ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΑΝΤ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ» ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘ.: ΣΩΚΡΑΤΗΣ. ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΙΩΑΝΝΑ-ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΣΚΟΥΛΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 22/07/2013

2 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΚΑΝΤ Η Καντιανή Θεμελίωση Αντικειμενικής Γνώσης Έννοια της Φιλοσοφίας στον Καντ Γενικές Παρατηρήσεις & Στόχοι Διπλωματικής Εργασίας...17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΘΑΡΟΥ ΛΟΓΟΥ & & ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ Εισαγωγή Κριτική του Καθαρού Λόγου Έννοια Γνώσης & Λόγου για Νόμο & Ελευθερία Κριτικός Απολογισμός & Κριτική Πρακτικού Λόγου Συμπέρασμα 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ Η ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΝΤ & Ο ΗΘΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ Καντιανή Ηθική, Θεμελιώδεις Έννοιες & Καθαρή Λογική Μεταφυσική των Ηθών ως Θεμέλιο Ηθικότητας Ηθική Χρήση Λογικής Ικανότητας: Χίμαιρα ή Πραγματικότητα Συμπερασματικές Παρατηρήσεις..54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV ΚΑΝΤΙΑΝΗ ΙΔΕΑ ΑΙΩΝΙΑΣ ΕΙΡΗΝΗΣ Προλεγόμενα Κανονιστικές Αρχές Ειρήνης Τα τρία Οριστικά Άρθρα Συμπέρασμα 66 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 70

3 3 Πρόλογος Το θέμα που πραγματευόμαστε στην έρευνα αυτή, είναι η συμβολή του Καντ στη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη καθώς οι πολληεπίπεδες πλευρές της τελευταίας με την κριτική που άσκησε ο ίδιος την επηρέασαν υπέρμετρα. 1 Κυρίως επειδή, υπήρξε ο τελευταίος αλλά κορυφαίος στοχαστής του κινήματος του διαφωτισμού του οποίου θα σφραγίσει κλείνοντας όχι μόνο τον αιώνα που έζησε αλλά και τη διανοητική διαμάχη του, είτε ως διένεξη σχολών είτε ως αντιπαράθεση ρευμάτων σκέψης. Πέρα όμως από μια τέτοια αντιπαράθεση, η οποία φαίνεται λογική αφού εδραιώνει μια κριτική διάσταση στη μέχρι τότε φιλοσοφική σκέψη, ο μεγάλος διανοητής και οι ερμηνείες της σκέψης του θα συνδιαλεχθούν με τα επόμενα πνευματικά ρεύματα που θα γεννήσει ο 19 ος αιώνας. Αυτό θα σημειωθεί σίγουρα, επειδή ο ίδιος βρίσκεται στο μεταίχμιο της μετάβασης προς τη νέα αυτή περίοδο αφού απεβίωσε στην αυγή του παραπάνω αιώνα. Ως εκ τούτου, θεωρείται εδώ επιτακτικά αναγκαίο να αναλυθεί το έργο του σε δύο κατευθύνσεις. Από τη μια, να κατανοηθεί η προσπάθεια που κατέβαλε ο Καντ να συνθέσει τα πλέον θετικά στοιχεία από τις αντίθετες φιλοσοφικές και θεωρητικές γενικά σχολές σκέψης σε ένα σύνολο ενιαίο. 1 Καντ Ι. Κριτική του Καθαρού Λόγου, μετφ. Α. Γιανναράς, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1979.

4 4 Από την άλλη, να διερευνηθεί και να αναδειχθεί η σχέση του ίδιου του φιλοσόφου και της σκέψης του με τα ρεύματα εκείνα που αναδύονται στον 19 ο αιώνα μιας και υπήρξε ο τελευταίος του κινήματος του Διαφωτισμού και ο πιο κοντινός με αυτά. 2 Δηλαδή, η ίδια η σκέψη του Καντ και οι ερμηνείες του, αναμετρώνται με την επόμενη πνευματική κίνηση που η νέα εποχή θα γεννήσει. Οι σκέψεις του θα εισέλθουν σε μια σφοδρή αναμέτρηση με τα φιλοσοφικά ρεύματα που ο 19 ος αιώνας θα αναδείξει. Ο προσδοκώμενος στόχος αυτής της Διπλωματικής Εργασίας συνεπώς, είναι να αναδείξει αυτή τη συμβολή, όσο γίνεται καθαρά σε μια μικρού μεγέθους εξέταση, διακρίνοντας καθαρά τη θέση του φιλοσόφου απέναντι στα μεγάλα συστήματα του ορθολογισμού και την ανασκευή του εμπειρισμού που επιχείρησε. Γι αυτό το λόγο, η κριτική ανάγνωση και ανάλυση του καντιανού έργου στη Διπλωματική αυτή εργασία ξεκινά από τη συμβολή του ίδιου του διανοητή του Διαφωτισμού στη Φιλοσοφία, στην κριτική του Καθαρού και Πρακτικού Λόγου, για να συνεχίσει με την καντιανή Ηθική και τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών με αναφορές στον ηθικό νόμο και να κλείσει με τις βασικές του απόψεις οι οποίες εκφράζονται στο έργο του για την Αιώνια Ειρήνη. 2 Σημείωση: γίνεται λόγος στο βιβλίο του Σατελέ Φ. αναφορικά με το ότι η «καντιανή σκέψη είναι η πιο κοντινή ζώσα πηγή της σύγχρονης φιλοσοφίας», Η Φιλοσοφία, τ. Γ, από τον Καντ ως τον Χουσσέρλ, Εκ. Γνώση, Αθήνα 1985, σ. 15.

5 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΚΑΝΤ ( ) 1. Η Καντιανή Θεμελίωση της Αντικειμενικής Γνώσης Το θεμελιώδες ερώτημα που θα θέσει ο Καντ και θα τον απασχολήσει τόσο ώστε να αφιερώσει όχι μόνο μέρος της ερευνητικής του δραστηριότητας αλλά θα βάλλει τη βάση για την τριπλή κριτική του απέναντι στη φιλοσοφική σκέψη της εποχής του, είναι για το αν υπάρχει και σε ποιο βαθμό αντικειμενική γνώση του κόσμου; Ένα τέτοιο ερώτημα παραπέμπει στην προηγούμενη διαμετρικά αντίθετη φιλοσοφική σκέψη που είχε διατυπωθεί με διαφορετικές απαντήσεις από προγενέστερους του όπως οι: Γκότφρηντ Λάιμπνιτς και Ντέϊβιντ Χιουμ Ενώ ο πρώτος, γνωρίζει σε βάθος τα μεγάλα φιλοσοφικά συστήματα και τη σκέψη των: Αριστοτέλη, Ντεκάρτ, Σπινόζα, Λοκ και Χομπς, επιχείρησε να καταφέρει κάποιο συγκερασμό στις διαφορές τους. Δηλαδή, όντας εκπρόσωπος του ορθολογισμού του 17 ου αιώνα έρχεται σε διαμετρική αντίθεση με τον εμπειρισμό του Λοκ, αφού αναπτύσσει και αναδεικνύει τη θεωρία των έμφυτων ιδεών που ο τελευταίος είχε, όχι μόνο υποσκάψει, αλλά προσπαθήσει να εξουδετερώσει. 3 3 Κονδύλης Π. Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμος Β, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1993, σσ Σημείωση: στις παραπάνω σελίδες ο συγγραφέας αναφέρεται στην αναμέτρηση του Καντ με τις επικρατούσες φιλοσοφικές ιδέες του καιρού του συμβάλλοντας σε ένα διάλογο με κριτική οξυδέρκεια ώστε να δείξει την κατεύθυνση που οδηγεί προς την καθαρότητα της σκέψης και της

6 6 Τέτοιου είδους έμφυτες ιδέες συνεπώς, όπως είναι η ουσία και η αιτιότητα για τον Λάιμπνιτς, οι οποίες εμπεριέχονται στην ψυχή και στα εξωτερικά αντικείμενα, είναι αληθείς ιδέες και περιμένουν επιβεβαίωση από την εμπειρία. Η φιλοσοφική αυτή σκέψη μας εξηγεί ότι αυτές οι έμφυτες ιδέες περιγράφουν τον κόσμο όπως είναι στην πραγματικότητα και όχι ανάλογα πως τον βλέπουμε από κάποια παρατηρούμενη πλευρά. Γενικά αντιλαμβάνεται το λόγο να συλλαμβάνει τον κόσμο αντικειμενικά διερχόμενος στις πραγματικές ουσίες πίσω από τα επιφαινόμενα τα οποία είναι τα αντικείμενα του κόσμου ως παραστάσεις των αισθήσεων. Εκείνο που συνιστά ο Λάιμπνιτς εδώ είναι ότι, παρά το γεγονός που ο πραγματικός κόσμος δεν έχει φαινομενικά χαρακτηριστικά για αυτό και έχει πρόσβαση μόνο ο λόγος κι όχι οι αισθήσεις, αυτός ο φαινομενικός κόσμος είναι αντίστοιχος του πραγματικού. Το ότι είμαστε σε θέση πάντως να έχουμε αντικειμενική γνώση πέρα από την παρατηρούμενη εικόνα του παρατηρητή είναι γεγονός αναμφισβήτητο αλλά ο πραγματικός κόσμος δεν είναι αυτός που βλέπουμε γύρω μας. Είδε, όπως μας συμβουλεύει ο Κονδύλης, «ότι η δύναμη είναι η ενδιάμεση έννοια ανάμεσα στο πνεύμα και στην ύλη». 4 Όσο δε για τον Χιουμ, δεν άφησε ίχνος δυσπιστίας ότι μπορεί να υπάρχει άλλος κόσμος ως αντικειμενικός ή πραγματικός πέραν εκείνου που αντιλαμβανόμαστε μέσω των αισθήσεων. Εδώ είναι που θα τολμήσει ο Καντ ένα γεφύρωμα της μεγάλης υπαρκτής αυτής διαφοράς επιβεβαιώνοντας την ύπαρξη του γύρω περιβάλλοντος που αντιλαμβανόμαστε και που είναι το αντικείμενο της επιστήμης και όχι κάποιου αφηρημένου κόσμου. Με άλλα λόγια, η ουσία του ζητήματος για μια τέτοια αντικειμενική γνώση του κόσμου ως απώτερος στόχος του διανοητή, δεν τη θεωρούσε ότι βρίσκεται στις περίφημες μονάδες που είχε ορίσει ο Λάϊμπνιτς, αλλά στα τοποθετημένα 4 γνώσης. Δεν ήταν μονάχα ο εμπειρισμός του Hume και Locke αλλά και ενάντια στο βολφιανισμό και ορθολογισμό γενικότερα, μια αναμέτρηση με τον δογματισμό ώστε να ανακαλύψει θέσεις που για τον δυτικοευρωπαϊκό διαφωτισμό αποτελούσαν ήδη κοινούς τόπους. Κονδύλης Π. Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμος Β, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1993, σ. 339

7 7 αντικείμενα του χώρου και χρόνου που διερευνούσε ο Νεύτωνας. Αν, για τον Καρτέσιο λόγου χάρη, ως ένα κύριο εκφραστή του απόλυτου ορθολογισμού, που παραδέχτηκε τις τρεις κύριες ουσίες: ύλη, διάνοια και θεό, η έκταση φαίνεται να είναι η ουσία της ύλης, ενώ για τον Σπινόζα η ύλη και η έκταση είναι κατηγορήματα του θεού, για τον Λάϊμπνιτς δεν είναι. Αντίθετος σε αυτή την αντίληψη ο τελευταίος υποστήριξε, όπως εξηγεί ο Ράσσελ, ότι η έκταση δεν θα μπορούσε να είναι κατηγορούμενο της ουσίας επειδή η ίδια αυτή έκταση περιλαμβάνει την πολλαπλότητα κι έτσι δεν μπορεί να ανήκει παρά σε ένα σύνολο ουσιών. 5 Η ύπαρξη του συνόλου αυτού των ουσιών ήταν έγκυρη για τον Λάϊμπνιτς, όπου τις ονόμαζε μονάδες από τις οποίες η κάθε μια τους είχε μερικές από τις ιδιότητες ενός φυσικού σημείου μονάχα όταν παρατηρούνται αφηρημένα. Στην ουσία, κάθε μονάδα είναι μια ψυχή, πράγμα που διευκολύνει την απόρριψη της έκτασης ως κατηγορούμενο της ουσίας επειδή το μόνο κατηγορούμενο που απομένει πραγματικά είναι η σκέψη. Έτσι, οδηγήθηκε στην αντικατάσταση της ύλης από τις μονάδες οι οποίες στην πραγματικότητα είναι ψυχές. Δηλαδή, «το ανθρώπινο σώμα αποτελείται εξ ολοκλήρου από μονάδες, η καθεμιά από τις οποίες είναι αθάνατη, αλλά υπάρχει μια δεσπόζουσα μονάδα που ονομάζεται η ψυχή του ανθρώπου, του οποίου το σώμα αποτελεί μέρος». 6 Ως εκ τούτου, για τον Καντ, η αντικειμενική γνώση του κόσμου δεν μπορεί να βρίσκεται σε τέτοιες μονάδες αλλά, στη νευτώνεια μέθοδο, γι αυτό κι επιθυμεί να είναι οι αποδείξεις του συμβατές με τους νόμους του Νεύτωνα για τα παρατηρούμενα φυσικά αντικείμενα. Εκείνο που αντιλαμβάνεται όμως ο Καντ εδώ, είναι ότι η παρατήρηση των φυσικών αντικειμένων είχε μονοπωληθεί ως υιοθετημένη μέθοδο ενός μεγάλου ρεύματος φιλοσοφικής σκέψης αποκαλούμενου εμπειρισμός όπου έρχεται 5 6 Ράσσελ Μπ. Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, και η Συνάρτηση της με τις Πολιτικές και Κοινωνικές Συνθήκες από των Αρχαιοτάτων Χρόνων Μέχρι της Εποχής μας, τόμος Β, Εκδόσεις Ι. Δ. Αρσενίδης & Σία, Αθήνα, σ Βλ. στο ίδιο, σσ

8 8 σε αντιπαράθεση μαζί του. Δηλαδή, η αντίθεση του φιλόσοφου, με μορφή κριτικής, δεν περιορίζεται στον ορθολογισμό αλλά εκτείνεται και πέραν αυτού στον «περίφημο εμπειρισμό που λόγω της παράδοξης θέσης και εποχής, ο ίδιος έπρεπε να υιοθετήσει τα αποτελέσματά του έτσι ώστε να τον ανασκευάσει». 7 Θεωρεί συνεπώς, ότι το ρεύμα του εμπειρισμού και ιδιαίτερα εκείνο που αναπτύχθηκε στην Αγγλία από τον Berkley και Locke στον Hume, αφού διατυπώνει απερίφραστα και απόλυτα ότι κάθε γνώση είναι προϊόν εμπειρίας ή ότι προέρχεται από την τελευταία, είχε έτσι υποσκάψει τα αντικειμενικά θεμέλια της γνώσης. Σε τέτοιο συμπέρασμα έφτασε λογικά επειδή, για τον ίδιο τον Καντ, η εμπειρία είναι ανεπαρκής για να οδηγήσει στη γνώση. Η εμπειρία επομένως, απλά «μας λέει τι υπάρχει αλλά όχι γιατί υπάρχει το κάθε τι και γιατί υπάρχει έτσι και όχι διαφορετικά». 8 Εκείνο που απουσιάζει εδώ από μια τέτοια θεωρία είναι λογικά η έννοια της αναγκαιότητας. Ο μόνος από τους εμπειριστές που ασχολείται με αυτό είναι ο Hume αναφορικά με το ζήτημα της αιτιότητας. Έτσι θα δώσει ιδιαίτερη σημασία αφού αφυπνίζεται το ενδιαφέρον του με τέτοιες απόψεις περί αιτιότητας λόγω της πιθανής σύνδεσής τους με την αντικειμενική γνώση του κόσμου. Ο Γερμανός φιλόσοφος θα παραδεχτεί ότι η γνώση ξεκινά ως χρονική στιγμή από την εμπειρία, όχι όμως ότι απορρέει από αυτήν. Ενώ από μια άλλη οπτική παραδοσιακού ορθολογισμού, θα περιπλέξει η μεταφυσική σε αδιέξοδες διαμάχες αφού στην επεξεργασία των νοητικών αρχών η παραδοσιακή ορθολογική σκέψη υπερβαίνει την κάθε εμπειρία. Έτσι, η απόπειρα της καντιανής μεταφυσικής θεμελίωσης των αρχών του Newton, παραλληλίζεται με την προσπάθειά του να ακυρώσει τον σκεπτικισμό του Hume, οριοθετώντας συγχρόνως απέναντι στον Λάϊμπνιτς τη γνώση στα αντικείμενα κάθε δυνατής εμπειρίας. 9 Το συμπέρασμα της καντιανής Σκουλάς Γ. Εισαγωγή στην Πολιτική Φιλοσοφία και Θεωρία, Ρεύματα Σκέψης και Στοχαστές της Νεωτερικότητας, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2011, σ Μολύβας Γ, Η Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τόμος Β, Εκδόσεις ΕΑΠ. Πάτρα, 2000, σ. 68. Βλ. στο ίδιο, σ. 68.

9 9 σκέψης είναι ότι αδυνατεί ο καθαρός λόγος να δώσει περιεχόμενο στη γνώση χωρίς την εμπειρία. Γι αυτό πρέπει η φιλοσοφία να γίνει επιστημονική αλλά για να το καταφέρει αυτό σκέπτεται χρειάζεται την ίδια κοπερνίκεια επανάσταση που άλλαξε ριζικά τα πράγματα όπως τα γνώριζε ο άνθρωπος μέχρι τότε στην κοσμολογία, φυσική και αστρονομία, βάζοντας τον ήλιο και όχι τη γη στο κέντρο του σύμπαντος. 10 Έτσι και με τη γνώση μας, αντί η ίδια η γνώση να προσαρμόζεται στα αντικείμενά της θα έπρεπε τα αντικείμενα να προσαρμόζονται σε αυτήν. Ο Καντ δημιουργεί συνεπώς τη δική του τομή στην επιστημονική γνώση με το να αποδέχεται ότι τα εμπειρικά αντικείμενα είναι πραγματικά, ώστε με αυτό τον τρόπο κατασκευάζει ένα είδος εμπειρικού ρεαλισμού. Ασκεί κριτική στους προηγούμενους φιλόσοφους για τον τρόπο που έβλεπαν τη φύση αναζητώντας τα κατάλληλα γνωστικά εργαλεία για να την κατανοήσουν. Ενώ ο ίδιος αντίθετα, απορρίπτει κάθε ενασχόληση με τα αντικείμενα χωρίς καμιά σημασία σε αυτά. Η ιδιαίτερη προσοχή του στρέφεται ουσιαστικά στον τρόπο γνώσης των αντικειμένων. Δηλαδή, το θέμα της προέλευσης της εμπειρίας γι αυτόν φαίνεται να είναι εντελώς αδιάφορο, εκείνο όμως που εξέχει είναι το τι υπάρχει σε αυτήν. 11 Με τέτοια σημασία στον τρόπο γνώσης των αντικειμένων, φαίνεται να αποτυπώνει ο μεταρρυθμιστής διανοητής τη δική του ιστορία με την καινοτόμο ενέργειά του να δείχνει το δρόμο μιας κρίσιμης στρατηγικής κατά το πρότυπο αλλαγής της περίφημης επανάστασης που επέφερε η κοπερνίκεια αλλαγή στη φυσική θεωρία. Κάτι τέτοιο αποσκοπούσε να διασώσει την αιτιότητα με τις σχετικές σε αυτήν έννοιες του Λάϊμπνιτς αναφορικά με τον χώρο και το χρόνο από τη βασική αμφισβήτηση της αντίληψης του Hume. Δηλαδή, εγκαινιάζει ένα νέο ξεκίνημα με ένα ρηξικέλευθο διαχωρισμό ανάμεσα στη ψυχολογία και στην επιστημολογία. Ας δούμε όμως τα πράγματα από την αρχή ώστε να κατανοήσουμε Βλ. Εισαγωγή στην Πολιτική Φιλοσοφία και Θεωρία, Ρεύματα Σκέψης και Στοχαστές της Νεωτερικότητας, οπ. αν. παρ. σ Βλ. Η Φιλοσοφία στην Ευρώπη, οπ. αν. παρ. σ. 68.

10 10 σφαιρικά, όχι μονάχα τη θέση και το σκοπό του, αλλά κυρίως αυτήν την αιτιότητα. Ο Hume, όπως είναι γνωστό, θα κάνει την εμφάνισή του στο περίφημο επιστημονικό ρεύμα του εμπειρισμού που είχε ξεκινήσει με τους: Francis Bacon, George Berkley and John Locke, οι οποίοι θεμελίωσαν την αγγλοσαξονική φιλοσοφία του 18 ου αιώνα. Εάν το παραπάνω επιστημονικό ρεύμα διαμορφώθηκε μέσω της προσπάθειας εκείνης να ερμηνεύσει την πλήρη εξάρτηση της λογικής από την αισθητήρια γνώση, πράγμα που είναι αποτέλεσμα της εμπειρικής πραγματικότητας, προτάσσοντας τη μέθοδο της εμπειρικής επαγωγής ως τη μόνη μέθοδο που είναι αληθινή και η οποία οδηγεί σε ακριβή πορίσματα, ο Hume διαφέρει. Η διαφορά θα φανεί όταν διακρίνουμε τον πυρήνα της γνώσης μας για τους παραπάνω και κυρίως τον Locke ότι, τα αισθητήρια όργανα της εμπειρικής παρατήρησης είναι εκείνα που συλλέγουν τις πληροφορίες στο νου του ανθρώπου για να καταστούν τελικά γνώση. Ο νους όμως αυτός αρχικά είναι κενός και εφοδιάζεται με ιδέες οι οποίες είναι οι εικόνες των άμεσων αντικειμένων της αντίληψης και διαχωρίζονται σε απλές και σύνθετες. Εκείνο που εξηγεί η λοκιανή σκέψη, είναι ότι συντελείται μια επεξεργασία των ιδεών αυτών ως λειτουργία του ανθρώπινου νου σε τρία στάδια. Στο πρώτο, για να ενώσει τις απλές ιδέες για να σχηματίσει σύνθετες, στο δεύτερο να συγκρίνει για να βρει τις σχέσεις τους και στο τρίτο, να ξεχωρίσει τις σύνθετες ιδέες για να σχηματίσει γενικές. Ο πυρήνας της γνώσης μας για τον Locke, παράγεται αποκλειστικά από αυτές τις ιδέες που εντυπώνονται στο νου όταν παρατηρούμε τον κόσμο γύρω μας και αποκομίζουμε πληροφορίες με τις αισθήσεις μας. Εδώ θα επισημάνει ο Άγγλος φιλόσοφος, ότι «η αιτιότητα είναι μέσα στη φύση και τα σώματα επενεργούν το ένα πάνω στο άλλο αλλά και πάνω στο άτομο που τα παρατηρεί αφήνοντας τη σφραγίδα της μορφής τους. Έτσι, μέσα στο θεωρητικό σχήμα που χτίζει η επιστήμη, περιέχεται και η αιτιότητα. Ο κόσμος είναι μια αιτιακή διαπλοκή υλικών πραγμάτων

11 11 που υπάρχουν και καθορίζουν το περιεχόμενο του νου». 12 Ενώ για τον Μπέρκλεϋ η ουσία ενός πράγματος είναι το άθροισμα των εμφανίσεών του ως ιδέες που αποτυπώνονται στη μνήμη. Η ύπαρξη ενός αντικειμένου έτσι είναι δυνατή μονάχα εάν είναι δυνατή η παρατήρησή του. Τα πράγματα λοιπόν, για τον Μπέρκλεϋ, είναι συμπλέγματα ιδεών και μόνο. Στην λοκιανή λογική προσέγγιση, βρίσκουμε ότι πίσω από τα φαινόμενα υπάρχει μια πραγματική ουσία η οποία είναι η αιτία εκδήλωσης αυτών των ιδιοτήτων. Όμως ο ίδιος τελικά παραδέχεται ότι δεν είναι δυνατή η γνώση ενός τέτοιου πράγματος εμπειρικά ή λογικά λόγω του ότι η ύπαρξη της υλικής ουσίας ανεξάρτητης από τον παρατηρητή είναι αναπόδειχτη. Το ίδιο δύσκολο είναι συγχρόνως να αποδειχθεί ότι κάποιο αντικείμενο δεν υπάρχει. Του Hume η θέση συνεπώς βρίσκεται ανάμεσα στο ρεαλισμό του ενός και την ιδεοκρατία του άλλου, όπου θα πάρει το όνομα σκεπτικισμός. Ο ανθρώπινος νους στην ουσία, σκέπτεται ο ίδιος, δεν μπορεί να βγει από τον εαυτόν του και να ακουμπήσει τη φύση των πραμάτων δηλαδή την υλική και κοινωνική πραγματικότητα χωρίς το εργαλείο της αίσθησης. Ο νους έχει συλλέξει πληροφορίες και έχει αποκτήσει περιεχόμενο μονάχα εκείνο το εμπειρικό υλικό που του έχουν εναποθέσει οι αισθήσεις. 13 Η γνώση η επιστημονική, συνάγεται επομένως μέσα από τέτοιο υλικό σε μορφή ιδεών. Τέτοιο υλικό που παρέχεται στο νου, ο οποίος τις επεξεργάζεται. Οι ιδέες αυτές, όπως άλλωστε αναφέρθηκε νωρίτερα, δείχνουν τον τρόπο που κατανοούμε και αισθανόμαστε τον κόσμο γύρω μας. Η δε στοίχιση ή κατάταξη αυτών των ιδεών σύμφωνα με τους κανόνες ή τις ρυθμίσεις που συντελούνται στο εσωτερικό τους, διακρίνεται να είναι το αντικείμενο της επιστήμης. Δηλαδή, το δίδαγμα της επιστήμης, σε αυτή την οπτική του Hume, σημειώνεται πάνω σε σταθερούς τρόπους που έχει εμφανιστεί ο κόσμος σε συλλογική εμπειρική μορφή, χωρίς να αναζητά 12 Βλ. Εισαγωγή στην Πολιτική Φιλοσοφία και Θεωρία, Ρεύματα Σκέψης και Στοχαστές της Νεωτερικότητας, οπ. αν. παρ. σ Βαλλιάνος Π. Οι Επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη, τόμος Β, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σ. 118.

12 12 κάτι διαφορετικό πέραν μιας τέτοιας εμπειρίας. Η αντίληψη αυτή του Hume ως επιστημολογία συνεπώς, δεν μπορεί να δει την επιστήμη μακριά από το υποκείμενο. Αυτό σημαίνει ότι την κατανοεί ως μια συλλογική εμπειρία που έχει δομή και επαναληπτικότητα και αυτούς τους ρυθμούς καταγράφει η θεωρητική γνώση. 14 Η μελέτη των φαινομένων φύσης και κοινωνίας συνεπώς, κατά την παραπάνω παρέμβαση του Hume, θεμελιωνόταν όχι στη φύση αλλά στα δεδομένα που σχηματίζονται στη συνείδηση με βάση την εμπειρική παρατήρηση, όπου στην τελική ανάλυση είναι ψυχολογικής τάξης εντυπώσεις του νου. Με τον εμπειρισμό αυτό, η συνείδηση διαχωρίζεται από τη φύση και δείχνει καθαρά ότι εάν στον υλισμό του 18 ου αιώνα ανάγεται το πνεύμα στην ύλη στον εμπειρικό αυτό ιδεαλισμό του Hume γίνεται μια απλή αντιστροφή και ανάγεται η ύλη στο πνεύμα. 15 Ενώ αυτή η φιλοσοφική τάση του Hume, κάνει διάκριση ανάμεσα στις ονομαζόμενες αναλυτικές προτάσεις που είναι πάντα αληθείς χωρίς όμως να έχουν γνωστική αξία και στις συνθετικές που ναι μεν έχουν γνωστική αξία δεν είναι αληθείς και περιμένουν την επαλήθευσή τους μονάχα από κάποιο εμπειρικό έλεγχο. Αποκρινόμενος ο Καντ στον σκεπτικισμό των προτάσεων του Hume και προσπαθώντας να θεμελιώσει μια εκ των προτέρων γνώση, σύμφωνα με ερευνητές, 16 διέκρινε μια άλλη κατηγορία προτάσεων. Αυτού του είδους τις προτάσεις τις αποκάλεσε συνθετικές εκ των προτέρων, ή a priori προτάσεις που αποτελούν τις αρχές κάθε θεωρητικής επιστήμης. Τέτοιες προτάσεις είναι πάντα αληθείς και σε αντίθεση με τις αναλυτικές έχουν γνωστική αξία κυρίως επειδή δίνουν αντικειμενικές πληροφορίες για τον κόσμο. Οι παραπάνω θεωρητικές αρχές για τον Καντ είναι εκείνες που οδηγούν στην αντικειμενική γνώση μέσω του καθαρού λόγου, ενώ για τον Hume, είναι μόνο συνήθειες της Βλ. στο ίδιο, σ Δεληγιώργη Α. Φιλοσοφία των Κοινωνικών Επιστημών, Θετικιστικού και Ερμηνευτικού Τύπου, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2011, σ Βλ. Η Φιλοσοφία στην Ευρώπη, οπ. Αν. παρ. σ. 69.

13 13 ανθρώπινης σκέψης, οι οποίες απορρέουν από την ψυχολογία μας και από τις τυχαίες συνθήκες του κόσμου Έννοια της Φιλοσοφίας στον Καντ Για τους παραπάνω λόγους, ο διανοητής Kant, καθηγητής της φιλοσοφίας στην πόλη Konigsberg της Γερμανίας στο τελευταίο τέταρτο του 18 ου αιώνα, καταπιάνεται συστηματικά με τη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη αναζητώντας απαντήσεις στα κύρια ερωτήματά του γύρω από την επιστημονική γνώση στις μέρες του. Είναι άραγε η φιλοσοφία μια διαρκής διδασκαλία σοφίας ή είναι μια συνεχής κριτική. Όπως ο ίδιος θα πει στο έργο του Διένεξη των Σχολών ότι, «την ικανότητα να κρίνει κανείς ελεύθερα την αποκαλούμε ορθό λόγο». 18 Ενώ όπως επισημαίνει ο Σατελέ, η κριτική φανερώνει γυμνές τις συνθήκες που καθιστούν δυνατή τη μαθηματική και τη φυσική επιστήμη και μπορεί κατά τον Καντ να θεμελιώσει την άποψη ότι αν η γνώση αδυνατεί να υπερβεί τα όρια της πιθανής εμπειρίας με τρόπο θεμιτό είναι γιατί δεν προέρχεται από αυτήν. Αν πάλι η γνώση απαιτεί κάτι παραπάνω από την απλή σκέψη αυτό δεν μπορεί να αναζητηθεί στις θεωρητικές αλλά στις πρακτικές πηγές. 19 Στην ουσία η φιλοσοφία χαρακτηρίζεται κριτική, επειδή η κριτική «όπως την εκλαμβάνει ο Kant, είναι μια δοκιμασία και μια δικαίωση και έτσι σχετίζεται συνάμα με την επιστήμη και με το δικαστήριο». 20 Η φιλοσοφία για τον ίδιο φαίνεται να είναι η επιστήμη της σχέσης εκείνης που ενέχει κάθε γνώση με τους βασικούς σκοπούς του ανθρώπινου λόγου. Απώτερος σκοπός του λόγου, δεν είναι παρά ο συνολικός προορισμός του ανθρώπου, ενώ η φιλοσοφία ενός τέτοιου προορισμού ονομάζεται ηθική. Γι αυτό το λόγο η στάση του διανοητή Γουόκερ Ρ. Καντ, ο Καντ και ο Ηθικός Νόμος, Εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα 2003, σ. 38. Καντ Ι. Η Διένεξη των Σχολών, μετφ. Επιμ. Θ. Γκιούρας, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2004, σ Σατελέ Φ. Η Φιλοσοφία από τον Καντ ως τον Χουσσέρλ, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1985, σσ Βλ. στο ίδιο, σσ

14 14 αναφορικά με τη φιλοσοφία ότι δεν είναι προνόμιο των ολίγων ή της αριστοκρατίας, αλλά αφορά όλο τον κόσμο συνδέεται με την ιδέα ότι αρχικά η φιλοσοφία είναι ηθική. Βάσει αυτής της λογικής, ότι η φιλοσοφία είναι προνόμιο και όπλο όλων των ανθρώπων και όχι μονάχα ορισμένων, ο ίδιος ένιωθε απέραντο θαυμασμό για την κριτική ικανότητα του κόσμου σε πρακτικά θέματα. Όπως παρατηρεί ο Φ. Σατελέ, ότι ο Γερμανός διανοητής «ένιωθε θαυμασμό για το βαθμό που μέσα στην κοινή νοημοσύνη των ανθρώπων η ικανότητα της κρίσης στα πρακτικά ζητήματα υπερέχει σε όλα τα σημεία απέναντι στη δύναμη της κρίσης στα θεωρητικά ζητήματα». 21 Πράγμα που τον έκανε να θεωρήσει ότι, η φιλοσοφία ως διδασκαλία της σοφίας έχει προβάδισμα ή πλεονέκτημα απέναντι σε μια τέτοια θεωρητική επιστήμη. Δηλαδή, ότι προέρχεται από την καθαρή πρακτική δύναμη του λόγου, η οποία στην τελική ανάλυση είναι η ηθική. Μια τέτοια φιλοσοφία επομένως δεν μπορεί παρά να χαρακτηριστεί κριτική, λόγω του ότι η ανάλυση της κρίσης στην ερμηνεία των κειμένων, όπως την είχε ήδη κάνει η Λογική, εμφανιζόταν ως διάκριση που διακρίνει και ξεχωρίζει το συγκεχυμένο και ως αποτίμηση που προσδιορίζει την αξία. Για τον Καντ όμως, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος κάποιας αυθαίρετης κρίσης, όπου για να την αποφύγει η δοκιμασία της κριτικής οφείλει να πάρει το δρόμο ενός αληθινού πειραματισμού του καθαρού λόγου. 22 Εδώ όμως παρουσιάζεται μια διαφορετική διάσταση, ότι ο Λόγος κατά την παραγωγή της γνώσης εμφανίζει μια δυσκολία στη δράση του λόγω του ότι δεν δύναται να δράσει ελεύθερα. Γι αυτό το λόγο, εμπίπτει σε κριτήριο ηθικής συμπεριφοράς που προϋποθέτει ελευθερία. Με άλλα λόγια, η ελευθερία αυτή παραπέμπει στην καθαρή βούληση του ατόμου και καθαρή βούληση είναι πρακτικός λόγος ο οποίος διαφέρει όχι μόνο από το θεωρητικό λόγο αλλά και από την εμπειρική βούληση. Ο λόγος έτσι είναι πρακτικός γιατί μπορεί να καθορίσει τη βούληση και πρέπει να βρει τον Βλ. στο ίδιο, σ. 21. Βλ. στο ίδιο, σ. 22.

15 15 κανόνα της χρήσης μέσα του και όχι στους καθορισμούς της εμπειρίας. Ο πρακτικός λόγος μας επιτάσσει να επιλέγουμε όποια αρχή θέλουμε αλλά να την ακολουθούμε με συνέπεια ώστε με τη δική μας πράξη να δύναται να γίνεται καθολικός νόμος. Ο λόγος στην ουσία, για τον Γερμανό διανοητή, μπορεί να παρέχει νόμους στη φύση και στην ελευθερία αλλά αν δεν έχει υποβληθεί σε κριτική αδυνατεί να έχει επίγνωση των καταστάσεων γύρω του. Όσο δεν έχει υποβληθεί σε κριτική ο καθαρός λόγος, ο οποίος είναι πράγματι ανεξάρτητος από κάθε εμπειρία, δεν γνωρίζει τη θεωρητική του δύναμη. Δηλαδή, αγνοεί ότι οι έννοιες που του ανήκουν ως ιδέες είναι απλά σκέψεις και όχι γνώσεις. Υπάρχει ωστόσο, για τον ίδιο τον Καντ, ένας νόμος που είναι αντικειμενικά ηθικός και τον οποίο δεν τον γνωρίζουμε από την εμπειρία αλλά από τη λογική. Δηλαδή, η κάθε ενέργεια των ανθρώπων υπαγορεύεται ή απαγορεύεται από αυτόν τον ηθικό νόμο, που στην τελική ανάλυση είναι ως μια «κατηγορική προσταγή» χωρίς ωστόσο να προέρχεται από πουθενά παρά ότι υπάρχει τόσο η εξουσία του όσο και η δύναμη που μας δίνει το κίνητρο. Ορισμένοι πάντως φιλόσοφοι, προγενέστεροι του Καντ, πίστευαν ότι ήταν ένας αντικειμενικός ηθικός νόμος αλλά εξαρτιόταν από τη βούληση του Θεού. Ο ίδιος ο Γερμανός διανοητής όμως, σύμφωνα με τον Γουόκερ, «απέρριψε αυτές τις ιδέες γιατί έκαναν την ηθική να εξαρτάται από κάτι έξω από τον εαυτόν της: από τη θέληση του Θεού ή από την επιθυμία να προάγει την πρόοδο. Απέρριψε επίσης την ιδέα ότι η ηθική αποτελεί φυσική εξέλιξη κάποιων συναισθημάτων που είναι εγγενή στην ανθρώπινη φύση και τίποτα περισσότερο». 23 Το ύψιστο κοινωνικό αγαθό θεώρησε ο Καντ ότι εμπεριέχει την αρετή και την ευτυχία όπως στον Αριστοτέλη ήταν η ευδαιμονία. Η ευτυχία δε, όπως επισημαίνει ο Βαλλιάνος, προϋποθέτει την ικανοποίηση των επιθυμιών του ανθρώπου αλλά αυτό είναι αδύνατο επειδή ο άνθρωπος 23 Βλ. ΚΑΝΤ, ο Καντ και ο Ηθικός Νόμος, οπ. αν. παρ. σσ

16 16 δεν είναι ο δημιουργός. «Γι αυτό χρειάζεται ο θεός. Ο Θεός υπάρχει δηλαδή, ως αίτημα του πρακτικού λόγου». 24 Μέσα σε τέτοιες συνθήκες συνεπώς, στο σχηματισμό της επιστήμης, η οποία τελικά για τον Καντ οικοδομήθηκε «μέσα στα όρια της πιθανής εμπειρίας, σε εκείνο των μαθηματικών, που έχει χτιστεί με την κατασκευή των εννοιών μέσα στην εποπτεία, και σε κείνο της φυσικής, που έχει δημιουργηθεί με την επινόηση αισθητών σχημάτων κατάλληλων για να τους δώσουν νόημα και περιεχόμενο, ο Λόγος, με την επωνυμία της Μεταφυσικής, προσαρτά το «όνειρο» μιας υποτιθέμενης επιστήμης της πνευματικής υπόστασης του κόσμου ιδωμένου ως αυτοτελούς ολότητας ή του Θεού ως όντος όλων των όντων». 25 Η διεκδίκηση πάντως της ελευθερίας, σκέπτεται ο Καντ, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις ενός άλλου μετέπειτα στοχαστή της κριτικής σκέψης του Τεοντόρ Αντόρνο, γίνεται επιτακτικά δυνατή για να αποτραπεί ο τρόμος ο οποίος κυριαρχεί στις κοινωνίες και εποχές που απουσιάζει η ελευθερία. 26 Ολόκληρες εποχές, παρατηρεί ο Αντόρνο, «ολόκληρες κοινωνίες δεν διέθεταν ούτε την έννοια της ελευθερίας ούτε το ίδιο πράγμα. Η ιδέα να αποδώσει κανείς σε αυτές την ελευθερία ακόμη κι αν ήταν εντελώς συγκαλυμμένη για τους ανθρώπους θα ερχόταν σε αντίθεση με την καντιανή αρχή του υπερβατικού, το οποίο πρέπει να είναι θεμελιωμένο στην υποκειμενική συνείδηση, και θα ήταν αστήρικτη, εφόσον θα έλειπε από οποιονδήποτε ζωντανό άνθρωπο, από την υποτιθέμενη συνείδηση γενικά. Αυτό εξηγεί ασφαλώς τον επίμονο μόχθο του Καντ να αποδείξει ότι η ηθική συνείδηση υπάρχει παντού, ακόμη και στη ριζική κακία. Το κακό, σημειώνει ο ίδιος, δεν είναι ότι ελεύθεροι άνθρωποι ενεργούν με ριζικά κακό τρόπο, όπως ενεργούν άσχημα και πέρα από κάθε μέτρο που αυτός είχε φανταστεί, αλλά ότι δεν υπάρχει ακόμη ένας κόσμος στον οποίο Βλ. Οι Επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη, οπ. αν. παρ. σ. 70. Βλ. Η Φιλοσοφία από τον Καντ ως τον Χουσσέρλ, οπ. αν. παρ. σ. 23. Αντόρνο Τ. Αρνητική Διαλεκτική, μετφ. Σημειώσεις Λ. Αναγνώστου, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σσ

17 17 δεν θα είχαν πλέον την ανάγκη να είναι κακοί. Το κακό θα ήταν η ίδια τους η ανελευθερία: ότι κακό συμβαίνει θα προερχόταν από αυτήν. Η κοινωνία καθορίζει τα άτομα.» Γενικές Παρατηρήσεις & Στόχοι της Διπλωματικής Για τους λόγους που αναπτύξαμε παραπάνω, τόσο για το ρόλο της επιστήμης και της φιλοσοφίας, όσο και για το πέπλο συγκάλυψης της πραγματικότητας και τη σημασία της ηθικής και της κριτικής, ο μεγάλος στοχαστής κτίζει το έργο του σε τρεις κύριους τομείς: στον τομέα της Ηθικής, στον τομέα της Κριτικής του Καθαρού Λόγου και στον τομέα της Κριτικής του Πρακτικού Λόγου. Φαίνεται ότι ο ίδιος ο φιλόσοφος καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια να θεμελιώσει ένα αίτημα ως προσδοκία που έχει στην ουσία μεγαλύτερη εσωτερική αξία στο άτομο. Τέτοια αξία, αιτιολογεί η θέση για την ελευθερία, πάνω στην αντικειμενικότητα του ηθικού νόμου που ανέρχεται το άτομο μόνο βάσει μιας τέτοιας προσδοκίας. Έτσι, το έργο του το κατατάσσουμε σε τρεις κατευθύνσεις: 1) Η Κριτική του Πρακτικού Λόγου 28 και Η Κριτική του Καθαρού Λόγου, 29 3) Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών. 30 Αυτούς τους τομείς ή κατευθύνσεις καλούμαστε να αναλύσουμε σε αυτή τη διπλωματική εργασία και να αναδείξουμε τα πιο αξιόλογα σημεία τους με συνοπτικό αλλά κριτικό τρόπο. Ο προσδοκώμενος στόχος είναι να αποτυπώσουμε την ανησυχία και τα αίτια έρευνας του ίδιου του Καντ, ώστε να φανεί εάν συνέβαλε και πόσο στη διαμόρφωση της φιλοσοφίας στην εποχή της νεωτερικότητας Βλ. στο ίδιο, σ Kant Immanuel, Κριτική του Πρακτικού Λόγου, Kritik der Praktischen Vernunft, Kant Immanuel, Κριτική του Καθαρού Λόγου, Kritik der Reinen Vernunft, Καντ Ιμμάνουελ, Κριτική του Καθαρού Λόγου, μετφ. Εισαγωγή Αν. Γιανναράς, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα Kant Immanuel, Θεμελίωση της Μεταφυσικής των Ηθών, Grundlegung zur Metaphysik der Sitte, Kant Immanuel Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών, μετφ. εισαγωγή Γ. Τζαβάρα, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1984.

18 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ 1. Εισαγωγή ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΛΟΓΟΥ & ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ O Καντ διατήρησε μέσα του πάντοτε το αίσθημα του σεβασμού 31 προς το φιλοσοφικό παρελθόν. Αφού το παρελθόν είναι πράγματι παρελθόν και υπόκειται στην κρίση μας, η κρίση με τη σειρά της «θα αποτελεί απλώς προπαρασκευή για το θέλειν. Αυτή είναι αναμφισβήτητα η προοπτική και μάλιστα μέσα σε κάποια όρια η θεμιτή προοπτική του ανθρώπου στο βαθμό που είναι δρών ον». 32 Ωστόσο, στις θεωρίες τις οποίες ανέπτυξε προσπάθησε μέσα από αυτές να εκκαθαρίσει το έδαφος της φιλοσοφίας από κάθε δογματισμό, ιδεαλιστικό και υλιστικό στοιχείο, από τη νοησιαρχία και την αισθησιαρχία, όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί. 33 Δηλαδή, ο νόμος δεν είναι μέρος της αιτιώδους εμπειρικής τάξης, γι αυτό και ονομάζει την ελευθερία που απαιτεί «υπερβατική». Έτσι, ενώ ο Χιουμ, όπως έχουμε ήδη επισημάνει, έδειξε πως ο νόμος της αιτιότητας δεν είναι αναλυτικός γι αυτό και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την αλήθεια του. Ο Καντ εντούτοις, διαπιστώνει ότι ήταν αυτός ο νόμος της αιτιότητας ο συνθετικός Κανελλόπουλος, Π. Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, Αθήνα, ΤΟ ΒΗΜΑ Αθήνα, σ. 33. Άρεντ Χ. Η Πολιτική Φιλοσοφία του Καντ, μτφ. Β. Ρωμανός, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2008, σσ Βλ. στο ίδιο, σ. 35

19 19 και ο γνωστός ως a priori γι αυτό και είναι σε θέση να αποκρίνεται επιστημονικά στην ανησυχία του για το πώς είναι δυνατές οι εκ των οι προτέρων συνθετικές κρίσεις. Η απόκρισή του στο ζήτημα αυτό με τις συνέπειές της αποτελεί το κύριο θέμα της Κριτικής του Καθαρού Λόγου. Αυτό που μας διδάσκει συνεπώς η καντιανή φιλοσοφία, πάνω σ αυτό το ζήτημα, είναι ότι «ο εξωτερικός κόσμος προκαλεί μόνο την ύλη της αίσθησης, αλλά η διανοητική μας συσκευή τακτοποιεί αυτό το υλικό σε χώρο και σε χρόνο και μας προμηθεύει τις έννοιες με την βοήθεια των οποίων αντιλαμβανόμαστε την εμπειρία. Τα πράγματα καθ αυτά, που είναι τα αίτια των συναισθημάτων μας, δεν είναι δυνατόν να γίνουν γνωστά, δεν βρίσκονται σε χώρο και σε χρόνο, δεν είναι ουσίες, ούτε και μπορούν να περιγραφούν εκτός από «κατηγορίες». Ο χώρος και ο χρόνος είναι υποκειμενικά μέρη του αντιληπτικού μας μηχανισμού». 34 Επομένως, ο χώρος και ο χρόνος δεν είναι για τον ίδιο έννοιες, αλλά μορφές ενοράσεως. Διαφορετικά μπορούν να ειπωθούν και κατηγορίες οι οποίες δείχνουν την πνευματική συγκρότηση των ατόμων ως τέτοια, ώστε αυτές οι κατηγορίες να εφαρμόζονται σε οτιδήποτε του οποίου δοκιμάζουμε την εμπειρία. Ωστόσο, όσον αφορά την αιτία ο φιλόσοφος παρουσιάζει κάποια ασυνέπεια επειδή, κατά τον Ρασσέλ, θεωρεί τα πράγματα ως αίτια συναισθημάτων και τις ελεύθερες βουλήσεις ως αίτια συμβάντων σε χώρο και χρόνο. 35 Έτσι, ένα μεγάλο μέρος της Κριτικής του Καθαρού Λόγου πραγματεύεται αυτές τις κατηγορίες ώστε να γίνει δυνατό να αναδειχθούν οι διαστρεβλώσεις ή οι απατηλότητες που προκύπτουν από την εφαρμογή του χώρου και του χρόνου ή των κατηγοριών σε πράγματα των οποίων δεν έχουμε την εμπειρία. Όταν γίνεται αυτό, υπεισέρχονται οι άνθρωποι σε αντιφάσεις και αντινομίες που εύκολα μπορούν να αποδειχθούν ως τέτοιες. Ο ίδιος Ρασσέλ Μπ. Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας και η Συνάρτησή της με τις Πολιτικές και Κοινωνικές Συνθήκες από των Αρχαιοτάτων Χρόνων Μέχρι της Εποχής μας, Εκ. Ι. Δ. Αρσενίδης Αθήνα, σ Βλ. στο ίδιο, σ. 468.

20 20 προτείνει ότι ο άνθρωπος γνωρίζει μόνο αυτά που ίδιος με την αντίληψή του δομεί. Αυτή η αρχιτεκτονική ιδιότητα στη φύση της δίδει πρωτεύοντα επιστημολογικό ρόλο στο γνωστικό υποκείμενο, το οποίο, ενώ δε γνωρίζει τη φύση του αντικειμένου και συνεπώς δεν αξιώνει τη γνώση του ανεξάρτητα από τη γνωστική ικανότητα του νου, εντούτοις γνωρίζει τη βιωματικά εγνωσμένη εμπειρία του αντικειμένου, την οποία δομεί βάσει δεδομένων αρχών. Σύμφωνα με την ανάλυση της καντιανής θεωρίας από τον Heywood, συμπεραίνεται πως ο άνθρωπος γνωρίζει κάτι μόνο μέσω μιας αλληλεπίδρασης που θα τον οδηγήσει σε γνωστικά και βιωματικά αντικείμενα δομημένα σύμφωνα με τη φύση του ανθρώπινου νου. 36 Αυτή, η διττή φύση των ανθρώπων ως υποκειμένων και αντικειμένων και η θεώρηση των αντικειμένων στο εννοιολογικό πλαίσιο της αντικειμενικής πραγματικότητας προκάλεσε μία από τις πλέον κυρίαρχες θεωρίες της ηθικής στην ιστορία της φιλοσοφίας, την οποία παρουσίασε ο Καντ στο έργο του αυτό της Κριτικής του Καθαρού Λόγου Κριτική του Καθαρού Λόγου Δηλαδή, τι είναι βασικά και τι θα μπορούσε να είναι η Κριτική του Καθαρού Λόγου; Πώς την αντιλαμβάνεται ο ίδιος ο Πρώσος φιλόσοφος και σε τι ωφελεί τόσο την επιστήμη και την κοινωνία, όσο και τη φιλοσοφία γενικότερα; Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή και μετά να αναλύσουμε το πρωτότυπο έργο του το οποίο δημοσιεύτηκε το Με την κριτική αυτή έπρεπε πρωτίστως να θεμελιωθεί η νόηση στην καντιανή σκέψη. Στη συνέχεια, η νόηση έχει το δικό της τομέα μέσα στη γνωστική λειτουργία και έχει θεμελιωθεί ενάντια σε καθένα που την ανταγωνίζεται μέσα στην ασφαλή και μοναδική περιοχή της. Η κριτική συνεπώς, ενισχύει την ιδέα ότι η γνώση εκείνου που αναπαριστούμε με τη σκέψη και Heywoood, A. Key Concepts in Politics, Palgrave- Macmillan, Publ. London, 2000, σ Καντ, Ι. Τα θεμέλια της Μεταφυσικής των ηθών, μετφ. Τζαβάρας Γ. Δωδώνη, Αθήνα 1984, σ. 29.

21 μας». 39 Πώς είναι δυνατόν όμως να δύναται κάποιος να βλέπει αν υπάρχει 21 γενικότερα ο καθορισμός του αντικειμένου-πράγματος απαιτεί μια εποπτεία. Πάντως, κι όταν αυτή η εποπτεία απουσιάζει, όπως παρατηρεί ο Σατελέ ερμηνεύοντας την καντιανή αντίληψη αναφορικά με την κριτική του καθαρού λόγου, η σκέψη του πράγματος διατηρεί τις αληθινές και χρήσιμες συνέπειές της ως προς τη χρήση του λόγου από την πλευρά του υποκειμένου. 38 Η χρήση όμως αυτή, δεν έχει στην ουσία σκοπό τον καθορισμό του πράγματος ή αντικειμένου ούτε και της γνώσης αλλά τον καθορισμό τελικά του υποκειμένου και της βούλησής του. Εδώ όμως θα αφήσουμε τον ίδιο να δηλώσει, «αντί να ρωτάμε πως η γνώση μας θα προσαρμοστεί στα αντικείμενά της, πρέπει να αρχίσουμε με την υπόθεση ότι τα αντικείμενα είναι αυτά που πρέπει να προσαρμοστούν στη γνώση εκ των προτέρων (a priori) γνώση των πραγμάτων, δηλαδή γνώση πριν ακόμη από την εμπειρία, χωρίς μια επιστημονική μέθοδο; Η μέθοδος λοιπόν είναι αναγκαία κι εδώ είναι η συμβολή του Καντ στη φιλοσοφία, να εισάγει τη δική του σφραγίδα στη γνώση που είναι ανεξάρτητη από την εμπειρία και στη γνώση εκείνη που έρχεται απ αυτήν. Η εκ των προτέρων - a priori - γνώση είναι η γνώση χωρίς την εμπειρία και η posteriori στην ορολογία της καντιανής φιλοσοφικής σκέψης είναι η γνώση που απορρέει από την εμπειρία. Γι αυτό άλλωστε, απαιτείται η κριτική όχι γιατί πρέπει να μάθουμε να κρίνουμε μόνο αλλά επειδή πρέπει να διακρίνουμε τις έννοιες στην a priori γνώση. Εάν ο λόγος, αναρωτείται ο Καντ, δύναται να χρησιμοποιηθεί κριτικά κι όχι δογματικά σημαίνει ότι δύναται να κατανοήσει τη φύση και τα όρια της δικής του δύναμης. Κατά τον ίδιο. «η μόνη δυνατή αφετηρία προς την επιστημονική μεταφυσική πρέπει να είναι μια Κριτική του Καθαρού Λόγου». Η μελέτη της Σατελέ Φ. Η Φιλοσοφία, Από τον Kant ως τον Husserl, τόμος Γ. Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1985, σσ. 30. Kenny A. Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, μτφ. Δ. Ρισσάκη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005, σ. 232.

22 22 a priori γνώσης εν γένει, ονομάζεται από τον ίδιο υπερβατολογική μεταφυσική. Η κριτική του καθαρού λόγου είναι το προκαταρτικό μέρος της υπερβατολογικής μεταφυσικής. Είναι το σχέδιο του αρχιτέκτονα, το οποίο παρουσιάζει συστηματικά τα στοιχεία με τα οποία θα οικοδομηθεί μια τέτοια φιλοσοφία και τις μεθόδους που θα χρησιμοποιηθούν για την οικοδόμησή της». 40 Η αισθητικότητα και η νόηση είναι δύο κλάδοι της ανθρώπινης γνώσης για τον μεγάλο διανοητή, που έχουν κοινή ρίζα άγνωστο πως. Μέσω της αισθητικότητας τα πράγματα μας δίνονται, ενώ μέσω της νόησης νοούνται. Οι λειτουργίες δε και των δύο είναι συνυφασμένες με τρόπο που με τη σύσταση των αισθητήριων οργάνων καθορίζεται το περιεχόμενο της εμπειρίας ενώ με τη σύσταση της νόησης καθορίζεται η μορφή της. 41 Σε αυτό το σημείο και κάτω από τέτοιες συνθήκες, η έννοια που της αποδίδεται εξαιρετική σημασία είναι η έννοια της ελευθερίας. Με την κριτική του καθαρού λόγου διαβεβαιώνει ο στοχαστής ότι η ελευθερία ήταν δυνατή. Ενώ με τη επόμενη κριτική του πρακτικού λόγου αποκαλύπτονται τα μέσα για να αποδειχθεί ότι η ιδιότητα της κριτικής ανήκει στην ανθρώπινη βούληση. Ο Καντ εδώ χρησιμοποιεί τη Διαλεκτική η οποία με το εργαλείο της θέσης και της αντίθεσης εξετάζει τις αντινομίες που παρουσιάζονται. Εάν η μέθοδος αυτή παραπέμπει στη διάκριση της γνωστικής μας ικανότητας a priori μέσω εννοιών, η οποία παραλληλίζεται σε μια κριτική του καθαρού λόγου που εξετάζεται μόνον ως προς την ικανότητά του να σκέπτεται, τότε επιτυγχάνεται η παράσταση ικανότητας του σκέπτεσθαι. Η ικανότητα αυτή χωρίζεται σε τρία μέρη: πρώτον στην ικανότητα της γνώσης του γενικού, δηλ. των κανόνων, στη διάνοια. Δεύτερον στην ικανότητα υπαγωγής του μερικού στο γενικό, στην κριτική ικανότητα. Και τρίτον, στην ικανότητα προσδιορισμού του μερικού από το γενικό παραγωγή αρχών - δηλαδή στο λόγο Βλ. στο ίδιο, σσ Βλ. στο ίδιο, σ. 234.

23 23 Συνεπώς, η κριτική του καθαρού θεωρητικού λόγου, η οποία αφιερώθηκε στις πηγές κάθε γνώσης a priori, και εκείνου του μέρους που λέγεται εποπτεία, μας προσέφερε τους νόμους της φύσης, η δε κριτική του πρακτικού λόγου, το νόμο της ελευθερίας και έτσι φαίνεται ότι έχει ολοκληρωθεί πλήρως η πραγμάτευση των a priori αρχών για όλη τη φιλοσοφία. 42 Ακριβέστερα, η πρώτη κριτική αυτή του καθαρού λόγου, σύμφωνα με τον Γιανναρά, είναι «η πιο γνωστή αλλά και η λιγότερο δημοφιλής, γιατί ξεσκεπάζει βαθειά ριζωμένες γνωστικές προκαταλήψεις και αναγκάζει τη σκέψη να ακολουθήσει νέους δρόμους που οδηγούν συχνά σε ένα αδιαπέραστο δάσος εννοιολογικών όρων και σχημάτων, για το οποίο χρειάζεται ειδικός οδηγός και πλούσιος ερμηνευτικός υπομνηματισμός». 43 Η σημασία του έργου αυτού ουσιαστικά είναι, ότι εισάγει τον ερευνητή μεθοδικά στα γνωσιολογικά, οντολογικά και μεθοδολογικά θέματα που αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα ισχυρό μέσο φιλοσοφικού προσανατολισμού στα διάφορα αδιέξοδα της φιλοσοφικής σκέψης. Επειδή η φιλοσοφία για τον ίδιο τον Καντ «έχει ανάγκη μιας επιστήμης που να καθορίζει τη δυνατότητα, τις αρχές και την έκταση όλων των a priori γνώσεων». 44 Κυρίως επειδή μερικές γνώσεις δεν εδράζονται στο πεδίο της εμπειρίας και οι έννοιες δεν βρίσκουν καμιά αντιστοίχιση έννοια με την εμπειρία γιατί δεν υπάρχει κανένα δεδομένο εμπειρίας που να μπορούν να αντιστοιχιστούν, επεκτείνοντας με αυτό τον τρόπο όλα τα όρια της κρίσης μας. Έτσι, εάν η φιλοσοφία τελικά τελεί ως σύστημα της έλλογης γνώσης μέσω εννοιών, αυτό φτάνει να τη διαφοροποιήσει από μια κριτική του καθαρού λόγου. Γιατί κυρίως η κριτική ενέχει τη φιλοσοφική εξέταση της δυνατότητας μιας ανάλογης γνώσης χωρίς να είναι μέρος του συστήματος αφού η ίδια σχηματίζει αρχικά την ιδέα και μετά την υποβάλλει Καντ Ι. Η Πρώτη Εισαγωγή στην Κριτική της Κριτικής Δύναμης, μτφ. Μεϊντάνι Π. Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2006, σσ Καντ Ι. Η Κριτική του Καθαρού Λόγου, μτφ. Α. Γιανναράς, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1976, σ. 77. Η πρώτη του έκδοση στην Γερμανία το Βλ. στο ίδιο, σ. 77.

24 24 σε έλεγχο. Η μέθοδος αυτή ως κριτική, είναι δοκιμασία και φέρνει το προσδοκώμενο αποτέλεσμα στο πρώτο της μέρος, εκεί που ασχολείται με έννοιες a priori που τα αντίστοιχα αντικείμενά τους μπορούν να δοθούν σε μια εμπειρία σύμμετρη προς εκείνες, τον ασφαλή δρόμο της επιστήμης. 45 Η κριτική αναδεικνύεται έτσι ως μια πρόσκληση που γίνεται στο λόγο να αναλάβει το έργο του ξανά, ώστε αφού θα εδραιωνόταν ένα δικαστήριο εγγυώμενο τις νόμιμες αξιώσεις αφενός, θα καταδίκαζε αφετέρου, όλα εκείνα που δεν θεμελιώνονται νόμιμα. Αλλά, όπως υποστηρίζει ο ίδιος, «ανάμεσα στις διάφορες έννοιες που σχηματίζουν το πολυποίκιλο υφάδι της ανθρώπινης γνώσης υπάρχουν μερικές, που προορίζονται και για την καθαρή a priori χρήση, (εντελώς ανεξάρτητα από κάθε εμπειρία) και που το δικαίωμά τους ακριβώς αυτό έχει ανάγκη κάθε φορά από παραγωγή, γιατί οι αποδείξεις από την εμπειρία δεν είναι επαρκείς, για να δικαιολογήσουν μια τέτοια χρήση και γιατί, παρόλα αυτά, επιβάλλεται να γνωρίζει κανένας πως είναι δυνατό οι έννοιες αυτές να αναφέρονται σε αντικείμενα, που δεν συνάγονται από καμιά εμπειρία. Γι αυτό την εξήγηση του τρόπου με τον οποίο μπορούν έννοιες να αναφέρονται a priori σε αντικείμενα την ονομάζω υπερβατική παραγωγή των εννοιών αυτών και την διαστέλλω από την εμπειρική παραγωγή, η οποία δηλώνει τον τρόπο, με τον οποίο μια έννοια αποκτάται δια της εμπειρίας και του στοχασμού πάνω σ αυτή την εμπειρία και γι αυτό δεν αφορά τη νομιμότητα αλλά το γεγονός, από το οποίο προκύπτει η κατοχή της». 46 Με αυτό τον τρόπο, η κριτική μπορεί να παίξει ενοποιητικό ρόλο στη φιλοσοφία εκείνη που χαρακτηρίζεται υπερβατική, επειδή απλά βάζει ως έργο της όχι την διεύρυνση ή την επέκταση των γνώσεων αυτών αλλά τη δικαίωσή τους. Αυτός ο γνωστικός τρόπος πρέπει να ισχύει εκ των προτέρων ή a priori, επειδή ο λόγος στην ουσία δεν δύναται να θέσει Βλ. στο ίδιο, σ. 47. Βλ. στο ίδιο, σ. 62.

25 25 παρά μονάχα εκείνα τα προβλήματα που είναι ικανός να λύσει. Κι αυτό επειδή, όπως ο ίδιος επισημαίνει, «καμιά από τις ερωτήσεις, όσες αφορούν ένα αντικείμενο που έχει δοθεί στον καθαρό λόγο, δεν είναι αναπάντητη γι αυτό τον ανθρώπινο λόγο..η ίδια εκείνη έννοια, που μας καθιστά ικανούς να διατυπώσουμε την ερώτηση, οφείλει επίσης να μας καταστήσει ικανούς να απαντήσουμε Έννοια Γνώσης & Λόγου για Νόμο & Ελευθερία Δηλαδή, μόνο με την ένωση αισθητικότητας και νόησης, περιεχομένου εννοιών και εποπτείας μπορούμε να αποκτήσουμε καθαρή γνώση του γύρω μας κόσμου. Εάν στις εμπειρίες μας αναμιγνύονται γνώσεις οφείλουν να έχουν μια αρχή εκ των προτέρων και που ίσως χρησιμεύουν για την ενότητα των παραστάσεων των αισθήσεων. Όμως, ας το δούμε πιο αναλυτικά και καθαρά, χωρίς την αισθητικότητα δε θα μας δινόταν κανένα αντικείμενο ή πράγμα, χωρίς επίσης τη νόηση δεν θα νοούνταν κανένα αντικείμενο ή πράγμα. Οι σκέψεις χωρίς περιεχόμενο θα μπορούσαν να είναι κενές και οι εποπτείες χωρίς έννοιες θα ήταν τυφλές. Η νόηση έτσι δεν θα μπορούσε να εποπτεύσει τίποτα, ενώ οι αισθήσεις δεν θα μπορούσαν να σκεφτούν τίποτα. Το συμπέρασμα είναι, ότι μόνο με την ένωσή τους μπορεί να προκύψει η γνώση. 48 Στην καντιανή μέθοδο του καθαρού λόγου λοιπόν, αναφέρονται τρεις υποκειμενικές πηγές γνώσης πάνω στις οποίες στηρίζονται τόσο η δυνατότητα μιας εμπειρίας γενικά, όσο και η γνώση των αντικειμένων αυτής της εμπειρίας που είναι: οι αισθήσεις, η φαντασία και η αυτοσυνείδηση. Η πρώτη πηγή υποκειμενικής γνώσης παρουσιάζει τα φαινόμενα εμπειρικά μέσα στην αντίληψη, η δεύτερη, που είναι η φαντασία Βλ. Καντ Ι. Κριτική του Καθαρού Λόγου, μτφ. Α. Λιόνης, Εκ. Αναγνωστίδη Γ., σσ Επίσης Βλ. Σατελέ Φ. Η Φιλοσοφία, Από τον Kant ως τον Husserl, τόμος Γ. Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1985, σ. 24. Kenny Anthony, Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005, σ. 238.

26 26 στο συνειρμό, η τρίτη ως αυτοσυνείδηση στην εμπειρική συνείδηση της ταυτότητας των αναπαραγωγικών παραστάσεων με τα φαινόμενα που τις δένουν, επομένως στην αναγνώριση. Όλες όμως οι αντιλήψεις αυτές έχουν ως αρχή εκ των προτέρων την καθαρή εποπτεία, ενώ όλες οι παραστάσεις φαινομένων έχουν αναγκαστική σχέση με μια δυνατή εμπειρική συνείδηση. Επειδή, αν δεν είχαν τέτοια σχέση θα ήταν ακατόρθωτο να έχουν συνείδηση και λογικά να θεωρούσαμε τα φαινόμενα ανύπαρκτα. 49 Ο διανοητής το βρίσκει έτσι απόλυτα λογικό και αναγκαίο να θεωρεί ότι κάθε συνείδηση στου καθενός τη γνώση πρέπει να αναφέρεται ως αυτοσυνείδηση. Τοιουτοτρόπως, η ενότητα της αυτοσυνείδησης που σχετίζεται με τη σύνθεση της φαντασίας δεν μπορεί παρά να είναι η νόηση και αυτή η ενότητα σε σχέση με την υπερβατική σύνθεση της φαντασίας να είναι η καθαρή νόηση. Η αντικειμενική ενότητα κάθε γνώσης όλων των φαινομένων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, δεν μπορεί παρά να είναι αναγκαία συνέπεια μιας σύνθεσης η οποία συντελείται μέσα στη φαντασία και θεμελιώνεται εκ των προτέρων πάνω σε κανόνες. Έτσι, η καντιανή υπερβατολογική παραγωγή τείνει προς την κατεύθυνση ανατροπής του εμπειρισμού αλλά όχι όμως πως δείχνει ικανή να τον εξαλείψει. Ο ίδιος διακρίνει δύο ικανότητες του νου, που είναι η νόηση και η κρίση. Η πρώτη είναι ικανότητα του νου να σχηματίζει έννοιες, η δεύτερη είναι η ικανότητα να τις εφαρμόζει. Ενώ οι λειτουργίες της νόησης εκφράζονται σε μεμονωμένες λέξεις οι λειτουργίες της κρίσης εκφράζονται σε ολόκληρες προτάσεις. Κατά συνέπεια, οι εκ των προτέρων ή a priori έννοιες είναι κατηγορίες, οι εκ των προτέρων a priori κρίσεις αποκαλούνται αρχές. Αυτό που μας εξηγεί ο φιλόσοφος εδώ είναι ότι σε κάθε κατηγορία αντιστοιχεί μια αρχή. 50 Ο Καντ προχωρεί στη διαχώριση των συνθετικών αρχών, που αναφέρθηκαν παραπάνω, σε τέσσερις τάξεις, οι οποίες αντιστοιχούν σε Βλ. Καντ Ι. Κριτική του Καθαρού Λόγου, μτφ. Α. Λιόνης, Εκ. Αναγνωστίδη Γερ. οπ. αν. παρ. σσ Βλ. Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, οπ. αν. παρ. σ. 244.

27 27 μια διάκριση σε τέσσερα μέρη των κατηγοριών. Κατηγορίες όπως: ενότητα πολλαπλότητα, αναγκαιότητα, ολότητα, ουσία και αιτία. Ενώ οι κρίσεις που αποκαλούνται αρχές μπορεί να είναι μερικές, γενικές, υποθετικές βεβαιωτικές, αποδεικτικές, καταφατικές και κατηγορικές. Τα παραπάνω δείχνουν να έχουν μια αντιστοίχηση σε ποιότητα, ποσότητα, σε τρόπο και σχέση. Τα μέρη λοιπόν αυτά στην καντιανή μεθοδολογία ταξινομούνται σε τέσσερα, επειδή αρχικά υπάρχουν αξιώματα της εποπτείας που φέρουν αντιστοίχηση με την ποσότητα. Δεύτερον, οι προλήψεις της αντίληψης οι οποίες φέρουν αντιστοίχηση με την ποιότητα. Ενώ στην επόμενη σειρά, βλέπουμε ότι οι αναλογίες της εμπειρίας φέρουν αντιστοίχηση με την κατηγορία της σχέσης. Στην τέταρτη δε βρίσκονται τα αιτήματα της εμπειρικής σκέψης τα οποία φέρουν αντιστοίχηση με την κατηγορία του τρόπου. 51 Δηλαδή, ο φιλόσοφος αναλύει συστηματικά και διεξοδικά σε ψηλό αναλυτικό επίπεδο σκέψης τα αξιώματα της εποπτείας, τις προλήψεις της αντίληψης, τις αναλογίες της εμπειρίας και τα αιτήματα της εμπειρικής σκέψης. Ο ίδιος δηλώνει, ότι «διάλεξα αυτούς τους όρους με φροντίδα, για να παρατηρήσουμε καλά τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στη σαφήνεια και την πρακτική εφαρμογή αυτών των αρχών. Αλλά, για ότι αφορά τη σαφήνεια και τον καθορισμό των a priori φαινομένων, σύμφωνα με τις κατηγορίες της ποσότητας και της ποιότητας, οι αρχές τους διακρίνονται πολύ απ τις αρχές των άλλων στο ότι οι μεν είναι δεκτικές μιας εποπτικής βεβαιότητας, ενώ οι άλλες, μιας βεβαιότητας απλά συλλογιστικής». 52 Εκείνο που αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, είναι ότι η αναλυτική αυτή προσέγγιση περιγράφει μεθοδικά την περιοχή της καθαρής νόησης καθώς αναλύει την αναλυτική των αρχών. Αφού εξηγεί ότι η γενική λογική έχει σχηματιστεί πάνω σε σχέδιο με διαφορετικές λειτουργίες γνώσης όπως της νόησης, της κρίσης και του λόγου, προχωρεί στην Βλ. στο ίδιο, σσ Βλ. Καντ Ι. Κριτική του Καθαρού Λόγου, Εκ. Αναγνωστίδη Γ. οπ. αν. παρ. σ. 143.

28 28 υπερβατική λογική την οποία παρουσιάζει ως περιορισμένη με καθορισμένο περιεχόμενο. Δηλαδή, η υπερβατική λογική περιορίζεται στο περιεχόμενο των καθαρών εκ των προτέρων γνώσεων χωρίς να διέρχεται διαιρέσεις. Στη διαλεκτική όμως φάση της υπερβατικής αυτής λογικής θα παρουσιάσει ο καντιανός στοχασμός τη λογική της ψευδαίσθησης, υποβάλλοντας συγχρόνως σε κριτική μια εκ των προτέρων ψυχολογία, κοσμολογία και θεολογία. Πιο αναλυτικά, αν η γνώση όλη αρχίζει από τις αισθήσεις πηγαίνει στο λόγο αφού μεταβεί πρώτα από τη νόηση. Έτσι, ο λόγος καθώς και η νόηση λειτουργεί μέσα από έννοιες, αλλά όταν περνούν στην κάθαρση λέγονται κατηγορίες. Δηλαδή, η καντιανή σκέψη αφού έχει επηρεαστεί από την αριστοτελική φιλοσοφία ονομάζει τις καθαρές έννοιες κατηγορίες ενώ τις έννοιες του καθαρού λόγου τις αποκαλεί πλατωνικά ιδέες. Ο καθαρός λόγος έτσι, στην καντιανή σκέψη περιέχει τρεις διαφορετικές ιδέες: την ιδέα της ψυχής, του Θεού και την ιδέα του κόσμου. 53 Αναφορικά με τη λογική, ο Καντ εννοεί τους κανόνες με τους οποίους λειτουργεί η νόηση που μπορεί να είναι ειδικής χρήσης ή γενικής. Η πρώτη, για τον Γερμανό φιλόσοφο, είναι η μεθοδολογία των επιμέρους επιστημών, ενώ η δεύτερη, περιέχει τους αναγκαίους κανόνες σκέψης, που χωρίς αυτούς δεν μπορεί να υπάρξει καμιά απολύτως χρήση της νόησης. Δηλαδή, η λογική ιδιαίτερης χρήσης νόησης περιλαμβάνει τους κανόνες εκείνους που αν τους ακολουθήσουμε μας οδηγούν στην ορθή σκέψη πάνω σε συγκεκριμένο τύπο αντικειμένων και δικαίως να αποκαλείται πρώτη στοιχειώδη λογική. Η λογική της γενικής χρήσης μιας και περιλαμβάνει τους αναγκαίους κανόνες αποκαλείται στην καντιανή ορολογία ως όργανο της επιστήμης. 54 Στη συνέχεια, ο καντιανός στοχασμός στο έργο αυτό, περνά στην υπερβατική λογική η οποία είναι Βλ. Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, οπ. αν. παρ. σ Βλ. Καντ Ι. Κριτική του Καθαρού Λόγου, Εκ. Αναγνωστίδη Γ. οπ. αν. παρ. σσ

29 29 στην ουσία η δυνατότητα μιας εκ των προτέρων χρήση της γνώσης. Η αναλυτική όμως λογική κατά την καντιανή σκέψη, είναι η διαίρεση αν όχι αποσύνθεση όλης εκ των προτέρων γνώσης στα στοιχεία της καθαρής γνώσης. Το πρώτο από τα τέσσερα σημεία είναι ότι οι έννοιες είναι καθαρές και δεν είναι εμπειρικές, ότι ανήκουν στη σκέψη και στη νόηση, ότι είναι στοιχειώδεις έννοιες και ότι ο πίνακάς τους είναι πλήρους καθαρής νόησης Κριτικός Απολογισμός & Κριτική του Πρακτικού Λόγου Ποιο είναι λοιπόν το δίδαγμα ή συμπέρασμα ερευνώντας την πλούσια αυτή κατάθεση και ανάλυση της κριτικής του καθαρού λόγου; Απλά ανακαλύπτουμε μια σειρά από αναλύσεις που θέτουν πολλά ερωτήματα αλλά ένα από αυτά είναι μιας θεμελίωσης κατηγοριών ανάλυσης στα πλαίσια ενός θεωρητικού λόγου. Ένας θεωρητικός λόγος που δεν περιστρέφεται στα αντικείμενα προσαρμόζοντας τη λογική μας σε αυτά, όπως συνέβαινε μέχρι τότε, αλλά να προσαρμόζονται τα ίδια τα αντικείμενα και να ρυθμίζονται προς τη λογική. Εάν ο επίγειος παρατηρητής της κοπερνίκειας μηχανικής στεκόταν και στρεφόταν γύρω από τα ακίνητα άστρα, με την καντιανή σκέψη στρέφονται τα άστρα σε αυτόν και προσαρμόζονται τα αντικείμενα στη λογική του. Με την κριτική του καθαρού λόγου συγκροτείται η δυνατότητα μιας a priori γνώσης εκεί που τίποτε δεν μπορούσε να αποδοθεί στα αντικείμενα παρά μόνο ότι μπορεί τώρα το υποκείμενο να αντλεί από τον εαυτόν του. 56 Με άλλα λόγια, «είναι η επιστήμη του τρόπου μας για να γνωρίζουμε τα αντικείμενα, καθόσον αυτός ο τρόπος γνώσης πρέπει να είναι δυνατός a priori, επιστήμη που αρθρώνει το σύστημα όλων των εννοιών και όλων Βλ. στο ίδιο, σ. 65. Βλ. Η Φιλοσοφία, Από τον Kant ως τον Husserl, οπ. αν. παρ. 38.