γλώσσες; Γυμνάσιο Ιθάκης. Στρατής Βαλάκος: Έχει βρεθεί ότι τα πουλιά του ίδιου είδους αναπτύσσουν τοπικές διαλέκτους στις διάφορες περιοχές που εξαπλώνονται. Επίσης τα ανώτερα πρωτεύοντα μπορεί να χρησιμοποιούν διαφορετικούς τρόπου επικοινωνίας ανάλογα με την εξάπλωσή τους. 20.Ένα ζώο μεγαλώνοντας με ένα άλλο ζώο άλλου είδους (πχ σκύλος με γάτα) μπορεί να υιοθετήσει τρόπους επικοινωνίας του άλλου; Γυμνάσιο Ιθάκης. Στρατής Βαλάκος: Μια λαϊκή παροιμία λέει «Ο λύκος και γέρασε και άλλαξε το μαλλί του, ούτε τη γνώση άλλαξε ούτε την κεφαλή του». Νεογέννητοι αμερικάνικοι λύγκες που ανατράφηκαν μαζί με ποντίκια δεν έδειξαν καμιά επιθετική συμπεριφορά σε ποντίκια τα οποία βρισκόταν στο ίδιο κλουβί με αυτούς. Όταν τα ποντίκια όμως επιχειρούσαν να φύγουν οι λύγκες εκδήλωναν επιθετική συμπεριφορά, με επίθεση και άρπαγμα από τον τράχηλο. Οι πρώτες επιθέσεις ήταν αδέξιες αλλά μετά από κάποιες προσπάθειες η επίθεση ήταν η αναμενόμενη. Κάποιες συμπεριφορές οι επονομαζόμενες «σταθεροποιημένα πρότυπα συμπεριφοράς», είναι γραμμένες και απλά βελτιώνονται με την εκπαίδευση. Θυμηθείτε το παιχνίδι μιας μικρής γατούλας με το κουβάρι ή την κλωστή. Η λαϊκή παροιμία είναι σωστή και απλώς όταν εμφανιστεί το ερέθισμα που προκαλεί την συγκεκριμένη συμπεριφορά των ζώων, τότε αυτή εκδηλώνεται. Κωνσταντίνος Πόταγας: Ανάμεσα στα διαφορετικά είδη η επικοινωνία επιτυγχάνεται με τη μετάδοση πληροφοριών σχετικά με τη συναισθηματική κατάσταση του πομπού: ο σκύλος, όπως και πολλά άλλα σαρκοβόρα, δείχνει τα δόντια του και γρυλίζει όταν εκφράζει εχθρικότητα, ο άνθρωπος φωνάζει δυνατά και δίνει στο σώμα του επιθετική στάση για τον ίδιο λόγο, η γάτα «γουργουρίζει» ή τρίβεται στα αντικείμενα εκφράζοντας πείνα ή ευχαρίστηση, κ.λπ. 21.Η ευφυΐα σχετίζεται με ανατομικές ιδιαιτερότητες του εγκεφάλου ή μόνο με επιδράσεις από το περιβάλλον; Α Αρσάκειο Τοσίτσειο Λύκειο Εκάλης. Κωνσταντίνος Πόταγας: Το ερώτημα αυτό έχει απασχολήσει γενιές φυσιολόγων και πλήθος επιστημόνων και δεν έχει απαντηθεί με οριστικό τρόπο αν και υπάρχουν πολλές μελέτες που προσπάθησαν να συσχετίσουν χαρακτηριστικά του εγκεφάλου συγκεκριμένων ατόμων με τις ιδιαίτερες ιδιότητές τους (δες για παράδειγμα μελέτες σε σχέση με τον εγκέφαλο του Αϊνστάιν). Ο λόγος όμως που το ερώτημα αυτό δεν έχει απαντηθεί θα πρέπει να αναζητηθεί στο ίδιο το ερώτημα: τι ακριβώς εννοεί κανείς με τη λέξη ευφυΐα; Πώς ορίζεται η ιδιότητα αυτή; Η απάντηση είναι ότι δεν μπορεί να οριστεί, πιθανότατα διότι δεν έχει συγκεκριμένο περιεχόμενο. Από την άλλη μεριά, ένας από τους λόγους που η ερώτηση αυτή τίθεται ξανά και ξανά είναι ότι συγχέουμε το φυσιολογικό με το παθολογικό: υπάρχουν πράγματι ασθενείς ή τραυματίες οι οποίοι έχουν χάσει λόγω εγκεφαλικής βλάβης ή ελλειμματικής 19

20 ανάπτυξης κάποιες από τις ικανότητες που μοιράζονται όλοι οι υγιείς άνθρωποι με αποτέλεσμα να έχουν μειωμένη απόδοση σε συνηθισμένες δραστηριότητες. Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις αυτές ο λόγος της ελλειμματικής επίδοσης αναφέρεται σε συγκεκριμένες βλάβες. Δημήτρης Βαλάκος: Η απάντηση είναι ναι. Η ευφυία καθορίζεται από πολλά γονίδια όπως επίσης και η διάθεση και η αντίληψη κλπ. Αλλά ακόμη και για τους χαρακτήρες που ελέγχονται από ένα γονίδιο, η αντίληψη στη σύγχρονη γενετική βάζει μέσα τον παράγοντα περιβάλλον, καθώς ορίζει ως φαινότυπο το αποτέλεσμα ενός γονιδίου μόνο κάτω από τις παράλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες. Εφόσον αυτή η αντίληψη υπάρχει στους μονογονιδιακούς χαρακτήρες φανταστείτε τι γίνεται με τους πολυγονιδιακούς. Οι ανατομικές ιδιαιτερότητες αναφέρονται στις γενετικές δυνατότητες του οργανισμού, οι οποίες δίνουν ένα συνολικό αποτέλεσμα με βάση το περιβάλλον. Πολύ απλά, εάν ο Mozart γεννιόταν σε μια μία υποσιτισμένη χώρα στην Αφρική και δεν έρχοταν ποτέ σε επαφή με πιάνο, τότε δεν θα συνδέαμε ποτέ την ύπαρξή του με το μεγαλύτερο μουσικό ταλέντο που υπήρξε ποτέ... Σπύρος Ευθυμιόπουλος: Νομίζω ναι. Σχετίζεται και με ανατομικές ιδιαιτερότητες του εγκεφάλου και πιο συγκεκριμένα με ιδιαιτερότητες στα κυκλώματα και στις συνδέσεις που αναπτύσσουν οι νευρώνες. Μαριέττα Παπαδάτου-Παστού: Αρκετές έρευνες έχουν μελετήσει τη σχέση μεταξύ νοημοσύνης και ανατομικών ιδιαιτεροτήτων του εγκεφάλου. Για παράδειγμα, ο όγκος του ανθρώπινου εγκεφάλου έχει βρεθεί ότι πράγματι έχει μία μικρή συσχέτιση με τη νοημοσύνη. Αυτό μάλιστα το έδειξε μία μετα-ανάλυση (δηλαδή μία συγκεντρωτική ανάλυση των αποτελεσμάτων πολλών ερευνών μαζί) που βασίστηκε σε 37 μελέτες που είχαν μελετήσει συνολικά 1530 άτομα. Πλήθος ερευνών συνδέουν επίσης σε αρκετά μεγάλο βαθμό την υψηλή νοημοσύνη με τη νευρωνική περιπλοκότητα, δηλαδή την πυκνότητα των συνδέσεων που έχουν τα νευρικά κύτταρα μεταξύ τους. Συσχέτιση έχει βρεθεί και μεταξύ νοημοσύνης και πάχους του φλοιού του εγκεφάλου (του εξωτερικού δηλαδή μέρους του εγκεφάλου, όπου λαμβάνουν χώρα οι γνωστικές λειτουργίες όπως η αντίληψη, η μνήμη, η μάθηση, η προσοχή και η λύση προβλημάτων), αν και κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η αλλαγή του πάχους του φλοιού κατά την ανάπτυξη του παιδιού και όχι το ίδιο το πάχος συνδέεται με τη νοημοσύνη. Σε μια μελέτη απεικόνισης εγκεφάλου διαπιστώθηκε ότι ο όγκος της φαιάς ουσίας συγκεκριμένα στο μετωπιαίο λοβό είναι σημαντικός για τη νοημοσύνη και μάλιστα ότι το γεγονός αυτό προσδιορίζεται κυρίως από γενετικούς παράγοντες. Ωστόσο, η δομή του εγκεφάλου δεν καθορίζεται μόνο από τα γονίδια, αφού η εκμάθηση δεξιοτήτων ή πληροφοριών προκαλεί αύξηση του όγκου της φαιάς ουσίας στις περιοχές του εγκεφάλου που συνδέονται με αυτές τις δεξιότητες. Βέβαια, τέτοια πλαστικότητα δεν έχει βρεθεί σε όλες τις περιοχές του εγκεφάλου. Για το λόγο αυτό, είναι πιθανό ο όγκος της φαιάς ουσία να σχετίζεται με τη νοημοσύνη εν μέρει λόγω γενετικών παραγόντων, αλλά και επειδή τα πιο έξυπνα άτομα αναζητούν πνευματικά απαιτητικές δραστηριότητες, οι οποίες αυξάνουν τον όγκο της φαιάς ουσίας τους. 22.Τα πτηνά που εμφανίζουν ηχολαλιά (παπαγάλοι μάινες κλπ.) έχουν διαφορετικό εγκέφαλο από τα υπόλοιπα πουλιά; Έχουν κάποια περιοχή που ευθύνεται για αυτή την ικανότητα τους; 8ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΑΤΡΩΝ. 20

Βιολογική εξήγηση των δυσκολιών στην ανθρώπινη επικοινωνία - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχολόγ

Βιολογική εξήγηση των δυσκολιών στην ανθρώπινη επικοινωνία - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχολόγ Οι άνθρωποι κάνουμε πολύ συχνά ένα μεγάλο και βασικό λάθος, νομίζουμε ότι αυτό που λέμε σε κάποιον άλλον, αυτός το εκλαμβάνει όπως εμείς το εννοούσαμε. Νομίζουμε δηλαδή ότι ο «δέκτης» του μηνύματος το

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακά ορόσημα λόγου

Αναπτυξιακά ορόσημα λόγου Αναπτυξιακά ορόσημα λόγου 0-6 μηνών 7-12 μηνών 13-18 μηνών 19-24 μηνών 2-3 ετών 3-4 ετών 4-5 ετών 5-6 ετών 6-7 ετών 0-6 μηνών Επαναλαμβάνει τους ίδιους ήχους Συχνά μουρμουρίζει, γελά και παράγει ευχάριστους

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΑΣΜΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΕΡΑΣΜΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΡΑΣΜΕΙΟΣ ΕΛΛΗΝΟΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Ιδιωτικό Γενικό Λύκειο Όνομα: Ημερομηνία:./04/2014 ΤΑΞΗ : A Λυκείου ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ 1 ο ΘΕΜΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11: Ενδοκρινείς αδένες ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

Μεταιχμιακό Σύστημα του Εγκεφάλου

Μεταιχμιακό Σύστημα του Εγκεφάλου Μεταιχμιακό Σύστημα του Εγκεφάλου Άρθρο του ΧΑΡΑΛΑΜΠΟY ΤΙΓΓΙΝΑΓΚΑ, MT, CST, MNT Το μεταιχμιακό σύστημα ελέγχει το κύκλωμα του χρόνιου πόνου και των συναισθημάτων, ενώ συνδέεται με τα βαθύτερα τμήματα του

Διαβάστε περισσότερα

χρόνιου πόνου κι των συναισθημάτων. Μάλιστα, μεγάλο μέρος αυτού

χρόνιου πόνου κι των συναισθημάτων. Μάλιστα, μεγάλο μέρος αυτού Το μαιτεχμιακό σύστημα συνδέεται με τμήματα του μετωπιαίου κι κροταφικού λοβού ( τμήματα των εγκεφαλικών ημισφαιρίων,ονομασμένα σύμφωνα με το κρανιακό οστό που τα καλύπτει). Το ίδιο σχετίζεται με τον έλεγχο

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΣΤΟ 11 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ ΘΕΜΑ Β

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΣΤΟ 11 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ ΘΕΜΑ Β ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΣΤΟ 11 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ ΘΕΜΑ Β 1. Το σύστημα των ενδοκρινών αδένων είναι το ένα από τα δύο συστήματα του οργανισμού μας που συντονίζουν και

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΘΡΕΠΤΙΚΟΙ- (ΚΑΤΟΠΤΡΙΚΟΙ) ΝΕΥΡΩΝΕΣ MIRROR NEURONES. Ενσυναίσθηση

ΚΑΘΡΕΠΤΙΚΟΙ- (ΚΑΤΟΠΤΡΙΚΟΙ) ΝΕΥΡΩΝΕΣ MIRROR NEURONES. Ενσυναίσθηση ΚΑΘΡΕΠΤΙΚΟΙ- (ΚΑΤΟΠΤΡΙΚΟΙ) ΝΕΥΡΩΝΕΣ MIRROR NEURONES Ενσυναίσθηση Ενσυναίσθηση (Empathy) Με τον όρο «ενσυναίσθηση» περιγράφουμε τη μη λεκτική ικανότητα των ανθρώπων (αλλά και των πιο εξελιγμένων ζώων) να

Διαβάστε περισσότερα

ΟΠΤΙΚΟΚΙΝΗΤΙΚO ΣYΣΤΗΜΑ. Αθανασιάδης Στάθης φυσικοθεραπευτής NDT

ΟΠΤΙΚΟΚΙΝΗΤΙΚO ΣYΣΤΗΜΑ. Αθανασιάδης Στάθης φυσικοθεραπευτής NDT ΟΠΤΙΚΟΚΙΝΗΤΙΚO ΣYΣΤΗΜΑ Αθανασιάδης Στάθης φυσικοθεραπευτής NDT ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜOΣ ΤΗΣ ΟΡΑΣΗΣ «κοιτάζουμε με τα μάτια αλλά βλέπουμε με τον εγκέφαλο» 90% των πληροφοριών που φθάνουν στον εγκέφαλο περνούν μέσα

Διαβάστε περισσότερα

Πώς γράφεις αυτές τις φράσεις;

Πώς γράφεις αυτές τις φράσεις; Πρόλογος Όταν ήμουν μικρός, ούτε που γνώριζα πως ήμουν παιδί με ειδικές ανάγκες. Πώς το ανακάλυψα; Από τους άλλους ανθρώπους που μου έλεγαν ότι ήμουν διαφορετικός, και ότι αυτό ήταν πρόβλημα. Δεν είναι

Διαβάστε περισσότερα

Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΓΕΝΝΗΣΗ 6 ΕΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΓΕΝΝΗΣΗ 6 ΕΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΓΕΝΝΗΣΗ 6 ΕΤΩΝ ΗΛΙΚΙΑ γέννηση ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ Αναγνωρίζει και προτιμά τη φωνή της μητέρας καθώς και ήχους της γλώσσας. Μιμείται ήχους της γλώσσας. 2 μηνών Συνδυάζει

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 2: Συμβολή της φυσιολογίας στην ψυχολογία

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες. Θεματική Ενότητα 2: Συμβολή της φυσιολογίας στην ψυχολογία ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Θεματική Ενότητα 2: Συμβολή της φυσιολογίας στην ψυχολογία Θεματική Ενότητα 2: Στόχοι: Η απόκτηση ενημερότητας, εκ μέρους των φοιτητών, για

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Αγαπητέ μαθητή/ αγαπητή μαθήτρια, Διεξάγουμε μια έρευνα και θα θέλαμε να μάθουμε την άποψή σου για τo περιβάλλον μάθησης που επικρατεί στην τάξη σου. Σε παρακαλούμε

Διαβάστε περισσότερα

Η γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών.

Η γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών. Η γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών. Κανείς δεν φαντάζεται ότι ο λόγος θα εμφανισθεί απότομα, στην τελική του μορφή μ ένα χτύπημα μιας μαγικής ράβδου, σαν μια μηχανή έτοιμη για χρήση. Η εγκατάσταση του πολύπλοκού

Διαβάστε περισσότερα

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί». Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους.

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί». Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους. Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί» Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους Η αυτοεικόνα μας «σχηματίζεται» ως ένα σχετικά σταθερό

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ 1o ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ - ΓΗ_Α_ΒΙΟ_0_11207, 96ο ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ - ΓΗ_Α_ΒΙΟ_0_11303 Ι. Το σύστημα των ενδοκρινών αδένων είναι το ένα από τα δύο συστήματα του οργανισμού μας που συντονίζουν

Διαβάστε περισσότερα

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας Κεφάλαιο Εξέλιξη 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ανάλυση θεωρίας Πολλές από τις επιστημονικές απόψεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί δεν γίνονται εύκολα αποδεκτές, διότι αντιβαίνουν την αντίληψη που οι άνθρωποι διαμορφώνουν

Διαβάστε περισσότερα

Εγκέφαλος-Αισθητήρια Όργανα και Ορμόνες. Μαγδαληνή Γκέιτς Α Τάξη Γυμνάσιο Αμυγδαλεώνα

Εγκέφαλος-Αισθητήρια Όργανα και Ορμόνες. Μαγδαληνή Γκέιτς Α Τάξη Γυμνάσιο Αμυγδαλεώνα Εγκέφαλος-Αισθητήρια Όργανα και Ορμόνες O εγκέφαλος Ο εγκέφαλος είναι το κέντρο ελέγχου του σώματος μας και ελέγχει όλες τις ακούσιες και εκούσιες δραστηριότητες που γίνονται μέσα σε αυτό. Αποτελεί το

Διαβάστε περισσότερα

Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Γλώσσα (1)

Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Γλώσσα (1) Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Γλώσσα (1) Ποιοι μιλούν Η γλώσσα των ζώων Είναι αυτόγλώσσα; Η Dr Pepperberg και ο Alex (ο παπαγάλος) 3 Δομή της γλώσσας Πώς μελετούν τη γλώσσα η γνωστική ψυχολογία, η νευροψυχολογία

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: 3. Δημιουργία και Βελτίωση Κοινωνικού Εαυτού

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: 3. Δημιουργία και Βελτίωση Κοινωνικού Εαυτού ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: 3. Δημιουργία και Βελτίωση Κοινωνικού Εαυτού ΥΠΟΕΝΟΤΗΤΑ: 3.2. Ανάπτυξη Κοινωνικών Δεξιοτήτων και Σχέσεων ΤΑΞΗ: Α Γυμνασίου ΧΡΟΝΟΣ: 1 διδακτική περίοδος

Διαβάστε περισσότερα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ. Θεματική Ενότητα 2: Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ. Θεματική Ενότητα 2: Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ Θεματική Ενότητα 2: Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων Θεματική Ενότητα 2 Στόχοι: Η κατανόηση, εκ μέρους των φοιτητών, της βιολογικής και φυσιολογικής βάσης των κινήτρων, καθώς

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΘΟΔΟΙ & ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ ΙΙ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ»

ΜΕΘΟΔΟΙ & ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ ΙΙ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ» ΜΕΘΟΔΟΙ & ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ ΙΙ «ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: ΣΧΕΣΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΟΜΕΝΟΥ» Δρ. ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΙΩΤΣΙΔΗ (PhD, MSc, MA) Κλινικός & Συμβουλευτικός Ψυχολόγος 1 ΔΟΜΗ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Ορισμοί, οφέλη,

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Λογικοθυμική προσέγγιση (Rational-Emotive Therapy) Αναπτύχθηκε από τον Albert Ellis τη δεκαετία του 1950. Πεποίθηση πως οι συναισθηματικές δυσκολίες οφείλονται σε λανθασμένες

Διαβάστε περισσότερα

5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία

5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία 5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία Στόχοι της γλωσσολογίας Σύμφωνα με τον Saussure, βασικός στόχος της γλωσσολογίας είναι να περιγράψει τις γλωσσικές δομές κάθε γλώσσας με στόχο να διατυπώσει θεωρητικές αρχές

Διαβάστε περισσότερα

Οδηγός διαφοροποίησης για την πρωτοβάθµια

Οδηγός διαφοροποίησης για την πρωτοβάθµια Οδηγός διαφοροποίησης για την πρωτοβάθµια Γιατί χρειάζεται να κάνουµε τόσο ειδική διαφοροποίηση; Τα παιδιά που βρίσκονται στο φάσµα του αυτισµού έχουν διαφορετικό τρόπο σκέψης και αντίληψης για τον κόσµο,

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ EΠEAEK Αναμόρφωση του Προγράμματος Προπτυχιακών Σπουδών του ΤΕΦΑΑ - Αυτεπιστασία Αναπτυξιακή Ψυχολογία Ειρήνη Δερμιτζάκη -Μάριος Γούδας Διάλεξη 9: To παιχνίδι ως αναπτυξιακή διαδικασία ΤΙΤΛΟΙ ΘΕΜΑΤΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο Έ να πολύ μεγάλο ποσοστό ανθρώπων που αντιμετωπίζουν έντονο άγχος, δυσθυμία, «κατάθλιψη» έχει την «τάση» να αποδίδει λανθασμένα τις ψυχικές αυτές καταστάσεις, σε έναν «προβληματικό εαυτό του», (μία δυστυχώς

Διαβάστε περισσότερα

Η ανατομία της μέλισσας ΞΑΝΘΗ ΛΙΑΝΟΥ - Α ΛΥΚΕΙΟΥ - ΓΕΛ ΒΟΥΝΑΡΓΟΥ

Η ανατομία της μέλισσας ΞΑΝΘΗ ΛΙΑΝΟΥ - Α ΛΥΚΕΙΟΥ - ΓΕΛ ΒΟΥΝΑΡΓΟΥ Η ανατομία της μέλισσας Η ερευνητική ομάδα Η μαθήτρια Ξανθή Λιανού Ο καθηγητής Χαράλαμπος Ανδρουτσόπουλος Ποια είναι τα μέρη του σώματος της; (ανατομία του σώματος) Στο κεφάλι διακρίνουμε : 1. Δύο μεγάλα,

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ψυχολογία. Ψυχολογία. Ας δούµε ένα παράδειγµα ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ. Τοµείς έρευνας της ψυχολογίας

Εισαγωγή στην Ψυχολογία. Ψυχολογία. Ας δούµε ένα παράδειγµα ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ. Τοµείς έρευνας της ψυχολογίας ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Εισαγωγή στην ρ Λυράκος Γεώργιος Ψυχολόγος Υγείας MSc. PhD Φυσικοθεραπεία Μάθηµα1 ο Είναι η επιστήµη που σκοπό έχει να περιγράψει και να εξηγήσει την συµπεριφορά και τις νοητικές

Διαβάστε περισσότερα

Η Σημασία της Επικοινωνίας

Η Σημασία της Επικοινωνίας Η Σημασία της Επικοινωνίας Εκπαιδευτή Εκπαιδευόμενου των: Ανθσγου (Ι) Ντίντη Βασιλείου και Ανθσγου (Ι)Μουσταφέρη Μιλτιάδη Επιμέλεια: Επγος (ΜΑ) Νεκ. Καρανίκας Για την ασφαλή και αποτελεσματική διεξαγωγή

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Θεματική Ενότητα 12: Συναισθήματα Θεματική Ενότητα 12 Στόχοι: Η εισαγωγή των φοιτητών στις διαστάσεις των συναισθημάτων, στο μηχανισμό λειτουργίας

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ψυχολογία

Εισαγωγή στην Ψυχολογία 1 Εισαγωγή στην Ψυχολογία ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 2 Θέµατα Ορισµού Η ψυχολογία είναι η επιστήµη που σκοπό έχει να περιγράψει και να εξηγήσει την συµπεριφορά και της νοητικές διεργασίες κυρίως των ανθρώπων αλλά και των

Διαβάστε περισσότερα

Εφηβεία και Πρότυπα. 2)Τη στάση του απέναντι στους άλλους, ενήλικες και συνομηλίκους

Εφηβεία και Πρότυπα. 2)Τη στάση του απέναντι στους άλλους, ενήλικες και συνομηλίκους Εφηβεία και Πρότυπα Τι σημαίνει εφηβεία; Η εφηβεία είναι η περίοδος της ζωής του ανθρώπου που αρχίζει με το τέλος της παιδικής ηλικίας και οδηγεί στην ενηλικίωση. Είναι μια εξελικτική φάση που κατά τη

Διαβάστε περισσότερα

Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά. Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά. Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Εισαγωγή Η χώρα μας απέκτησε Νέα Προγράμματα Σπουδών και Νέα

Διαβάστε περισσότερα

M.Sc. Bioinformatics and Neuroinformatics

M.Sc. Bioinformatics and Neuroinformatics M.Sc. Bioinformatics and Neuroinformatics Recording and Processing Brain Signals Μαρία Σαγιαδινού Ο ανθρώπινος εγκέφαλος Πιο πολύπλοκο δημιούργημα της φύσης Προιόν βιολογικής εξέλιξης εκατομμυρίων ετών

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΗΣ Ενότητα 1: Επικοινωνία, Λόγος, Ομιλία (2ο Μέρος) Οκαλίδου Αρετή Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Η πλειοψηφία θεωρεί πως η Νόηση είναι μια διεργασία που συμβαίνει στον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε περισσότερα

αντίστοιχο γεγονός. Όταν όντως το κουμπί

αντίστοιχο γεγονός. Όταν όντως το κουμπί Εισαγωγή στην αλληλεπίδραση Τα έργα που έχουμε αναπτύξει έως τώρα τρέχουν ένα σενάριο και σταματούν. Τα αντικείμενά μας αλλάζουν θέση και ενδυμασίες, παίζουν διαφορετικούς ήχους και ζωγραφίζουν διάφορα

Διαβάστε περισσότερα

ΔΑΜΔΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ. Βιολογία A λυκείου. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μαριλένα Ζαρφτζιάν Σχολικό έτος:

ΔΑΜΔΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ. Βιολογία A λυκείου. Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μαριλένα Ζαρφτζιάν Σχολικό έτος: ΔΑΜΔΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Βιολογία A λυκείου Υπεύθυνη καθηγήτρια: Μαριλένα Ζαρφτζιάν Σχολικό έτος: 2013-2014 Ένα αισθητικό σύστημα στα σπονδυλωτά αποτελείται από τρία βασικά μέρη: 1. Τους αισθητικούς υποδοχείς,

Διαβάστε περισσότερα

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ. Ερευνητική Εργασία Β' Τετραμήνου. Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μ.Φρονίμου

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ. Ερευνητική Εργασία Β' Τετραμήνου. Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μ.Φρονίμου Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Ερευνητική Εργασία Β' Τετραμήνου Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μ.Φρονίμου Στην επιστήμη της βιολογίας, με τον όρο εξέλιξη εννοείται η αλλαγή στις ιδιότητες ενός πληθυσμού οργανισμών στο πέρασμα

Διαβάστε περισσότερα

Τι μαθησιακός τύπος είναι το παιδί σας;

Τι μαθησιακός τύπος είναι το παιδί σας; Για τους γονείς και όχι μόνο από το Τι μαθησιακός τύπος είναι το παιδί σας; Ακουστικός, οπτικός ή μήπως σφαιρικός; Ανακαλύψτε ποιος είναι ο μαθησιακός τύπος του παιδιού σας, δηλαδή με ποιο τρόπο μαθαίνει

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Συναισθήματα Διδάσκουσα: Επίκ. Καθ. Γεωργία Α. Παπαντωνίου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

Οι γλώσσες αλλάζουν (5540)

Οι γλώσσες αλλάζουν (5540) Κείμενο 1 Οι γλώσσες αλλάζουν (5540) Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη σκέψη, για να διαπιστώσει κανείς ότι οι φυσικές γλώσσες αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου, όπως όλες οι πτυχές του φυσικού κόσμου και της ζωής

Διαβάστε περισσότερα

Ένα αναλογικό σήμα περιέχει άπειρες πιθανές τιμές. Για παράδειγμα ένας απλός ήχος αν τον βλέπαμε σε ένα παλμογράφο θα έμοιαζε με το παρακάτω:

Ένα αναλογικό σήμα περιέχει άπειρες πιθανές τιμές. Για παράδειγμα ένας απλός ήχος αν τον βλέπαμε σε ένα παλμογράφο θα έμοιαζε με το παρακάτω: Σημειώσεις Δικτύων Αναλογικά και ψηφιακά σήματα Ένα αναλογικό σήμα περιέχει άπειρες πιθανές τιμές. Για παράδειγμα ένας απλός ήχος αν τον βλέπαμε σε ένα παλμογράφο θα έμοιαζε με το παρακάτω: Χαρακτηριστικά

Διαβάστε περισσότερα

Ο όρος διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (αυτισμός) αναφέρεται σε μια αναπτυξιακή διαταραχή κατά την οποία το άτομο παρουσιάζει μειωμένες ικανότητες

Ο όρος διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (αυτισμός) αναφέρεται σε μια αναπτυξιακή διαταραχή κατά την οποία το άτομο παρουσιάζει μειωμένες ικανότητες Ο όρος διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (αυτισμός) αναφέρεται σε μια αναπτυξιακή διαταραχή κατά την οποία το άτομο παρουσιάζει μειωμένες ικανότητες στην επικοινωνία, κοινωνικότητα και συμπεριφορά, καθώς

Διαβάστε περισσότερα

Μουσικοκινητική αγωγή

Μουσικοκινητική αγωγή Μουσικοκινητική Αγωγή Α εξάμηνο Θεωρία Μίχα Παρασκευή, PhD Μουσικολόγος, Μουσικοπαιδαγωγός 1 Μουσικοκινητική Αγωγή (Θ) - ΜΙΧΑ Παρασκευή 1 Μουσικοκινητική αγωγή Η μουσικότητα των ήχων και της ανθρώπινης

Διαβάστε περισσότερα

Ν Ε Υ Ρ Ο Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Ι Π Α Ρ Α Γ Ο Ν Τ Ε Σ Π Ο Υ Ε Π Η Ρ Ε Α Ζ Ο Υ Ν Τ Η Μ Α Θ Η Σ Η

Ν Ε Υ Ρ Ο Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Ι Π Α Ρ Α Γ Ο Ν Τ Ε Σ Π Ο Υ Ε Π Η Ρ Ε Α Ζ Ο Υ Ν Τ Η Μ Α Θ Η Σ Η Ν Ε Υ Ρ Ο Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Ι Π Α Ρ Α Γ Ο Ν Τ Ε Σ Π Ο Υ Ε Π Η Ρ Ε Α Ζ Ο Υ Ν Τ Η Μ Α Θ Η Σ Η 2 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ; Μηχανισμός επικοινωνίας που διατηρούν την κοινωνική τάξη / δομή Μαθημένη συμπεριφορά

Διαβάστε περισσότερα

Οι διαταραχές του λόγου και τις οµιλίας στην παιδική ηλικία. Αναστασία Λαµπρινού Δεκέµβριος 2001

Οι διαταραχές του λόγου και τις οµιλίας στην παιδική ηλικία. Αναστασία Λαµπρινού Δεκέµβριος 2001 Οι διαταραχές του λόγου και τις οµιλίας στην παιδική ηλικία Αναστασία Λαµπρινού Δεκέµβριος 2001 Γλώσσα- είναι µία ταξινοµική αρχή, ένας κώδικας επικοινωνίας, ένα κοινωνικό φαινόµενο έξω από το άτοµο. Οµιλία-

Διαβάστε περισσότερα

Σύναψη µεταξύ της απόληξης του νευράξονα ενός νευρώνα και του δενδρίτη ενός άλλου νευρώνα.

Σύναψη µεταξύ της απόληξης του νευράξονα ενός νευρώνα και του δενδρίτη ενός άλλου νευρώνα. ΟΙ ΝΕΥΡΩΝΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΟΥΝ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΣΥΝΑΨΗΣ Άντα Μητσάκου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήµιο Πατρών Γνωρίζουµε ότι είµαστε ικανοί να εκτελούµε σύνθετες νοητικές διεργασίες εξαιτίας της

Διαβάστε περισσότερα

Η. Διαδικασία διαμεσολάβησης

Η. Διαδικασία διαμεσολάβησης Η. Διαδικασία διαμεσολάβησης 1. Εισαγωγή στη διαμεσολάβηση (30 ) Στόχοι Να εντοπίσουν παρακολουθήσουν τη διαδικασία διαμεσολάβησης. Διαδικασία Έχουμε από πριν καλέσει δυο μέλη (ένα αγόρι Α και ένα κορίτσι

Διαβάστε περισσότερα

Στην ρίζα της δυσλεξίας, της ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπέρ-κινητικότητα και άλλων μαθησιακών δυσκολιών υπάρχει ένα χάρισμα, ένα ταλέντο.

Στην ρίζα της δυσλεξίας, της ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπέρ-κινητικότητα και άλλων μαθησιακών δυσκολιών υπάρχει ένα χάρισμα, ένα ταλέντο. Πώς ένα χάρισμα μπορεί να προκαλέσει δυσλειτουργία Στην ρίζα της δυσλεξίας, της ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπέρ-κινητικότητα και άλλων μαθησιακών δυσκολιών υπάρχει ένα χάρισμα, ένα ταλέντο. Αυτό

Διαβάστε περισσότερα

Πότε πρέπει να αρχίζει η λογοθεραπεία στα παιδιά - λόγος και μαθησιακές δυσκολίες

Πότε πρέπει να αρχίζει η λογοθεραπεία στα παιδιά - λόγος και μαθησιακές δυσκολίες Η διάγνωση των διαταραχών λόγου πρέπει να γίνεται έγκαιρα, μόλις οι γονείς αντιληφθούν οτι κάτι ισως δεν πάει καλά και πρέπει να παρουσιάσουν το παιδί τους στον ειδικό. Ο ειδικός θα λάβει μέτρα για την

Διαβάστε περισσότερα

Η προσέγγιση του γραπτού λόγου και η γραφή. Χ.Δαφέρμου

Η προσέγγιση του γραπτού λόγου και η γραφή. Χ.Δαφέρμου Η προσέγγιση του γραπτού λόγου και η γραφή Πώς μαθαίνουν τα παιδιά να μιλούν? Προσπαθώντας να επικοινωνήσουν Πώς μαθαίνουν τα παιδιά να γράφουν? Μαθαίνoυν να γράφουν γράφοντας Η γραφή λύνει προβλήματα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Επιλέξτε τη σωστή απάντηση στις παρακάτω προτάσεις: 1) Τα νευρογλοιακά κύτταρα δεν μπορούν: α. Να προμηθεύουν τους νευρώνες με θρεπτικά

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Επιλέξτε τη σωστή απάντηση στις παρακάτω προτάσεις: 1) Τα νευρογλοιακά κύτταρα δεν μπορούν: α. Να προμηθεύουν τους νευρώνες με θρεπτικά ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Επιλέξτε τη σωστή απάντηση στις παρακάτω προτάσεις: 1) Τα νευρογλοιακά κύτταρα δεν μπορούν: α. Να προμηθεύουν τους νευρώνες με θρεπτικά συστατικά και να απομακρύνουν τις άχρηστες ουσίες. β. Να

Διαβάστε περισσότερα

Η παιδαγωγική σχέση: αλληλεπίδραση και επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή

Η παιδαγωγική σχέση: αλληλεπίδραση και επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ αλληλεπίδραση και επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή Ενότητα 6 η : Λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία Κωνσταντίνος Γ. Μπίκος

Διαβάστε περισσότερα

Gerards Papadakis Soccer Academy

Gerards Papadakis Soccer Academy Παιδί Τεχνική Στόχος Gerards Papadakis Soccer Academy ΤΙ ΕΊΝΑΙ Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΙ ΣΕ ΤΙ ΩΦΕΛΕΙ ΣΤΟ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ Τεχνική είναι η ικανότητα του παίκτη να μπορεί να ελέγχει την μπάλα και το σώμα του κάτω από την

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην επανάληψη

Εισαγωγή στην επανάληψη Εισαγωγή στην επανάληψη Στο κεφάλαιο αυτό ήρθε η ώρα να μελετήσουμε την επανάληψη στον προγραμματισμό λίγο πιο διεξοδικά! Έχετε ήδη χρησιμοποιήσει, χωρίς πολλές επεξηγήσεις, σε προηγούμενα κεφάλαια τις

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟ CLOUD COMPUTING ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟ CLOUD COMPUTING ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟ CLOUD COMPUTING ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ - Καθορισμός του πλαισίου μετάβασης στο περιβάλλον του cloud computing - Αναγνώριση ευκαιριών και ανάλυση κερδών/κόστους από την

Διαβάστε περισσότερα

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΑΠΟΔΕΛΤΙΩΣΗ

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΑΠΟΔΕΛΤΙΩΣΗ Ημερομηνία 10/3/2016 Μέσο Συντάκτης Link http://www.in.gr Τζωρτζίνα Ντούτση http://www.in.gr/entertainment/book/interviews/article/?aid=1500064083 Νικόλ Μαντζικοπούλου: Το μυστικό για την επιτυχία είναι

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής

Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής 1 Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής Υπάρχει ένα δεδομένο στη σύγχρονη ιατρική που λειτουργεί όπως λειτουργούσε στην

Διαβάστε περισσότερα

Μανώλης Ισχάκης - Πνευματικά δικαιώματα -www.manolisischakis.gr για περισσότερη εκπαίδευση

Μανώλης Ισχάκης - Πνευματικά δικαιώματα -www.manolisischakis.gr για περισσότερη εκπαίδευση 1 Τέταρτο Μάθημα Οδηγός Δραστηριότητας Επισκόπηση... 3 Περίληψη... 3-5 Ώρα για δράση... 6-14 Σημειώσεις... 15 2 Μάθημα Πέμπτο- Επισκόπηση Σε αυτό το μάθημα θα μάθεις πώς να διαχειριστείς την λεπτή γραμμή

Διαβάστε περισσότερα

«Φύλλο εργασίας 2» «Εντοπίζοντας χαρακτηριστικά της διαισθητικής βιολογικής γνώσης των μικρών παιδιών»

«Φύλλο εργασίας 2» «Εντοπίζοντας χαρακτηριστικά της διαισθητικής βιολογικής γνώσης των μικρών παιδιών» ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ & ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ «ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΝΟΙΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ» Ομάδα εργασίας 1. 2. 3. Ημερομηνία: 15-3-2017 Μάθημα 4: «Η διαισθητική

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ Τερψιχόρη Γκιόκα Μέλος ΠΟΔ Αττικής Η «Συμβουλευτική Ψυχολογία» είναι ο εφαρμοσμένος κλάδος της Ψυχολογίας, ο οποίος διευκολύνει την δια βίου προσωπική

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ Γ ΤΑΞΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ Γ ΤΑΞΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ Γ ΤΑΞΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ γνώση + ικανότητα επικοινωνίας χρήσιμη & απαραίτητη αποτελεσματικότητα στον επαγγελματικό χώρο αποτελεσματικότητα στις ανθρώπινες σχέσεις Περισσότερο

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες

Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στην Ψυχολογία με έμφαση στις γνωστικές λειτουργίες Συμβολή της φυσιολογίας στην ψυχολογία Διδάσκουσα: Επίκ. Καθ. Γεωργία Α. Παπαντωνίου Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΤΟΦΑΓΑ λαγός. ΠΑΜΦΑΓΑ γουρούνι. ΣΑΡΚΟΦΑΓΑ τσακάλι. ΦΥΤΟΦΑΓΑ αγελάδα. ΠΑΜΦΑΓΑ αλεπού. ΦΥΤΟΦΑΓΑ πρόβατο. ΠΑΜΦΑΓΑ αρκούδα

ΦΥΤΟΦΑΓΑ λαγός. ΠΑΜΦΑΓΑ γουρούνι. ΣΑΡΚΟΦΑΓΑ τσακάλι. ΦΥΤΟΦΑΓΑ αγελάδα. ΠΑΜΦΑΓΑ αλεπού. ΦΥΤΟΦΑΓΑ πρόβατο. ΠΑΜΦΑΓΑ αρκούδα Τα θηλαστικά είναι η πιο εξελιγμένη κατηγορία σπονδυλωτών ζώων. Ζουν σε κάθε φυσικό περιβάλλον, στις ζούγκλες, στις ερήμους, στα ποτάμια, στους ωκεανούς. Έχουν όλα μία βασική ομοιότητα. Θηλάζουν τα μικρά

Διαβάστε περισσότερα

Πως ο Νους Χειρίζεται το Φόβο

Πως ο Νους Χειρίζεται το Φόβο Πως ο Νους Χειρίζεται το Φόβο Σύμφωνα με δύο σχετικά πρόσφατες έρευνες, οι μνήμες φόβου και τρόμου διαφέρουν σημαντικά από τις συνηθισμένες μνήμες. Οι διαφορές αυτές δεν συνίστανται μόνο στις εμφανείς

Διαβάστε περισσότερα

Μάθηση: Οποιαδήποτε µακράς διαρκείας αλλαγή στη συµπεριφορά (ή νόηση) που οφείλεται στην εµπειρία

Μάθηση: Οποιαδήποτε µακράς διαρκείας αλλαγή στη συµπεριφορά (ή νόηση) που οφείλεται στην εµπειρία ΜΑΘΗΣΗ Μάθηση: Οποιαδήποτε µακράς διαρκείας αλλαγή στη συµπεριφορά (ή νόηση) που οφείλεται στην εµπειρία Συµπεριφορισµός- όλη η συµπεριφορά είναι αντιδράσεις σε ερεθίσµατα (Ε --- Α) Ο µηχανισµός της εξάρτησης

Διαβάστε περισσότερα

Χρήστος Μαναριώτης Σχολικός Σύμβουλος 4 ης Περιφέρειας Ν. Αχαϊας Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ ΚΑΙ ΓΡΑΦΩ ΣΤΗΝ Α ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Χρήστος Μαναριώτης Σχολικός Σύμβουλος 4 ης Περιφέρειας Ν. Αχαϊας Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ ΚΑΙ ΓΡΑΦΩ ΣΤΗΝ Α ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ ΚΑΙ ΓΡΑΦΩ ΣΤΗΝ Α ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ Η καλλιέργεια της ικανότητας για γραπτή έκφραση πρέπει να αρχίζει από την πρώτη τάξη. Ο γραπτός λόγος χρειάζεται ως μέσο έκφρασης. Βέβαια,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) Πέτρος Ρούσσος ΔΙΑΛΕΞΗ 3 Ορισμός της Ψυχολογίας Η επιστήμη που σκοπό έχει να περιγράψει και να εξηγήσει τη συμπεριφορά και τις νοητικές διεργασίες του ανθρώπου (κυρίως)

Διαβάστε περισσότερα

ΟΔΗΓΙΕΣ. Να γράφετε με μπλε μελάνι μόνο. Δεν επιτρέπεται η χρήση διορθωτικού υλικού. Το εξεταστικό δοκίμιο αποτελείται από 12 σελίδες.

ΟΔΗΓΙΕΣ. Να γράφετε με μπλε μελάνι μόνο. Δεν επιτρέπεται η χρήση διορθωτικού υλικού. Το εξεταστικό δοκίμιο αποτελείται από 12 σελίδες. ΛΑΝΙΤΕΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ 2016-17 ΒΑΘΜΟΣ:../40 ΓΡΑΠΤΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΜΑΪΟΥ 2017 ΟΛΟΓΡ:.. ΥΠΟΓΡ:.. ΤΑΞΗ: Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 26/5/2015 ΜΑΘΗΜΑ (ΦΥΣΙΚΗ-ΧΗΜΕΙΑ/ΒΙΟΛΟΓΙΑ) ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:..

Διαβάστε περισσότερα

Παρουσιάσεις με Αντίκτυπο (High Impact Presentations) Χαρίκλεια Τσαλαπάτα 19/10/2015

Παρουσιάσεις με Αντίκτυπο (High Impact Presentations) Χαρίκλεια Τσαλαπάτα 19/10/2015 Παρουσιάσεις με Αντίκτυπο (High Impact Presentations) Χαρίκλεια Τσαλαπάτα 19/10/2015 Τι Είναι μια Παρουσίαση Επικοινωνία σε προφορικό λόγο Η Σημασία του Προφορικού Λόγου (1) Έχει μεγαλύτερη δύναμη από

Διαβάστε περισσότερα

Ανάπτυξη Χωρικής Αντίληψης και Σκέψης

Ανάπτυξη Χωρικής Αντίληψης και Σκέψης Ανάπτυξη Χωρικής Αντίληψης και Σκέψης Clements & Sarama, 2009; Sarama & Clements, 2009 Χωρική αντίληψη και σκέψη Προσανατολισμός στο χώρο Οπτικοποίηση (visualization) Νοερή εικονική αναπαράσταση Νοερή

Διαβάστε περισσότερα

Συστήματα αισθήσεων. Αισθητικοί υποδοχείς Νευρικές αισθητικές οδοί Συνειρμικός φλοιός και διαδικασία αντίληψης Πρωτοταγής αισθητική κωδικοποίηση

Συστήματα αισθήσεων. Αισθητικοί υποδοχείς Νευρικές αισθητικές οδοί Συνειρμικός φλοιός και διαδικασία αντίληψης Πρωτοταγής αισθητική κωδικοποίηση Απ. Χατζηευθυμίου Αν. Καθηγήτρια Ιατρικής Φυσιολογίας 2018 Συστήματα αισθήσεων Αισθητικοί υποδοχείς Νευρικές αισθητικές οδοί Συνειρμικός φλοιός και διαδικασία αντίληψης Πρωτοταγής αισθητική κωδικοποίηση

Διαβάστε περισσότερα

Γραμματισμός στο νηπιαγωγείο. Μαρία Παπαδοπούλου

Γραμματισμός στο νηπιαγωγείο. Μαρία Παπαδοπούλου Γραμματισμός στο νηπιαγωγείο Μαρία Παπαδοπούλου ΠΩΣ ΜΑΘΑΙΝΟΥΝ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ; ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ Η διδακτέα ύλη αντιμετωπίζεται με «ακαδημαϊκό» τρόπο. Θεωρητική προσέγγιση

Διαβάστε περισσότερα

Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω

Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω Το όνειρο Ένα ζευγάρι περιμένει παιδί. Τότε αρχίζει να ονειρεύεται αυτό το παιδί. Κτίζει την εικόνα ενός παιδιού μέσα στο μυαλό του. Βάσει αυτής της εικόνας, κάνει

Διαβάστε περισσότερα

Επικοινωνία προπονητή-αθλητών

Επικοινωνία προπονητή-αθλητών Επικοινωνία προπονητή-αθλητών Γιάννης Ζαρώτης Ψυχολόγος-Αθλητικός Ψυχολόγος, MSc-PhD www.psychology.org.gr Επικοινωνία Λεκτική: ό,τι λέμε χρησιμοποιώντας το λόγο Μη λεκτική: ό,τι λέμε χωρίς να το εκφράζουμε

Διαβάστε περισσότερα

Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφος 05 Σεπτεμβρίου, 2018

Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφος 05 Σεπτεμβρίου, 2018 Στόχος Παρουσίασης: «Ανάπτυξη Συναισθηματικών Δεξιοτήτων» Aνάπτυξη Εκπαιδευτικών Δεξιοτήτων για ένα Παραγωγικό Σχολικό Έτος. «Ανάπτυξη Συναισθηματικών Δεξιοτήτων» Δρ. Χριστιάνα Κούνδουρου Λέκτορας Ειδικής

Διαβάστε περισσότερα

6. ΠΡΟΣΟΧΗ. Ο William James (1890) και άλλοι από τους πρώτους ψυχολόγους μελέτησαν την προσοχή με τη μέθοδο της ενδοσκόπησης.

6. ΠΡΟΣΟΧΗ. Ο William James (1890) και άλλοι από τους πρώτους ψυχολόγους μελέτησαν την προσοχή με τη μέθοδο της ενδοσκόπησης. 6. ΠΡΟΣΟΧΗ Σε τι αναφέρεται η προσοχή; Η προσοχή είναι μία αυτόνομη διεργασία του κεντρικού νευρικού συστήματος κατά την οποία οι αισθήσεις εστιάζουν σε συγκεκριμένα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. ΙΣΤΟΡΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ. Μάθηση - Κλασική εξάρτηση -Συντελεστική εξάρτηση - Λειτουργική εξάρτηση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ. Μάθηση - Κλασική εξάρτηση -Συντελεστική εξάρτηση - Λειτουργική εξάρτηση ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Μάθηση - Κλασική εξάρτηση -Συντελεστική εξάρτηση - Λειτουργική εξάρτηση 1 Συµπεριφορισµός Κυρίαρχο θεωρητικό πλαίσιο στην Ψυχολογία Κατά το Συµπεριφορισµό: Ησυµπεριφορά

Διαβάστε περισσότερα

Συστήματα αισθήσεων. Αισθητικοί υποδοχείς Νευρικές αισθητικές οδοί Συνειρμικός φλοιός και διαδικασία αντίληψης Πρωτοταγής αισθητική κωδικοποίηση

Συστήματα αισθήσεων. Αισθητικοί υποδοχείς Νευρικές αισθητικές οδοί Συνειρμικός φλοιός και διαδικασία αντίληψης Πρωτοταγής αισθητική κωδικοποίηση Απ. Χατζηευθυμίου Αν. Καθηγήτρια Ιατρικής Φυσιολογίας Μάρτιος 2017 Συστήματα αισθήσεων Αισθητικοί υποδοχείς Νευρικές αισθητικές οδοί Συνειρμικός φλοιός και διαδικασία αντίληψης Πρωτοταγής αισθητική κωδικοποίηση

Διαβάστε περισσότερα

Σχολική Μουσική Εκπαίδευση: αρχές, στόχοι, δραστηριότητες. Ζωή Διονυσίου

Σχολική Μουσική Εκπαίδευση: αρχές, στόχοι, δραστηριότητες. Ζωή Διονυσίου Σχολική Μουσική Εκπαίδευση: αρχές, στόχοι, δραστηριότητες Ζωή Διονυσίου Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά

Διαβάστε περισσότερα

3. Να συμπληρώσετε κατάλληλα τα μέρη από τα οποία αποτελείται ένας νευρώνας.

3. Να συμπληρώσετε κατάλληλα τα μέρη από τα οποία αποτελείται ένας νευρώνας. ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ 9 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ «ΝΕΥΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ» ΜΕΡΟΣ Α: ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΝΕΥΡΙΚΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ Α. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ 1. Να συμπληρώσετε το παρακάτω διάγραμμα. 2. Ποιος είναι ο ρόλος του

Διαβάστε περισσότερα

Παρουσιάσεις με Αντίκτυπο (High Impact Presentations) Χαρίκλεια Τσαλαπάτα 11/10/2017

Παρουσιάσεις με Αντίκτυπο (High Impact Presentations) Χαρίκλεια Τσαλαπάτα 11/10/2017 Παρουσιάσεις με Αντίκτυπο (High Impact Presentations) Χαρίκλεια Τσαλαπάτα 11/10/2017 Τι Είναι μια Παρουσίαση Επικοινωνία σε προφορικό λόγο Η Σημασία του Προφορικού Λόγου (1) Έχει μεγαλύτερη δύναμη από

Διαβάστε περισσότερα

Ασκήσεις φυσικής και Δυσλεξία

Ασκήσεις φυσικής και Δυσλεξία Ασκήσεις φυσικής και Δυσλεξία 1. Εισαγωγή 2. Τύποι 3. Ασκήσεις Γρηγοριάδης Ιωάννης Φυσική Η φυσική αποτελεί πεδίο στο οποίο μπορούν να διαπρέψουν οι μαθητές με δυσλεξία καθώς η ιδιαιτερότητα τους, τους

Διαβάστε περισσότερα

Mάθηση και διαδικασίες γραμματισμού

Mάθηση και διαδικασίες γραμματισμού Mάθηση και διαδικασίες γραμματισμού Διαβάστε προσεκτικά την λίστα που ακολουθεί. Ποιες από τις δραστηριότητες που αναφέρονται θεωρείτε ότι θα συνέβαλαν περισσότερο στην προώθηση του γραμματισμού των παιδιών

Διαβάστε περισσότερα

Ταξινομίες και είδη ερωτήσεων. Δρ Δημήτριος Γκότζος

Ταξινομίες και είδη ερωτήσεων. Δρ Δημήτριος Γκότζος Ταξινομίες και είδη ερωτήσεων Δρ Δημήτριος Γκότζος Κριτήρια ταξινόμησης ερωτήσεων - ταξινομίες Κριτήρια ταξινόμησης Νοητικές λειτουργίες Είδος γνώσης Διδακτικές λειτουργίες Πρόσωπο που τις υποβάλει Φύση

Διαβάστε περισσότερα

Η γλώσσα ως σύστημα και ως χρήση. Ασπασία Χατζηδάκη, Επίκουρη καθηγήτρια ΠΤΔΕ

Η γλώσσα ως σύστημα και ως χρήση. Ασπασία Χατζηδάκη, Επίκουρη καθηγήτρια ΠΤΔΕ Η γλώσσα ως σύστημα και ως χρήση Ασπασία Χατζηδάκη, Επίκουρη καθηγήτρια ΠΤΔΕ 2009-10 Τι είναι γλώσσα; Γλώσσα είναι το σύστημα ήχων ( φθόγγων ) και εννοιών που χρησιμοποιούν οι ανθρώπινες κοινότητες για

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Εισαγωγικά: τι είναι γλώσσα, τι είναι γλωσσολογία Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

Γλωσσικό τεστ για παιδιά ηλικίας μηνών

Γλωσσικό τεστ για παιδιά ηλικίας μηνών Γλωσσικό τεστ για παιδιά ηλικίας 10-28 μηνών 1. Το παιδί σας Α. Βγάζει ήχους για να προκαλέσει την προσοχή όταν θέλει κάτι; Β. Λέει «κι άλλο» ή ζητάει κι άλλο με κάποιον αναγνωρίσιμο και κατανοητό τρόπο;

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι η Λογοθεραπεία. Φωνής Ομιλίας. Εξελικτική. Ο ρόλος του. λογοθεραπευτή, αξιολόγησης, του. αντιμετώπισης

Τι είναι η Λογοθεραπεία. Φωνής Ομιλίας. Εξελικτική. Ο ρόλος του. λογοθεραπευτή, αξιολόγησης, του. αντιμετώπισης ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ Τι είναι η Λογοθεραπεία Λογοθεραπείαα είναι ο επιστημονικός κλάδος που ασχολείται με τιςς διαταραχές: Λόγου (τη γενικότερη λεκτική επικοινωνία) Φωνής (το επίπεδο του λάρυγγα και των φωνητικών

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΘΕΜΑ 1ο 1. Κυτταρική διαφοροποίηση ονομάζουμε: α. Την δομική κυρίως εξειδίκευση των συστημάτων β. Την δομική και λειτουργική εξειδίκευση των κυττάρων γ. Την λειτουργική εξειδίκευση

Διαβάστε περισσότερα

Κάθε επιλογή, κάθε ενέργεια ή εκδήλωση του νηπιαγωγού κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι σε άμεση συνάρτηση με τις προσδοκίες, που

Κάθε επιλογή, κάθε ενέργεια ή εκδήλωση του νηπιαγωγού κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι σε άμεση συνάρτηση με τις προσδοκίες, που ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι προσδοκίες, που καλλιεργούμε για τα παιδιά, εμείς οι εκπαιδευτικοί, αναφέρονται σε γενικά κοινωνικά χαρακτηριστικά και παράλληλα σε ατομικά ιδιοσυγκρασιακά. Τέτοια γενικά κοινωνικο-συναισθηματικά

Διαβάστε περισσότερα

«Μάθηση και συναίσθημα. Η αναγκαιότητα της διαφοροποίησης»

«Μάθηση και συναίσθημα. Η αναγκαιότητα της διαφοροποίησης» «Μάθηση και συναίσθημα. Η αναγκαιότητα της διαφοροποίησης» Δρ. Μάριος Κωνσταντίνου 1 & 2 Κλινικός και Δικανικός Παιδονευροψυχολόγος 1 Κέντρο Γνωστικής και Συμπεριφορικής Θεραπείας Διευθυντής & 2 Πανεπιστήμιο

Διαβάστε περισσότερα

Οι διδακτικές πρακτικές στην πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου. Προκλήσεις για την προώθηση του κριτικού γραμματισμού.

Οι διδακτικές πρακτικές στην πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου. Προκλήσεις για την προώθηση του κριτικού γραμματισμού. Οι διδακτικές πρακτικές στην πρώτη τάξη του δημοτικού σχολείου. Προκλήσεις για την προώθηση του κριτικού γραμματισμού. ημήτρης Γουλής Ο παραδοσιακός όρος αλφαβητισμός αντικαταστάθηκε από τον πολυδύναμο

Διαβάστε περισσότερα

Θεωρίες ανάπτυξης και μάθησης του παιδιού σε σχέση με τη μουσική

Θεωρίες ανάπτυξης και μάθησης του παιδιού σε σχέση με τη μουσική Θεωρίες ανάπτυξης και μάθησης του παιδιού σε σχέση με τη μουσική Κληρονομικότητα ή Περιβάλλον; Ζωή Διονυσίου Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου

Διαβάστε περισσότερα

Ανάγνωση. Ικανότητα γρήγορης και αυτόματης αναγνώρισης λέξεων. Γνώση γραμμάτων και αντιστοιχίας γραμμάτων φθόγγων. Κατανόηση κειμένου

Ανάγνωση. Ικανότητα γρήγορης και αυτόματης αναγνώρισης λέξεων. Γνώση γραμμάτων και αντιστοιχίας γραμμάτων φθόγγων. Κατανόηση κειμένου Ανάγνωση Ικανότητα γρήγορης και αυτόματης αναγνώρισης λέξεων Γνώση γραμμάτων και αντιστοιχίας γραμμάτων φθόγγων Γνώση σημασίας λέξεων (λεξιλόγιο πρόσληψης) Κατανόηση κειμένου Οικειότητα με γραπτέςλέξειςκαι

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολογήστε την ικανότητα του μαθητή στην κατανόηση των προφορικών κειμένων και συγκεκριμένα να:

Αξιολογήστε την ικανότητα του μαθητή στην κατανόηση των προφορικών κειμένων και συγκεκριμένα να: Αξιολογήστε την ικανότητα του μαθητή στην κατανόηση των προφορικών κειμένων και συγκεκριμένα να: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΡΟΠΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Ανταποκρίνονται στην ακρόαση του προφορικού

Διαβάστε περισσότερα

Ποια είναι τα είδη της κατάθλιψης;

Ποια είναι τα είδη της κατάθλιψης; Ολοι κάποιες φορές νιώθουμε μελαγχολία ή θλίψη, αλλά αυτά τα συναισθήματα συνήθως περνούν μετά από λίγες μέρες. Όταν ένα άτομο έχει κατάθλιψη, η διαταραχή αυτή επηρεάζει την καθημερινή του ζωή, τη φυσιολογική

Διαβάστε περισσότερα

Ευγενία Μαυρομάτη Παιδοψυχολόγος Δήμος Πειραιά

Ευγενία Μαυρομάτη Παιδοψυχολόγος Δήμος Πειραιά Ευγενία Μαυρομάτη Παιδοψυχολόγος Δήμος Πειραιά Η Συναισθηματική Νοημοσύνη είναι η σύνθεση όλων εκείνων των παραγόντων που κάνουν έναν άνθρωπο να πετυχαίνει στη ζωή του Αυτοεπίγνωση (αναγνώριση των συναισθημάτων

Διαβάστε περισσότερα

Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής στην εκπαίδευση παιδιών με διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή

Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής στην εκπαίδευση παιδιών με διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής στην εκπαίδευση παιδιών με διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή Η γνώση προκύπτει μέσα από την επανάληψη της μαθημένης συμπεριφοράς. Για τη μάθηση απαιτούνται γνωστικές διαδικασίες

Διαβάστε περισσότερα