Ας μιλήσουμε για πρόληψη

Transcript

1 ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ. ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΕΓΧΟΥ & ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ (ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ.) ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ Ας μιλήσουμε για πρόληψη Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Πρακτικές συμβουλές προς τους επαγγελματίες υγείας για την προαγωγή των εμβολιασμών

2

3 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Πρακτικές συμβουλές προς τους επαγγελματίες υγείας για την προαγωγή των εμβολιασμών

4 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Για τη μετάφραση και προσαρμογή του Οδηγού Επικοινωνίας για τους Παιδικούς Εμβολιασμούς στα Ελληνικά εργάστηκαν οι Επιστημονική Επιμέλεια και Συντονισμός: Ελένη Αντωνιάδου, Σύμβουλος Δημόσιας Υγείας, Επιστημονικός Συνεργάτης, Γραφείο Επιστημονικών Συνεργατών Προέδρου ΔΣ, Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων Αγορίτσα Μπάκα, Παιδίατρος, Γραφείο Επιστημονικών Συνεργατών ΔΣ, Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων Ειρήνη Λαζανά, Γραφείο Ηλεκτρονικής Ενημέρωσης Κοινού & Επαγγελματιών Υγείας Αναστάσιος Πατουχέας, Γραφείο Ηλεκτρονικής Ενημέρωσης Κοινού & Επαγγελματιών Υγείας Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνουμε στους παρακάτω εμπειρογνώμονες και συναδέλφους, οι οποίοι με τα σχόλια, τις συμβουλές και παρατηρήσεις τους βοήθησαν στη βελτίωση και προσαρμογή του πρωτότυπου αγγλικού κειμένου στην Ελληνική πραγματικότητα και πράξη (με αλφαβητική σειρά): Γάτση Μαριάνθη, Γραφείο Τύπου και Επικοινωνίας, ΚΕΕΛΠΝΟ Γεωργακοπούλου Θεανώ, Παιδίατρος-Λοιμωξιολόγος, Υπεύθυνη, Τμήμα Επιδημιολογικής Επιτήρησης και Παρέμβασης, Γραφείο Νοσημάτων που Προλαμβάνονται με τον Εμβολιασμό & Συγγενών Νοσημάτων, ΚΕΕΛΠΝΟ Δεδούκου Ξανθή, Παιδίατρος-Λοιμωξιολόγος, Γραφείο Νοσοκομειακών Λοιμώξεων, ΚΕΕΛΠΝΟ Ζησούλη Αναστασία, Παιδίατρος-Λοιμωξιολόγος, Γραφείο Ηπατιτίδων, ΚΕΕΛΠΝΟ Θεοδωρίδου Μαρία, Ομοτ. Καθ. Παιδιατρικής, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Κεφαλά Ελίνα, Γραφείο Τύπου και επικοινωνίας, ΚΕΕΛΠΝΟ Κοντέ Βασιλεία, Παιδίατρος-Λοιμωξιολόγος, Γραφείο HIV Λοίμωξης και Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενων Νοσημάτων (ΣΜΝ), ΚΕΕΛΠΝΟ Κουλιεράκης Γιώργος, Ψυχολόγος της Υγείας, Επιστημονικός Συνεργάτης, Τομέας Κοινωνιολογίας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Κουρέα- Κρεμαστινού Τζένη, Ομοτ. Καθ., Τομέας Δημόσιας και Διοικητικής Υγιεινής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας & Πρόεδρος ΔΣ ΚΕΕΛΠΝΟ Μπαλάσκα Ασημίνα, Παθολόγος- Λοιμωξιολόγος, Γραφείο Επιστημονικών Συνεργατών Προέδρου ΔΣ ΚΕΕΛΠΝΟ Μπαρμπούνη Αναστασία, Παιδίατρος, Καθηγήτρια, Τομέας Δημόσιας και Διοικητικής Υγιεινής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Μπότση Χρυσούλα, Πνευμονολόγος-Λοιμωξιολόγος, Μονάδα Ειδικών Λοιμώξεων Νοσ.«Α. Συγγρός», ΚΕΕΛΠΝΟ Νικολοπούλου Γεωργία, Παιδίατρος-Λοιμωξιολόγος, Γραφείο Ηπατιτίδων, ΚΕΕΛΠΝΟ 4

5 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Νταλούκας Κώστας, Παιδίατρος, Πρόεδρος, Ένωση Ελευθεροεπαγγελματιών Παιδιάτρων Αττικής Πάβη Ελπίδα, Επιμελήτρια, Τομέας Οικονομικών της Υγείας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Παναγιωτόπουλος Τάκης, Παιδίατρος-Επιδημιολόγος, Καθηγητής, Τομέας Υγείας του Παιδιού, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Παπαμιχαήλ Δημήτρης, Νοσηλευτής, Τομέας Υγείας του Παιδιού, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας Παυλή Ανδρούλα, Γενικός Ιατρός, Γραφείο Ταξιδιωτικής Ιατρικής, ΚΕΕΛΠΝΟ Περβανίδου Δανάη, Ιατρός-Επιδημιολόγος, Γραφείο Νοσημάτων που Μεταδίδονται με Διαβιβαστές, Τμήμα Επιδημιολογικής Επιτήρησης και Παρέμβασης, ΚΕΕΛΠΝΟ Πετράκη Ιωάννα, Επιστημονική Συνεργάτης ΠΜΣ «Διεθνής Ιατρική-Διαχείριση Κρίσεων Υγείας», Υποψήφια Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Αθηνών Στασινοπούλου Γιώτα, Παθολόγος, εξωτερική συνεργάτης, Γραφείο Επιστημονικών Συνεργατών ΚΕΕΛΠΝΟ Συρίδου Ευαγγελία, Παιδίατρος- Λοιμωξιολόγος, Μέλος ΔΣ της Ένωσης Ελευθεροεπαγγελματιών Παιδιάτρων Αττικής Τσώνου Παρασκευή, Παθολόγος- Λοιμωξιολόγος, Γραφείο Νοσοκομειακών Λοιμώξεων, ΚΕΕΛΠΝΟ Φωτεινέα Μαρία, Γραφείο Τύπου και Επικοινωνίας, ΚΕΕΛΠΝΟ Χατζηαναστασίου Σοφία, Παθολόγος- Λοιμωξιολόγος, Γραφείο Ταξιδιωτικής Ιατρικής, ΚΕΕΛΠΝΟ Επιπλέον ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνουμε στο συνάδελφο Γιώργο Μελιγκώνη, Φιλόλογο, Τμ. Επιδημιολογικής Επιτήρησης και Παρέμβασης, ο οποίος επιμελήθηκε το Ελληνικό κείμενο. Αθήνα, 2016 ΙSBN Η αναπαραγωγή επιτρέπεται με την προϋπόθεση ότι αναφέρεται με σαφήνεια η πηγή. 5

6 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 6

7 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 7 Εισαγωγή Ο κρίσιμος ρόλος των επαγγελματιών υγείας Οι τρέχουσες προκλήσεις σχετικά με τα εμβόλια Απροστάτευτοι και ευάλωτοι πληθυσμοί Στόχοι και προσέγγιση του Οδηγού Επικοινωνίας Αποκτώντας γνώσεις και συμβουλές Αμφίδρομη επικοινωνία Εστιάζοντας στην προστασία Αποτελεσματικός σχεδιασμός των εμβολιαστικών υπηρεσιών Αξιολόγηση της συμβουλευτικής Διάρθρωση του Παρόντος οδηγού ΕΝΟΤΗΤΑ Ι: ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Οι αντιλήψεις γονέων και κηδεμόνων Να εφαρμόζετε αυτά που συμβουλεύετε τους άλλους να κάνουν Μιλήστε μας για τους κινδύνους του μη εμβολιασμού Εξηγήστε μας τα επιστημονικά δεδομένα για τα εμβόλια δίνοντας παραδείγματα Βρείτε χρόνο για τις ερωτήσεις και τις επιφυλάξεις μας, και μιλήστε μας για τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες και τους κινδύνους των εμβολίων Μην αγνοείτε όσους από εμάς εμβολιαζόμαστε κανονικά- χρειαζόμαστε την επιβεβαίωσή σας ότι πράττουμε το σωστό Μην αποθαρρύνεστε από τη προσπάθειά μας να βρούμε περισσότερες πληροφορίες Κάνετε εύκολη και προσβάσιμη τη διαδικασία του εμβολιασμού Αναγνωρίστε ότι μερικοί από εμάς χρειαζόμαστε περισσότερο χρόνο από άλλους για να αποφασίσουμε Βοηθήστε μας να μάθουμε περισσότερα για τα εμβόλια ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Οι αντιλήψεις των ειδικών στις τεχνικές επικοινωνίας και αλλαγής συμπεριφοράς, και των επικοινωνιολόγων Εστιάστε στη συμπεριφορά και στους παράγοντες που την καθορίζουν- μη μεταφέρετε απλώς μηνύματα Αναπτύξτε εύκολα προσβάσιμους και φιλικούς προς το χρήστη χώρους Εστιάστε στην προστασία που παρέχουν τα εμβόλια, αντί για την ασφάλεια των εμβολίων Αναδείξτε περισσότερο αυτούς που εμβολιάζονται- ενισχύστε τον εμβολιασμό ως κοινωνικό στερεότυπο

8 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 2.5 Αναδείξτε το μη εμβολιασμό ως μη αποδεκτή κοινωνική συμπεριφορά Μετατρέψτε την άρνηση εμβολιασμού σε «ενεργητική απόφαση» Χρησιμοποιήστε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ) για να υποστηρίξετε την προστασία που παρέχουν τα εμβόλια Αντιπαρατεθείτε ενεργά με την παραπληροφόρηση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Οι αντιλήψεις των εμπειρογνωμόνων στα εμβόλια και των επαγγελματιών υγείας Ενημερωθείτε για τις εξελίξεις σχετικά με τα εμβόλια Ενισχύετε συνεχώς τις επικοινωνιακές σας δεξιότητες Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε και άλλους επαγγελματίες υγείας για την ενημέρωση των γονέων Να παραμένετε ενημερωμένοι και να διατηρείτε τις δεξιότητές σας ώστε να χορηγείτε με ασφάλεια τα εμβόλια Κατευθύνετε τους γονείς προς αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙ: ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΥΣ Εισαγωγή στο 2 ο μέρος του οδηγού Κεφάλαιο 4: Επιχειρηματολογώντας για την προστασία που παρέχουν τα εμβόλια Τα εμβόλια προλαμβάνουν νοσήματα και σώζουν ζωές: μια επιτυχία της Δημόσιας Υγείας Τα εμβόλια είναι ασφαλή και αποτελεσματικά Τα εμβόλια προστατεύουν όλους μας Ασφάλεια των εμβολίων- ανάπτυξη και αδειοδότηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση Ιστορίες επιτυχίας των εμβολίων Επιπτώσεις στη Δημόσια Υγεία: επιδημίες νοσημάτων που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό ΕΕ Κεφάλαιο 5: Χρήσιμο ενημερωτικό υλικό & διάλογοι με τους γονείς Επιστολή προς τους γονείς σχετικά με τους εμβολιασμούς Πώς προστατεύουν τα εμβόλια Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών Ενημερωτικό υλικό για τα εμβόλια και εργαλεία υπενθύμισης Ανασκόπηση μίας επίσκεψης για εμβολιασμό Κεφάλαιο 6: Συχνές ερωτήσεις και Απαντήσεις για τα εμβόλια Αυτισμός Αριθμός εμβολίων Συστατικά των εμβολίων Κεφάλαιο 7: Χρήσιμοι Σύνδεσμοι Προσωπικές Ιστορίες

9 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς 7.2 Επιλεγμένες πηγές πληροφόρησης για τα εμβόλια και τους εμβολιασμούς Βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 1: Πληροφορίες και πρακτικές προσέγγισης δυσπρόσιτων ομάδων πληθυσμού. 123 Παράρτημα 2: Μεθοδολογία ανάπτυξης του οδηγού Παράρτημα 3: Ομάδα Ανάπτυξης Πρωτότυπου Οδηγού Παράρτημα 4: Ερωτηματολόγια- αντιπροσωπευτικές ερωτήσεις Παράρτημα 5: Αξιολόγηση Χρήσης και Εφαρμογής Παράρτημα 6: Γλωσσάρι

10 Ας μιλήσουμε για πρόληψη «Οι επιδημίες ιλαράς που παρατηρούνται στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια οφείλονται στο γεγονός ότι κάποια παιδιά δεν ωφελούνται από τα προγράμματα εμβολιασμού. Ο οδηγός αυτός του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων παρέχει συμβουλές και εργαλεία επικοινωνίας στους επαγγελματίες υγείας». Dr Mark Sprenger, Γενικός Διευθυντής, ECDC ( ) 10

11 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Photo: ECDC / Darja Stundlova Εισαγωγή Το εγχειρίδιο αυτό δημιουργήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων (ECDC) ως βοήθημα για την επικοινωνιακή διαχείριση και προαγωγή των παιδικών εμβολιασμών από τους επαγγελματίες υγείας, ενώ η τροποποίηση και προσαρμογή του στα Ελληνικά έγινε σε συνεργασία με το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ.). Περιέχει πρακτικές συμβουλές από έμπειρους συναδέλφους και επιστημονικά τεκμηριωμένες συμβουλές για τους επαγγελματίες υγείας που ασχολούνται με τους εμβολιασμούς, 1 με στόχο την αύξηση της εμβολιαστικής κάλυψης. Οι συμβουλές διαχέονται μέσα από τις γνώσεις, σκέψεις και εμπειρίες γονέων και επαγγελματιών Δημόσιας Υγείας. Το εγχειρίδιο σκοπεύει να φωτίσει τις πτυχές της συμπεριφοράς και των επιλογών των γονέων και κηδεμόνων των παιδιών, και να αναδείξει τους καλύτερους τρόπους αντιμετώπισης των προβληματισμών και των εμποδίων που ανακύπτουν στη διενέργεια των εμβολιασμών. 1 Ο όρος επαγγελματίες υγείας που εμπλέκονται στον εμβολιασμό περιλαμβάνει πολλές εμπλεκόμενες ειδικότητες όπως ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, φαρμακοποιούς, επαγγελματίες Δημόσιας Υγείας, και πρωτοβάθμιας υγείας, καθώς και τους πολιτισμικούς διαμεσολαβητές (π.χ. για τους πληθυσμούς Ρομά). 11

12 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Ο κρίσιμος ρόλος των επαγγελματιών υγείας Πολλαπλές μελέτες αναδεικνύουν ότι, σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EE), οι επαγγελματίες υγείας αποτελούν τη σημαντικότερη και πιο αξιόπιστη πηγή πληροφοριών σχετικά με τα νοσήματα που προλαμβάνονται με τους εμβολιασμούς (Stefanoff και συν., 2010, Heininger, 2006, Schmitt και συν, 2003). Αυτό φαίνεται να ισχύει ιδιαίτερα στις περιπτώσεις γονέων οι οποίοι είναι προβληματισμένοι για τα εμβόλια. Χρησιμοποιώντας την προσωπική τους αξιοπιστία και τις σχέσεις εμπιστοσύνης που έχουν χτίσει σε βάθος χρόνου με τους γονείς, οι επαγγελματίες υγείας μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην υποστήριξη της ενημέρωσης των γονέων γύρω από την ανάγκη διενέργειας των εμβολιασμών για την προστασία της υγείας, τόσο των παιδιών τους όσο και του υπόλοιπου πληθυσμού. Οι τρέχουσες προκλήσεις σχετικά με τα εμβόλια Η Ευρώπη αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις σχετικά με τους παιδικούς εμβολιασμούς. Το ποσοστό της εμβολιαστικής κάλυψης του πληθυσμού σε ορισμένες χώρες της EΕ έχει μειωθεί κάτω από το συστηνόμενο για τη διατήρηση της λεγόμενης «ανοσίας της αγέλης» 2. Η μείωση αυτή έχει δημιουργήσει μεγάλους θύλακες ανεμβολίαστων ατόμων σε πολλές χώρες της ΕΕ 3, με αποτέλεσμα την επανεμφάνιση νοσημάτων, τα οποία δεν προκαλούσαν επιδημίες τα προηγούμενα χρόνια (Ετήσια Αναφορά Επιδημιολογικών Δεδομένων ECDC 2012). Για παράδειγμα, το 2011 στις χώρες της ΕΕ και της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ με εξαίρεση την Ισλανδία και την Κύπρο) δηλώθηκαν περισσότερα από κρούσματα ιλαράς. Τα τελευταία πέντε χρόνια έχουν εμφανιστεί ξανά στην Ευρώπη μεγάλες επιδημίες ιλαράς και ερυθράς, με πολλές χώρες να δηλώνουν σε ετήσια βάση χιλιάδες κρούσματα. Το 2014, 30 κράτη μέλη της ΕΕ δήλωσαν κρούσματα ιλαράς, ενώ από τους ασθενείς με γνωστό εμβολιαστικό ιστορικό, το 83% δεν είχε λάβει καμία δόση του εμβολίου (Ετήσια Αναφορά Επιδημιολογικών Δεδομένων ECDC, 2015). Το γεγονός αυτό αντιπροσωπεύει μία αποτυχία για τη Δημόσια Υγεία. Η ιλαρά αποτελεί νόσημα που προλαμβάνεται πλήρως με τον 2 «Ανοσία της Αγέλης»: επίσης γνωστή ως «συλλογική ανοσία», είναι η κατάσταση ενός πληθυσμού κατά την οποία εμφανίζει ανοσία για ένα μεταδοτικό νόσημα (λόγω εμβολιασμού ή/ και προηγούμενης νόσησης), γεγονός που δεν επιτρέπει τη μετάδοση του νοσήματος από άτομο σε άτομο. Κατά συνέπεια, ευάλωτα άτομα (π.χ. νεογέννητα ή άτομα με χρόνια νοσήματα) είναι μερικώς προστατευμένα, γιατί δεν επιτρέπεται η μετάδοση του νοσήματος στον πληθυσμό. 3 Ακόμα και σε χώρες όπου έχει επιτευχθεί υψηλό ποσοστό εμβολιαστικής κάλυψης, ο αριθμός των ανεμβολίαστων ατόμων αυξάνεται σε βάθος χρόνου οπότε δημιουργούνται τοπικοί θύλακες ευάλωτων ατόμων (ECDC 2012). 12

13 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς εμβολιασμό, και τα ευρωπαϊκά κράτη είχαν δεσμευθεί στο επίπεδο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για την εξάλειψή της από την συγκεκριμένη ήπειρο μέχρι το 2015, στόχος ο οποίος βέβαια δεν επιτεύχθηκε. Είναι σημαντικό να υπενθυμίσουμε ότι η ιλαρά δεν είναι ακίνδυνο νόσημα. Το 2011, κατά τη διάρκεια επιδημίας, το 1/5 των ασθενών με ιλαρά στη Μ. Βρετανία χρειάστηκε νοσηλεία, ενώ οκτώ άτομα έχασαν τη ζωή τους από το νόσημα σε όλη την ΕΕ. Ο βασικός παράγοντας που συνετέλεσε στην εμφάνιση της ευρωπαϊκής αυτής επιδημίας ιλαράς ήταν η μειωμένη εμβολιαστική κάλυψη σε μεγάλες ομάδες πληθυσμού, καθιστώντας τους ευάλωτους στην ασθένεια. Τέλος, τα τελευταία 10 χρόνια περίπου το 40% (κατά μέσο όρο) των κρουσμάτων ιλαράς στις χώρες της ΕΕ αφορά άτομα >14 ετών. Απροστάτευτοι και ευάλωτοι πληθυσμοί Πρόσφατες μελέτες εστιάζονται στα χαρακτηριστικά των απροστάτευτων και ευάλωτων πληθυσμών (ανεμβολίαστων και ανεπαρκώς εμβολιασμένων ατόμων) (Fournet και συν., 2012, Lopalco και συν., 2010). Γενικά, μπορούμε να διακρίνουμε τις παρακάτω τέσσερις κύριες ομάδες: «Οι διστακτικοί» είναι άτομα τα οποία ανησυχούν σχετικά με την ασφάλεια των εμβολίων ή/και είναι αβέβαια σχετικά με τις διαδικασίες και τον προγραμματισμό των εμβολιασμών. «Οι αδιάφοροι» είναι άτομα τα οποία δεν αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο των νοσημάτων που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό και τοποθετούν σε χαμηλή προτεραιότητα τους εμβολιασμούς. «Οι μερικώς αποκλεισμένοι» είναι άτομα τα οποία έχουν δύσκολη ή περιορισμένη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, κυρίως λόγω φτώχειας ή/και κοινωνικού αποκλεισμού, ή, μολονότι είναι κοινωνικά ενταγμένοι και πιο ευκατάστατοι, δεν έχουν εύκολη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας (π.χ. γεωγραφικά). «Οι επίμονα αρνητικοί» είναι άτομα με προσωπικές, πολιτισμικές ή θρησκευτικές αντιλήψεις, οι οποίες τους επηρεάζουν αρνητικά ή τους αποτρέπουν από τους εμβολιασμούς. 13

14 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Στόχοι και προσέγγιση του Οδηγού Επικοινωνίας Ο οδηγός αυτός εστιάζει σε θέματα επικοινωνίας που σχετίζονται με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Στόχος του είναι να αποτυπώσει τους τρόπους που θα βοηθήσουν τους επαγγελματίες υγείας να βοηθήσουν με τη σειρά τους τους γονείς στην κατανόηση της ανάγκης των εμβολιασμών ως αναγκαίο εργαλείο για την προστασία των παιδιών τους, δηλαδή στη διαμόρφωση μίας επιθυμητής συμπεριφοράς για την υγεία. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τις ομάδες του πληθυσμού που περιλαμβάνουν ανεμβολίαστα ή ανεπαρκώς εμβολιασμένα παιδιά. Η ανάπτυξη του πρωτότυπου οδηγού έγινε μέσω πρωτογενούς και δευτερογενούς έρευνας. Πραγματοποιήθηκαν επαφές με ανθρώπους οι οποίοι χαράζουν πολιτική, παίρνουν αποφάσεις, μελετούν, γράφουν ή συμβουλεύουν σχετικά με τα εμβόλια. Γι αυτόν τον λόγο διενεργήθηκαν συνεντεύξεις, ομάδες συζήτησης (focus groups), διαμορφώθηκαν ερωτηματολόγια και χρησιμοποιήθηκαν άλλες μέθοδοι συλλογής στοιχείων, στην προσπάθεια κατανόησης των διαδικασιών λήψης αποφάσεων από όλους τους εμπλεκόμενους (βλ. Παράρτημα 2, Μεθοδολογία). Διερευνήθηκαν θέματα τα οποία σχετίζονται με την πρόσβαση σε ιατρικές πληροφορίες σχετικές με τα νοσήματα που προλαμβάνονται με εμβολιασμό, αλλά και η κατανόησή τους από το κοινό. Έγινε προσπάθεια να αποσαφηνιστούν θέματα, όπως πού αναζητούν οι ενδιαφερόμενοι αυτές τις πληροφορίες, ποιά άτομα εμπιστεύονται και ποιοί ή τί επηρεάζει τις αποφάσεις τους σχετικά με τα εμβόλια. Αποκτώντας γνώσεις και συμβουλές Μέσα από την παραπάνω ποιοτική έρευνα βελτιώθηκε η κατανόηση της «πορείας προς τον εμβολιασμό» των διαφόρων ομάδων 4 και, κυρίως, αναπτύχθηκαν συμβουλευτικά εργαλεία σχετικά με τη διευκόλυνση αυτής της πορείας. Οι γνώσεις και οι συμβουλές που αναδύθηκαν μέσα από αυτή τη διαδικασία εξελίχθηκαν περαιτέρω μέσα από «συστάσεις για την αύξηση της εμβολιαστικής κάλυψης» από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση επιστημονικών (peer-reviewed) άρθρων, αλλά και αδημοσίευτης ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας (grey literature) και έγκυρων ιστοσελίδων, που ανευρέθησαν μέσα από αναζήτηση στο Pub-Med και μέσω Google (βλ. Παράρτημα 2 και Βιβλιογραφία). Όλες αυτές οι πηγές χρησιμοποιήθηκαν στη 4 Τα βήματα που ακολουθούν οι χρήστες υπηρεσιών εμβολιασμού, τα οποία περιλαμβάνουν τη συγκέντρωση της ιατρικής πληροφορίας για τα εμβόλια, τη διαδικασία ανεύρεσης απαντήσεων στους προβληματισμούς τους, την απόφαση για τη διενέργεια ή μη των εμβολίων, την πληροφόρηση για τη διαδικασία πρόσβασης στις εμβολιαστικές υπηρεσίες του συγκεκριμένου συστήματος υγείας, τη συμβουλευτική από τους επαγγελματίες υγείας, τη διαδικασία λήψης, αναβολής ή άρνησης των παιδικών εμβολιασμών, την αντιμετώπιση των ανεπιθύμητων ενεργειών των εμβολίων, τον προγραμματισμό των επόμενων εμβολιασμών κλπ. 14

15 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς συνέχεια για τη διαμόρφωση των συστάσεων από ειδικούς και εμπλεκόμενους στη διαδικασία των εμβολιασμών (βλ. Σελ 2 και Παράρτημα 3). Επίσης, ο οδηγός παρέχει τεκμηριωμένους «προσομοιωμένους» διαλόγους μεταξύ γονέων και επαγγελματιών υγείας. Μέσα από αυτή τη διαδικασία προέκυψαν τρία βασικά μηνύματα προς τους επαγγελματίες υγείας: Η επικοινωνία σχετικά με τους εμβολιασμούς πρέπει να είναι αμφίδρομη διαδικασία ανταλλαγής πληροφοριών. Οι συζητήσεις πρέπει να εστιάζονται κυρίως στην προστασία που παρέχουν οι εμβολιασμοί, δηλ. στο γεγονός ότι «προστατεύομαι» αλλά και «προστατεύω». Τα συστήματα και οι διαδικασίες παροχής εμβολιασμών πρέπει να είναι απλουστευμένα, έτσι ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση και η χρήση τους από το κοινό. Αμφίδρομη επικοινωνία Οι χρήστες υπηρεσιών εμβολιασμού παρατήρησαν ότι η επικοινωνία τους με τους επαγγελματίες υγείας ήταν συνήθως μονόπλευρη και υπερβολικά εστιασμένη στην παροχή, καλοπροαίρετης μεν, αλλά όχι εξατομικευμένης πληροφόρησης, κυρίως λόγω έλλειψης χρόνου. Γενικότερα, συστήνεται στους επαγγελματίες υγείας να δίνουν έμφαση στο διάλογο με τους γονείς. Οι συζητήσεις αυτές θα πρέπει να στοχεύουν αρχικά στην κατανόηση της αιτίας του άγχους και του είδους των επιφυλάξεων των γονέων, έτσι ώστε να προσαρμόζεται η περαιτέρω πληροφόρηση στις ανάγκες τους. Εστιάζοντας στην προστασία Ενώ είναι αναγκαία η αντιμετώπιση των επιφυλάξεων και ο καθησυχασμός των γονέων, όταν προκύπτουν ζητήματα αμφισβήτησης της ασφάλειας των εμβολίων, οι ειδικοί αλλά και οι γονείς απαιτούν από τους επαγγελματίες υγείας να επικεντρώνουν τη συζήτηση στα πλεονεκτήματα της προστασίας των εμβολιασμών. Το κοινό θα πρέπει να κατανοήσει ότι, όταν εμβολιάζονται τα παιδιά, προφυλάσσονται τόσο τα ίδια όσο και οι κοινότητες στις οποίες αυτά ζουν, από σοβαρές και δυνητικά θανατηφόρες ασθένειες. 15

16 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Αποτελεσματικός σχεδιασμός των υπηρεσιών Οι άμεσα εμπλεκόμενοι στις υπηρεσίες που διενεργούν εμβολιασμούς υποστηρίζουν ομόφωνα την ανάγκη βελτίωσης του σχεδιασμού του συστήματος και της παροχής των υπηρεσιών αυτών. Οι παράγοντες που θα καθορίσουν την επιτυχία ενός προγράμματος εμβολιασμού σχετίζονται τόσο με τη χωροταξία των κέντρων, τη στελέχωση, τη μεταφορά και τον προγραμματισμό των υπηρεσιών, όσο και με το κόστος. Η «πορεία προς τον εμβολιασμό» πρέπει να γίνει όσο δυνατόν απλούστερη και ευκολότερη. Αξιολόγηση της συμβουλευτικής Όλοι οι ειδικοί που συμμετείχαν στις συνεντεύξεις (βλ. Παράρτημα 3 για τη λίστα των εμπειρογνωμόνων) παρείχαν τις συστάσεις τους σχετικά με την αξιολόγηση των νέων τρόπων επικοινωνίας και της αλλαγής συμπεριφοράς των επαγγελματιών υγείας, και συμφώνησαν ότι το κύριο μετρήσιμο αποτέλεσμα πρέπει να είναι ο δείκτης της εμβολιαστικής κάλυψης στις διαφορετικές ομάδες-στόχους [π.χ. για το εμβόλιο κατά της ιλαράς- παρωτίτιδας- ερυθράς (MMR)]. Τέλος, οι ειδικοί τόνισαν την αναγκαιότητα συλλογής δεδομένων για την παρακολούθηση και τη σύγκριση της εμβολιαστικής κάλυψης μεταξύ διαφορετικών επαγγελματιών υγείας, ιδρυμάτων, κοινοτήτων, γεωγραφικών περιοχών ή κοινωνικών ομάδων. Επιπρόσθετα, οι ειδικοί ανέδειξαν την αναγκαιότητα εκτίμησης: του βαθμού υιοθέτησης της συμβουλευτικής που παρείχαν οι γονείς/κηδεμόνες, συνάδελφοι και άτομα που ανήκουν στη δυσπρόσιτη ομάδα, και της επίδρασής της στην αλλαγή του τρόπου επικοινωνίας των επαγγελματιών υγείας και σχεδίασης των εμβολιαστικών υπηρεσιών, του βαθμού επικαιροποίησης των ικανοτήτων και των γνώσεων των επαγγελματιών υγείας αναφορικά με τους εμβολιασμούς, της επίδρασης της συμβουλευτικής στην αλλαγή αντιλήψεων και συμπεριφορών διαφορετικών ομάδων-στόχων σχετικά με τους εμβολιασμούς. Περίληψη των συμβουλών των ειδικών αναφορικά με τα κριτήρια και τους δείκτες μέτρησης, και των κριτηρίων αξιολόγησης των αποτελεσμάτων και της διαδικασίας, παρουσιάζονται στο Παράρτημα 5. 16

17 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Διάρθρωση του Παρόντος οδηγού Η Ενότητα Ι του οδηγού είναι αφιερωμένη στην παρουσίαση των συστάσεων και της εποικοδομητικής κριτικής των εμπλεκομένων στους εμβολιασμούς ατόμων προς τους επαγγελματίες υγείας, προκειμένου να βελτιωθεί ο σχεδιασμός των εμβολιαστικών υπηρεσιών και η επικοινωνία τους με το κοινό. Η συμβουλευτική παρουσιάζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες (των γονέων, των ειδικών στις συμπεριφορικές τεχνικές επικοινωνίας και αλλαγής, των ατόμων που ασχολούνται με την προαγωγή της υγείας και των ειδικών των μέσων μαζικής ενημέρωσης, των ειδικών για τον εμβολιασμό και των εκπροσώπων των ατόμων που ανήκουν σε «δυσπρόσιτες» ομάδες). Σε κάθε κεφάλαιο του οδηγού υπάρχουν αντιπροσωπευτικές ερωτήσεις και απαντήσεις που αφορούν στις συνήθεις ανησυχίες των ενδιαφερόμενων ατόμων 5. Στην Ενότητα ΙΙ του οδηγού παρέχονται φυλλάδια, χρονοδιαγράμματα, διαγράμματα, προσωπικές ιστορίες και παραπομπές στο διαδίκτυο οι οποίες μπορούν να στηρίξουν τους επαγγελματίες υγείας στις συζητήσεις που πραγματοποιούν με τους γονείς και κηδεμόνες. Τέλος, επειδή το εγχειρίδιο αυτό σχεδιάστηκε ώστε να είναι ένας «ζωντανός οδηγός», καλείστε, οποιαδήποτε στιγμή θελήσετε, να παρέχετε την εποικοδομητική σας κριτική αναφορικά με τη χρησιμότητά του και να μοιραστείτε μαζί μας καλές πρακτικές, ιδέες ή υλικό το οποίο θα διαχυθεί και σε άλλες χώρες της ΕΕ. 5 Οι περισσότερες ερωτήσεις και απαντήσεις έχουν προσαρμοστεί από υλικό του Κέντρου Ελέγχου Πρόληψης Νοσημάτων (CDC- ΗΠΑ), της Αμερικανικής Ακαδημίας, Οικογενειακών Ιατρών και της Αμερικανικής Ακαδημίας Παιδιατρικής (2012), Provider resources for Vaccine Conversations with Parents. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: www. cdc.gov/vaccines/conversations. Accessed 12 June

18 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 18

19 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Photo: ECDC / Tibor Bujdos ΕΝΟΤΗΤΑ Ι: ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ Το μέρος αυτό του οδηγού διακρίνεται σε τέσσερα κεφάλαια: Κεφάλαιο 1: Οι αντιλήψεις γονέων και κηδεμόνων Κεφάλαιο 2: Οι αντιλήψεις ειδικών στις τεχνικές επικοινωνίας και αλλαγής συμπεριφοράς, και των επικοινωνιολόγων Κεφάλαιο 3: Οι αντιλήψεις των ειδικών/εμπειρογνωμόνων για τους εμβολιασμούς και των επαγγελματιών υγείας Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται τα μηνύματα που συλλέχθηκαν από τις διαφορετικές ομάδες που εμπλέκονται στους εμβολιασμούς. Δεν αποτελούν τις απόψεις του συνόλου των ατόμων της κάθε ομάδας, όμως συμπεριλαμβάνονται σε αυτό το σημείο γιατί παρέχουν πολύτιμες αντιπροσωπευτικές πληροφορίες για τις αντιλήψεις τους. Οι πληροφορίες αυτές προορίζονται για χρήση από τους επαγγελματίες υγείας στις συζητήσεις και τις παρεμβάσεις που πραγματοποιούνται σχετικά με τους εμβολιασμούς. 19

20 Ας μιλήσουμε για πρόληψη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Οι αντιλήψεις γονέων και κηδεμόνων 20

21 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Σημαντικά μηνύματα Να εφαρμόζετε αυτά που συμβουλεύετε τους άλλους να κάνουν Μιλήστε μας για τους κινδύνους του μη εμβολιασμού Εξηγήστε μας τα επιστημονικά δεδομένα για τα εμβόλια δίνοντας απλά παραδείγματα Βρείτε χρόνο για να ακούσετε τις ερωτήσεις και τις επιφυλάξεις μας, και μιλήστε μας για τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες και τους κινδύνους των εμβολίων Μην αγνοείτε όσους από εμάς εμβολιαζόμαστε κανονικάχρειαζόμαστε την επιβεβαίωσή σας ότι πράττουμε το σωστό Μην αποθαρρύνεστε από τις προσπάθειές μας να βρούμε περισσότερες πληροφορίες Κάνετε εύκολη και προσβάσιμη τη διαδικασία του εμβολιασμού Επαναπροσδιορίστε την επιτυχία σας αργότερα (αναγνωρίστε ότι μερικοί από εμάς χρειαζόμαστε περισσότερο χρόνο από άλλους για να αποφασίσουμε) Βοηθήστε μας να μάθουμε περισσότερα για τα εμβόλια Στην ερώτηση πώς μπορούν οι επαγγελματίες υγείας να δομήσουν την επικοινωνία τους με τους γονείς και κηδεμόνες των παιδιών γύρω από τα εμβόλια, οι ίδιοι οι ενδιαφερόμενοι μας έδωσαν τις παρακάτω συμβουλές: 1.1 Να εφαρμόζετε αυτά που συμβουλεύετε τους άλλους να κάνουν Οι επαγγελματίες υγείας δεν αποτελούν μόνο πηγή ιατρικών πληροφοριών, αλλά θεωρούνται παραδείγματα προς μίμηση. Για να είναι πειστικοί οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να έχουν πειστεί οι ίδιοι για τα πλεονεκτήματα των εμβολιασμών. Όταν βλέπουμε ότι οι νοσηλευτές, ιατροί ή άλλοι επαγγελματίες υγείας της κοινότητάς μας δεν εμβολιάζουν τα παιδιά τους, προβληματιζόμαστε και αυτό μειώνει τη σιγουριά μας σχετικά με τα εμβόλια. 21

22 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Μερικοί από εμάς επίσης προβληματιζόμαστε για το ενδεχόμενο κάποιος επαγγελματίας υγείας αν δεν είναι εμβολιασμένος να θέσει σε κίνδυνο την υγεία μας και την υγεία της οικογένειάς μας. Θα μας καθησύχαζε ιδιαίτερα αν εφαρμόζετε κι εσείς οι ίδιοι αυτά που συμβουλεύετε τους άλλους να κάνουν. 1.2 Μιλήστε μας για τους κινδύνους του μη εμβολιασμού Κατανοούμε ότι οι περισσότεροι από εμάς, συμπεριλαμβανόμενης της νεότερης γενιάς επαγγελματιών υγείας, δεν έχουμε την εμπειρία των νοσημάτων τα οποία προλαμβάνονται με τους εμβολιασμούς. Θα θέλαμε να μάθουμε σχετικά με την ιστορία των νοσημάτων αυτών. Χρειαζόμαστε στοιχεία που να δείχνουν την προστατευτική επίδραση των εμβολίων, η οποία οδήγησε στη σταδιακή μείωση των επικίνδυνων για την υγεία νοσημάτων, τόσο στη χώρα μας όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Χωρίς αυτές τις πληροφορίες η απόφαση για τη διενέργεια των εμβολιασμών επικεντρώνεται στην ασφάλεια των σκευασμάτων, και όχι στους κινδύνους και τις επιπλοκές των νοσημάτων που προλαμβάνουν. Μιλήστε μας ειλικρινά για τις γνωστές ανεπιθύμητες ενέργειες των εμβολίων, αλλά να μην εστιάζετε στο θέμα αυτό κατά τη διάρκεια των συζητήσεών μας. Έχουμε ανάγκη να επιβεβαιώσουμε ότι η απόφαση να προστατεύσουμε τα παιδιά μας με τους εμβολιασμούς είναι σωστή, γιατί τα πλεονεκτήματά τους είναι πολλαπλά και υπερτερούν συγκριτικά με οποιοδήποτε κίνδυνο από τη χρήση τους. Επιπρόσθετα, είναι απαραίτητο να τονίζετε ότι ο μη εμβολιασμός είναι επικίνδυνη επιλογή και ότι είναι πιο επικίνδυνο να είμαστε απροστάτευτοι από τις ασθένειες, σε σύγκριση με τους αναμενόμενους κινδύνους από τον εμβολιασμό. 1.3 Εξηγήστε μας τα επιστημονικά δεδομένα για τα εμβόλια δίνοντας παραδείγματα Για πολλούς από εμάς, οι αληθινές ιστορίες είναι περισσότερο σημαντικές από οποιαδήποτε άλλα στοιχεία. Τονίστε τις σοβαρές επιπτώσεις για την υγεία των νοσημάτων που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό. Περιγράψτε μας τους τρόπους που προστατεύουν και προλαμβάνουν τις συγκεκριμένες ασθένειες οι εμβολιασμοί. Πείτε μας ιστορίες βασισμένες στη δική σας εμπειρία σχετικά με τη σοβαρότητα των νοσημάτων, αναφέρετέ μας μαρτυρίες άλλων γονέων οι οποίοι δεν εμβολίασαν τα παιδιά τους, τα οποία τελικά νόσησαν 6. Ενδιαφερόμαστε για τα αληθινά γεγονότα, και όχι για ιστορίες εντυπωσιασμού. 6 Βλ. Κεφάλαιο 8 για τις παραπομπές σε προσωπικές μαρτυρίες 22

23 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Παραδείγματα Ερωτήσεων & Απαντήσεων 7 Αριθμός εμβολίων Γονέας: «Για ποιο λόγο χρειάζεται να γίνουν όλα αυτά τα εμβόλια; Είναι όλα αναγκαία;» Επαγγελματίας υγείας: «Γνωρίζω ότι όταν ήσαστε μικρός δεν χρειαζόταν να κάνετε τόσα εμβόλια, όπως κι εγώ. Αλλά και οι δύο μας κινδυνεύαμε από σοβαρές ασθένειες, όπως η μηνιγγίτιδα, η διφθερίτιδα ή η πολιομυελίτιδα. Στις μέρες μας, οι ασθένειες αυτές έχουν εκλείψει από την Ευρώπη, γιατί μας προστατεύουν τα εμβόλια που χρησιμοποιούμε συστηματικά. Είμαστε τυχεροί που μπορούμε μ έναν τόσο απλό και ασφαλή τρόπο να προστατεύουμε τα παιδιά μας από θανατηφόρες ασθένειες. Αφήνοντας τα παιδιά ανεμβολίαστα, διατρέχουν σημαντικό κίνδυνο για όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Εξάλλου, κατά τη δεκαετία του 80 τα συνιστώμενα εμβόλια προστάτευαν κατά κύριο λόγο από 7 νοσήματα, και για να το πετύχουν αυτό περιείχαν περίπου διαφορετικά αντιγόνα. Σήμερα, τα συνιστώμενα εμβόλια προστατεύουν τα παιδιά από 14 νοσήματα και ο συνολικός αριθμός χορηγούμενων αντιγόνων έχει κατέβει στα 150 (μείωση περίπου 95%).» 1.4 Βρείτε χρόνο για τις ερωτήσεις και τις επιφυλάξεις μας, και μιλήστε μας για τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες και τους κινδύνους των εμβολίων Γνωρίζουμε ότι ο χρόνος της ιατρικής επίσκεψης είναι πολύτιμος και ότι η συζήτηση για την ασφάλεια των εμβολίων σε κάθε επίσκεψη δεν είναι πάντοτε εφικτή. Για εμάς όμως, όταν πρέπει να αποφασίσουμε για τον εμβολιασμό των παιδιών μας, είναι εξαιρετικά σημαντικό να μιλήσουμε μαζί σας, ξέροντας ότι ακούτε προσεκτικά τους προβληματισμούς και τις ανάγκες μας για πληροφόρηση. Πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι έχουμε την απόλυτη προσοχή σας. Θα ήταν καλύτερο να μη μιλάτε στο τηλέφωνο ή να μη γράφετε στον υπολογιστή σας την ώρα που χρειαζόμαστε την επιβεβαίωσή σας. Κοιτάξτε μας και επαναλάβετε τους προβληματισμούς μας για να καταλάβουμε ότι μας ακούγατε όλη την ώρα. Η προθυμία σας να μας ακούσετε είναι πολλές φορές καθοριστική στη διαδικασία λήψης αποφάσεων από εμάς για την προστασία των παιδιών μας. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε ακούσει από γνωστούς ή διαβάσει στο διαδίκτυο πληροφορίες για πιθανή σχέση του εμβολίου της ιλαράς με τον αυτισμό. Αυτές οι ιστορίες διαχέονται μέσα από καλοσχεδιασμένες ιστοσελίδες αντι- 7 Παραδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων μπορείτε να βρείτε σε όλο το εγχειρίδιο προκειμένου να βοηθήσουν τους επαγγελματίες υγείας στις συζητήσεις τους με τους γονείς 23

24 Ας μιλήσουμε για πρόληψη εμβολιαστικού χαρακτήρα, συνοδευόμενες από υποτιθέμενα επιστημονικά στοιχεία. Χρειαζόμαστε τη βοήθειά σας έτσι ώστε να αποκωδικοποιήσουμε την αλήθεια. Χρειαζόμαστε τη γνώμη και τις επιστημονικές σας γνώσεις για να πειστούμε ότι οι προφυλακτικοί εμβολιασμοί είναι ασφαλείς. Θέλουμε να καταλάβετε ότι η υγεία του μωρού μας είναι η πρώτη μας προτεραιότητα και θα θέλαμε να ξέρουμε ότι είναι και δική σας προτεραιότητα. Παραδείγματα Ερωτήσεων & Απαντήσεων- MMR και αυτισμός Γονέας: «Αυτοί που υποστηρίζουν ότι το εμβόλιο της ιλαράς-παρωτίτιδας-ερυθράς (MMR) προκαλεί αυτισμό, έχουν στη διάθεσή τους πολλά στοιχεία. Εγώ ξέρω ότι όπου υπάρχει καπνός, υπάρχει και φωτιά.» Επαγγελματίας υγείας: «Ο αυτισμός είναι τεράστιο θέμα και πολύ ενδιαφέρον. Παρόλα αυτά, η συσχέτιση του αυτισμού με το εμβόλιο της ιλαράς-παρωτίτιδας-ερυθράς (MMR) από έναν ιατρό στο παρελθόν, έχει ήδη αποδειχθεί χωρίς επιστημονική βάση. Μπορώ να σας παραθέσω σειρά μελετών που έχουν αποδείξει ότι ο αυτισμός δεν συνδέεται με το εμβόλιο αυτό. Δυστυχώς, όμως, ο σπόρος της αμφιβολίας τείνει να φυτρώνει γρήγορα, ιδιαίτερα δε όταν τροφοδοτείται από δημοσιεύματα εντυπωσιασμού, τα οποία δεν ασχολούνται με επιστημονικές αλήθειες. Το κύριο ζήτημα εδώ είναι ο πραγματικός κίνδυνος από τον μη εμβολιασμό. Μακάρι να ακούγονταν δυνατότερα και καθαρότερα οι φωνές των ατόμων που νόσησαν επειδή δεν εμβολιάστηκαν». 1.5 Μην αγνοείτε όσους από εμάς εμβολιαζόμαστε κανονικά- χρειαζόμαστε την επιβεβαίωσή σας ότι πράττουμε το σωστό Η πραγματικότητα και το θετικό είναι ότι στην ΕΕ, οι περισσότεροι γονείς πιστεύουν και υποστηρίζουν τα εμβολιαστικά προγράμματα. Πολλοί από εμάς βέβαια αποφασίζουμε να εμβολιάσουμε τα παιδιά μας χωρίς να γνωρίζουμε πολλές πληροφορίες. Πρόσφατη έρευνα στην Ολλανδία 8 κατέδειξε ότι το 81% των γονέων δεν έκανε συγκριτική αξιολόγηση των εμβολίων πριν τον εμβολιασμό των παιδιών του. Φοβόμαστε ότι κάνοντας χωρίς αντίρρηση τα εμβόλια στα παιδιά μας τυγχάνουμε μικρότερης προσοχής ή χρόνου από εσάς και ίσως είμαστε πιο ευάλωτοι στην κακή πληροφόρηση ή σε τρομακτικές ιστορίες που διακινούνται στο διαδίκτυο και τα 8 Paulussen και συν.,

25 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς μέσα κοινωνικής δικτύωσης σχετικά με τα εμβόλια. Άρα, ακόμα κι αν αποφασίζουμε να προστατεύουμε τα παιδιά μας, θα θέλαμε να μας επιβεβαιώνετε ότι κάνουμε το σωστό και να μας υπενθυμίζετε συνεχώς τα οφέλη των εμβολιασμών. 1.6 Μην αποθαρρύνεστε από την προσπάθειά μας να βρούμε περισσότερες πληροφορίες Πολλοί γονείς στις μέρες μας θέλουν να έχουν σχέση συνεργασίας με τους επαγγελματίες υγείας. Όταν ερχόμαστε σ εσάς με λίστα ερωτήσεων ή πληροφορίες από το διαδίκτυο, μην το βλέπετε ως έλλειψη σεβασμού ή εμπιστοσύνης. Αντίθετα, αναγνωρίστε το γεγονός ότι κάποιος περνά το χρόνο του για να συγκεντρώσει πληροφορίες για κάτι το οποίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό γι αυτόν. Αν φαίνεστε προσβεβλημένοι από τις ερωτήσεις μας ή αν υπαινιχθείτε ότι οι ερωτήσεις μας είναι άτοπες, μπορεί να υπονομεύσετε τον διάλογο και την εμπιστοσύνη της σχέσης μας. 1.7 Κάνετε εύκολη και προσβάσιμη τη διαδικασία του εμβολιασμού Βοηθήστε μας να απλοποιήσουμε τη διαδικασία της επίσκεψης για εμβολιασμό και να προκαλεί λιγότερο άγχος και φόβο στα παιδιά. Δημιουργήστε άνετο χώρο στο ιατρείο σας, γιατί το αυστηρό ή απρόσωπο περιβάλλον ιατρικού χαρακτήρα συνήθως μας αγχώνει. Μιλήστε μας για τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να κρατούμε τα μωρά μας, να τους αποσπούμε την προσοχή και να μειώνουμε το άγχος και το φόβο τους. Αν υπάρχει η δυνατότητα, δημιουργήστε έναν χώρο όπου οι μητέρες μπορούν να θηλάσουν μετά τον εμβολιασμό. 1.8 Αναγνωρίστε ότι μερικοί από εμάς χρειαζόμαστε περισσότερο χρόνο από άλλους για να αποφασίσουμε Η επιτυχία σας σχετικά με την αποδοχή των εμβολιασμών από τους γονείς μπορεί να διαφέρει από άτομο σε άτομο. Μπορεί άλλοτε να πετύχετε τη πλήρη αποδοχή όλων των εμβολίων που θα συστήσετε ή άλλοτε κάποια εμβόλια να γίνουν σε μελλοντικό ραντεβού. Αν ένας γονέας αρνηθεί τον εμβολιασμό του παιδιού του στην παρούσα φάση, η επιτυχία σας μπορεί να είναι ότι θα επανέλθει για μία νέα σχετική συζήτηση. Κάποιοι από εμάς δεν παίρνουμε εύκολα αποφάσεις και χρειαζόμαστε χρόνο για περισσότερη σκέψη. Σας παρακαλούμε να το σεβαστείτε αυτό και να 25

26 Ας μιλήσουμε για πρόληψη μην είστε αρνητικοί σε μία νέα συνάντηση. Μπορεί οι περιστάσεις να είναι τότε διαφορετικές! Σας παρακαλούμε να αποφύγετε τις συγκρούσεις, καθώς είναι πιθανό να μην επανέλθουμε, αν αισθανθούμε ότι στέκεστε κριτικά απέναντί μας. 1.9 Βοηθήστε μας να μάθουμε περισσότερα για τα εμβόλια Παρακαλούμε να χρησιμοποιείτε απλή και κατανοητή γλώσσα. Προσπαθήστε ν αποφεύγετε τους πολλούς τεχνικούς ή ιατρικούς όρους και να βεβαιώνεστε ότι έχουμε καταλάβει, μην υποθέτετε ότι τα καταλαβαίνουμε όλα. Εξαιρετικά βοηθητικά είναι φυλλάδια ή άλλο υλικό, ιδιαίτερα αν αυτά είναι γραμμένα σε απλή γλώσσα, ευανάγνωστα, με εικόνες, γραφικές παραστάσεις, σχήματα, ή παραπομπές σε διευθύνσεις του διαδικτύου που παρέχουν περισσότερες σχετικές πληροφορίες. Στις περιπτώσεις γονέων που ξέρετε ότι έχουν περιορισμένες γλωσσικές ή γραμματικές γνώσεις, θέλουμε να δίνετε έμφαση στην προφορική επικοινωνία. Θυμηθείτε ότι οι γνώσεις γύρω από την υγεία δεν εξαρτώνται μόνο από τις γραμματικές γνώσεις ή τη δεξιότητα χρήσης των υπολογιστών και του διαδικτύου, αλλά και από το πόσο φιλικό είναι απέναντι στο χρήστη το σύστημα υγείας μέσα στο οποίο αυτός αναζητά την πληροφορία ή την υπηρεσία υγείας. Τα χρονοδιαγράμματα διενέργειας των εμβολιασμών είναι ιδιαίτερα περίπλοκα, ακόμα και για όσους από εμάς είμαστε θετικοί, και πολλές φορές ξεχνάμε ραντεβού. Θα μας βοηθούσε πολύ να μας υπενθυμίζετε τα επόμενα ραντεβού με επιστολές ή ηλεκτρονική αλληλογραφία, τηλεφωνική επικοινωνία ή αποστολή μηνυμάτων μέσω κινητού τηλεφώνου. Η επαρκής ενημέρωσή μας σχετικά με τους κινδύνους των νοσημάτων που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό και την αναγκαιότητα της προφύλαξης από αυτά, μας βοηθάει ώστε να πάρουμε τις σωστές αποφάσεις 9 για εμάς και τις οικογένειές μας. Επίσης, μας ωθεί στο να συνηγορήσουμε υπέρ της πρόληψης στην κοινότητά μας, γεγονός που βοηθά στη διατήρηση του καλού επιπέδου της υγείας. 9 Βλ. «Ενδυνάμωση για την Υγεία», Γλωσσάρι Προαγωγής της Υγείας, ΠΟΥ: int/hq/1998/who_hpr_hep_98.1.pdf 26

27 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς ECDC/Darja Stundlova ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Οι αντιλήψεις των ειδικών στις τεχνικές επικοινωνίας και αλλαγής συμπεριφοράς, και των επικοινωνιολόγων 27

28 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Σημαντικά μηνύματα Εστιάστε στη συμπεριφορά και στους παράγοντες που την καθορίζουν- μη μεταφέρετε απλώς μηνύματα Αναπτύξτε εύκολα προσβάσιμους, φιλικούς και προσαρμοσμένους στις υπηρεσίες σας χώρους Εστιάστε στην προστασία που παρέχουν τα εμβόλια αντί, για την ασφάλεια των εμβολίων Αναδείξτε περισσότερο αυτούς που εμβολιάζονται- ενισχύστε τον εμβολιασμό ως κοινωνικό στερεότυπο Αναδείξτε ότι ο μη εμβολιασμός είναι μη αποδεκτός κοινωνικά Βεβαιωθείτε ότι η άρνηση των εμβολιασμών είναι «ενεργητική απόφαση» Χρησιμοποιήστε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για να υποστηρίξετε την προστατευτική ιδιότητα των εμβολίων Αντιπαρατεθείτε ενεργά στην παραπληροφόρηση 2.1 Εστιάστε στη συμπεριφορά και στους παράγοντες που την καθορίζουν- μη μεταφέρετε απλώς μηνύματα Παρέχοντας πληροφορίες γύρω από την υγεία δεν είναι από μόνο του αρκετό για να επιτευχθεί σε μακροχρόνια βάση η υιοθέτηση υγιών συμπεριφορών. Οι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι αποφασίζουν να προστατευτούν με τον εμβολιασμό ή να παραμένουν απροστάτευτοι ποικίλλουν μεταξύ των διαφόρων ομάδων του πληθυσμού, αλλά και μεταξύ ατόμων που ανήκουν στην ίδια ομάδα. Έτσι, είναι απαραίτητο να μην υιοθετείτε κοινό τρόπο προσέγγισης για όλους, αλλά να επενδύετε χρόνο για να αντιληφθείτε και να κατανοήσετε τις συμπεριφορές των ατόμων που θέλετε να βοηθήσετε (και τους παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωσή τους 10 ). Αποφεύγετε να κάνετε εικασίες για τις διαφορετικές ομάδες πληθυσμού και πάντοτε να επιβεβαιώνετε ότι έχετε κατανοήσει την κατάσταση ή τις συνθήκες ζωής τους, μέσα από τη διαδικασία του διαλόγου. 10 Διαβάστε τη σχετική αναφορά από τη Διεύθυνση Υγείας της Νέας Νότιας Ουαλίας (2010), Public Health Classifications Project Determinants of Health Phase Two: Final Report. Australia

29 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Οι παρεμβάσεις των επαγγελματιών υγείας που στοχεύουν στην τροποποίηση της συμπεριφοράς των γονέων (behavioural interventions) περιλαμβάνουν απλές συμβουλές, συζητήσεις, διαπραγματεύσεις ή/και ενθάρρυνση. Σε επίπεδο τοπικών κοινοτήτων ή φορέων, οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να υποστηρίζουν και να προάγουν τις πολιτικές και τις διαδικασίες, οι οποίες διευκολύνουν την υιοθέτηση θετικών συμπεριφορών σχετικά με τους εμβολιασμούς. Έτσι, για παράδειγμα, η πρόσβαση στα εμβόλια πρέπει να γίνει πιο εύκολη στη χρήση και χωρίς οικονομική επιβάρυνση. 2.2 Αναπτύξτε εύκολα προσβάσιμους και φιλικούς προς το χρήστη χώρους Είναι ιδιαίτερα σημαντικό οι χώροι στους οποίους γίνονται οι εμβολιασμοί να μην είναι υπερβολικά ψυχροί ή με έντονα ιατρικό χαρακτήρα. Οι χώροι αυτοί πρέπει να είναι φιλικοί, εύκολα προσβάσιμοι και άνετοι για όλες τις ηλικίες και τις ομάδες. Αυτό ίσως να σημαίνει ότι χρειάζεται προσαρμογή των ωρών λειτουργίας ή/και του χώρου των εμβολιασμών, καθώς ένας μόνο τρόπος λειτουργίας μπορεί να μην εξυπηρετεί όλες τις ομάδες ενδιαφερομένων. Συχνά, οι υπηρεσίες εμβολιασμού παρέχονται σε ένα σταθερό χώρο, όπου οι ενδιαφερόμενοι θα πρέπει να προσέρχονται με ραντεβού. Μερικές φορές μπορεί να χρειάζεται η μεταφορά των εμβολιασμών στο χώρο που βρίσκονται οι ενδιαφερόμενοι, έτσι ώστε να μειωθεί στο ελάχιστο η προσπάθεια και ο χρόνος, και να απλοποιηθεί η διαδικασία για τη χορήγηση των εμβολίων. Αν και οι περισσότεροι άνθρωποι δεν απολαμβάνουν τον εμβολιασμό, η αφαίρεση κάποιων από τις αντικειμενικές δυσκολίες της διαδικασίας αυτής θα βοηθήσει στην αύξηση της εμβολιαστικής κάλυψης. 2.3 Εστιάστε στην προστασία που παρέχουν τα εμβόλια, αντί για την ασφάλεια των εμβολίων Οι στρατηγικές πλαισίωσης κάθε μηνύματος (framing) 11 έχουν κυρίαρχη θέση στην επικοινωνία που στοχεύει στην αλλαγή συμπεριφοράς. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είτε λεκτικά είτε οπτικά, όπως επίσης και οι όροι με τους οποίους παρουσιάζεται αυτό στο κοινό, μπορούν να καθορίσουν τον τρόπο που θα προσληφθεί, καθώς και την αντίδραση που θα προκαλέσει στους ανθρώπους. Αυτή η πλαισίωση δημιουργεί το περιβάλλον μέσα στο οποίο διεξάγονται συζητήσεις και 11 Πλαισίωση (framing) είναι «να επιλέγουμε κάποιες απόψεις ενός ζητήματος και να τις αναδεικνύουμε ως πιο βασικές στις σχετικές συζητήσεις με τέτοιο τρόπο ώστε να προάγεται η διατύπωση του ορισμού του προβλήματος, η αιτιολογική του ερμηνεία, η ηθική του εκτίμηση ή/και η παροχή τρόπων επίλυσης ή θεραπείας του» (προσαρμοσμένο από τον καθ. Entman, Chapman 2004) 29

30 Ας μιλήσουμε για πρόληψη λαμβάνονται αποφάσεις σχετικά με τους εμβολιασμούς. Κατά μία έννοια, οι δημόσιες αντιπαραθέσεις γύρω από το θέμα των εμβολίων αντιπροσωπεύουν μία προσπάθεια πλαισίωσης του ζητήματος στα μάτια του κοινού, των μέσων μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ) και των υπευθύνων της διαμόρφωσης πολιτικής για την υγεία. Οι στρατηγικές επαναδιατύπωσης των μηνυμάτων (reframing) για τον εμβολιασμό είναι εξαιρετικά σημαντικές. Το μεγαλύτερο μέρος της επιτυχίας του αντι-εμβολιαστικού κινήματος, για παράδειγμα, βασίστηκε στο γεγονός ότι επικεντρώνεται στο θέμα της ασφάλειας των εμβολίων, αντί να τονίσει τις σοβαρές ασθένειες που προλαμβάνουν. Η επανατοποθέτηση των συζητήσεών μας γύρω από τους παιδικούς εμβολιασμούς στο πλαίσιο της προστασίας («προστατεύομαι και προστατεύω και τους άλλους») μπορεί να είναι αρκετή για να μπει στη σωστή προοπτική το θέμα του υπαρκτού, αλλά πολύ μικρού κινδύνου ανεπιθύμητων ενεργειών των εμβολίων. Η χρήση μικρών ιστοριών με εικόνες είναι αποτελεσματικός τρόπος επαναδιατύπωσης (reframing) των μηνυμάτων. Οι προσωπικές ιστορίες και οι αφηγήσεις βοηθούν ώστε ο αναγνώστης να ταυτιστεί πιο άμεσα με το θέμα. Επίσης, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αντικρούσουν επιχειρήματα, να διευκολύνουν την κατανόηση και την εντύπωση των μηνυμάτων και να παρέχουν την ευκαιρία της εκμάθησης δια της παρατηρήσεως μέσα από την ταύτιση με τους χαρακτήρες. Φαίνεται ότι αν επιτευχθεί ταύτιση με τους χαρακτήρες μίας ιστορίας είναι πιο πιθανή η αλλαγή συμπεριφοράς και ελαττώνεται η διαφωνία με τα επιμέρους σημεία, ακόμα κι αν οι χαρακτήρες αυτοί προέρχονται από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις ή πολιτισμικές ομάδες. (RWJ, 2010; Niederdeppe και συν., 2008; Daghofer, 2011). 2.4 Αναδείξτε περισσότερο αυτούς που εμβολιάζονταιενισχύστε τον εμβολιασμό ως κοινωνικό στερεότυπο Οι άνθρωποι φαίνεται γενικά πως υιοθετούν μία συμπεριφορά όταν αντιλαμβάνονται ότι και άλλοι όπως αυτοί έχουν παρόμοια συμπεριφορά. Αυτό αποκαλείται με μία φράση «κοινωνικός στερεοτυπισμός». Ωστόσο, ο εμβολιασμός ή ο μη εμβολιασμός δεν είναι άμεσα ορατός στους άλλους. Έτσι, η ενημέρωση και ανάδειξη του γεγονότος ότι και άλλοι επιλέγουν τον εμβολιασμό βοηθά ώστε να αυξηθεί η εμβολιαστική κάλυψη. Η μετακίνηση των υπηρεσιών εμβολιασμού σε κεντρικά σημεία της κοινότητας, τα οποία είτε φιλοξενούν τους πληθυσμούς-στόχους είτε είναι κομβικά σημεία εργασίας και κοινωνικής συνεύρεσης, μπορεί να αναδείξει ότι πολλοί άλλοι 30

31 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς συμπολίτες επιλέγουν να εμβολιάζουν τα παιδιά τους και να εμβολιάζονται. Μέσα από τα κοινωνικά στερεότυπα τα άτομα που εμβολιάζονται μπορούν με τη σειρά τους να μετατραπούν σε συνηγόρους του εμβολιασμού. Μην ξεχνάτε ότι μπορείτε να χρησιμοποιήσετε εργαλεία όπως αυτοκόλλητα, κάρτες ή κονκάρδες για την προώθηση ή/και επιβράβευση του εμβολιασμού, π.χ. μπλουζάκια ή κονκάρδες με μήνυμα όπως: Είμαι προστατευμένος, ώστε να γίνει εμφανής αυτή η κοινωνική πρακτική σε άλλους συμμαθητές και γονείς. Παραδείγματα Ερωτήσεων & Απαντήσεων Ανεπιθύμητες ενέργειες και μακροχρόνιες συνέπειες των εμβολίων Γονέας: «Ανησυχώ για τις ανεπιθύμητες ενέργειες των εμβολίων. Δεν είμαι σίγουρη ότι θέλω να εμβολιαστεί σήμερα το παιδί μου». Επαγγελματίας υγείας: «Εγώ θα ανησυχώ αν το παιδί σου δεν εμβολιαστεί σήμερα γιατί οι ασθένειες που προλαμβάνουν τα εμβόλια είναι πολύ σοβαρές. Η ιλαρά, ο κοκκύτης και ο αιμόφιλος της ινφλουέντζας προσβάλλουν ακόμη στις μέρες μας ανεμβολίαστα παιδιά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ επιδημίες ιλαράς και κοκκύτη εμφανίζονται σε διάφορες χώρες. Τα εμβόλια μπορούν να προστατεύσουν το παιδί σου από αυτές τις ασθένειες. Ας δούμε μαζί κάποιες πληροφορίες για τα εμβόλια και τις ανεπιθύμητες ενέργειές τους». Γονέας: «Δεν γνωρίζετε πραγματικά αν τα εμβόλια έχουν μακροπρόθεσμες ανεπιθύμητες ενέργειες». Επαγγελματίας Υγείας: «Έχουμε πολλές δεκαετίες εμπειρίας με τα εμβόλια και δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι προκαλούν μακροπρόθεσμα οποιαδήποτε βλάβη στον οργανισμό. Κατανοώ τις ανησυχίες σας, αλλά πιστεύω ότι ο κίνδυνος των ασθενειών που προλαμβάνονται με τα εμβόλια είναι πολύ μεγαλύτερος από οποιονδήποτε κίνδυνο ενέχει ο εμβολιασμός. Τα εμβόλια θα χαρίσουν στο μωρό σας μία υγιή και μακροβιότερη ζωή». 2.5 Αναδείξτε το μη εμβολιασμό ως μη αποδεκτή κοινωνική συμπεριφορά Σκόπιμο είναι να ενισχυθεί η άποψη ότι ο μη εμβολιασμός είναι μη αποδεκτή κοινωνική συμπεριφορά, καθώς θέτει και άλλους σε κίνδυνο. Η προσοχή 31

32 Ας μιλήσουμε για πρόληψη μπορεί αρχικά να εστιαστεί (π.χ. μέσα από έρευνες γνώμης των γονέων) στο αν μερικές ομάδες, όπως οι δάσκαλοι, νοσηλευτές, ιατροί, κοινωνικοί λειτουργοί, είναι απαραίτητο και κοινωνικά υπεύθυνο να είναι εμβολιασμένοι, λόγω της καθημερινής επαφής τους με πολλά άτομα μέσω της εργασίας τους. Ανακινώντας τη συζήτηση γύρω από ένα τέτοιο σημαντικό ζήτημα, οδηγεί τους γονείς να σκεφθούν αν πρέπει και τα παιδιά τους να είναι προστατευμένα. Θα πρέπει να τονιστεί ότι σε περίπτωση επιδημίας τα μη προστατευμένα άτομα μπορεί να μη γίνονται δεκτά στο σχολείο, στους βρεφονηπιακούς σταθμούς ή σε άλλους χώρους συγχρωτισμού. 2.6 Μετατρέψτε την άρνηση εμβολιασμού σε «ενεργητική απόφαση» Για πολλούς ανθρώπους η απόφαση να μην εμβολιάσουν τα παιδιά τους είναι καθαρά παθητική, π.χ. γονείς οι οποίοι παρέλειψαν τις επισκέψεις ή δεν το θεωρούν ιδιαίτερα σημαντικό θέμα. Αλλάζοντας τακτική ο ιατρός, ώστε ο μη εμβολιασμός να χρειάζεται την ενεργητική επιλογή και υπογραφή του γονέα, μπορεί να οδηγήσει στην αναθεώρηση της απόφασης αυτής. Ένα παράδειγμα είναι να απαιτείται από τους γονείς η υπογραφή συγκεκριμένης φόρμας άρνησης στην οποία να δηλώνεται η απόφασή τους να μην εμβολιαστεί το παιδί τους τη δεδομένη χρονική στιγμή. Αυτό τους οδηγεί σε σκέψη για τη λήψη μίας ενεργητικής απόφασης σχετικά με τους εμβολιασμούς. Είναι όμως σκόπιμο να τονίζεται ότι η απόφαση άρνησης ισχύει «κατά τη δεδομένη χρονική στιγμή», καθώς επιτρέπει την αλλαγή της γνώμης του γονέα και τη πιθανή συναίνεσή του στον εμβολιασμό στο μέλλον (βλ. Κεφάλαιο ) 2.7 Χρησιμοποιήστε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ) για να υποστηρίξετε την προστατασία που παρέχουν τα εμβόλια Τα παραδοσιακά και τα σύγχρονα ΜΜΕ επηρεάζουν και διαμορφώνουν τις αντιλήψεις, τη συμπεριφορά και τις επιλογές γύρω από τα εμβόλια. Στην Ιρλανδία και τη Μ. Βρετανία, για παράδειγμα, η ανακύκλωση στον Τύπο ανακριβών στοιχείων που δημοσιεύθηκαν από τον Andrew Wakefield 12 οδήγησε σε πτώση της εμβολιαστικής κάλυψης με το εμβόλιο ιλαράς-παρωτίτιδας-ερυθράς (MMR). 12 Το άρθρο του A. Wakefield και συν. σχετικά με την ασφάλεια του εμβολίου MMR δημοσιεύτηκε στο ιατρικό περιοδικό The Lancet το Μιλούσαν για πιθανή συσχέτιση του εμβολίου αυτού με την εμφάνιση αυτισμού και διαταραχών κινητικότητας του εντέρου. Η δημοσίευση των ευρημάτων οδήγησε σε σημαντική μείωση της χρήσης του εμβολίου, όχι μόνο στο Ηνωμένο Βασίλειο αλλά και σε πολλές άλλες χώρες. Μετέπειτα ανακαλύφθηκε ότι τα ευρήματα δεν ήταν 32

33 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Αντίθετα, τα τελευταία χρόνια η υποστήριξη του τύπου υπήρξε σημαντική στη διάχυση του μηνύματος της προστασίας που παρέχουν τα εμβόλια, σε συνδυασμό με τα κατάλληλα μηνύματα από τις υπηρεσίες υγείας και τη χρήση των στοιχείων και δεδομένων για την ανάδειξη των επιπτώσεων της μη προστασίας από τα εμβόλια. Η συνεργασία με τα ΜΜΕ απαιτεί χρόνο και ενεργητική εξωστρέφεια, προκειμένου να καλλιεργηθούν σχέσεις αμοιβαίας εμπιστοσύνης και κατανόησης των ρόλων, των υποχρεώσεων και των προθεσμιών. Μελέτες και σφυγμομετρήσεις που διεξάγονται σχετικά με τις αντιλήψεις και τον τρόπο διάχυσης ενός θέματος υγείας μέσα από τα διάφορα μέσα, μπορούν να αναδείξουν άτομα ή μέσα με τα οποία είναι σκόπιμη η συνεργασία. Κάθε επαφή με τα ΜΜΕ πρέπει να θεωρείται δομικό στοιχείο της σχέσης που θέλετε να αναπτύξετε με αυτά (Apfel, και συν., 2010). 2.8 Αντιπαρατεθείτε ενεργά με την παραπληροφόρηση Το κίνημα κατά του εμβολιασμού έχει χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά ιστολόγια (blogs) και μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να διαχύσει φόβους και ανησυχίες σχετικά με την ασφάλεια των εμβολίων. Σε πολλές περιπτώσεις τα φαινόμενα αυτά δεν κινητοποιούν μηχανισμούς αντιπαράθεσης. Όμως, για παράδειγμα στη Μ. Βρετανία και στο πλαίσιο του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ), έχει δημιουργηθεί ειδικό κέντρο ενημέρωσης σχετικά με τα εμβόλια, το οποίο απαντά ενεργητικά στις αντι-εμβολιαστικές θεωρίες. Κάθε φορά που δημοσιεύεται ένα άρθρο σχετικό με τα εμβόλια το οποίο πιθανά να επηρεάσει σημαντικά την κοινή γνώμη (θετικά ή αρνητικά), το κέντρο αυτό το αναρτά στην ιστοσελίδα του με συνοδευτικό τεκμηριωμένο σχολιασμό και δεν επιτρέπει την παραπληροφόρηση του κοινού χωρίς επίσημη και άμεση απάντηση με επιστημονικά στοιχεία. Εξάλλου, η Σχολή Υγιεινής και Τροπικής Ιατρικής του Λονδίνου (London School of Hygiene and Tropical Medicine (LSHTM)) έχει δημιουργήσει ειδική ιστοσελίδα σχετική με την εμπιστοσύνη προς τα εμβόλια (vaccine confidence- βλ. Κεφάλαιο 8.2), η οποία παρέχει συστηματική πληροφόρηση για την ασφάλεια των εμβολίων, ιδιαίτερα όταν προκύπτει μία συζήτηση στα ΜΜΕ (Larson, και συν., 2011). αληθινά. Ο Wakefield διαγράφηκε από τον Ιατρικό Σύλλογο και το περιοδικό απέσυρε το άρθρο του. Δυστυχώς, αυτή η διαδικασία κράτησε αρκετά χρόνια, και μέχρι και σήμερα ανακυκλώνονται οι φήμες για την ασφάλεια του εμβολίου. 33

34 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Πλαίσιο 2.1 Συμβουλές για τους γονείς για την αξιολόγηση διαδικτυακών πηγών πληροφόρησης σχετικά με τα εμβόλια Ελέγχετε την κυριότητα, τους σκοπούς, τους συγγραφείς και τις οργανώσεις οι οποίες υποστηρίζουν μία ιστοσελίδα. Εάν η κατάληξη της διαδικτυακής διεύθυνσης είναι.edu, τότε συνήθως πρόκειται για σχολείο, κολέγιο ή πανεπιστήμιο. Άλλες συνήθεις καταλήξεις είναι:.gov (κρατική υπηρεσία),.org (μη κερδοσκοπικός οργανισμός),.int (διεθνής οργανισμός) και.com (συνήθως εμπορικού χαρακτήρα ιστοσελίδα). Ελέγχετε ότι η πληροφόρηση βασίζεται σε επιστημονικά τεκμηριωμένες μελέτες. Μία ιστοσελίδα εμπιστοσύνης αναρτά πάντοτε το όνομα του συγγραφέα ενός άρθρου και παρέχει πληροφορίες που βασίζονται σε επιστημονικές μελέτες και όχι προσωπικές απόψεις. Επίσης, μία ασφαλής ιστοσελίδα αναφέρει πάντα τις βιβλιογραφικές της πηγές και τις παραπομπές σε επίσημες δημοσιεύσεις. Πιθανά ερωτήματα προς απάντηση: Ο ισχυρισμός της ιστοσελίδας παραείναι καλός ή κακός- για να είναι αληθινός; Εάν ναι, τότε μάλλον αυτό συμβαίνει. Οι ισχυρισμοί βασίζονται στην ιδέα μίας συνομωσίας; Μήπως η ιστοσελίδα υποστηρίζει ότι έχει ανακαλύψει την κρυμμένη αλήθεια για τα εμβόλια; Αν ναι, καλό είναι να την αποφύγετε. Μήπως η πληροφορία στηρίζεται στο συναισθηματισμό και όχι σε επιστημονικά δεδομένα; Προτείνουμε να συζητήστε όλα τα παραπάνω με τον ιατρό σας και να αναζητήσετε τη γνώμη του. (Larson, και συν., 2011). 34

35 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Photo: ECDC / Tibor Bujdos ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Οι αντιλήψεις των εμπειρογνωμόνων στα εμβόλια και των επαγγελματιών υγείας 35

36 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Σημαντικά μηνύματα Να είσαστε ενημερωμένοι γύρω από τις εξελίξεις για τα εμβόλια Να ενισχύετε συνεχώς τις επικοινωνιακές σας δεξιότητες Να χρησιμοποιείτε τους συνεργάτες σας ώστε να παρέχετε πληροφορίες και σε άλλα σημεία εκτός του χώρου σας Να παραμένετε ενημερωμένοι και να διατηρείτε τις δεξιότητές σας ώστε να χορηγείτε με ασφάλεια τα εμβόλια Να οδηγείτε τους γονείς προς τις σωστές πηγές πληροφόρησης 3.1 Ενημερωθείτε για τις εξελίξεις σχετικά με τα εμβόλια Οι μελέτες καταδεικνύουν ότι οι επαγγελματίες υγείας, και ειδικά οι ιατροί, εμπιστεύονται τα εμβόλια, αλλά πολλές φορές είναι απροετοίμαστοι να απαντήσουν σε ερωτήσεις των γονέων σχετικά με λεπτομέρειες για την ασφάλεια των εμβολίων, τα συστατικά τους και τυχόν αναφερόμενες ανεπιθύμητες ενέργειες ή αντενδείξεις χορήγησής τους (βλ. τις σχετικές ερωτήσεις και απαντήσεις στο Κεφάλαιο 6). Άρα πρέπει να αναζητούν συστηματικά από τις αρχές δημόσιας υγείας της χώρας τους ανεξάρτητη, επιστημονικά τεκμηριωμένη πληροφόρηση από αξιόπιστες πηγές. Τακτική ενημέρωση γύρω από τα εμβόλια πρέπει να συμπεριλαμβάνεται στη δια βίου ιατρική εκπαίδευση κάθε παιδιάτρου, αλλά και νοσηλευτή που χορηγεί εμβόλια. Σε αυτό βοηθούν οι επιστημονικές εταιρίες ή/και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, προσφέροντας σχετικά σεμινάρια και ενημερώσεις. Επίσης, πληροφορίες μπορούν να αναζητηθούν από τον Ελληνικό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΟΦ που είναι υπεύθυνος για τη διαρκή αξιολόγηση των φαρμακευτικών ουσιών και σκευασμάτων, καθώς και η καταγραφή και αξιολόγηση των πιθανών ανεπιθύμητων ενεργειών (Mollema, και συν., 2011). Οι επαγγελματίες υγείας γενικά πρέπει να χρησιμοποιούν την κρίση τους για την αξιολόγηση του προωθητικού υλικού που παρέχεται από τις φαρμακευτικές εταιρίες. 3.2 Ενισχύετε συνεχώς τις επικοινωνιακές σας δεξιότητες Στον οδηγό που έχετε στα χέρια σας παρέχονται συμβουλές σχετικά με επικοινωνιακές δεξιότητες. Οι παρακάτω συμβουλές μπορούν να σας βοηθήσουν στις συζητήσεις σας με τους γονείς για την αντιμετώπιση των προβληματισμών και ερωτήσεών τους με ευαισθησία και υπομονή. Για το σκοπό αυτό παρατίθεται το παράδειγμα της προσέγγισης των ερωτήσεων με το ακρωνύμιο ΚαΓΕΣ (βλ. Πλαίσιο 3.2). 36

37 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Πλαίσιο 3.2 Η μέθοδος προσέγγισης ΚαΓΕΣ (προσαρμοσμένη από τη μέθοδο CASE της Allison Singer του Ιδρύματος Μελέτης του Αυτισμού Κατανόηση: Γνώση: Επιστήμη: Συμβουλή: Αναγνωρίστε τις ανησυχίες των γονέων και δείξτε κατανόηση. Αυτό θα βοηθήσει να δημιουργηθεί κατάλληλο κλίμα για συζήτηση. Δείξτε ότι είστε πληροφορημένοι για το συγκεκριμένο θέμα με γνώσεις μέσα από την εξειδίκευσή σας. Εξηγήστε τα επιστημονικά δεδομένα. Λύστε απορίες και δώστε συμβουλές με βάση τα επιστημονικά δεδομένα. Χρησιμοποιώντας τη μέθοδο προσέγγισης ΚαΓΕΣ Γονέας: «Θα ήθελα τα εμβόλια να γίνουν σε αραιότερα διαστήματα, έτσι ώστε να μην επιβαρύνεται το ανοσοποιητικό σύστημα του παιδιού». Παιδίατρος: Κατανόηση: «Πράγματι, τα παιδιά σήμερα κάνουν περισσότερα εμβόλια από ό,τι εμείς στην ηλικία τους». Γνώση: «Η πρακτική μου είναι να ακολουθώ πάντοτε το Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών, το οποίο έχει σχεδιαστεί προσεκτικά ώστε να προστατεύει τα παιδιά από ασθένειες τη συγκεκριμένη στιγμή της ζωής τους. Πρόσφατα σε ένα συνέδριο που παρακολούθησα αναφέρθηκε ότι..ή σε πρόσφατη ημερίδα με θέμα τα εμβόλια». Επιστήμη: «Παρά το γεγονός ότι τα παιδιά μας κάνουν πλέον περισσότερα εμβόλια, τους χορηγούνται στην πραγματικότητα πολύ λιγότερες ξένες πρωτεΐνες- αντιγόνα μέσω αυτών, σε σύγκριση με παλαιότερα, καθώς έχει βελτιωθεί σημαντικά η τεχνολογία και η μέθοδος παρασκευής των εμβολίων. Τα εμβόλια περιέχουν πλέον μόνο τις απαραίτητες πρωτεΐνες που προκαλούν την ανοσοποιητική απάντηση. Άλλωστε, το ανοσοποιητικό των παιδιών μπορεί να αντιμετωπίσει άνετα την πρόκληση από το εμβόλιο, η οποία είναι πολύ ηπιότερη από τις επιθέσεις που δέχεται καθημερινά από ιούς. Για παράδειγμα, μία συνηθισμένη ωτίτιδα είναι μεγαλύτερη πρόκληση για το ανοσοποιητικό τους». Συμβουλή: «Ο εμβολιασμός συστήνεται για όλα τα παιδιά, ώστε να εξασφαλίσουν πολλά υγιή χρόνια ζωής». 37

38 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Σκόπιμο είναι να έχετε προσωπική άποψη σχετικά με την κατανόηση των πληροφοριών από τους γονείς, καθώς και τους παράγοντες που διαμορφώνουν τις αντιλήψεις, τις συμπεριφορές και τις επιλογές τους. Σε αυτή τη βάση θα μπορέσετε να βρείτε τους τρόπους για να τους μεταδώσετε πληροφορίες και να κερδίσετε την εμπιστοσύνη και το σεβασμό τους. Επίσης, θα μπορείτε να εξηγείτε τα δεδομένα με περισσότερη σαφήνεια, να δίνετε απλές απαντήσεις και να ακούτε τις ιδιαίτερες ανάγκες τους. Θυμηθείτε ότι δεν μπορούν όλοι οι γονείς να χειριστούν το ίδιο επίπεδο ιατρικής και επιστημονικής πληροφόρησης. Εκτιμώντας το επίπεδο πληροφόρησης το οποίο επιθυμεί ο κάθε γονέας (βλ. Πλαίσιο 3.3), μπορείτε να επικοινωνείτε σωστότερα με καλύτερη χρήση του χρόνου σας. Πλαίσιο 3.3. Αντιμετωπίζοντας τους διστακτικούς, τους αδιάφορους, τους επίμονα αρνητικούς και τους δυσπρόσιτους Χρήσιμες συμβουλές για συζήτηση με τους γονείς προσαρμοσμένο από το Καναδάς 2005, Halperin, 2000) 1. Ακούστε & αξιολογήστε Εξακριβώστε τις ανησυχίες των γονέων έτσι ώστε να μπορείτε να παρέχετε πληρέστερη ενημέρωση, αιτιολόγηση και τα κατάλληλα επιχειρήματα. Αφιερώστε αρκετό χρόνο για μία παραγωγική συζήτηση. Εκτιμήστε αν ο γονέας αναζητεί πραγματικά συμβουλές. Έτσι αποφεύγετε να χάνετε χρόνο με αυτούς που δεν χρειάζονται πληροφόρηση. 38

39 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Κατηγορία Χαρακτηριστικά Πιθανότητα να εμβολιαστεί Οι διστακτικοί Απληροφόρητος Παραπληροφορημένος Καλά διαβασμένος και ανοιχτόμυαλος Οι αδιάφοροι Απληροφόρητος Πληροφορημένος αλλά ιδιοτελής Οι επίμονα αρνητικοί Κατασταλαγμένος Τον συμβούλευσαν να μην εμβολιαστεί, αλλά ψάχνει για επιχειρήματα που να υποστηρίζουν το αντίθετο Έχει συγκεντρώσει πληροφορίες από τα ΜΜΕ, αλλά δεν γνωρίζει τη γνώμη των ειδικών Γνωρίζει τις θέσεις του αντιεμβολιαστικού κινήματος και έχει μελετήσει αρκετά. Χρειάζεται βοήθεια για να βάλει τα επιχειρήματα σε σειρά προτεραιότητας και να ξεκαθαρίσει τις λανθασμένες πληροφορίες Σε πλήρη άγνοια των κινδύνων από τα νοσήματα που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό Τον απασχολεί η ασφάλεια των εμβολίων. Γνωρίζει για την «ανοσία της αγέλης» και θεωρεί ότι αυτή θα προστατεύσει και το παιδί του Πεπεισμένος ότι τα εμβόλια βλάπτουν και ικανοποιημένος με την απόφαση να μην κάνει τα εμβόλια στο παιδί του. Βρίσκεται στο ιατρείο σας γιατί κάποιος τον πίεσε να συζητήσει το θέμα με τον παιδίατρό του Υψηλή Μπορεί να αλλάξει σταδιακά άποψη και συχνά συναινεί στους εμβολιασμούς στο μέλλον Πρέπει να είστε προετοιμασμένοι για συζήτηση, αλλά συχνά τελικά συμφωνεί με τον εμβολιασμό. Μπορεί να συμφωνήσει για μερικά εμβόλια αρχικά και συνήθως συμφωνεί να γίνουν και τα υπόλοιπα στην πορεία. Υψηλή Πρέπει να είστε προετοιμασμένοι για συζήτηση, αλλά συχνά τελικά συμφωνεί με τον εμβολιασμό Μπορεί αρχικά να συμφωνήσει για μερικά μόνο εμβόλια, και συνήθως συμφωνεί να γίνουν και τα υπόλοιπα στην πορεία Η επιτυχία είναι απίθανη, αλλά η συζήτηση μπορεί να τον οδηγήσει να επανεξετάσει το ζήτημα στο μέλλον. Οι εκτεταμένες συζητήσεις είναι σπάνια παραγωγικές 39

40 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Φανατικός Οι δυσπρόσιτοι Ο κοινωνικά αποκλεισμένος Ο απασχολημένος Ένθερμος υποστηρικτής του αντι-εμβολιαστικού κινήματος. Ήρθε στο ιατρείο σας προκειμένου να πείσει κι εσάς να μην εμβολιάζετε Η συμπεριφορά, οι επιλογές και οι απόψεις των ανθρώπων για τα εμβόλια εξαρτώνται από διάφορους κοινωνικούς προσδιοριστικούς παράγοντες Θα ήθελε να εμβολιαστεί, αλλά δεν βολεύει το ωράριο ή η τοποθεσία του ιατρείου Τα άτομα αυτά έχουν ισχυρά παγιωμένες αντιλήψεις και δεν εκτιμούν την αξία των εμβολιασμών. Οι εκτεταμένες συζητήσεις δεν είναι παραγωγικές Χρειάζεται κοινωνική και πολιτισμική ευαισθησία, στρατηγικές προσέλκυσης (από το σχεδιασμό των υπηρεσιών ως την υλοποίηση και αξιολόγησή τους). Βοηθά πολύ η χρήση πολιτισμικών διαμεσολαβητών Εξέταση λύσεων όπως παράταση ωραρίου λειτουργίας ή εναλλακτικές τοποθεσίες για τη χορήγηση των εμβολίων (π.χ. επίσκεψη στο σπίτι) 2. Αναγνωρίστε τους υπαρκτούς προβληματισμούς Παραδεχθείτε ότι τα εμβόλια έχουν κάποιες ανεπιθύμητες ενέργειες και ότι η ανησυχία των γονέων είναι δικαιολογημένη μέχρις ενός βαθμού. Δώστε έμφαση στο ότι οι περισσότερες ανεπιθύμητες ενέργειες των εμβολίων είναι ήπιες και αυτοπεριοριζόμενες (π.χ. πόνος στο σημείο του εμβολιασμού). Συζητήστε για τις πιο σπάνιες, αλλά πιο σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες των εμβολίων και τονίστε το γεγονός ότι δεν έχουν μακροχρόνιες επιπτώσεις (π.χ. πυρετικοί σπασμοί). Επίσης, μην παραβλέψετε τις πολύ σπάνιες ανεπιθύμητες ενέργειες, όπως η αναφυλαξία. 3. Εξηγήστε το ευρύτερο πλαίσιο Δώστε στους γονείς συγκριτικές πληροφορίες αναφορικά με τις πιθανότητες των κινδύνων από τις ασθένειες και από τη χρήση των εμβολίων. Συζητήστε την πιθανότητα νόσησης στην περίπτωση άρνησης του εμβολιασμού. Αναφέρετε τα παραδείγματα χωρών σχετικά με τις επιπτώσεις της άρνησης του εμβολιασμού και την επανεμφάνιση των μικρών επιδημιών νοσημάτων σε άλλες χώρες της ΕΕ. 4. Αντικρούστε την κακή πληροφόρηση Ενημερωθείτε για τους ισχυρισμούς των εκπροσώπων του αντι- εμβολιαστικού κινήματος και προετοιμαστείτε για να διορθώσετε τη λανθασμένη πληροφόρηση 40

41 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Επισκεφθείτε ιστοσελίδες κατά των εμβολιασμών και μελετήστε τις τακτικές που χρησιμοποιούν Ψάξτε για την απάντηση σε συγκεκριμένα ερωτήματα των γονέων, συγκεντρώστε και παρέχετε στοιχεία από αξιόπιστες πηγές και ιστοσελίδες 5. Παρέχετε έγκυρες πληροφορίες Απαντήστε στη λανθασμένη πληροφόρηση και παρέχετε αξιόπιστα στοιχεία σχετικά με την εξάλειψη ασθενειών, τη μείωση της θνησιμότητας και τα αποτελέσματα της διακοπής των προγραμμάτων εμβολιασμού. Μην κρατάτε αμυντική στάση. Προμηθεύετε τους γονείς με έντυπο υλικό, το οποίο περιέχει έγκυρες παραπομπές και αξιόπιστες ιστοσελίδες. 6. Ενημερώστε για τις επιπλοκές Βεβαιωθείτε ότι οι γονείς καταλαβαίνουν τις επιπλοκές των νοσημάτων που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό. Συνήθως σκέφτονται μόνο τους κινδύνους από τα εμβόλια και όχι τον κίνδυνο από τον μη εμβολιασμό. 7. Κάνετε σαφείς τις συστάσεις σας Κάνετε σαφή τη γνώμη και προσωπική σας άποψη και οποιαδήποτε σύστασή σας. 3.3 Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε και άλλους επαγγελματίες υγείας για την ενημέρωση των γονέων Η έλλειψη χρόνου είναι το συνηθέστερο εμπόδιο για τους παιδιάτρους και τους ιατρούς γενικότερα, κατά τις συζητήσεις τους με τους ασθενείς τους. Πολλά ιατρεία πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας βρίσκουν λύση στο ζήτημα αυτό οργανώνοντας ενημερωτικές συζητήσεις ή ομάδες με τη βοήθεια και άλλων επαγγελματιών υγείας (π.χ. νοσηλευτές, επισκέπτες/-ριες υγείας κλπ) που εκπαιδεύονται στο θέμα των εμβολιασμών. Σκεφτείτε την πιθανότητα αυτό το ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό να παρέχει πληροφόρηση στους ασθενείς μέσα από έντυπο υλικό στους χώρους αναμονής. Επίσης μπορείτε να διοργανώσετε ενημερωτικές συναντήσεις μελλοντικών γονέων με συναδέλφους γυναικολόγους ή σε μαιευτικές κλινικές. 41

42 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 3.4 Να παραμένετε ενημερωμένοι και να διατηρείτε τις δεξιότητές σας ώστε να χορηγείτε με ασφάλεια τα εμβόλια Το κοινό δεν αντιλαμβάνεται συνήθως τα εμβόλια ως φάρμακα. Τα εμβόλια, αντίθετα με τα υπόλοιπα φάρμακα που κατηγοριοποιούνται από το κοινό ως σχετιζόμενα με συγκεκριμένα νοσήματα ή με συγκεκριμένα όργανα (π.χ. καρδιά, νεφρά, δέρμα κλπ.), συνήθως θεωρούνται όλα ίδια όσον αφορά στην ασφάλειά τους για τον άνθρωπο. Αν αναφερθεί κάποιο πρόβλημα με ένα εμβόλιο, τότε αντιμετωπίζονται όλα τα εμβόλια με περισσότερη καχυποψία, και κατά συνέπεια, η ασφάλεια των εμβολίων είναι ιδιαίτερα σημαντική. Όλοι οι επαγγελματίες υγείας, αλλά ειδικά οι παιδίατροι πρέπει να διατηρούν τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους σχετικά με τα εμβόλια σε υψηλό επίπεδο. Στα Πλαίσια 3.4 και 3.5 αναπτύχθηκε μία λίστα δεξιοτήτων, ώστε να βοηθηθούν οι επαγγελματίες υγείας στην εκτίμηση των ικανοτήτων τους και των αναγκών τους για εκπαίδευση στο θέμα της χορήγησης εμβολίων. Πλαίσιο 3.4: Λίστα δεξιοτήτων για τη διενέργεια εμβολιασμών: αξιολόγηση των επαγγελματιών υγείας Η παρακάτω λίστα δεξιοτήτων αποτελεί εργαλείο αυτοαξιολόγησης για τους επαγγελματίες υγείας που διενεργούν εμβολιασμούς. Μπορείτε να βαθμολογήσετε τον εαυτό σας σε κάθε έναν από τους τομείς για τη διεκπεραίωση των προληπτικών εμβολιασμών. Εάν σημειώσετε κάπου «Ανάγκη βελτίωσης», σημαίνει ότι αισθάνεστε την ανάγκη για περαιτέρω μελέτη και πρακτική εξάσκηση. 42

43 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Κλινικές δεξιότητες, τεχνικές, διαδικασίες Αυτοαξιολόγηση Τομείς ικανοτήτων Ανάγκη βελτίωσης Καλή γνώση Α. Ενημέρωση ασθενών/γονέων 1. Υποδοχή ασθενούς/γονέων, έναρξη συζήτησης/επικοινωνίας, απάντηση σε ερωτήματα/ προβληματισμούς, παροχή πηγών πληροφοριών ή παραπομπών 2. Παροχή πληροφοριών για το είδος των εμβολίων που διενεργούνται 3. Προσαρμογή της επικοινωνίας στο επίπεδο της γλώσσας, του αλφαβητισμού και των ειδικών αναγκών ασθενών/γονέων, ώστε να νιώθουν άνετα και να κατανοούν τη διαδικασία 4. Επιβεβαίωση της κατανόησης των πληροφοριών από τους γονείς και παροχή χρόνου για μελέτη ή ερωτήσεις 5. Αναζήτηση πιθανών αντενδείξεων για τη χορήγηση του εμβολίου 6. Ανακεφαλαίωση οδηγιών αναλγησίας μετά τον εμβολιασμό, διατύπωση αποριών από τους γονείς Β. Ιατρικά Πρωτόκολλα 1. Γνώση ιατρικών πρωτοκόλλων (εμβολιασμού, παροχής πρώτων βοηθειών) και υλικού πληροφόρησης 2. Γνώση του χώρου φύλαξης της αδρεναλίνης, της τεχνικής χορήγησής της, των περιπτώσεων που χρειάζεται η χρήση της και των σχετικών οδηγιών 3. Επικαιροποιημένη πιστοποίηση στην τεχνική καρδιοπνευμονικής αναζωογόνησης (ΚΑΡΠΑ) 4. Κατανόηση της ανάγκης αναφοράς των ατυχημάτων με βελόνα και της τήρησης αρχείου τραυματισμών από αιχμηρά αντικείμενα Γ. Διαχείριση των Εμβολίων 1. Έλεγχος της ημερομηνίας λήξης του εμβολίου. Επανέλεγχος ετικέτας φιαλιδίου και περιεχομένου πριν την αναρρόφηση περιεχομένου 2. Χρήση άσηπτης τεχνικής καθ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας 43

44 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 3. Επιλογή της κατάλληλης βελόνας: 2,5-4cm για τη χορήγηση εμβολίων ενδομυϊκά (ΙΜ): DTaP, Td, Tdap, Hib. HepA, HepB, συζευγμένο πνευμονιοκόκκου, εποχικής γρίπης, 1,5cm για χορήγηση υποδόρια (SC): ιλαράς-ερυθράςπαρωτίτιδας, ανεμευλογιάς 4. Γνώση της τεχνικής προετοιμασίας του εμβολίου για χορήγηση: ανακίνηση, ανασύσταση με τον παρεχόμενο διαλύτη, αναρρόφηση και 2ος έλεγχος ετικέτας. 5. Σήμανση κάθε σύριγγας 6. Γνώση των κανόνων διαχείρισης των εμβολίων, π.χ. προστασία MMR από το φως, αρχείο θερμοκρασίας ψυγείου συντήρησης κλπ Δ. Χορήγηση εμβολίων 1. Έλεγχος οδηγιών ιατρού και αντιπαραβολή με την ετικέτα του χρησιμοποιούμενου σκευάσματος (στην περίπτωση που το εμβόλιο δεν διενεργείται από τον ιατρό) 2. Πλύσιμο χεριών και χρήση γαντιών (ανάλογα με το πρωτόκολλο βασικών προφυλάξεων) 3. Γνώση της οδού χορήγησης κάθε εμβολίου 4. Σωστή τοποθέτηση ασθενούς/ ακινητοποίηση παιδιού με τη βοήθεια του γονέα. Αναγνώριση του ανατομικού σημείου της ένεσης ανάλογα με την οδό χορήγησης. 5. Έλεγχος/ τοπική αντισηψία δέρματος στο σημείο ένεσης. Πλύσιμο με νερό και σαπούνι σε περίπτωση εμφανώς βρόμικου δέρματος. Αν χρησιμοποιηθεί οινόπνευμα ή άλλο αλκοολούχο σκεύασμα, το δέρμα πρέπει να στεγνώσει, καθώς οι ουσίες αυτές μπορεί να αδρανοποιήσουν τα εμβόλια με ζώντες μικροοργανισμούς. 6. Στήριξη του μέλους του ασθενή και ένεση του εμβολίου γρήγορα υπό τη σωστή γωνία με την επιφάνεια του δέρματος, ανάλογα με την οδό χορήγησης (45 στην υποδόρια χορήγηση και 90 στην ενδομυϊκή). 7. Ένεση με σταθερή πίεση στο έμβολο της σύριγγας (δεν χρειάζεται αναρρόφηση καθώς τα σημεία ένεσης των εμβολίων είναι πάνω από μεγάλες μυϊκές μάζες χωρίς μεγάλα αγγεία) και αφαίρεση της βελόνας υπό την ίδια γωνία 44

45 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς 8. Ελαφρά πίεση στο σημείο της ένεσης για μερικά δευτερόλεπτα με στεγνό βαμβάκι. 9. Απόρριψη της βελόνας και σύριγγας σε κυτίο αιχμηρών αντικειμένων. Προσεκτική απόρριψη φιαλιδίων εμβολίων με ζώντες μικροοργανισμούς στα ιατρικά απόβλητα 10. Ενθάρρυνση μέτρων για την ανακούφιση του πόνου του εμβολιασμού πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη διαδικασία 11. Παρακολούθηση του εμβολιασμένου ατόμου για τυχόν άμεσες ανεπιθύμητες ενέργειες και χορήγηση κατάλληλης θεραπείας, όταν κριθεί αναγκαίο Ε. Καταγραφή στοιχείων/τήρηση αρχείων 1. Πλήρης καταγραφή του εμβολιασμού στην προβλεπόμενη θέση στο Βιβλιάριο Υγείας του Παιδιού (ημερομηνία, σκεύασμα, lot #, σημείο εμβολιασμού, ποιός το χορήγησε). Υπενθύμιση ότι το Βιβλιάριο πρέπει να συνοδεύει κάθε επόμενη επίσκεψη. 2. Δήλωση ανεπιθύμητων ενεργειών στον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΟΦ) με τη χρήση της Κίτρινης Κάρτας 3. Ανάλογα με τις δυνατότητες: καταχώρηση σε αρχείο ασθενών (ημερομηνία, σκεύασμα, lot #, σημείο εμβολιασμού, ποιος το χορήγησε) ή χρήση του κατάλληλου προγράμματος καταχώρισης εμβολιασμών. Πως μπορώ να βελτιώσω τις δεξιότητες εμβολιασμού: i. Παρακολούθηση επίδειξης τεχνικών εμβολιασμού. ii. Ανασκόπηση των πρωτοκόλλων εμβολιασμού του γραφείου/της υπηρεσίας σας. iii. Ανασκόπηση εγχειριδίων, συγγραμμάτων, διαγραμμάτων ή άλλων εργαλείων. iv. Ανασκόπηση οδηγιών συσκευασίας εμβολίων. v. Ανασκόπηση οδηγιών διαχείρισης και μεταφοράς των εμβολίων. vi. Καθοδήγηση/ εκπαίδευση από επαγγελματία με μεγαλύτερη εμπειρία. vii. Παρακολούθηση εκπαιδευτικών σεμιναρίων ή σχετικών μαθημάτων. viii. Εκπαίδευση στη διαπολιτισμική προσέγγιση/αντιμετώπιση ασθενών. ix. Ανανέωση της Βασικής Εκπαίδευσης στην ΚΑΡΠΑ (BLS). 45

46 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 3.5 Κατευθύνετε τους γονείς προς αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης Οι γονείς πρέπει να γνωρίζουν κατάλληλες πηγές πληροφόρησης σχετικά με τα εμβόλια, καθώς ψάχνοντας στο διαδίκτυο για πληροφορίες, μπορεί εύκολα να οδηγηθούν σε ιστοσελίδες που καταδικάζουν τα εμβόλια (Mollema, 2012). [Κεφ 7.] 46

47 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Photo: ECDC / Tibor Bujdos ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙ: ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΥΣ ΕΝΟΤΗΤΑ IΙ: ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ Το μέρος αυτό του οδηγού διακρίνεται σε τέσσερα κεφάλαια: Κεφάλαιο 4: Επιχειρηματολογώντας για την προστασία που παρέχουν τα εμβόλια Κεφάλαιο 5: Χρήσιμο ενημερωτικό υλικό & διάλογοι με τους γονείς Κεφάλαιο 6: Συχνές Ερωτήσεις και Απαντήσεις για τα εμβόλια Κεφάλαιο 7: Χρήσιμοι Σύνδεσμοι 47

48 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Εισαγωγή στο 2ο μέρος του οδηγού Σε αυτό το μέρος του οδηγού παρέχονται πληροφορίες σχετικά με τους εμβολιασμούς, ώστε να βοηθηθεί ο επαγγελματίας υγείας στις συζητήσεις με τις οικογένειες, τους επικεφαλής κοινοτήτων, αλλά και με εκπροσώπους των μέσων μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ). Το μέρος αυτό περιέχει τέσσερα κεφάλαια: Το Κεφάλαιο 4 παρουσιάζει ενημερωτικούς πίνακες και γραφήματα με δεδομένα σχετικά με την προστασία που παρέχουν τα εμβόλια. Το Κεφάλαιο 5 περιλαμβάνει παραδείγματα ενημερωτικού υλικού για τους ασθενείς, τα οποία μπορούν να ενισχύσουν τα θετικά μηνύματα για την αποδοχή των εμβολιασμών από τους γονείς, και παράδειγμα δήλωσης άρνησης εμβολιασμού. Το Κεφάλαιο 6 περιλαμβάνει απαντήσεις στις πιο συνηθισμένες ερωτήσεις των γονέων γύρω από τα εμβόλια. Το Κεφάλαιο 7 περιέχει συνδέσμους με προσωπικές μαρτυρίες γονέων και παιδιών που ασθένησαν πρόσφατα από νοσήματα που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό, λίστα έγκυρων και χρήσιμων ιστοσελίδων για την ενημέρωση των επαγγελματιών υγείας και των γονέων από διάφορες χώρες του κόσμου, καθώς επίσης και διαδικτυακές πηγές εκπαίδευσης σχετικά με τα εμβόλια. 4.1 Τα εμβόλια προλαμβάνουν νοσήματα και σώζουν ζωές: μια επιτυχία της Δημόσιας Υγείας Τα επιδημιολογικά δεδομένα αποδεικνύουν την εντυπωσιακή μείωση των κρουσμάτων και θανάτων από τα νοσήματα που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό, σε σύγκριση με την εποχή πριν τη συστηματική εφαρμογή των προληπτικών εμβολιασμών. Ακολουθούν πίνακες με σχετικά επιδημιολογικά δεδομένα από τις ΗΠΑ, τον Καναδά και την Ελλάδα. 48

49 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Πίνακας : Κρούσματα νοσημάτων που προλαμβάνονται με τους εμβολιασμούς (ΗΠΑ, 2011) Νόσημα Εκτιμώμενη ετήσια νοσηρότητα Δηλώσεις b ή εκτίμηση Ποσοστό μείωσης πριν τους συστηματικούς εμβολιασμούς a αριθμού κρουσμάτων, c 2011 Διφθερίτιδα b 100% Αιμόφιλος Ινφλουέντζας b 99% (διεισδυτική μορφή νόσου, <5 ετών) Ηπατίτιδα Α c 91% Ηπατίτιδα Β (οξεία) c 83% Ιλαρά b >99% Παρωτίτιδα b 99% Κοκκύτης b 93% Πνευμονιοκοκκική νόσος c 74% (διεισδυτική μορφή νόσου, <5 ετών) Πολιομυελίτιδα (παραλυτική b 100% μορφή) Ερυθρά b >99% Σύνδρομο συγγενούς ερυθράς b 99% Ευλογιά b 100% Τέτανος b 98% Ανεμευλογιά c 89% a CDC, 14 Νοεμβρίου 2007; 298(18): b CDC, MMWR, 8 Ιανουαρίου 2010; 58(51,52): / Αφορούν σε 25 κρούσματα Αιμόφιλου τύπου b και 218 χωρίς ταυτοποίηση c Εκτιμήσεις για το έτος 2008, εκτίμηση επίπτωσης πνευμονιοκοκκικών λοιμώξεων με βάση την Ενεργητική Επιτήρηση Μικροβιακών Λοιμώξεων, CDC ΗΠΑ 49

50 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Πίνακας : Κρούσματα και θάνατοι από νοσήματα που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό, (Καναδάς, 2007) Νόσημα Μέσος όρος κρουσμάτων και θανάτων ανά έτος Διφθερίτιδα Πριν την εισαγωγή συστηματικών εμβολιασμών κρούσματα θάνατοι Μετά την εισαγωγή συστηματικών εμβολιασμών 0-5 κρούσματα 0 θάνατοι Τέτανος κρούσματα θάνατοι 0 2 κρούσματα 0 θάνατοι από το 1991 Κοκκύτης κρούσματα θάνατοι κρούσματα 1 5 θάνατοι Πολιομυελίτιδα κρούσματα 0 (παραλυτική μορφή) (1959, τελευταία επιδημία) Αιμόφιλος Ινφλουέντζας κρούσματα 30 κρούσματα τύπου β μηνιγγίτιδας κρούσματα διεισδυτικής νόσου (οστεομυελίτιδας, βακτηριαιμίας, πνευμονίας, λοιμώξεων δέρματος ή αρθρώσεων) Ιλαρά 95% των παιδιών νοσούσαν μέχρι τα 18 έτη, περίπου Λιγότερα από 50 κρούσματα 0 θάνατοι κρούσματα 300 θάνατοι και 300 παιδιά με υπολειπόμενη εγκεφαλική βλάβη Παρωτίτιδα κρούσματα 95 κρούσματα Ερυθρά 85% των παιδιών νοσούσαν ως τα 20 έτη, περίπου κρούσματα 200 κρούσματα συνδρόμου συγγενούς ερυθράς 25 κρούσματα. 0 3 νεογνά με σύνδρομο συγγενούς ερυθράς Πηγή: Παιδιατρική Εταιρία Καναδά (2010). First Shots, Best Shot: Childhood vaccines at work in Canada, 50

51 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Πίνακας 4.1.3: Κρούσματα και θάνατοι από νοσήματα που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό, (Ελλάδα, 2014) Νόσημα (έτος εισαγωγής του σχετικού εμβολίου στο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών) Διφθερίτιδα (1951: νόμος για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό κατά της διφθερίτιδας, 1961: εισαγωγή DTP) Ευλογιά (1936: νόμος για τον υποχρεωτικό δαμαλισμό 1980: διακοπή του εμβολιασμού λόγω εξάλειψης του νοσήματος) Τέτανος (1961: εισαγωγή DTP) Κοκκύτης (1961: εισαγωγή DTP 2006: εισαγωγή DTaP) Πολιομυελίτιδα (1964: καθιέρωση OPV 2006: εισαγωγή IPV) Ιλαρά (1981: εισαγωγή εμβολίου ιλαράς 1989: εισαγωγή MMR) Παρωτίτιδα (1989: εισαγωγή MMR) Μέσος όρος δηλωθέντων κρουσμάτων και θανάτων ανά έτος Πριν την εισαγωγή Μετά την εισαγωγή συστηματικών συστηματικών εμβολιασμών εμβολιασμών : : κρούσματα 0 κρούσματα 96 θάνατοι 0 θάνατοι 1994: τελευταίο εισαγόμενο κρούσμα & τελευταίος θάνατος : θάνατοι 1956: τελευταία κρούσματα & τελευταίοι θάνατοι (2) : : 127 κρούσματα 6-7 κρούσματα 3 θάνατοι : : κρούσματα 34 κρούσματα 96 θάνατοι 0-1 θάνατοι : : 302 κρούσματα 0 κρούσματα 22 θάνατοι 0 θάνατοι 1996: τελευταία κρούσματα (5) : : κρούσματα 2 κρούσματα 38 θάνατοι 0 θάνατοι : τελευταία επιδημία (189 κρούσματα) : : κρούσματα 13 κρούσματα 0 θάνατοι Πηγές: ΕΛ.ΣΤΑΤ. ( ΚΕΕΛΠΝΟ: Τμήμα Επιδημιολογικής Επιτήρησης και Παρέμβασης ( και ΕΣΔΥ-ΚΕΕΛΠΝΟ: Εθνική μελέτη κατάστασης εμβολιασμού των παιδιών στην Ελλάδα, 2012 ( 51

52 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 4.2 Τα εμβόλια είναι ασφαλή και αποτελεσματικά Τα εμβόλια έχουν αποδείξει επανειλημμένα την αποτελεσματικότητα και ασφάλειά τους. Ο παρακάτω πίνακας παραθέτει τα νοσήματα που προλαμβάνονται με εμβολιασμό και τις επιπλοκές τους σε αντιδιαστολή με τις ανεπιθύμητες ενέργειες του αντίστοιχου χρησιμοποιούμενου εμβολίου στον παιδιατρικό πληθυσμό στην Ελλάδα. 52

53 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς 53

54 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Πίνακας 4.2.1: Συμπτώματα και επιπλοκές νοσημάτων που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό, εμβ ενέργειες ανά εμβόλιο Νόσημα Συμπτώματα Επιπλοκές Περ φυσικής νόσου φυσικής νόσου Απόφραξη ανώτερου αεραγωγού και οξεία αναπνευστική ανεπάρκεια Μυοκαρδίτιδα Αρρυθμίες και κολποκοιλιακός αποκλεισμός Οξεία σωληναριακή νέκρωση και νεφρική ανεπάρκεια Περιφερική νευροπάθεια Θάνατος 1 στα 10 έως 1 στα 5 κρούσματα Διφθερίτιδα Μπορεί να εμφανιστεί σε διαφορετικούς βλεννογόνους, και ανάλογα με το σημείο εντόπισης της νόσου διακρίνεται σε: Ρινική Φαρυγγική και αμυγδαλική Λαρυγγική Δερματική Οφθαλμική Γεννητικών οργάνων. Πιο επικίνδυνη η φαρυγγική εντόπιση, όπου η αρχικά ήπια φαρυγγίτιδα εξελίσσεται σε δυσφωνία και δυσφαγία, με επακόλουθη απόφραξη του ανώτερου αναπνευστικού από φαιόχρωμες μεμβράνες μέσα σε 2-3 ημέρες. Τοξο δηλ. με φ προσ Τα ε περιέ τοξο Περι μαζί Τέ Τέ Τέ Πο IP Τέ Πο Τέ Ηπ (D Τέτανος Επώδυνοι μυϊκοί σπασμοί σε κάθε ερέθισμα Λαρυγγόσπασμος και άπνοια, με ακόλουθη ανάγκη διασωλήνωσης και μηχανικού αερισμού. Σπασμοί Κατάγματα οστών από τους έντονους και παρατεταμένους μυϊκούς σπασμούς Υπέρταση ή/και αρρυθμίες Πνευμονία από εισρόφηση Πνευμονική εμβολή Θάνατος έως 1 στα 10 κρούσματα Τοξο δηλ. με φ προσ Ίδια περιέ ηλικί Περι τοξο εμβό Δι Δι Td Δι Πο IP Δι β IP Δι β, (D 54

55 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς όλια για τα παιδιά και η προστασία τους και οι αναφερόμενες ανεπιθύμητες ιεχόμενο εμβολίου ειδές διφθερίτιδας, αδρανοποιημένη ορμαλδεΰδη τοξίνη, ροφημένη σε άλας αλουμινίου. μβόλια για παιδιά < 6ετ. χουν 3-4 φορές περισσότερο ειδές. έχεται σε πολυδύναμα εμβόλια με: τανο (DT/ Td) τανο και Κοκκύτη (DTaP, Tdap) τανο, Κοκκύτη και λιομυελίτιδα (DTaP-IPV/Tdap- V) τανο, Κοκκύτη, Αιμόφιλο β, και λιομυελίτιδα (DTaP, Hib, IPV) τανο, Κοκκύτη, Αιμόφιλο τ.β, ατίτιδα Β και Πολιομυελίτιδα TaP, Hib, HBV, IPV) ειδές τετάνου, αδρανοποιημένη ορμαλδεΰδη τοξίνη, ροφημένη σε άλας αλουμινίου. ποσότητα τοξοειδούς τετάνου χεται στα εμβόλια για όλες τις ες. έχεται σε μονοδύναμο (μόνο ειδές τετάνου) ή πολυδύναμα λια μαζί με φθερίτιδα (DT / Td) φθερίτιδα και Κοκκύτη (DTaP, ap) φθερίτιδα, Κοκκύτη και λιομυελίτιδα (DTaP-IPV/Tdap- V) φθερίτιδα, Κοκκύτη, Αιμόφιλο και Πολιομυελίτιδα (DTaP, Hib, V) φθερίτιδα, Κοκκύτη, Αιμόφιλο Ηπατίτιδα Β και Πολιομυελίτιδα TaP, Hib, HBV, IPV) Αποτελεσματικότητα & προστασία από το εμβόλιο Μετά την πρωτογενή σειρά δόσεων DTaP (3-4 δόσεις): Ικανοποιητική παραγωγή αντισωμάτων σε > 95% εμβολιασμένων. Κλινική αποτελεσματικότητα περίπου 97% εναντίον της διφθερίτιδας. Μετά την πρωτογενή σειρά δόσεων DTaP (3-4 δόσεις): παραγωγή αντισωμάτων πρακτικά στο 100% των εμβολιασμένων. Κλινική αποτελεσματικότητα περίπου 100% εναντίον του τετάνου. Ανεπιθύμητες ενέργειες εμβολίου 1 στα 3-5 βρέφη εμφανίζουν τοπικό άλγος, ερυθρότητα και οίδημα στο σημείο της ένεσης. Μικρό οζίδιο μπορεί να σχηματιστεί και να παραμείνει για εβδομάδες στο ίδιο σημείο. < 1 στα 20 βρέφη εμφανίζουν πυρετό μετά τον εμβολιασμό 1 στα βρέφη μπορεί να εμφανίσουν λήθαργο, ευερεθιστότητα, πυρετό Σπασμοί <1/ δόσεις Πιο έντονες τοπικές αντιδράσεις αναφέρονται στη 4η και 5η αναμνηστική δόση ή στους ενήλικες: αναφορές για οίδημα που μπορεί να είναι και όλο το άκρο, στο οποίο έγινε το εμβόλιο. Αλλεργική αντίδραση στα ίχνη αντιβιοτικών (νεομυκίνη, στρεπτομυκίνη και πολυμυξίνη Β) Σπάνια: εμφάνιση γενικευμένης αναφυλακτικής αντίδρασης (1/ δόσεις) Δεν υπάρχει κίνδυνος εμφάνισης πολιομυελίτιδας από το εμβολιακό στέλεχος, λόγω χρήσης αδρανοποιημένου ιού πολιομυελίτιδας (IPV). 55

56 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Κοκκύτης Πολιομυελίτιδα Καταρροϊκό στάδιο περίπου 1-2 εβδ.: συμπτώματα κρυολογήματος, χωρίς υψηλό πυρετό. Παροξυσμικό στάδιο περίπου 1-10 εβδ.: έως 15 παροξυσμικά επεισόδια βήχα στο 24ωρο, συχνά με κυάνωση που μπορεί να λυθεί με έμετο. Στάδιο ανάρρωσης: μπορεί να διαρκέσει εβδομάδες έως μήνες. Έφηβοι και ενήλικες μπορεί να έχουν από ασυμπτωματική έως σοβαρή λοίμωξη. 7 στα 10 άτομα με πολιομυελίτιδα δεν εμφανίζουν συμπτώματα 1 στους 4 ασθενείς εμφανίζει ήπια μη ειδικά συμπτώματα, όπως πυρετός, κακουχία, κεφαλαλγία, κυνάγχη. μόνο 1/10-20 άτομα εμφανίζουν ήπια συμπτώματα από το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (αυχενική δυσκαμψία, παραισθησίες), που διαρκούν 2-10 ημ. < 1 στους 100 ασθενείς εμφανίζουν συνήθως ασύμμετρη παράλυση των κάτω άκρων, χωρίς απώλεια της αισθητικότητας ή διαταραχή επιπέδου συνείδησης. Έως 1 στα 2 βρέφη (<12 μηνών) μπορεί να χρειαστεί εισαγωγή σε νοσοκομείο. Αφυδάτωση Δευτερογενής πνευμονία 1 στα 20 κρούσματα (1 στα 8-9 βρέφη) Μέση ωτίτιδα Πνευμοθώρακας Ρινορραγία Κήλη και πρόπτωση ορθού Κατάγματα πλευρών Σπασμοί, έως 1 στα 50 κρούσματα Εγκεφαλίτιδα 1 στα 400 έως 1 στα 200 βρέφη Άπνοια, ειδικά σε βρέφη < 7 μηνών. Θάνατος έως περίπου 1 στα 100 στα βρέφη < 2 μηνών, που μειώνεται σε 1 στα 400 έως 1 στα 200 βρέφη 2-11 μηνών Αρκετά κρούσματα με παραλυτική μορφή εμφανίζουν μόνιμη μυϊκή πάρεση ή παράλυση. 1/2-1/5 ασθενείς με παραλυτική νόσο εμφανίζει μεταπαραλυτικό σύνδρομο χρόνια μετά την ανάρρωση, με μυϊκή αδυναμία, μυαλγίες και κακουχία. Θάνατος 1/10-1/20 κρούσματα παραλυτικής νόσου στα παιδιά (1/3-1/6 κρούσματα σε εφήβους και ενήλικες), λόγω συμμετοχής των αναπνευστικών μυών, αυξάνει σε 1/3-1/4 ασθενείς με παράλυση κρανιακών νεύρων. Τα εμ κυκλ περιέ Bord Αδ (P Πε Νη (F Τα εμ περιέ μεγα Περιέ μαζί Τέ Td Τέ Πο IP Τέ τ.β Τέ Αιμ Πο IP Τα εμ κυκλ περιέ αδ φο κα κυ Το σ Ίχ Στ Πο Πρόκ (IPV, εμβό Τέ (D Τέ Αιμ Τέ Αιμ Hi 56

57 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς βόλια κοκκύτη που οφορούν στην Ελλάδα χουν 3 αντιγόνα του βακτηρίου etella pertussis: ρανοποιημένη τοξίνη κοκκύτη T) ρτακτίνη (ΡERΤ) ματοειδής αιμαγλουτινίνη HA) βόλια για παιδιά <6ετ. χουν περίπου 3 φορές λύτερη ποσότητα αντιγόνων. χεται σε πολυδύναμα εμβόλια με τανο και Διφθερίτιδα (DTaP, ap) τανο, Διφθερίτιδα και λιομυελίτιδα (DTaP-IPV/Tdap- V) τανο, Διφθερίτιδα, Αιμόφιλο, (DTaP, Hib, IPV) τανο, Διφθερίτιδα, όφιλο τ.β, Ηπατίτιδα Β και λιομυελίτιδα (DTaP, Hib, HBV, V) βόλια πολιομυελίτιδας που οφορούν στην Ελλάδα χουν: ρανοποιημένους με ρμαλδεΰδη ιούς (τύπος 1, 2 ι 3), που έχουν καλλιεργηθεί σε τταρική καλλιέργεια Vero cell. κεύασμα περιέχει επίσης: νη νεομυκίνης, ρεπτομυκίνης λυμυξίνης Β. ειται για μονοδύναμο εμβόλιο ενέσιμο) ή πολυδύναμα λια μαζί με: τανο, Διφθερίτιδα, Κοκκύτη TaP-IPV/Tdap-IPV) τανο, Διφθερίτιδα, Κοκκύτη, όφιλο τ.β, (DTaP, Hib, IPV) τανο, Διφθερίτιδα, Κοκκύτη, όφιλο τ.β, Ηπατίτιδα Β (DTaP, b, HBV, IPV) Μετά την πρωτογενή σειρά δόσεων DTaP (3-4 δόσεις): Κλινική αποτελεσματικότητα κατά του τυπικού κοκκύτη περίπου 84-89%, που διατηρείται περίπου 6 έτη. Μετά από 1 δόση Tdap: 92% των εμβολιασμένων παράγει αντισώματα έναντι του κοκκύτη. Παραγωγή προστατευτικών αντισωμάτων, που υποδηλώνουν κλινική προστασία από την πολιομυελίτιδα: μετά 2 δόσεις IPV έως 90% των εμβολιασμένων μετά 3 δόσεις IPV έως 99% των εμβολιασμένων. 57

58 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Αιμόφιλος Ινφλουέντζας τύπου β (Hib) Ιλαρά Πριν τη συστηματική χρήση εμβολίου, 95% της διεισδυτικής νόσου προκαλούνταν από τον τύπου β Συνήθως σε βρέφη 6-11 μηνών προκαλεί: μηνιγγίτιδα (50%), επιγλωττίτιδα (17%), πνευμονία (15%), σηπτική αρθρίτιδα (8%), κυτταρίτιδα (6%), οστεομυελίτιδα (2%) Πρόδρομη φάση (2-4ημέρες): υψηλός πυρετός, επιπεφυκίτιδα και καταρροή, κυνάγχη κατιόν κηλιδοβλατιδώδες συρρέον γενικευμένο εξάνθημα (5-6ημέρες) συνοδά συμπτώματα: κακουχία, διάρροια, λεμφαδενίτιδα απολέπιση 1 στα 6 έως 1 στα 3 παιδιά που επιβιώνουν από μηνιγγίτιδα έχει υπολειπόμενη κώφωση ή άλλα νευρολογικά ελλείμματα Θνητότητα μηνιγγίτιδας 1 στα παιδιά Περίπου 1 στα 3 κρούσματα εμφανίζει τουλάχιστον μία επιπλοκή. Μέση ωτίτιδα 1 στα κρούσματα Πνευμονία ή σοβαρή βρογχίτιδα, 1 στα 15 κρούσματα Διάρροια 1 στα 12 κρούσματα Σπασμοί (1 στα κρούσματα) Μυελίτιδα με παροδική παράλυση Εγκεφαλίτιδα σε 1/ κρούσματα, που μπορεί να αφήσει νευρολογικά ελλείμματα και έχει υψηλή θνητότητα. Οι ενήλικες ασθενείς είναι σε αυξημένο κίνδυνο για επιπλοκές. Υποξεία Σκληρυντική Πανεγκεφαλίτιδα 7-10 έτη μετά τη νόσηση (1/ κρούσματα) Θάνατος 1-3 νήπια στα κρούσματα (ιδίως αν συνυπάρχει ανοσοκαταστολή ή υποσιτισμός) Το ε στην πολυ αιμό του Κυκλ (Hib, εμβό Τέ (D Τέ Ηπ (D Το τ παρω κυκλ ζωντ ιλαρά Τα σ και τ σε ιν Το σ ερυθ κύττ Το σ ποσό Αν Σο Νε Ζε Πρόκ Τρ πα Τε πα (M 1 Demicheli V et al. Vaccines for measles, mumps and rubella in children. Cochrane Database Syst Rev Feb 15;2:CD

59 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς μβόλιο Hib που κυκλοφορεί Ελλάδα περιέχει: σακχαρίτη του ελύτρου του φιλου συζευγμένο με τοξοειδές τετάνου. οφορεί ως μονοδύναμο εμβόλιο ενέσιμο) ή σε πολυδύναμα λια μαζί με τανο, Διφθερίτιδα, Κοκκύτη, TaP, Hib, IPV) τανο, Διφθερίτιδα, Κοκκύτη, ατίτιδα Β, Πολιομυελίτιδα TaP, Hib, HBV, IPV) ριδύναμο εμβόλιο ιλαράς, τίτιδας και ερυθράς (MMR) που οφορεί στην Ελλάδα περιέχει ανούς εξασθενημένους ιούς ς, παρωτίτιδας και ερυθράς. τελέχη του εμβολίου της ιλαράς ης παρωτίτιδας καλλιεργούνται οβλάστες εμβρύου κότας. τέλεχος του εμβολίου της ράς καλλιεργείται σε διπλοειδή αρα ανθρώπου (ινοβλάστες). κεύασμα περιέχει επίσης μικρές τητες: θρώπειας αλβουμίνης ρβιτόλης ομυκίνης λατίνης. ειται για πολυδύναμο εμβόλιο: ιδύναμο ιλαράς, ερυθράς και ρωτίτιδας (MMR) ή τραδύναμο ιλαράς, ερυθράς, ρωτίτιδας και ανεμευλογιάς MRV) Μετά την πρωτογενή σειρά δόσεων με το συζευγμένο εμβόλιο Hib (3 δόσεις): παραγωγή αντισωμάτων > 95% των εμβολιασμένων, κλινική αποτελεσματικότητα περίπου % εναντίον διεισδυτικής νόσου. Το εμβόλιο MMR είναι πολύ αποτελεσματικό για την ιλαρά: 95% εμβολιασμένων αναπτύσσουν αντισώματα έναντι της ιλαράς, αν 1η δόση γίνει στους 12 μήνες, 98%, αν 1η δόση γίνει στους 15 μήνες, >99% μετά από 2 δόσεις MMR. 1 στα παιδιά μπορεί να εμφανίσουν πυρετό με ή χωρίς εξάνθημα έως 8-10 ημέρες μετά τον εμβολιασμό. Αρθραλγία (γυναίκες) έως 1 στις 4 δόσεις Ιδιοπαθής Θρομβοπενική Πορφύρα (ITP): 1/ δόσεις (κατ άλλους 1/ δόσεις). Εγκεφαλίτιδα: 1/ δόσεις Αναφυλακτική αντίδραση: 1/ δόσεις Επιδημιολογικές μελέτες και μετα-αναλύσεις που αφορούν συνολικά >14,7 εκατομ. παιδιά από όλο τον κόσμο, δεν έδειξαν συσχέτιση με την εμφάνιση αυτιστικής διαταραχής

60 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Παρωτίτιδα Ερυθρά Πρόδρομα συμπτώματα: μυαλγίες, ανορεξία, κακουχία, κεφαλαλγία και πυρετός Διόγκωση παρωτίδας μονο- ή αμφίπλευρα (από 1 έως 9 στα 10 κρούσματα) Συμμετοχή άλλων σιελογόνων αδένων, παγκρέατος Πριν τη συστηματική χρήση του εμβολίου: 1 στα 2-3 κρούσματα εμφάνιζαν ασυμπτωματική λοίμωξη Πρόδρομα συμπτώματα 1-5ημέρες: κυρίως σε εφήβους και ενήλικες με πυρετό, κακουχία, λεμφαδενοπάθεια και συμπτώματα από το ανώτερο αναπνευστικό. Συνήθως μόνο 1 στους 2 ασθενείς εμφανίζει συμπτώματα Κατιόν κηλιδοβλατιδώδες εξάνθημα διαρκεί 3ημέρες και μπορεί να είναι κνησμώδες διόγκωση λεμφαδένων, διαρκεί εβδομάδες Ορχίτιδα 1 στους άνδρες μετά την εφηβεία Ωοφορίτιδα 1 στις 100 γυναίκες μετά την εφηβεία Μαστίτιδα Αρθρίτιδα Μυοκαρδίτιδα Παγκρεατίτιδα (1 στα 30 κρούσματα) Θυρεοειδίτιδα Σπειραματονεφρίτιδα Μυελίτιδα Ακουστική Νευρίτιδα με μονόπλευρη κώφωση έως 1 στα κρούσματα Εγκεφαλίτιδα ή μηνιγγίτιδα: 1/300-1/6.000 κρούσματα. Οι ενήλικες ασθενείς είναι σε αυξημένο κίνδυνο για επιπλοκές. Αρθραλγίες και αρθρίτιδα, έως 1 στις 15 γυναίκες Πυρετικοί Σπασμοί Μέση ωτίτιδα Εμετοί και διάρροια Πνευμονία Θρομβοκυττοπενία, 1/3.000 κρούσματα Εγκεφαλίτιδα, 1/6.000 κρούσματα, με θνητότητα που μπορεί να φτάνει το 50%. Νόσηση κατά την εγκυμοσύνη μπορεί να προκαλέσει: αυτόματη αποβολή, εμβρυϊκό θάνατο, πρόωρο τοκετό ή βαριές βλάβες στο έμβρυο (αν η μητέρα νοσήσει κατά το 1ο τρίμηνο έως 1 στα 5 έμβρυα αναπτύσσει το σύνδρομο Συγγενούς Ερυθράς: καταρράκτης, κώφωση, συγγ. καρδιοπάθειες). 60

61 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Το εμβόλιο είναι πολύ αποτελεσματικό για την παρωτίτιδα: 94% εμβολιασμένων αναπτύσσουν αντισώματα μετά τη 1η δόση MMR, κλινική αποτελεσματικότητα 78% μετά την 1η δόση και 88% μετά τη 2η δόση MMR, 3η δόση MMR μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο επιδημίας. Το εμβόλιο είναι πολύ αποτελεσματικό για την ερυθρά: 95% εμβολιασμένων μετά την ηλικία των 12 μηνών, αναπτύσσουν αντισώματα κατά του ιού μετά τη 1η δόση MMR, κλινική αποτελεσματικότητα >90% προστασία από την ερυθρά μετά την 1η δόση για τουλάχιστον 15 χρόνια. 61

62 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Πνευμονιοκοκκική λοίμωξη Ανεμευλογιά Πνευμονιοκοκκική πνευμονία Βακτηριαιμία (ιδίως σε παιδιά < 5 ετών) Μηνιγγίτιδα Μέση ωτίτιδα (22-55% της νόσου στα παιδιά) Κυκλοφορούν πάνω από 90 τύποι πνευμονιοκόκκου, αλλά 62% της διεισδυτικής νόσου οφείλεται στους 10 πιο συχνούς τύπους. Κάποιες κατηγορίες πληθυσμού πιο ευάλωτες. Πρόδρομα συμπτώματα 1-2 ημέρες: πυρετός, κακουχία Κατιόν εξάνθημα που εξελίσσεται σε διαφορετικό χρόνο από κηλίδες σε φυσαλίδες και φλύκταινες, χαρακτηριστικά κνησμώδες Μεγαλύτερη συγκέντρωση στον κορμό Βλάβες μπορεί να εμφανιστούν και στους βλεννογόνους διόγκωση λεμφαδένων, διαρκεί εβδομάδες Εμπύημα θώρακα Πνευμονικό απόστημα Περικαρδίτιδα 1 στους 5-6 επιζώντες από μηνιγγίτιδα έχει υπολειπόμενες σοβαρές εγκεφαλικές βλάβες & κώφωση Θάνατος έως 1 στα 12 παιδιά με μηνιγγίτιδα και έως 1 στους 5 ενήλικες. Θάνατος έως 1 στα 3 παιδιά με διεισδυτική λοίμωξη από πνευμονιόκοκκο. Ενήλικες, άτομα με ανοσοκαταστολή, έγκυες ειδικά 3ου τριμήνου και τα νεογνά τους, είναι σε αυξημένο κίνδυνο για επιπλοκές. Εμφάνιση έρπητα ζωστήρα στην ενήλική ζωή Αφυδάτωση Βακτηριακή λοίμωξη δέρματος και μαλακών μορίων Διεισδυτικές λοιμώξεις από στρεπτόκοκκο ομάδας Α, μερικές φορές νεκρωτικές Δευτερογενής βακτηριακή πνευμονία Ιογενής πνευμονία (κυρίως σε ενήλικες) Παρεγκεφαλίτιδα Εγκεφαλίτιδα (1/5.000 κρούσματα), Αρθρίτιδα και οστεομυελίτιδα, Αιμορραγική ανεμευλογιά, Σηψαιμία, Ηπατίτιδα με συνοδό εγκεφαλοπάθεια (συν. Reye), Σύνδρομο τοξικού σοκ. Το εμ που περιέ κεκα ελύτ πνευ 6B, 7 23F) διφθ Το σ ποσό Πο Φω Ηλ Τα ε κυκλ περιέ ζωντ ανεμ πολλ διπλο καλλ Το σ ποσό Σο Χλ L- Φω χλ ED Βό Νε ίχ κα Υδ Πρόκ Μο Τε πα (M 62

63 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς βόλιο του πνευμονιοκόκκου κυκλοφορεί στην Ελλάδα χει: θαρμένο πολυσακχαρίτη ρου από 13 τύπους μονιόκκοκου (1, 3, 4, 5, 6A, F, 9V, 14, 18C, 19A, 19F, συζευγμένους με μη τοξική εριτιδική τοξίνη (CRM197). κεύασμα περιέχει επίσης μικρές τητες από: λυσορβικό οξύ Ρ80 σφορικό άλας αλουμινίου εκτρικό (σουκινικό) οξύ μβόλια ανεμευλογιάς που οφορούν στην Ελλάδα χουν: ανό εξασθενημένο ιό ευλογιάς (VZV), μετά από απλές ανακαλλιέργειες σε ειδείς και ζωικές κυτταρικές ιέργειες. κεύασμα περιέχει επίσης μικρές τητες από: υκρόζη ωριούχο νάτριο και κάλιο γλουταμικό νάτριο σφορικά άλατα νατρίου και ωρίου TA ειο εμβρυικό ορό ομυκίνη νη από την κυτταρική λλιέργεια ρολυμένη ζελατίνη ειται για εμβόλιο: νοδύναμο, ανεμευλογιάς ή τραδύναμο ιλαράς, ερυθράς, ρωτίτιδας και ανεμευλογιάς MRV) Το εμβόλιο είναι πολύ αποτελεσματικό για τα στελέχη πνευμονιοκόκκου που περιέχονται σε αυτό: στα παιδιά: >90% προστασία από διεισδυτική νόσο, 20% μείωση πνευμονίας, 7% μείωση επεισοδίων μέσης ωτίτιδας, στα άτομα >65ετών: 75% προστασία από διεισδυτική νόσο, 45% μείωση της πνευμονιοκοκκικής πνευμονίας. Το εμβόλιο ανεμευλογιάς είναι πολύ αποτελεσματικό: Κλινική αποτελεσματικότητα % προστασία από την ανεμευλογιά, αν γίνει προληπτικά ή μέχρι και 3ημ. (πιθανόν έως 5ημ.) μετά από έκθεση στον ιό. 8 στα 10 παιδιά εμφανίζουν ανησυχία και παρατεταμένο κλάμα μετά το εμβόλιο περίπου 1 στα 2 παιδιά εμφανίζουν τοπικό ερεθισμό, πόνο και οίδημα στο σημείο της ένεσης. 1 στα 3 βρέφη εμφανίζουν χαμηλό πυρετό και 1 στα 100 υψηλό πυρετό >39 C Πυρετικοί σπασμοί 1/7.300 δόσεις (υψηλότερος κίνδυνος αν συγχορηγηθεί με εμβόλιο εποχικής γρίπης) Έως 1 στα 5 παιδιά και 1 στους 4 εφήβους εμφανίζουν τοπική αντίδραση (πόνο, ερυθρότητα, οίδημα) 1 στα 30 παιδιά και 1 στους 100 εφήβους και ενήλικες, μπορεί να εμφανίσουν εξάνθημα (συνήθως κηλιδοβλατιδώδες) μέσα στις 3 εβδομάδες μετά τον εμβολιασμό 1-2 στα 10 παιδιά μπορεί να εμφανίσουν πυρετό. Τετραδύναμο MMRV: 1 στα 5 παιδιά μπορεί να εμφανίσει εξάνθημα Για τα παιδιά μηνών, εμφανίζεται 1 επιπλέον επεισόδιο πυρετικών σπασμών/ παιδιά, στις 5-12 ημ. μετά τον εμβολιασμό. 63

64 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Ηπατίτιδα Β (HBV) Μέχρι και 1 στους 2 ενήλικες ασθενείς δεν εμφανίζει συμπτώματα, όπως και η πλειοψηφία των παιδιών. Αρχικά 3-10 ημ. πρόδρομα συμπτώματα με κακουχία, ανορεξία, εξανθήματα, μυαλγία, αρθραλγίες και αρθρίτιδα, ναυτία, έμετο και ευαισθησία στο Δ υποχόνδριο. Κατόπιν 1-3 εβδ. ίκτερος, άχρωμα κόπρανα, σκούρα ούρα, ευαισθησία στο Δ υποχόνδριο και ηπατομεγαλία Ανάρρωση: κακουχία και αίσθημα κόπωσης μπορεί να διαρκέσει εβδομάδες Χρόνια HBV λοίμωξη αναπτύσσουν: 9 στα 10 βρέφη που προσβάλλονται κατά το 1ο έτος ζωής, 1 στα 3 παιδιά που προσβάλλονται σε ηλικία 1-4 ετών, <1 στους 20 ενήλικες. 1-2 στα 100 κρούσματα αναπτύσσουν κεραυνοβόλο λοίμωξη. Θάνατος από τις επιπλοκές της χρόνιας λοίμωξης (κίρρωση, ηπατοκυτταρικός καρκίνος έως 1 στα 4 κρούσματα χρόνιας λοίμωξης) ή από την κεραυνοβόλο λοίμωξη (έως 2 στους 3). ΠΟΥ (2012): 1 δις άτομα σε όλο τον κόσμο έχασαν τη ζωή τους από τη χρόνια HBV λοίμωξη. Το ε κυκλ Πρω HBsA γενε κύττ cere Το σ ποσό Πρ Άλ Πρό (HBV πολυ Μηνιγγιτιδόκοκκος Μηνιγγιτιδοκοκκική βακτηριαιμία: πυρετός, λήθαργος, μυαλγίες, εξάνθημα και έμετοι, ακολουθούμενα από πτώση επιπέδου συνείδησης, πορφυρικό αιμορραγικό εξάνθημα και καταπληξία. Μηνιγγίτιδα: πυρετός, κεφαλαλγία, έμετος και φωτοφοβία. 2 στους 3 ασθενείς εμφανίζουν πετεχειώδες εξάνθημα. Επίσης συνδέεται με πνευμονία, επιπεφυκίτιδα, ουρηθρίτιδα, φαρυγγίτιδα και ενδοφθαλμίτιδα. Σχεδόν όλη η διεισδυτική νόσος στον άνθρωπο προκαλείται από τους ορότυπους: Α, Β, C, Y, W. 1 στους 10 επιζώντες έχει μόνιμα νευρολογικά ελλείματα όπως κώφωση, παράλυση εγκεφαλικών συζυγιών, υδροκεφαλία, αναπτυξιακή καθυστέρηση. Aκρωτηριασμός ή δερματική βλάβη. Μεταλοιμώδης αρθρίτιδα Περικαρδίτιδα Θάνατος έως 1 στα 10 κρούσματα Τα ε κυκλ I. πε πο N. C δι II C/ πο ορ μη CR μο πο W Το Ίχ III πε 3 (N συ το εξ 2 Το εμβόλιο για τον μηνιγγιτιδόκοκκο Β δεν περιλαμβάνεται στο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών στην Ελλάδα και δεν 64

65 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς μβόλιο της ηπατίτιδας Β που οφορεί στην Ελλάδα περιέχει: τεΐνη επιφανειακού αντιγόνου g, που έχει παραχθεί μέσω τικού ανασυνδυασμού σε αρα ζύμης (Saccharomyces visiae). κεύασμα περιέχει επίσης μικρές τητες από: ωτεΐνες ζύμης έως 5% ας αλουμινίου κειται για μονοδύναμο εμβόλιο για παιδιά ή ενήλικες) ή δύναμο εμβόλιο μαζί με Τέτανο, Διφθερίτιδα, Κοκκύτη, Αιμόφιλο τ. β, Πολιομυελίτιδα (DTaP, Hib, HBV, IPV) Το εμβόλιο είναι πολύ αποτελεσματικό και προστατευτικό τίτλο αντισωμάτων κατά του HBV μετά το πλήρες σχήμα 3 δόσεων αναπτύσσουν: >95% των παιδιών και εφήβων, 90% των υγιών ενηλίκων, 75% των ατόμων >60 ετών, ενώ <5% του πληθυσμού δεν αναπτύσσουν αντισώματα μετά από 2 σχήματα 3 δόσεων (non responders). Κλινική αποτελεσματικότητα: % προστασία από την ηπατίτιδα Β για τουλάχιστον 20 έτη. 1 στα βρέφη εμφανίζουν ήπια τοπική αντίδραση με οίδημα και πόνο στο σημείο της ένεσης 1 στα 5 παιδιά και 1 στους ενήλικες μπορεί να εμφανίσει κακουχία, πονοκέφαλο, ευερεθιστότητα Έως 1 στα 16 παιδιά και 1 στους 100 ενήλικες μπορεί να εμφανίσουν πυρετό Αναφυλακτική αντίδραση: 1/ δόσεις Δεν έχει αποδειχθεί συσχέτιση του εμβολίου με νοσήματα όπως συν. Guillain- Barré, ρευματοειδής αρθρίτιδα, ΣΔ τ. Ι, αλωπεκία, επιδείνωση ή πρόκληση σκλήρυνσης κατά πλάκας. μβόλια μηνιγγίτιδας που οφορούν στην Ελλάδα είναι: για τον μηνιγγιτιδόκοκκο C, που ριέχει λυσακχαρίτη του ελύτρου meningitidis ορότυπου συζευγμένο με μη τοξική φθεριτιδική τοξίνη CRM197.. Τετραδύναμο για τους MenA/ Y/W135, που περιέχει λυσακχαρίτη του ελύτρου ότυπου Α συζευγμένο με τοξική διφθεριτιδική τοξίνη M197 σε λυοφιλοποιημένη ρφή και ρυθμιστικό διάλυμα με λυσακχαρίτες ορότυπων C, Y, -135 συζευγμένους με CRM197. σκεύασμα περιέχει επίσης: νη φορμαλδεΰδης.. για τον μηνιγγιτιδόκοκκο B 2, που ριέχει ανασυνδυασμένες πρωτεΐνες ada, NHBA, fhbp) από τα πιο χνά κυκλοφορούντα στελέχη υ ορότυπου Β και σωματίδια ωτερικής μεμβράνης PorA P1.4. Τα συζευγμένα εμβόλια για τον μηνιγγιτιδόκοκκο προκαλούν ικανοποιητική παραγωγή αντισωμάτων έως 22 μήνες μετά τον εμβολιασμό: 36% για τον ορότυπο Α, 62% για τον ορότυπο C, 84% για τον ορότυπο W-135, 67% για τον ορότυπο Y. Η αποτελεσματικότητα του εμβολίου για τον μηνιγγιτιδόκοκκο Β εξαρτάται από την αντιστοιχία των αντιγόνων που περιέχονται στο εμβόλιο με τα κυκλοφορούντα στελέχη παραγωγή αντισωμάτων μεταξύ 63-88%. 1 στα 2 παιδιά αναφέρουν πόνο στο σημείο της ένεσης 1-2 στα 10 παιδιά εμφανίζουν σκληρία και ερυθρότητα στο σημείο της ένεσης Περίπου 1 στα 3 παιδιά μπορεί να εμφανίσει συστηματικά συμπτώματα όπως πονοκέφαλο και κακουχία 1 στα παιδιά μπορεί να εμφανίζει πυρετό Λιγότερα από <1 στα 100 παιδιά εμφανίζει σοβαρότερα τις ανωτέρω ανεπιθύμητες ενέργειες Σπάνια: αναφυλακτική αντίδραση <1/ δόσεις αποζημιώνεται από τα ασφαλιστικά ταμεία (μέχρι το 2016 που αναπτύχθηκε ο παρών οδηγός). 65

66 Το σ περιέ 2- Ας μιλήσουμε για πρόληψη Ηπατίτιδα Α (HAV) Αιφνίδια έναρξη πυρετού, κακουχίας, ανορεξίας, ναυτίας, κοιλιακού άλγους. Ικτερική χροιά και σκουρόχρωμα ούρα. Τα παιδιά συνήθως δεν εμφανίζουν συμπτώματα. Υποτροπιάζουσα ηπατίτιδα, χολόσταση, αυτοάνοση ηπατίτιδα, κεραυνοβόλος ηπατίτιδα. Μεγαλύτερα παιδιά και ενήλικες σε αυξημένο κίνδυνο για επιπλοκές. Θάνατος από οξεία ηπατική ανεπάρκεια λόγω κεραυνοβόλου ηπατίτιδας που φθάνει τα 1 στα 70 άτομα >60 ετών. 3 Τα ε κυκλ μονο ενήλ ιό ηπ σε κυ ανθρ αδρα προσ Ιός των Ανθρωπίνων Θηλωμάτων (HPV) Η λοίμωξη από τον HPV είναι ασυμπτωματική και 9 στους 10 ασθενείς εμφανίζουν αυτοπεριοριζόμενη λοίμωξη. Κλινικές εκδηλώσεις λοίμωξης με HPV είναι τα κονδυλώματα γεννητικών οργάνων, θηλώματα αναπνευστικής οδού, η ενδοεπιθηλιακή νεοπλασία τραχήλου (CIN 1-3) και άλλοι καρκίνοι (τραχήλου, πρωκτού, αιδοίου κλπ) η HPV λοίμωξη επιμένει σε 1 στους 10 ασθενείς και σε 1 στους 8-10 από αυτούς μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση καρκίνου χρόνια αργότερα 4 HPV 16 & 18 συνδέονται με 70% των καρκίνων τραχήλου μήτρας. HPV 31, 33, 45, 52 & 58 σχετίζονται με 15-20% καρκίνων τραχήλου μήτρας. HPV 6 & 11 σχετίζονται με το 90% των κονδυλωμάτων γεννητικών οργάνων. Το ε στην Τετρ σωμ των Η πρ ανασ σχημ του Το σ ποσό Χλ L-ι Πο Βο Plotkin SΑ. Correlates of Vaccine-Induced Immunity, CID 2008;47(3): Σύντομα το εμβόλιο θα αντικατασταθεί από 9-δύναμο για τους τύπους HPV 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52,

67 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς μβόλια της ηπατίτιδας Α που οφορούν στην Ελλάδα είναι δύναμα (HAV για παιδιά ή ικες) και περιέχουν: ατίτιδας Α (HAV) καλλιεργημένο τταρική καλλιέργεια ώπινων ινοβλαστών και νοποιημένο με φορμαλδεΰδη, ροφημένο σε άλας αλουμινίου. κεύασμα μπορεί επίσης να χει συντηρητικό: φαινοξυαιθανόλη. μβόλιο HPV που κυκλοφορεί Ελλάδα είναι: αδύναμο και περιέχει ατίδια πρωτεΐνης L1 της κάψας τύπων HPV 6, 11, 16, ωτεΐνη L1 παράγεται μέσω υνδυασμένου DNA και ατίζει μη παθογόνα σωματίδια ιού. κεύασμα περιέχει επίσης μικρές τητες από: ωριούχο νάτριο στιδίνη λυσορβικό Ρ80 ρικό νάτριο. Το εμβόλιο της Ηπατίτιδας Α είναι πολύ αποτελεσματικό: 97% των παιδιών και εφήβων αναπτύσσουν αντισώματα κατά του ιού περίπου 1 μήνα μετά τη 1η δόση, 95% των ενηλίκων αναπτύσσουν αντισώματα μετά τη 1η δόση, πρακτικά 100% αναπτύσσουν αντισώματα μετά τις 2 δόσεις, κλινική αποτελεσματικότητα % προστασία από την ηπατίτιδα Α για τουλάχιστον 15 έτη. Το εμβόλιο προκαλεί ικανοποιητική ανοσολογική απάντηση: 99% των εμβολιασμένων παράγουν αντισώματα για τον HPV. Δεν είναι γνωστό το επίπεδο του προστατευτικού τίτλου. Κλινική αποτελεσματικότητα για παθογένειες τραχήλου από τους τύπους που περιέχονται στο εμβόλιο: 98% προστασία από κονδυλώματα, 97% προστασία από CIN 2/3 ή αδενοca in-situ. Δεν επιδρά σε ήδη υπάρχουσα λοίμωξη HPV. 1 στα 2-4 παιδιά μπορεί να εμφανίσουν τοπική αντίδραση στο σημείο της ένεσης (ερυθρότητα, πόνος και οίδημα) Λιγότερα από <1 στα 10 παιδιά μπορεί να εμφανίσουν κακουχία, χαμηλό πυρετό. 2-9 στους 10 εμβολιαζόμενους εμφανίζουν πόνο, οίδημα και ερυθρότητα στο σημείο της ένεσης. Περίπου 1 στους 10 εμφανίζει πυρετό Συστηματικές αντιδράσεις (ζάλη, ναυτία, μυαλγία, κακουχία) σε συχνότητα αντίστοιχη με τους μάρτυρες. 67

68 ii) στ αν πρ Το Ας μιλήσουμε για πρόληψη Ροταϊός Η λοίμωξη μπορεί να είναι ασυμπτωματική ή με αυτοπεριοριζόμενη διάρροια έως την εκδήλωση σοβαρής κλινικής εικόνας με αφυδάτωση λόγω εμετών, διάρροιας και πυρετού (διάρκεια 3-7ημ.). Ανοσοκατεσταλμένα άτομα εμφανίζουν σοβαρότερα και πιο παρατεταμένα συμπτώματα. Ηλεκτρολυτικές διαταραχές, αφυδάτωση ή/και μεταβολική οξέωση, εξαιτίας σοβαρής ισοτονικής διάρροιας. Εκτιμάται ότι νοσηλεύονται >2 εκατομ. παιδιά/ έτος σε όλο τον πλανήτη λόγω των συνεπειών της λοίμωξης με ροταϊό 6. Θάνατος, έως 1 στους 75 ασθενείς με σοβαρή λοίμωξη. 6 Τα ε κυκλ χορη περιέ i) εξ ρο Το Πηγές Πίνακα: Παιδιατρική Εταιρία Καναδά (2010), First Shots, Best Shot: Childhood vaccines at work in Canada (htt eu), Epidemiology and Prevention of Vaccine-Preventable Diseases, The Pink Book: Course Textbook - 13th Edition (20 6 Κέντρα Ελέγχου Πρόληψης Νοσημάτων CDC (ΗΠΑ) (2008). 7 Το εμβόλιο του ροταϊού ανήκει στα συνιστώμενα εμβόλια του Εθνικού Προγράμματος Εμβολιασμών στην Ελλάδα 8 Maglione MA et al, Safety of Vaccines Used for Routine Immunization of US Children: A Systematic Review, Pedi 68

69 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς μβόλια ροταϊού που οφορούν στην Ελλάδα 7 γούνται από το στόμα και χουν: Ένα στέλεχος ζωντανού ασθενημένου ανθρώπινου ταϊού (RV1: G1PA[8]) σκεύασμα περιέχει επίσης: Αμινοξέα Δεξτράνη Σορβιτόλη Σουκρόζη Πολυβιταμινούχο υγρό από την κυτταρική καλλιέργεια Ξανθάνη Ανθρακικό ασβέστιο Αποστειρωμένο νερό. Πέντε ανασυνδυασμένα ελέχη ροταϊού (RV5) θρώπινης και βόειας οέλευσης. σκεύασμα περιέχει επίσης: Σουκρόζη, Κιτρικό νάτριο, Φωσφορικό άλας νατρίου, Υδροξείδιο του νατρίου, Πολυσορβικό Ρ80 Υλικό κυτταρικής καλλιέργειας Ίχνη βόειου εμβρυϊκού ορού. Τα εμβόλια ροταϊού είναι αποτελσματικά: RV1 κλινική αποτελεσματικότητα: 85-87% προστασία από γαστρεντερίτιδα από ροταϊό έως την ηλικία 1 έτους, 96% προστασία από σοβαρή γαστρεντερίτιδα, 96% μείωση νοσηλειών RV5 κλινική αποτελεσματικότητα 74% προστασία από γαστρεντερίτιδα από ροταϊό έως την ηλικία 1 έτους, 98% προστασία από σοβαρή γαστρεντερίτιδα, 96% μείωση νοσηλειών, 94% μείωση των επισκέψεων στα ΤΕΠ, 86% μείωση των επισκέψεων σε γιατρό για γαστρεντερίτιδα. Εγκολεασμός εντέρου 1,1-5 περιστατικά ανά δόσεις εμβολίου (1-21 ημέρες, συνήθως μέσα στις πρώτες 7 ημέρες από τη 1η ή 2η δόση) 8 p:// Ευρωπαϊκό πρόγραμμα HproImmune ( 15) ( The Vaccine Handbook: A practical Guide for Clinicians, GS Marshall, 4th Ed. 2012, The Medical Letter on Drugs and Therapeutics, 2015;57(1465):47-8 & 2015;57(1482): και αποζημιώνεται στο 75%. atrics 2014;134(2: , doi: /peds

70 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 4.3 Τα εμβόλια προστατεύουν όλους μας Συλλογική Ανοσία, ανοσία της κοινότητας ή «ανοσία της αγέλης» Η συλλογική ανοσία περιγράφει τη κατάσταση ενός πληθυσμού που εμφανίζει ανοσία για ένα μεταδοτικό νόσημα (λόγω εμβολιασμού ή/και προηγούμενης νόσησης), γεγονός που δεν επιτρέπει τη μετάδοση του νοσήματος από άτομο σε άτομο. Κατά συνέπεια, ακόμη και ανεμβολίαστα άτομα μέσα στον πληθυσμό αυτό, είναι μερικώς προστατευμένα (νεογέννητα ή άτομα με χρόνια νοσήματα), γιατί δεν επιτρέπεται η μετάδοση του νοσήματος. Εικόνα 1 Όταν αρκετά άτομα στην κοινότητα είναι εμβολιασμένα ή έχουν ανοσία (γαλάζια άτομα), προστατεύουν και εκείνους που δε διαθέτουν ικανοποιητική ανοσία (μωβ άτομα) από τη μετάδοση της ασθένειας από τους νοσούντες (κόκκινα άτομα) 70

71 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Εικόνα 2 Όταν αυξάνεται το ποσοστό των ανεμβολίαστων- απροστάτευτων ατόμων (μωβ), η συλλογική ανοσία δεν είναι ικανοποιητική και τα άτομα μπορεί να νοσήσουν 4.4 Ασφάλεια των εμβολίων- ανάπτυξη και αδειοδότηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση Πριν την αδειοδότηση και κυκλοφορία ενός νέου εμβολίου στην αγορά, το σκεύασμα πρέπει να περάσει συγκεκριμένη επίσημη διαδικασία ελέγχου ποιότητας, αποτελεσματικότητας και ασφάλειας. 1. Άδεια κυκλοφορίας Όλα τα εμβόλια πρέπει να πάρουν άδεια κυκλοφορίας, κατ αναλογία με όλα τα φαρμακευτικά σκευάσματα. Αυτή χορηγείται μετά από εκτίμηση του κινδύνουοφέλους του εμβολίου με βάση εμπεριστατωμένο φάκελο, όπου περιέχονται τα δεδομένα κλινικών ερευνών που πρέπει να διενεργηθούν κατά τη διάρκεια της φάσης έρευνας για την ανάπτυξή του. Έμφαση δίνεται στην ποιότητα, την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα του εμβολίου. Επίσης, οι οργανισμοί φαρμάκων εξετάζουν τις πρακτικές παραγωγής, όπως και τις κλινικές και εργαστηριακές έρευνες που έχουν διενεργηθεί πριν τη χορήγηση άδειας κυκλοφορίας. 71

72 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Κατά τη φάση ανάπτυξης ενός εμβολίου, η εταιρεία παραγωγής θα πρέπει να αξιολογήσει τις ανάγκες του παιδιατρικού πληθυσμού και να προτείνει κατά περίπτωση στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (European Medicines Agency- ΕΜΑ: ένα ολοκληρωμένο Πρωτόκολλο Παιδιατρικών Κλινικών Ερευνών (Pediatric Investigation Plan). Η εφαρμογή του πρωτοκόλλου αυτού ελέγχεται με αυστηρότητα κατά τη διάρκεια της εξέτασης της αίτησης αδειοδότησης για το συγκεκριμένο σκεύασμα. 2. Αδειοδότηση Εμβολίου Η διαδικασία αδειοδότησης των εμβολίων στην Ευρώπη μπορεί να γίνει ως εξής: Κεντρική διαδικασία: η άδεια εκδίδεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μετά από αίτηση στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΑ), αξιολόγηση από τους εμπειρογνώμονες και γνωμάτευση της θεσμοθετημένης Επιτροπής Φαρμακευτικών Ιδιοσκευασμάτων (CPMP- Committee for Proprietary Medicinal Products), όπου συμμετέχουν δύο εκπρόσωποι από κάθε κράτος-μέλος ΕΕ. Η άδεια που εκδίδεται ισχύει σε όλη την ΕΕ, την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία. Η διαδικασία αυτή είναι υποχρεωτική για ορισμένα φαρμακευτικά προϊόντα που βασίζονται στην βιοτεχνολογία και μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για σκευάσματα που αποτελούν προτεραιότητα για την ασφάλεια της Δημόσιας Υγείας στην ΕΕ, όπως π.χ. τα εμβόλια κατά της πανδημικής γρίπης. Αμοιβαία αναγνώριση: πρόκειται για τη διαδικασία που ακολουθείται για τα περισσότερα ιδιοσκευάσματα και περιλαμβάνει δύο στάδια: Την έγκριση φαρμακευτικού ιδιοσκευάσματος σε ένα κράτος μέλος «αναφοράς» της ΕΕ, και Την αναγνώριση της έγκρισης αυτής από άλλα «ενδιαφερόμενα» κράτη-μέλη της ΕΕ με την ίδια ακριβώς φαρμακευτική και κλινική τεκμηρίωση. Σε περίπτωση διαφωνίας, παραπέμπεται σε διαιτησία για τελική απόφαση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αποκεντρωμένη διαδικασία: διαδικασία ανάλογη με την αμοιβαία αναγνώριση, με τη διαφορά ότι το προϊόν δεν έχει εγκριθεί σε κάποιο κράτος-μέλος ΕΕ. Εθνική διαδικασία: αφορά στη χορήγηση άδειας κυκλοφορίας σε εθνικό επίπεδο μόνο σε ένα κράτος-μέλος ΕΕ. 72

73 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς 3. Έλεγχος Ποιότητας Μετά τη χορήγηση άδειας κυκλοφορίας, κάθε παρτίδα εμβολίου πρέπει να αξιολογηθεί ως προς την ποιότητά της πριν την απελευθέρωση για χρήση. Η διαδικασία γίνεται τόσο από την παραγωγό φαρμακοβιομηχανία όσο και από το επίσημο Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Ελέγχου, το οποίο συντονίζεται από την Ευρωπαϊκή Γραμματεία Φαρμακοποιίας. Η Γραμματεία αυτή έχει επίσης την ευθύνη ανάπτυξης δεσμευτικών προτύπων για τη διασφάλιση της ποιότητας των σκευασμάτων και την εναρμόνιση των προτύπων ποιότητας από όλες τις φαρμακοβιομηχανίες. Οι εθνικοί οργανισμοί φαρμάκων ελέγχουν επίσης την οργάνωση και τις διαδικασίες παραγωγής που εφαρμόζουν οι φαρμακοβιομηχανίες μέσω τακτικών επιθεωρήσεων. 4. Φαρμακοεπαγρύπνηση Επιπλέον, μετά την αδειοδότηση και κυκλοφορία στην αγορά των εμβολίων, όπως και των άλλων φαρμακευτικών σκευασμάτων, γίνεται επιτήρηση των ανεπιθύμητων ενεργειών που συνδέονται με τη χρήση τους. Η επιτήρηση αυτή επιτρέπει τόσο τη βελτίωση της ασφάλειας του σκευάσματος, σε σύγκριση με την περίοδο παραγωγής του, όσο και την ανίχνευση σπάνιων αντιδράσεων, οι οποίες επίσης δεν ήταν φανερές κατά την περίοδο των κλινικών ερευνών. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η επιτήρηση αυτή ενδυναμώνεται με την ύπαρξη και συνεργασία δύο Ευρωπαϊκών Κέντρων στο χώρο της Δημόσιας Υγείας, του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΜΑ και του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων (ECDC eu). 5. Περαιτέρω Απαιτήσεις Τέλος, κάθε εμβόλιο θα πρέπει να πληροί επιπλέον προϋποθέσεις μετά την αδειοδότηση: Δεσμεύσεις μετά την αδειοδότηση: π.χ. μελέτες σταθερότητας, πρόσθετες επιβεβαιωτικές μελέτες ασφάλειας ή μελέτες σε επιπλέον πληθυσμούς. Προσθήκες/αλλαγές στην πρώτη άδεια κυκλοφορίας, με την τροποποίηση κάποιων χαρακτηριστικών του προϊόντος. Ανανεώσεις της άδειας κυκλοφορίας, η οποία πρέπει να εγκρίνεται κάθε 5 χρόνια, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία. 73

74 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 4.5 Ιστορίες επιτυχίας των εμβολίων Η θνησιμότητα σε παιδιά < 5 ετών έχει μειωθεί κατά 53% σε παγκόσμιο επίπεδο, από 91 θανάτους/ γεννήσεις ζωντανών το 1990 σε 43 το Πάνω από το ήμισυ της μείωσης αυτής οφείλεται στους προληπτικούς εμβολιασμούς. Δρ. Margaret Chan, Γενική Διευθύντρια ΠΟΥ. Εικόνα 3: Θνησιμότητα σε παιδιά <5 ετών ανά γεννήσεις ζώντων στις περιοχές του ΠΟΥ, Πηγή: Levels & Trends in Child Mortality, Report 2015, Estimates developed by the UN Inter-agency Group for Child Mortality Estimation 74

75 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Η ευλογιά είναι το πρώτο μεταδοτικό νόσημα που εξαλείφθηκε από τον πλανήτη μέσω των συστηματικών εμβολιασμών. Από το 1979 δεν έχει αναφερθεί κανένα κρούσμα ευλογιάς στον κόσμο και ο προληπτικός εμβολιασμός έχει πλέον σταματήσει για τα παιδιά. Η παραλυτική μορφή πολιομυελίτιδας έχει σχεδόν εξαλειφθεί στις περισσότερες χώρες του κόσμου λόγω των εμβολίων. Ο ΠΟΥ υπολογίζει ότι από την έναρξη της Παγκόσμιας Πρωτοβουλίας Εκρίζωσης της Πολιομυελίτιδας (1988- www. polioeradication.org), περίπου 5 εκατομμύρια άτομα συνολικά στον πλανήτη είναι υγιή λόγω των συστηματικών εμβολιασμών. Τα κρούσματα της νόσου μειώθηκαν από το 1988, σε το 2009 και σε 359 το Η πολιομυελίτιδα θεωρείται πλέον ενδημική μόνο σε 3 χώρες στον κόσμο: το Αφγανιστάν, τη Νιγηρία και το Πακιστάν. Η νόσος θα μπορούσε να εκριζωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο με τη βοήθεια συστηματικών εμβολιασμών μέσα στα επόμενα 5-10 έτη, όμως συρροές κρουσμάτων παρατηρούνται ακόμα λόγω ταξιδίου και μετακίνησης πληθυσμών, λόγω προβλημάτων αποδοχής του εμβολιασμού από ακραίες θρησκευτικές ομάδες, αλλά και λόγω χαλάρωσης της εφαρμογής των υποχρεωτικών εμβολίων για τη νόσο (π.χ. επιδημία στο Τατζικιστάν το 2010 και στη Συρία ). 4.6 Επιπτώσεις στη Δημόσια Υγεία: επιδημίες νοσημάτων που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό Τονίζεται ότι όταν μειώνεται η εμβολιαστική κάλυψη ενός πληθυσμού τα μεταδοτικά νοσήματα επανεμφανίζονται. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι: Διφθερίτιδα στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης: Στο τέλος της δεκαετίας 1980, στα κράτη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης επικράτησε κοινωνικοοικονομική αστάθεια, με αποτέλεσμα την κατάρρευση του συστήματος Δημόσιας Υγείας και τη διατάραξη της επάρκειας των εμβολίων. Ως αποτέλεσμα, ακολούθησε επιδημία διφθερίτιδας, με περισσότερα από καταγεγραμμένα κρούσματα και θανάτους στις ανεξάρτητες πλέον χώρες της Βαλτικής. Μαζικά προγράμματα εμβολιασμών κατάφεραν τελικά να ελέγξουν την επιδημία. Κοκκύτης στην Ιαπωνία: Κατά τη δεκαετία του 1970, η αρνητική βιβλιογραφία σχετικά με την ασφάλεια του ολοκυτταρικού εμβολίου ενάντια στον κοκκύτη προκάλεσε σταδιακά την παύση του εμβολιασμού για το νόσημα αυτό στην Ιαπωνία. Κατά τα τρία τελευταία χρόνια προ της 75

76 Ας μιλήσουμε για πρόληψη παύσης των εμβολιασμών, τα κρούσματα κοκκύτη στη χώρα ήταν μόλις 400 και οι θάνατοι μόλις 10 ανά έτος. Τρία χρόνια μετά την παύση των εμβολιασμών για τον κοκκύτη τα κρούσματα ανέρχονταν σε , ενώ οι θάνατοι στους 113. Ο συστηματικός εμβολιασμός ενάντια στον κοκκύτη ξανάρχισε στις αρχές της δεκαετίας Ιλαρά στην Ευρώπη: Κυρίως μετά το 2008, στην Ευρώπη σημειώνεται σημαντικός αριθμός επιδημιών ιλαράς σε πολλά κράτη μέλη ΕΕ, λόγω της μείωσης της εμβολιαστικής κάλυψης για το εμβόλιο MMR και της ύπαρξης θυλάκων ανεμβολίαστων ατόμων σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Το 2010 και 2011 καταγράφηκαν > κρούσματα ιλαράς σε 29 Ευρωπαϊκές χώρες (βλ. Εικόνα 1). Επιδημίες ιλαράς συνεχίζονται σε αρκετά ευρωπαϊκά κράτη, με μειωμένη ένταση συγκριτικά με το 2011, και συνδέονται κυρίως με την μειωμένη εμβολιαστική κάλυψη με δύο δόσεις του εμβολίου MMR (βλ. Εικόνα 2). (ECDC 2014). Εικόνα 4: Δηλωθέντα κρούσματα ιλαράς ανά έτος στην ΕΕ, Πηγή: ECDC, Ετήσια Αναφορά Επιδημιολογικής Επιτήρησης-2014, Νοσήματα που προλαμβάνονται με τον Εμβολιασμό VPD-FINAL.pdf 76

77 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Εικόνα 5: Η Ιλαρά στην Ευρώπη, Πηγή: 77

78 Ας μιλήσουμε για πρόληψη ECDC/Julianna Kovacs Κεφάλαιο 5: Χρήσιμο ενημερωτικό υλικό & διάλογοι με τους γονείς Επιστολή προς τους γονείς σχετικά με τους εμβολιασμούς. Πώς προστατεύουν τα εμβόλια. Χρονοδιαγράμματα εμβολιασμών. Ενημερωτικά φυλλάδια για τα εμβόλια και εργαλεία υπενθύμισης. Ανασκόπηση μίας επίσκεψης στο ιατρείο για εμβολιασμό. Ερωτήσεις και απαντήσεις πριν τον εμβολιασμό Ενημέρωση γονέων σχετικά με την επίσκεψη για εμβολιασμό 78

79 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς 5.1 Επιστολή προς τους γονείς σχετικά με τους εμβολιασμούς Μερικοί επαγγελματίες υγείας διατηρούν ενεργητική επικοινωνία με τους γονείς σχετικά με τους εμβολιασμούς των παιδιών τους, και υιοθετούν συγκεκριμένη πολιτική υπέρ των εμβολιασμών. Παρακάτω μπορείτε να δείτε υπόδειγμα ενημερωτικής επιστολής προς τους γονείς για το θέμα αυτό. Επιστολή ενημέρωσης προς τους γονείς: Αγαπητοί γονείς, Το τελευταίο διάστημα παρατήρησα όλο και πιο συχνά την αναβολή ή/και την άρνηση κάποιων γονέων να πραγματοποιήσουν τους προληπτικούς εμβολιασμούς των παιδιών τους. Πιστεύω ότι αυτό είναι αποτέλεσμα είτε παραπληροφόρησης σχετικά με την ασφάλεια των εμβολίων, είτε της αύξησης του αριθμού των εμβολίων και των αναμνηστικών δόσεών τους τα τελευταία χρόνια. Συζητάμε πολύ για την υπεράσπιση της αξίας και της προστασίας που παρέχουν τα εμβόλια. Για το λόγο αυτό διανέμουμε αντίστοιχο ενημερωτικό υλικό που απευθύνεται κυρίως στους νέους γονείς για να γνωρίζουν εκ των προτέρων τις πληροφορίες σχετικά με την αναγκαιότητα των εμβολίων και να αισθάνονται δικαιωμένοι για την απόφασή τους να εμβολιάσουν τα παιδιά τους. Η συμβουλή μου: προστατευθείτε και προστατέψτε τους άλλους! Πιστεύω ότι τα εμβόλια προστατεύουν από σοβαρές ασθένειες και σώζουν ζωές. Πιστεύω στην ασφάλεια των εμβολίων. Θεωρώ ότι είναι αναγκαίο να διενεργούνται οι προληπτικοί εμβολιασμοί στα παιδιά σύμφωνα με το Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών του Υπουργείου Υγείας. Θεωρώ ότι οι προληπτικοί εμβολιασμοί παιδιών και εφήβων είναι μία από τις σημαντικότερες δράσεις πρόληψης και προαγωγής της υγείας που πραγματοποιούμε τόσο εμείς, ως επαγγελματίες υγείας, όσο και εσείς, ως γονείς και κηδεμόνες. Τα συνιστώμενα εμβόλια και το χρονοδιάγραμμα διενέργειάς τους έχουν προκύψει μετά από πολυετείς επιστημονικές μελέτες χιλιάδων λαμπρών επιστημόνων και τη συλλογή στοιχείων από εκατομμύρια εμβολιασμούς. 79

80 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Παρόλα αυτά, είναι βέβαιο πως θα υπάρχουν αντικρουόμενα συναισθήματα σχετικά με το ζήτημα των εμβολιασμών. Ως γονείς αναζητούμε πάντοτε το καλύτερο για τα παιδιά μας και μας φοβίζει το γεγονός ότι τα εμβόλια μπορεί να έχουν ανεπιθύμητες ενέργειες. Από την άλλη, τα εμβόλια δυστυχώς αποτελούν θύματα της επιτυχίας τους. Ακριβώς επειδή είναι τόσο αποτελεσματικά στην πρόληψη των ασθενειών, έχουμε φτάσει στο σημείο να συζητούμε αν πρέπει να γίνονται ή όχι. Αποτέλεσμα των συστηματικών εμβολιασμών είναι ότι πολλοί από εσάς δεν έχουν συναντήσει ποτέ ένα παιδί με παραλυτική πολιομυελίτιδα, με τέτανο, με κοκκύτη. Επίσης, κατά πάσα πιθανότητα δε γνωρίζετε συγγενική ή φιλική οικογένεια, η οποία έχασε ένα παιδί από τις ασθένειες αυτές. Αυτή η επιτυχία των εμβολιασμών μας εφησυχάζει σχετικά με την αναγκαιότητά τους ή/και μας οδηγεί να την αμφισβητούμε. Όμως, αν αυτή η συμπεριφορά εξαπλωθεί, μπορεί να έχει τραγικές συνέπειες για την υγεία όλων μας. Προσπαθώ να σας ευαισθητοποιήσω για το θέμα, αλλά καταννοώ επίσης τη συναισθηματική φόρτιση που προκαλεί η επιλογή αυτή σε κάποιους γονείς. Ο εμβολιασμός των παιδιών σας, βάσει του Εθνικού Προγράμματος Εμβολιασμών, είναι η σωστή επιλογή για την υγεία τους. Είμαι διατεθειμένος/η να λύσω όλες τις απορίες σας πριν από την προγραμματισμένη σας επίσκεψη. Πρέπει να γνωρίζετε ότι η καθυστέρηση των εμβολιασμών δεν συστήνεται από τους ειδικούς, γιατί θέτει σε κίνδυνο την υγεία του παιδιού σας. Σε κάθε περίπτωση, ως παιδίατρος πιστεύω ότι ο έγκαιρος εμβολιασμός των παιδιών και των εφήβων με τα διαθέσιμα εμβόλια είναι η απόλυτα σωστή επιλογή για την υγεία τους. Σας ευχαριστώ για το χρόνο σας και παραμένω στη διάθεσή σας για ν απαντήσω σε οποιαδήποτε ερώτηση ή ανησυχία σας σχετικά με τους εμβολιασμούς. Με εκτίμηση, ο γιατρός σας 17 Πηγή: Christakis P (2012). Letter to Patients and Immunization Policy. patients/immunization_policy 80

81 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς 5.2 Πώς προστατεύουν τα εμβόλια Το ανοσοποιητικό σύστημα Το σώμα μας βομβαρδίζεται καθημερινά από βακτήρια, ιούς και άλλα αντιγόνα. Όταν ένας οργανισμός προσβληθεί από έναν λοιμογόνο παράγοντα, το ανοσοποιητικό σύστημα καλείται να τον προστατέψει. Το σώμα παράγει αντισώματα που στρέφονται κατά των συγκεκριμένων αντιγόνων και τα αδρανοποιούν. Την επόμενη φορά που το άτομο έλθει σε επαφή με το συγκεκριμένο αντιγόνο, τα κυκλοφορούντα αντισώματα γρήγορα το αναγνωρίζουν και το απομακρύνουν προτού προκαλέσει ασθένεια. Αυτή είναι η διαδικασία της απόκτησης ανοσίας. Παθητική Ανοσία Επιτυγχάνεται με τη χορήγηση έτοιμων αντισωμάτων (ανοσοσφαιρίνες) Διαρκεί μερικές εβδομάδες ή μήνες Παρέχει μόνο προσωρινή ανοσία Ενεργητική Ανοσία Παραδείγματα παθητικής ανοσίας: Η ανοσία των βρεφών, μέσω της κυκλοφορίας αντισωμάτων της μητέρας διαμέσου του πλακούντα, κατά τους δύο τελευταίους μήνες της κύησης, η οποία διατηρείται μέχρι περίπου τον 6ο μήνα της ζωής. Ο θηλασμός έχει επίσης αποδειχθεί ότι ενισχύει την ανοσολογική απάντηση σε μερικά εμβόλια. Δεν παρέχει κάλυψη όμως για όλα τα νοσήματα που προλαμβάνονται με τον εμβολιασμό. Η χορήγηση παραγόντων του αίματος, όπως ανοσοσφαιρίνη, συνήθως για τη μετα-εκθεσιακή προφύλαξη από συγκεκριμένα παθογόνα, όπως π.χ. ηπατίτιδα Α και Β, τέτανος, λύσσα κλπ. Διαρκεί συνήθως για αρκετά χρόνια ή για όλη τη ζωή του ατόμου Ενεργοποιείται η χυμική (παραγωγή αντισωμάτων) και η κυτταρική ανοσία έναντι συγκεκριμένων αντιγόνων Η ενεργητική ανοσία επιτυγχάνεται με δύο τρόπους: Φυσική Νόσος Εμβολιασμός Το βακτήριο ή ο ιός εισέρχεται στο ανθρώπινο σώμα μέσω του αναπνευστικού ή του πεπτικού, των βλεννογόνων ή μέσω λύσης της συνέχειας του δέρματος. Το βακτήριο, ο ιός ή κατάλληλα τμήματα τους (αντιγόνα) εισάγονται στο σώμα με τον εμβολιασμό. 81

82 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Ο μικροοργανισμός είναι ζωντανός, αναπαράγεται και μπορεί να προκαλέσει νόσο. Το άτομο μπορεί να νοσήσει ή να παραμείνει υγιές, ανάλογα με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το ανοσοποιητικό του σύστημα. Δύο κύρια είδη εμβολίων: Ι. Εμβόλια με ζωντανούς εξασθενημένους μικροοργανισμούς: Χρησιμοποιούνται ειδικά στελέχη μικροβίων ή ιών, που παράγονται στο εργαστήριο Τα στελέχη αυτά συνήθως μπορούν να αναπαραχθούν μέσα στο σώμα, αλλά δεν προκαλούν νόσο, π.χ. εμβόλιο ιλαράςπαρωτίτιδας-ερυθράς, κίτρινου πυρετού, ανεμευλογιάς. Ο μικροοργανισμός μέσα στο εμβόλιο μπορεί να είναι ζωντανός, αδρανοποιημένος ή να περιέχεται μόνο ένα τμήμα του (πρωτεΐνη αντιγόνο). Το άτομο δε νοσεί, εκτός από τις περιπτώσεις που χορηγείται εμβόλιο με ζώντες μικροοργανισμούς, οπότε μπορεί να εμφανίσει τροποποιημένη, πολύ ήπια μορφή της νόσου, που θα προκαλέσει την παραγωγή προστατευτικών αντισωμάτων. Τα εμβόλια αλληλεπιδρούν με το ανοσοποιητικό σύστημα προκειμένου να προκαλέσουν μία αντίδραση παρόμοια με τη διαδικασία της νόσου, αλλά χωρίς την εμφάνιση ασθένειας και τις πιθανές επιπλοκές της. Όσο πιο πολύ προσομοιάζει το εμβόλιο στον μικροοργανισμό, τόσο η αντίδραση που προκαλεί στο σώμα θα είναι πλησιέστερη στην πραγματική νόσο και τόσο πιο αποτελεσματική θα είναι η ανταπόκριση του ανοσοποιητικού συστήματος. ΙΙ. Εμβόλια με αδρανοποιημένους μικροοργανισμούς: Εμβόλια που περιέχουν είτε ολόκληρα βακτήρια ή ιούς είτε ένα μικρό τμήμα τους, π.χ. πρωτεΐνη. Εμβόλια που περιέχουν αδρανοποιημένες βακτηριακές τοξίνες (τοξοειδή), όπως του τετάνου. Εμβόλια που περιέχουν μέρος του τοιχώματος του βακτηρίου με πολυσακχαρίτες, όπως το 23δύναμο εμβόλιο του πνευμονιοκόκκου. Συζευγμένα πολυσακχαριδικά εμβόλια (χημικά συνδεδεμένα με πρωτεΐνες), τα οποία είναι περισσότερο δραστικά, όπως το 13δύναμο εμβόλιο κατά του πνευμονιοκόκκου και το 4δύναμο κατά του μηνιγγιτιδοκόκκου. 82

83 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς 5.3 Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών Κάθε χώρα ακολουθεί το δικό της πρόγραμμα συστηματικών εμβολιασμών. Στην Ελλάδα, η Εθνική Επιτροπή Εμβολιασμών εισηγείται τη διαμόρφωση του Εθνικού Προγράμματος Εμβολιασμών, το οποίο περιλαμβάνει τα εμβόλια που χορηγούνται δωρεάν από το Ελληνικό Κράτος, μέσω συνταγογράφησης από ιατρό. Επίσης, εισηγείται την εισαγωγή νέων εμβολίων ή τις αναγκαίες τροποποιήσεις του σχήματος εμβολιασμών και γνωμοδοτεί γενικότερα σε θέματα εμβολίων και εμβολιασμών. Η Εθνική Επιτροπή Εμβολιασμών συγκαλείται με απόφαση του Υπουργού Υγείας, συντονίζεται από τη Διεύθυνση Δημόσιας Υγείας του ΥΥ και αποτελείται από επιστήμονες ειδικούς στην ανοσολογία, την παιδιατρική, τη λοιμωξιολογία, την επιδημιολογία και τη δημόσια υγεία. Η τρέχουσα Εθνική Επιτροπή Εμβολιασμών ορίστηκε το 2014 [ΑΔΑ: ΒΙΦ2Θ-ΠΕΡ (Αρ. Πρωτ /05/2014)], ενώ το πλέον επικαιροποιημένο πρόγραμμα εμβολιασμών παιδιών και εφήβων (2015) φαίνεται στην παρακάτω Εικόνα 3. [ΑΔΑ: 73ΟΖΘ-ΔΟΗ (Αρ. Πρωτ: /1/2015)]. 83

84 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Εικόνα 6: Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών Παιδιών και Εφήβων, Ελλάδα-2015 (ΑΔΑ: 73ΟΖΘ-Δ Στην παρακάτω ιστοσελίδα του ECDC υπάρχουν πληροφορίες και η περιγραφή των προγραμμά vaccine-schedule.ecdc.europa.eu/pages/scheduler.aspx 84

85 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς ΟΗ) των εμβολιασμού και συστάσεων σε όλα τα κράτη μέλη ΕΕ και τις χώρες ΕΕΑ: 85

86 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 5.4 Ενημερωτικό υλικό για τα εμβόλια και εργαλεία υπενθύμισης Υπάρχει μεγάλη ποικιλία έγκυρων ενημερωτικών φυλλαδίων, διαδικτυακών πηγών πληροφόρησης, εργαλείων υπενθύμισης εμβολιασμών, τα οποία έχουν αναπτυχθεί από διαφορετικές χώρες ή υπηρεσίες. Παρακάτω παρατίθενται μερικοί χρήσιμοι σχετικοί σύνδεσμοι από χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής και την Αυστραλία: Ιστοσελίδα ΚΕ.ΕΛ.Π.ΝΟ.: για τα νοσήματα που προλαμβάνονται με εμβολιασμό, την Ευρωπαϊκή εβδομάδα εμβολιασμών καθώς και τον παρόντα οδηγό. Ιστοσελίδα Infovac-Greece: Ανοιχτή Γραμμή Επικοινωνίας και Ενημέρωσης για τα Εμβόλια, που στοχεύει στη συνεχή επικοινωνία των παιδιάτρων σε θέματα και καθημερινά προβλήματα σχετικά με τα εμβόλια: Ιστοσελίδα Ένωσης Ελευθεροεπαγγελματιών Παιδιάτρων Αττικής: Ιστοσελίδα Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας: Ιστοσελίδα Σκωτίας με πληροφορίες σχετικά με τους εμβολιασμούς και υπολογιστικά εργαλεία υπενθύμισης του προγράμματος: when-to-immunise/immunisation-schedule.aspx Εφαρμογή κινητών τηλεφώνων για την υπενθύμιση των γονέων σχετικά με το πρόγραμμα εμβολιασμού των παιδιών τους (Ιρλανδία): Ιστοσελίδα του Ομοσπονδιακού Κέντρου Προαγωγής Υγείας, Γερμανία (Bundeszentrale für gesundheitliche Aufklärung-BZgA): Μεγάλη ποικιλία πληροφοριακού υλικού, από φυλλάδια ενημέρωσης ως εφαρμογές κινητών τηλεφώνων (Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων ΗΠΑ-CDC): Ενημερωτικό και επεξηγηματικό υλικό για τα εμβόλια από την ιστοσελίδα του Γραφείου του Εθνικού Προγράμματος Εμβολιασμών, του Υπουργείου Υγείας των ΗΠΑ: Συνασπισμός για τα Εμβόλια (Immunization Action Coalition), Μη Κυβερνητική Οργάνωση, ΗΠΑ, η οποία διατηρεί ιστοσελίδα για επαγγελματίες υγείας σχετικά με τα εμβόλια ( και αντίστοιχη για τους γονείς (www. vaccineinformation.org) Ιστοσελίδα της Εταιρείας Επαγγελματιών Δημόσιας Υγείας του Καναδά (Canadian Public Health Association) με πληροφορίες για τους γονείς- Immunize Canada: Εγχειρίδιο της Καναδικής Παιδιατρικής Εταιρείας (Canadian Paediatric Society), Your Child s Best Shot: A parent s guide to vaccination, DL Moore Ed., 4th edition,

87 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Εθνικό Κέντρο για την έρευνα στα Εμβόλια και την Επιδημιολογική Επιτήρηση, Αυστραλία: National Centre for Immunisation Research & Surveillance- www. ncirs.edu.au Εφαρμογή για έξυπνα κινητά τηλέφωνα, δ/νση Υγείας Νέα Νότια Ουαλία, Αυστραλία: Κάντε κράτηση για το εμβόλιο-save the Date to Vaccinate www. immunisation.health.nsw.gov.au 5.5 Ανασκόπηση μίας επίσκεψης για εμβολιασμό Ερωτήσεις και Απαντήσεις πριν τον εμβολιασμό 13 Είναι σωστό να εμβολιαστεί το παιδί μου σήμερα; Ε: Μπορεί να εμβολιαστεί το παιδί μου όταν είναι άρρωστο; Α: Οι ιατρικοί λόγοι για την αναβολή των εμβολιασμών είναι λίγοι και πολύ συγκεκριμένοι. Μωρά και παιδιά που έχουν βήχα ή συμπτώματα κρυολογήματος ή παίρνουν αντιβιοτικά, μπορούν να εμβολιαστούν με ασφάλεια. Μόνο αν το παιδί σας έχει υψηλό πυρετό, καλό θα ήταν να αναβληθεί ο εμβολιασμός μέχρι να αναρρώσει. Αν ανησυχείτε για το αν μπορεί να κάνει εμβόλιο το παιδί σας, καλό θα ήταν να το συζητήσετε με τον γιατρό σας πριν απλά αναβάλετε το ραντεβού σας με δική σας πρωτοβουλία. Ε: Το παιδί μου γεννήθηκε πρόωρο, είχε χαμηλό βάρος γέννησης ή/και παρουσίασε ίκτερο μετά τη γέννηση του. Μπορεί να εμβολιαστεί όπως τα άλλα μωρά; Α: Σε γενικές γραμμές τα πρόωρα νεογνά και βρέφη εμβολιάζονται όπως τα υπόλοιπα μωρά. Είναι ιδιαίτερα σημαντική η έγκαιρη προστασία των πρόωρων βρεφών με τους εμβολιασμούς, γιατί είναι πολύ ευπαθή σε κάποιες λοιμώξεις. Αν το παιδί σας γεννήθηκε με πολύ χαμηλό βάρος (<1 κιλό), καλύτερο είναι να συζητήσετε το θέμα με τον παιδίατρό σας. 13 Υλικό προσαρμοσμένο από το ECDC, βασισμένο σε ενημερωτικό υλικό του Ιρλανδικού Κολεγίου Γενικών Ιατρών και της Εκτελεστικής Υπηρεσίας Υγείας της Ιρλανδίας. PILandSPC.html 87

88 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Τέλος, τα μωρά που εμφάνισαν ίκτερο μετά τη γέννησή τους και τα μωρά που θηλάζουν θα πρέπει να κάνουν τα εμβόλιά τους βάσει του κανονικού χρονοδιαγράμματος. Ε: Αν το παιδί μου πάσχει από κάποιο σοβαρό νόσημα μπορεί να κάνει εμβόλια; Α: Τα παιδιά που πάσχουν από σοβαρά νοσήματα συχνά διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο από τις επιπλοκές των λοιμώξεων, οπότε η ανάγκη για τον εμβολιασμό τους είναι επιτακτική. Τα παιδιά που πάσχουν από νευρολογικές ασθένειες και η κατάστασή τους είναι σταθερή (π.χ. εγκεφαλική παράλυση ή σύνδρομο Down), πρέπει να εμβολιάζονται σύμφωνα με το Εθνικό Πρόγραμμα. Προσοχή χρειάζεται συνήθως, αν το παιδί πάσχει από νόσημα που επηρεάζει το ανοσοποιητικό του σύστημα ή υποβάλλεται σε θεραπεία που προκαλεί ανοσοκαταστολή. Παραδείγματα είναι παιδιά που πάσχουν από κάποιο είδος καρκίνου ή κάποιου είδους ανοσοανεπάρκεια ή παίρνουν ανοσοκατασταλτικά φάρμακα. Στις περιπτώσεις αυτές θα είμαστε σε συνεννόηση με τον/τους ειδικούς γιατρούς που παρακολουθούν το παιδί. Ε: Αν το παιδί μου πάσχει από άσθμα, έκζεμα ή αλλεργίες μπορεί να κάνει εμβόλια; Α: Τα παιδιά που πάσχουν από άσθμα, έκζεμα, εποχικές ή άλλες αλλεργίες πρέπει να εμβολιάζονται κανονικά σύμφωνα με το Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών. Ακόμη και στην περίπτωση που το παιδί έχει ιστορικό σοβαρής αλλεργικής αντίδρασης στο αυγό (π.χ. αλλεργικό εξάνθημα, οίδημα στο στόμα, δύσπνοια) τελευταίες μελέτες έχουν αποδείξει ότι μπορεί να εμβολιαστεί με ασφάλεια με τα συνιστώμενα εμβόλια, με εξαίρεση συνήθως το εμβόλιο της γρίπης (το οποίο αναπτύσσεται μέσα σε αυγά). Παιδιά που κάνουν θεραπεία με εισπνεόμενα φάρμακα ή χρησιμοποιούν τοπικά κορτιζόνη (π.χ. κρέμα) μπορούν να εμβολιαστούν κανονικά. Ε: Μπορεί ένα παιδί με αλλεργία στο αυγό να κάνει το εμβόλιο ιλαράςπαρωτίτιδας-ερυθράς (MMR) και άλλα εμβόλια; Α: Η αλλεργία στο αυγό δεν αποτελεί αντένδειξη για τον εμβολιασμό με MMR. Επιπλέον, αν το παιδί σας δεν τρώει αυγό, παρουσιάζει διάρροια ή στομαχικές διαταραχές όταν τρώει αυγά, δε σημαίνει ότι πρέπει να αποφύγετε το συγκεκριμένο εμβόλιο, και δε χρειάζονται ιδιαίτερες προφυλάξεις την ημέρα του εμβολιασμού. 88

89 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Μόνο το εμβόλιο της γρίπης (το οποίο αναπτύσσεται μέσα σε αυγά) καλό θα είναι να αποφεύγεται στα παιδιά που παρουσιάζουν σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις στο αυγό. Ε: Αν το παιδί μου έχει παρουσιάσει επιληψία ή έχει ιστορικό σπασμών, μπορεί να εμβολιαστεί; Α: Εφόσον η κατάσταση του παιδιού παραμένει σταθερή, τότε μπορεί να εμβολιαστεί. Κάποια παιδιά κάνουν πυρετικούς σπασμούς, δηλαδή σπασμούς όταν παρουσιάσουν υψηλό πυρετό. Σε περίπτωση που μετά τον εμβολιασμό το παιδί παρουσιάσει πυρετό μπορεί να του χορηγηθούν αντιπυρετικά (π.χ. παρακεταμόλη ή ιμπουπροφένη). Η ύπαρξη απλά οικογενειακού ιστορικού επιληψίας ή πυρετικών σπασμών δεν αποτελεί αντένδειξη για τα εμβόλια. Ε: Το παιδί μου υποβλήθηκε πρόσφατα ή πρόκειται να υποβληθεί σύντομα σε χειρουργική επέμβαση, μπορεί να κάνει τα εμβόλιά του; Α: Δε χρειάζεται να αναβληθεί ο εμβολιασμός του παιδιού σας στην περίπτωση που μόλις υποβλήθηκε ή έχει προγραμματιστεί να υποβληθεί σύντομα σε χειρουργική επέμβαση. Οι χειρουργικές επεμβάσεις δεν αποτελούν αιτία αναβολής των εμβολιασμών, αλλά ούτε και οι εμβολιασμοί αίτια αναβολής προγραμματισμένης επέμβασης του παιδιού σας. Ε: Το παιδί μου έχει ήδη νοσήσει με παιδική ασθένεια. Χρειάζεται ακόμη εμβόλια; Α: Ακόμα κι αν το παιδί σας πέρασε μία παιδική ασθένεια (π.χ. ανεμευλογιά), χρειάζεται να εμβολιαστεί κανονικά για να είναι προστατευμένο από όλα τα νοσήματα που προλαμβάνονται με τους εμβολιασμούς. Αυτό είναι σημαντικό ειδικά για τα παιδιά κάτω των 2 ετών, των οποίων η φυσική ανοσία μετά από τη νόσο δεν είναι αρκετά ικανοποιητική, ιδιαίτερα για κάποια μικρόβια όπως ο αιμόφιλος, ο πνευμονιόκοκκος και ο μηνιγγιτιδόκοκκος. Ε: Μπορεί να εμβολιαστεί το παιδί μου στην περίπτωση που έρχεται σε στενή επαφή με έγκυο; Α: Δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα με τον εμβολιασμό παιδιού, το οποίο έρχεται σε στενή επαφή με μία έγκυο. Μάλιστα, εμβολιάζοντας το παιδί προφυλάσσεται και η μέλλουσα μητέρα από την επαφή με ασθένειες που ενέχουν κίνδυνο για το έμβρυο, όπως η ερυθρά. 89

90 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Ε: Υπάρχουν παιδιά τα οποία χρειάζονται επιπλέον εμβόλια; Α: Ναι. Πρόκειται για παιδιά που έχουν υποβληθεί σε σπληνεκτομή, πάσχουν από κυστική ίνωση, ανοσοανεπάρκειες, χρόνια καρδιακή, πνευμονική, ηπατική ή νεφρική νόσο, δρεπανοκυτταρική αναιμία ή σακχαρώδη διαβήτη, τα οποία είναι πιο ευάλωτα στις λοιμώξεις. Αυτά τα παιδιά χρειάζονται συνήθως το ετήσιο εμβόλιο της εποχικής γρίπης και του πνευμονιοκόκκου. Επιπλέον, αν χρειαστεί να ταξιδέψετε σε άλλες χώρες, και ειδικά αν παραμείνετε για μεγαλύτερο διάστημα με το παιδί σας, μπορεί να χρειάζονται ειδικά εμβόλια, ανάλογα με τη χώρα προορισμού σας, τη διάρκεια και το είδος του ταξιδιού σας. Θυμηθείτε ότι μετά την εξασφάλιση της πρόσβασης σε καθαρό νερό, οι εμβολιασμοί έχουν σώσει τις περισσότερες ζωές μέχρι τώρα! 5.5.2: Ενημέρωση σχετικά με τον εμβολιασμό Α. Πριν από την επίσκεψη για εμβολιασμό 14 Α.1. Θυμηθείτε ότι πρέπει να έχετε μαζί σας το Βιβλιάριο Υγείας του Παιδιού σας, ώστε να καταγραφεί η τρέχουσα επίσκεψη και τα εμβόλια που θα γίνουν, καθώς αποτελούν σημαντικό τμήμα του ιατρικού ιστορικού του παιδιού σας. Α.2. Ο γιατρός θα σας ρωτήσει σχετικά με το ιστορικό αλλεργίας του παιδιού σας, προβλήματα του ανοσοποιητικού συστήματος ή τυχόν αντιδράσεις που μπορεί να εμφάνισε μετά από προηγούμενες δόσεις εμβολίων. Β. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης Ο παιδίατρος... Β.1...θα σας κάνει ερωτήσεις σχετικά με την παρούσα κατάσταση υγείας του παιδιού, ώστε να βεβαιωθεί ότι μπορεί να υποβληθεί σε εμβολιασμό. Αν το παιδί σας έχει υψηλό πυρετό ή άλλη σοβαρή ασθένεια, ενδεχομένως να πρέπει να αναβληθεί ο προγραμματισμένος εμβολιασμός μέχρι να βελτιωθεί η υγεία του. 14 Υλικό τροποποιημένο από το ECDC, από πρωτότυπο υλικό του Παιδιατρικού Νοσοκομείου της Φιλαδέλφεια, ΗΠΑ: 90

91 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Β.2...θα σας ενημερώσει για τα εμβόλια που θα γίνουν στο παιδί σας, τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειές τους και την προστασία που προσφέρουν. Β.3...μπορεί να σας ζητήσει να βοηθήσετε, ώστε να ακινητοποιηθεί το χεράκι ή το ποδαράκι στο οποίο θα γίνει η ένεση. Αυτές οι τεχνικές ακινητοποιούν το παιδί με ασφάλεια, χωρίς να το φοβίζουν περισσότερο. Β.4...μπορεί να σας ζητήσει να παραμείνετε στο χώρο του ιατρείου με το παιδί για τουλάχιστον 20 λεπτά μετά τον εμβολιασμό, για παρακολούθηση για την σπάνια περίπτωση τυχόν άμεσων ανεπιθύμητων ενεργειών, όπως αλλεργικής αντίδρασης. Β.5 Βεβαιωθείτε πριν φύγετε ότι ο εμβολιασμός καταγράφηκε στο Βιβλιάριο Υγείας του Παιδιού σας και ότι γνωρίζετε πότε πρέπει να επιστρέψετε για επόμενη δόση ή για άλλο εμβόλιο. Γ. Μετά τον εμβολιασμό Γ.1. Κάποια παιδιά παρουσιάζουν πυρετό ή πόνο στο σημείο που έγινε το εμβόλιο. Αυτή είναι και στη συντριπτική πλειοψηφία η πιο συχνή ανεπιθύμητη ενέργεια σχεδόν όλων των εμβολίων. Μπορείτε να δώσετε στο παιδί αναλγητικό (χωρίς ασπιρίνη, συνήθως παρακεταμόλη ή ιμπουπροφένη στην κατάλληλη δόση) και να εφαρμόσετε μία δροσερή κομπρέσα στο ερεθισμένο σημείο (του εμβολιασμού). Στις περιπτώσεις αυτές βοηθά επίσης η λήψη άφθονων υγρών. Γ.2. Οι σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες των εμβολίων είναι σπάνιες. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να προσέξετε αν μετά τον εμβολιασμό το παιδί σας: κλαίει συνεχώς για 3-4 ώρες (χωρίς άλλη εμφανή αιτία), φαίνεται νωθρό, δεν μπορείτε να το ξυπνήσετε και δεν απαντά σε ερεθίσματα, εμφανίσει οποιοδήποτε είδος σπασμών, ή παρουσιάσει δυσκολία στην αναπνοή, βραχνή φωνή, ζάλη (συμπτώματα που παραπέμπουν σε σοβαρή αλλεργική αντίδραση. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να επικοινωνήσετε άμεσα με τον γιατρό σας ή/και να φροντίσετε για την εξέταση του παιδιού σε νοσοκομείο που εφημερεύει! Σε κάθε περίπτωση, αν σας ανησυχεί κάποια συμπεριφορά ή σύμπτωμα που εμφανίζει το παιδί μετά τον εμβολιασμό, καλό είναι να επικοινωνήσετε αμέσως με τον γιατρό σας. 91

92 Ας μιλήσουμε για πρόληψη 5.5.3: Ενημέρωση γονέων που αρνούνται ή ζητούν να καθυστερήσει ο εμβολιασμός Υπόδειγμα ερωτήσεων και απαντήσεων- Καθυστέρηση εμβολιασμών Γονέας: Υπάρχει πρόβλημα αν αναβληθεί ο εμβολιασμός; Παιδίατρος: Μερικά από τα νοσήματα από τα οποία προστατεύουν τα εμβόλια είναι ακόμη συχνά (π.χ. ανεμευλογιά, κοκκύτης, πνευμονιοκοκκική νόσος (η οποία προκαλεί μηνιγγίτιδα, πνευμονία και σηψαιμία)). Η άρνηση ή αναβολή του εμβολιασμού απλά αυξάνει το χρονικό διάστημα κατά το οποίο τα παιδιά διατρέχουν κίνδυνο από τα νοσήματα αυτά, με απειλητική ενδεχομένως έκβαση για τη ζωή τους. Μπορεί το χρονοδιάγραμμα εμβολιασμών να φαίνεται ιδιαίτερα γεμάτο, είναι όμως βασισμένο σε επιστημονικά τεκμηριωμένα δεδομένα και έχει δοκιμαστεί περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο ως προς την ασφάλειά του. Η παράταση των μεσοδιαστημάτων μεταξύ των εμβολιασμών τελικά οδηγεί σε μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα κατά τα οποία τα βρέφη μένουν απροστάτευτα. Η σύσταση της χορήγησης ενός εμβολίου σε συγκεκριμένη ηλικία αποφασίζεται πάντα από το πότε κινδυνεύει περισσότερο το παιδί από το συγκεκριμένο νόσημα, σε συνάρτηση με την ωριμότητα του ανοσοποιητικού του συστήματος, ώστε το εμβόλιο να έχει την καλύτερη αποτελεσματικότητα. Επίσης σκεφτείτε ότι αλλάζοντας το πρόγραμμα εμβολιασμών, αυτό σημαίνει συνήθως περισσότερες επισκέψεις στον ιατρό. Κάποιοι ερευνητές, μελετώντας την έκκριση της κορτιζόλης στα παιδιά, δηλ. της ορμόνης η οποία σχετίζεται με το στρές, είδαν ότι δεν υπάρχει διαφορά στα επίπεδά στρες του παιδιού, αν γίνουν ένα ή παραπάνω εμβόλια στην ίδια επίσκεψη. Αντίθετα, οι περισσότερες επισκέψεις στον παιδίατρο μπορεί να είναι περισσότερο στρεσογόνες για το παιδί. Τέλος, θα πρέπει να λάβετε υπόψη ότι για τις επιπλέον επισκέψεις απαιτείται περισσότερος χρόνος και μεγαλύτερο συνολικό κόστος, ενώ επίσης αυξάνεται και η πιθανότητα οποιουδήποτε λάθους. 92

93 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Αναβάλλοντας ή απορρίπτοντας τον εμβολιασμό: κίνδυνοι και ευθύνες 15 Με την απόφασή σας να αναβάλετε ή να αρνηθείτε τους εμβολιασμούς στο παιδί σας, θέτετε σε κίνδυνο, τόσο την υγεία του παιδιού σας όσο και άλλων ατόμων στην κοινωνία. Τα ανεμβολίαστα παιδιά μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία ατόμων που είναι ευπαθή σε λοιμώξεις: Μία τέτοια ομάδα του πληθυσμού η οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθής στις λοιμώξεις είναι τα νεογνά και τα βρέφη. Κάποια εμβόλια, όπως αυτό της ιλαράς-ερυθράςπαρωτίτιδας (MMR), δεν συνιστώνται πριν τους 9-12 μήνες στα βρέφη, γεγονός που καθιστά τα νεαρά βρέφη ευάλωτα στα νοσήματα αυτά. Άλλη ευπαθής ομάδα είναι τα άτομα σε ανοσοκαταστολή, είτε λόγω σοβαρής ασθένειας είτε λόγω φαρμακευτικής αγωγής που ακολουθούν. Τέτοιοι είναι οι ασθενείς που πάσχουν από καρκίνο και λαμβάνουν χημειοθεραπεία, ασθενείς με αυτοάνοσα νοσήματα, μεταμοσχευμένοι κλπ. Προστατέψετε το παιδί σας, την οικογένειά σας και τους άλλους, ακολουθώντας τα παρακάτω απλά βήματα: Έχετε πάντα διαθέσιμο το Βιβλιάριο Υγείας του Παιδιού, ώστε να γνωρίζετε άμεσα ποια εμβόλια έχουν πραγματοποιηθεί και ποια όχι. Αν το παιδί σας δεν έχει κάνει όλα τα προβλεπόμενα εμβόλια, πρέπει να ενημερώσετε άμεσα τον παιδίατρο όταν πηγαίνετε το παιδί στο ιατρείο ή σε Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών (ΤΕΠ) του νοσοκομείου. Η πληροφορία αυτή είναι απαραίτητη ώστε ο ιατρός να συμπεριλάβει στις πιθανές διαγνώσεις και τα νοσήματα που προλαμβάνονται με τους εμβολιασμούς, όπως η διφθερίτιδα, η ιλαρά, η παρωτίτιδα ή ο κοκκύτης. Επίσης αν το παιδί σας τελικά πάσχει από μία τέτοια «παιδική» ασθένεια, μπορεί να χρειαστούν επιπρόσθετα μέτρα από το προσωπικό του ιατρείου ή του νοσοκομείου, ώστε να αποφευχθεί η μετάδοση της νόσου. Αν το παιδί σας δεν έχει κάνει όλα τα προβλεπόμενα εμβόλια, πρέπει να ενημερώσετε επίσης το σχολείο ή τον παιδικό σταθμό του παιδιού. Τα ανεμβολίαστα παιδιά μπορεί να διατρέχουν κίνδυνο και από άτομα τα οποία παρουσιάζουν ήπια ή και καθόλου συμπτώματα μίας μεταδοτικής νόσου (ασυμπτωματικοί). Κανείς δεν γνωρίζει ποιος μπορεί να μεταδίδει μία ασθένεια. Ακόμη και αν ξεσπάσει επιδημία μεταδοτικού νοσήματος στον παιδικό σταθμό, στο σχολείο ή στην περιοχή σας γενικότερα δεν είναι αργά για να προστατευτείτε με τον εμβολιασμό. Συμβουλευτείτε τον ιατρό σας. Αν το παιδί σας δεν έχει κάνει το αντίστοιχο εμβόλιο μπορεί να σας 15 Προσαρμογή από το ECDC οδηγιών του Ευρωπαϊκού Γραφείου του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO Europe) 93

94 Ας μιλήσουμε για πρόληψη συμβουλεύσουν να μη συμμετέχει σε σχολικές ή εξωσχολικές δραστηριότητες και να μην πάει στον παιδικό σταθμό για κάποιο διάστημα. Θα πρέπει να είστε προετοιμασμένοι ότι μπορεί να χρειαστεί να κρατήσετε το παιδί σας στο σπίτι για αρκετές ημέρες ή εβδομάδες. Αν γνωρίζετε ότι το παιδί σας εκτέθηκε σε κάποιο νόσημα που προλαμβάνεται με τον εμβολιασμό, για το οποίο όμως δεν έχει εμβολιαστεί, τότε: Μάθετε για τα πρώιμα συμπτώματα της ασθένειας. Αναζητήστε άμεσα ιατρική συμβουλή, στην περίπτωση που το παιδί σας ή κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας αναπτύξει συμπτώματα. ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ: Ενημερώνετε πάντα τον παδίατρο, την τοπική μονάδα υγείας, το προσωπικό του ΤΕΠ ή του ασθενοφόρου, πριν από την επαφή τους με το παιδί ή με τα μέλη της οικογένειάς σας, ότι το παιδί δεν είναι πλήρως εμβολιασμένο. Θα αξιολογήσουν με διαφορετικό τρόπο την πιθανότητα να πάσχει το παιδί από «παιδική» ασθένεια. Επιπλέον, μπορεί να χρειαστούν κατάλληλα μέτρα προφύλαξης, ώστε να αποφευχθεί η πιθανή διασπορά της νόσου σε άλλα άτομα. Είναι σημαντικό να ακολουθήσετε τις συστάσεις απομόνωσης του παιδιού από άλλους, συμπεριλαμβανομένης και της υπόλοιπης οικογένειάς σας, ιδιαίτερα όσον αφορά στα νεογνά, βρέφη και άτομα με προβλήματα ανοσοποιητικού συστήματος. Για κάποιες από τις μεταδιδόμενες ασθένειες υπάρχουν φάρμακα, τόσο για τη θεραπεία των ασθενών όσο και ως προφυλακτική αγωγή για την αποφυγή της ασθένειας στα άτομα που ήλθαν σε επαφή με ασθενείς (χημειοπροφύλαξη). Ο ιατρός σας μπορεί να σας δώσει οδηγίες για την προφύλαξη άλλων ατόμων του οικογενειακού/φιλικού σας περιβάλλοντος. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι αρμόδιες υπηρεσίες δημόσιας υγείας μπορεί να έλθουν σε επαφή με την οικογένειά σας για περαιτέρω οδηγίες και συστάσεις. Αν πρέπει να ταξιδέψετε με το παιδί σας: Σκόπιμο είναι να πληροφορηθείτε πριν από το ταξίδι σας ποιες είναι οι συχνότερες ασθένειες στην περιοχή που θα επισκεφθείτε. Είναι πιθανόν να χρειάζονται εμβόλια για το παιδί ή/και εσάς ώστε να είστε προστατευμένοι. Αξιόπιστες πληροφορίες θα αντλήσετε από την ιστοσελίδα του ΚΕΕΛΠΝΟ για την Ταξιδιωτική Ιατρική ( ή την ενημερωτική ιστοσελίδα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας σχετικά με τα ταξίδια στον κόσμο ( 94

95 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Αν πάσχετε εσείς ή το παιδί σας από κάποιο από τα νοσήματα που προλαμβάνεται με τον εμβολιασμό, καλό θα ήταν να αποφύγετε το ταξίδι αν έχετε συμπτώματα, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος της μετάδοσης. Όταν ένα μη εμβολιασμένο άτομο νοσήσει κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του, σωστό είναι να αποφύγει το ταξίδι με αεροπλάνο, τρένο ή λεωφορείο, μέχρις ότου ο ιατρός του βεβαιώσει ότι δεν μεταδίδει το νόσημά του. Αναζητείστε το δικό σας ιστορικό εμβολιασμών: γιατί είναι απαραίτητο να γνωρίζετε και εσείς αν είστε ανεπαρκώς εμβολιασμένοι, έτσι ώστε να μη θέσετε σε κίνδυνο την υγεία του παιδιού σας Υπόδειγμα φόρμας άρνησης εμβολιασμού Οι γονείς και κηδεμόνες των παιδιών πρέπει να ενημερώνονται για την προστασία και τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες των εμβολίων. Παρά τις προσπάθειες όμως των γιατρών τους να εξηγήσουν τη σημασία των εμβολιασμών και να απαντήσουν σε ερωτήσεις σχετικά με την ασφάλεια των εμβολίων, κάποιες οικογένειες θα αρνηθούν τελικά να εμβολιάσουν τα παιδιά τους. Για τις περιπτώσεις αυτές, σκόπιμο είναι ο γιατρός να κρατήσει αρχείο σχετικά με την ενημέρωση των γονέων και να ζητήσει από αυτούς την έγγραφη άρνηση εμβολιασμού, με τη χρήση ειδικής φόρμας, η οποία θα τηρηθεί στο ιστορικό του συγκεκριμένου παιδιού. Σκόπιμο είναι επίσης να επανέρχεται το θέμα της ανάγκης εμβολιασμού σε κάθε επίσκεψη της συγκεκριμένης οικογένειας, με αναφορά στον κίνδυνο που διατρέχει το παιδί όταν δεν έχει κάνει όλα τα απαραίτητα εμβόλια. Τέλος, για μερικές οικογένειες, το γεγονός ότι θα χρειαστεί να υπογράψουν τη συγκεκριμένη φόρμα μπορεί να δράσει ανατρεπτικά και να οδηγήσει τελικά στην αποδοχή του εμβολιασμού. Παρακάτω μπορείτε να βρείτε ένα υπόδειγμα τυποποιημένης φόρμας άρνησης εμβολιασμών, προσαρμοσμένη στην ελληνική πρακτική, το οποίο δεν αποτελεί νομικό έγγραφο και μπορεί να τροποποιηθεί ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες σας. 95

96 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Φόρμα Άρνησης Εμβολιασμού Ονοματεπώνυμο: ΑΜ # Ονοματεπώνυμο Γονέα/Κηδεμόνα: Ο κάτωθι υπογεγραμμένος δηλώνω ότι ο/η παιδίατρος μας σύστησε τα παρακάτω εμβόλια, τα οποία δεν επιθυμώ να γίνουν αυτή τη στιγμή στο παιδί μου: Σύσταση Δεν επιθυμώ Εμβόλιο κατά της ηπατίτιδας B Εμβόλιο διφθερίτιδας, τετάνου, ακυτταρικό κοκκύτη (DTaP ή Tdap) Εμβόλιο διφθερίτιδας, τετάνου, ακυτταρικό κοκκύτη, αιμόφιλου ινφλουέντζας τύπου b (DTaP-Hib, 4πλό) Εμβόλιο διφθερίτιδας, τετάνου, ακυτταρικό κοκκύτη, αιμόφιλου ινφλουέντζας τύπου b και αδρανοποιημένο πολιομυελίτιδας (DTaP-Hib- IPV, 5πλό) Εμβόλιο διφθερίτιδας, τετάνου, ακυτταρικό κοκκύτη, αιμόφιλου ινφλουέντζας τύπου b, πολιομυελίτιδας και ηπατίτιδας Β (DTaP-Hib- IPV-HBV, 6πλό) Εμβόλιο διφθερίτιδας, τετάνου (παίδων DT ή ενηλίκων Td) Εμβόλιο για τον αιμόφιλο της ινφλουέντζας τύπου b (Hib) Συζευγμένο εμβόλιο κατά του πνευμονιοκόκκου (13δύναμο) Πολυσακχαριδικό εμβόλιο κατά του πνευμονιοκόκκου (23δύναμο) Εμβόλιο ιλαράς, παρωτίτιδας, ερυθράς (MMR) Εμβόλιο ανεμευλογιάς Εμβόλιο ιλαράς, παρωτίτιδας, ερυθράς (MMR) και ανεμευλογιάς (4δύναμο) Εμβόλιο εποχικής γρίπης Εμβόλιο κατά της μηνιγγίτιδας C Συζευγμένο εμβόλιο κατά της μηνιγγίτιδας (4δύναμο) Εμβόλιο κατά της ηπατίτιδας A Εμβόλιο κατά του Ροταϊού (πόσιμο) Εμβόλιο για τον ιό Ανθρώπινων Κονδυλωμάτων (4δύναμο) Άλλο εμβόλιο Είχα ικανοποιητικό χρόνο και την ευκαιρία να συζητήσω για τα εμβόλια αυτά με τον/ τη γιατρό μας, που απάντησε στις ερωτήσεις μας. 96

97 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Καταλαβαίνω: το στόχο και την ανάγκη των συστηνόμενων εμβολίων, το όφελος και τις πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες των συστηνόμενων εμβολίων, ότι αν το παιδί μου δεν κάνει τα εμβόλια, όπως συστήνεται στο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών, οι επιπτώσεις μπορεί να περιλαμβάνουν: την πιθανή νόσηση από μεταδοτικό νόσημα, το οποίο μπορεί να έχει επιπλοκές που μπορεί να περιλαμβάνουν (κυκλώστε τις επιπλοκές που αντιστοιχούν στο/ στα συγκεκριμένα εμβόλια) πνευμονία, μηνιγγίτιδα, παράλυση, σπασμούς, απώλεια ακοής, ανάγκη νοσηλείας, την εμφάνιση καρκίνου μετά από χρόνια και πιθανόν άλλες επιπλοκές, την πιθανότητα μετάδοσης της νόσου σε άλλα άτομα, την πιθανή ανάγκη παραμονής του παιδιού μου στο σπίτι και την ανάγκη αποχής από τον παιδικό σταθμό ή το σχολείο σε περίπτωση επιδημίας από κάποιο από τα νοσήματα αυτά στην περιοχή μας. Καταλαβαίνω ότι ο παιδίατρος μας και το Υπουργείο Υγείας συστήνουν τη χορήγηση των εμβολίων αυτών, σύμφωνα με την τρέχουσα επιστημονική γνώση. Παρ όλα αυτά, αποφάσισα ότι αυτή τη στιγμή δεν επιθυμώ να εμβολιαστεί το παιδί μου ή θα αναβάλω για αργότερα τον εμβολιασμό του παιδιού μου. (κυκλώστε την κατάλληλη φράση για την περίσταση). Καταλαβαίνω ότι αν δεν ακολουθήσω τις συστάσεις για τον εμβολιασμό μπορεί να θέτω σε κίνδυνο την υγεία και τη ζωή του παιδιού μου, αλλά και άλλων ατόμων με τα οποία το παιδί μου έρχεται σε επαφή. Καταλαβαίνω, επίσης, ότι μπορώ να αλλάξω γνώμη οποιαδήποτε στιγμή στο μέλλον και να αποδεχθώ τους ανωτέρω εμβολιασμούς. Δηλώνω ότι διάβασα προσεκτικά αυτή τη φόρμα και την καταλαβαίνω. Υπογραφή Γονέα/Κηδεμόνα Ημερομηνία Σήμερα είχα την ευκαιρία να συζητήσω εκ νέου την απόφασή μου να μην εμβολιάσω το παιδί μου με το ανωτέρω εμβόλιο/α και αρνούμαι και πάλι το/τα ανωτέρω συνιστώμενο/α εμβόλιο/α. Υπογραφή Γονέα Ημ/νία 97

98 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Κεφάλαιο 6: Συχνές Ερωτήσεις και Απαντήσεις για τα εμβόλια Αυτισμός Αριθμός εμβολίων Συστατικά εμβολίων 98

99 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να παρέχουν στους γονείς ισορροπημένη και καλά τεκμηριωμένη πληροφόρηση, βοηθώντας τους να κάνουν τη σωστή επιλογή σχετικά με τους εμβολιασμούς των παιδιών τους Dr Marc Sprenger, Γενικός Διευθυντής ECDC ( ) 6.1 Αυτισμός Κάποιοι από τους γονείς παιδιών με αυτισμό ανησυχούν ότι τα εμβόλια οδήγησαν στην εμφάνισή του. Οι ανησυχίες τους εστιάζονται κυρίως στα παρακάτω θέματα: στο τριδύναμο εμβόλιο κατά της ιλαράς-παρωτίτιδας-ερυθράς (MMR), στη θειομερσάλη, ένα συντηρητικό το οποίο περιέχει υδράργυρο που μέχρι πρόσφατα χρησιμοποιούνταν σε πολλά εμβόλια, και στην άποψη ότι τα μωρά κάνουν μεγάλο αριθμό εμβολίων πολύ νωρίς στη ζωή τους. Ε: Ποια είναι τα συμπτώματα του αυτισμού; Α: Τα συμπτώματα του αυτισμού, που εμφανίζονται συνήθως στα πρώτα χρόνια της ζωής, περιλαμβάνουν διαταραχές συμπεριφοράς, κοινωνικών δεξιοτήτων και επικοινωνίας. Ειδικότερα, τα αυτιστικά παιδιά μπορεί να παρουσιάζουν: δυσκολίες στην κοινωνική σχέση με τους γονείς, τα αδέλφια και άλλα άτομα, δυσχέρεια στην προσαρμογή στις αλλαγές και σαφή προτίμηση σε σταθερό πρόγραμμα, εμφάνιση επαναληπτικών κινήσεων (παλαμάκια ή μπρος-πίσω κίνηση του κορμού), επίμονη ενασχόληση με συγκεκριμένη δραστηριότητα ή κάποιο παιχνίδι και αποστροφή στους δυνατούς ήχους ή θορύβους. Το φάσμα του αυτισμού διαφέρει στη βαρύτητα των συμπτωμάτων, και δύο παιδιά με αυτιστική συμπεριφορά μπορεί να μην εμφανίζουν ίδια συμπτώματα (Bauman, 1999). E: Τι προκαλεί τον αυτισμό; Α: Τα ακριβή αίτια εμφάνισης του αυτισμού δεν είναι γνωστά. Όμως, με σχετική βεβαιότητα γνωρίζουμε ότι ο αυτισμός έχει ισχυρή γενετική βάση, κυρίως μετά από μελέτες σε μονοζυγωτικά δίδυμα, όπου αν το ένα παιδί παρουσιάζει αυτισμό, τότε ο/η δίδυμος/η αδελφός/αδελφή του έχει πάνω από 90% πιθανότητα να εμφανίσει επίσης αυτιστική συμπεριφορά. Αντίθετα, 99

100 Ας μιλήσουμε για πρόληψη στην περίπτωση των διζυγωτικών διδύμων (προέρχονται από διαφορετικά ωάρια), το δεύτερο παιδί έχει μικρότερη από 10% πιθανότητα εμφάνισης αυτισμού. Καθώς τα μονοζυγωτικά δίδυμα έχουν ταυτόσημα γονίδια, σε αντίθεση με τα διζυγωτικά, οι επιστήμονες απέδειξαν με αυτή τη μελέτη την ύπαρξη γενετικής βάσης για την εμφάνιση του αυτισμού, ενώ πρόσφατα ανακοίνωσαν και συγκεκριμένα γονίδια στα οποία αποδίδεται το σύνδρομο. Κάποιοι γονείς αναρωτιούνται αν υπάρχουν περιβαλλοντικοί παράγοντες, οι οποίοι ευθύνονται για την εκδήλωση του αυτισμού, και αυτό είναι πιθανό. Για παράδειγμα, οι ερευνητές έχουν βρει ότι η χρήση της θαλιδομίδης (υπνωτικό/αναισθητικό φάρμακο) στην αρχή της εγκυμοσύνης, αλλά και η νόσηση των εγκύων από τον ιό της ερυθράς κατά το 1ο τρίμηνο κύησης, συνδέεται με την εμφάνιση αυτισμού. (Bailey et al, 1995). Ε: Το τριπλό εμβόλιο κατά της ιλαράς-ερυθράς-παρωτίτιδας (MMR) προκαλεί αυτισμό; Α: Όχι. Το 1998 ένας Βρετανός ιατρός ο Andrew Wakefield έθεσε την υποψία ότι το εμβόλιο MMR προκαλεί αυτισμό στα παιδιά. Συγκεκριμένα, με δημοσίευσή του στο ιατρικό περιοδικό The Lancet, ο Wakefield περιέγραψε τις περιπτώσεις 8 παιδιών, τα οποία υποτίθεται ότι ανέπτυξαν συμπτώματα αυτισμού και γαστρεντερικά προβλήματα σε σύντομο διάστημα μετά τη λήψη του εμβολίου. Πολύ αργότερα αποδείχθηκε ότι ο Wakefield είχε διεξάγει την έρευνα του χωρίς τις απαραίτητες εγκρίσεις και επιπλέον είχε κατασκευάσει τα δεδομένα του, οδηγώντας στην απόσυρση από το περιοδικό Lancet της δημοσίευσης το 2004 ζητώντας ταυτόχρονα συγγνώμη. Παρόλα αυτά για να εξεταστούν οι υπόνοιες που έβαζε ο Wakefield στο άρθρο αυτό, πολλοί ερευνητές μέχρι σήμερα μελέτησαν χιλιάδες παιδιά τα οποία έλαβαν το εμβόλιο MMR, σε σύγκριση με παιδιά που δεν το έλαβαν ποτέ, καταλήγοντας ότι δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ των δύο ομάδων στον κίνδυνο εμφάνισης εκδηλώσεων αυτισμού. Μέχρι το 2012 είχαν γίνει συνολικά 58 μελέτες σε >14,7 εκατομμύρια παιδιά χωρίς να βρεθεί επιδημιολογική ή άλλη σύνδεση του εμβολίου MMR με τον αυτισμό. 16 Επιπλέον, οι ερευνητές απέδειξαν πρόσφατα ότι ο αυτισμός δεν συνδέεται με την εκδήλωση γαστρεντερικών νοσημάτων (Deer, 2011; IOM, 2011). Ε: Η θειομερσάλη μπορεί να συνδέεται με τον αυτισμό; Α: Όχι. Πολλές σχετικές μελέτες έχουν αποδείξει ότι η θειομερσάλη δεν προκαλεί αυτισμό. Η θειομερσάλη περιέχει υδράργυρο και χρησιμοποιείται ως συντηρητικό των εμβολίων και άλλων φαρμακευτικών σκευασμάτων, καθώς αποτρέπει τον 16 History Of Autism And Vaccines: How One Man Unraveled The World s Faith In Vaccinations S. Olson,

101 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς αποικισμό τους με μικρόβια. Το 1999, πολλές επιστημονικές εταιρίες ζήτησαν την προληπτική απομάκρυνσή της από τα εμβόλια, και σήμερα παραμένει μόνο σε σκευάσματα εμβολίου εποχικής γρίπης πολλαπλών δόσεων. Δυστυχώς, η πρακτική αυτή προκάλεσε ανησυχία και δυσπιστία στους γονείς και δημιούργησε σύγχυση στους κλινικούς ιατρούς. Μετά την απομάκρυνση της θειομερσάλης από τα σκευάσματα εμβολίων, έχουν πραγματοποιηθεί πολλές μελέτες προκειμένου να διερευνηθεί οποιαδήποτε πιθανή σχέση του συντηρητικού με την εκδήλωση αυτισμού. Μελετήθηκαν και συγκρίθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά τα οποία είχαν εμβολιαστεί με σκευάσματα που περιείχαν θειομερσάλη, με εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά τα οποία έλαβαν εμβόλια που δεν περιελάμβαναν την ουσία αυτή. Τα αποτελέσματα των μελετών ήταν σαφή: ο κίνδυνος ανάπτυξης αυτιστικών εκδηλώσεων ήταν ακριβώς ίδιος και στις δύο υπό μελέτη ομάδες (Gerber και Offit, 2009, Andrews και συν., 2004, Heron και Golding, 2004, Madsen και συν., 2003). 6.2 Αριθμός εμβολίων Δεδομένου ότι οι επίσημες συστάσεις συμβουλεύουν ώστε τα παιδιά να λαμβάνουν μέχρι τα δύο τους έτη σημαντικό αριθμό δόσεων εμβολίων, και σε κάποιες επισκέψεις τους στον ιατρό πολλά εμβόλια ταυτόχρονα, πολλοί γονείς αναρωτιούνται αν αυτό ενέχει κινδύνους για την υγεία των παιδιών τους. Ε: Μήπως τα παιδιά μας κάνουν πολλά εμβόλια πολύ νωρίς στη ζωή τους; Α: Το ανοσοποιητικό σύστημα των νεογνών αντιμετωπίζει καθημερινά πολλές προκλήσεις ταυτόχρονα. Ενώ μέσα στη μήτρα της μητέρας το έμβρυο προστατεύεται από μικρόβια και ιούς, μετά τον τοκετό το ανοσοποιητικό σύστημα του νεογνού υποβάλλεται σε διαρκείς δοκιμασίες. Μετά τη γέννηση, χιλιάδες μικρόβια αρχίζουν να αποικίζουν τους βλεννογόνους και το έντερο των νεογνών. Σε απάντηση, το ανοσοποιητικό τους σύστημα παράγει άμεσα αντισώματα για να αποτρέψει την εισβολή των μικροβίων στο αίμα και την πρόκληση σοβαρής ασθένειας. Ο οργανισμός των βρεφών διαθέτει εκατομμύρια κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος, τα οποία εξειδικεύονται στην άμυνα και με αυτά αντιμετωπίζει τους διάφορους μικροοργανισμούς. Από την άλλη πλευρά, καθώς η διαδικασία ανάπτυξης και παραγωγής των εμβολίων βελτιώνεται με την πάροδο των χρόνων, τα αντιγόνα που περιέχονται στα σύγχρονα εμβόλια που χορηγούνται μέχρι την ηλικία των 2 ετών σταδιακά μειώνονται. Κατά τη δεκαετία του

102 Ας μιλήσουμε για πρόληψη τα συστηματικά χρησιμοποιούμενα εμβόλια για τα παιδιά προστάτευαν από 7 νοσήματα (διφθερίτιδα, τέτανο, κοκκύτη, πολιομυελίτιδα, ιλαρά, ερυθρά και παρωτίτιδα). Ο αριθμός των αντιγόνων στα εμβόλια αυτά ανερχόταν περίπου στα 3.000, κυρίως γιατί χρησιμοποιούσαμε το «παλαιό» (ολοκυτταρικό) εμβόλιο του κοκκύτη. Σήμερα τα συνιστώμενα εμβόλια προστατεύουν από 14 νοσήματα και ο αριθμός των χορηγούμενων αντιγόνων ανέρχεται σε Άρα μέσα σε 30 χρόνια διπλασιάστηκε η προστασία των παιδιών και περιορίστηκαν οι ανοσολογικές προκλήσεις σχεδόν κατά 95%. 17 Κατά συνέπεια, τα εμβόλια που γίνονται στα πρώτα 2 χρόνια της ζωής αποτελούν «σταγόνα στον ωκεανό», συγκριτικά με τον αριθμό των «εισβολέων» που αντιμετωπίζει επιτυχώς το ανοσοποιητικό σύστημα των βρεφών (Offit, et al, 2002). 6.3 Συστατικά των εμβολίων Μερικοί γονείς ανησυχούν σχετικά με ουσίες που περιέχουν τα εμβόλια, όπως το αλουμίνιο, ο υδράργυρος, η ζελατίνη και κάποια αντιβιοτικά. Τονίζεται ότι οι ποσότητες των ουσιών αυτών που περιέχονται στα σκευάσματα εμβολίων είναι απειροελάχιστες και απαραίτητες. Ο παρακάτω Πίνακας περιγράφει και επεξηγεί τη χρησιμότητα και τις δράσεις των πιο συνηθισμένων πρόσθετων συστατικών των εμβολίων. Πίνακας Συνήθη πρόσθετα συστατικά των εμβολίων και η δράση τους Συνήθη πρόσθετα συστατικά εμβολίων 2 Συντηρητικά Ανοσοενισχυτικά Δράση Αποτρέπουν τον αποικισμό του εμβολίου από μύκητες ή βακτήρια. Τέτοιες ουσίες είναι π.χ. η θειομερσάλη (βλ. Ενότητα 7.1), η φαινόλη, η 2- φαινοξυ-αιθανόλη. Διεγείρουν την παραγωγή αντισωμάτων οδηγώντας πιο σύντομα σε πιο έντονη ή πιο παρατεταμένη παραγωγή αντισωμάτων. Τέτοιες ουσίες είναι τα άλατα αλουμινίου π.χ. το υδροξείδιο του αργιλίου, φωσφορικό αργίλιο, ορυκτό άλουμ κ.ά 17 Πηγή: Parents PACK, The Children s Hospital of Philadelphia, (2015), Accessed on 18 May

103 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Πρόσθετες ουσίες Αδρανοποιητικοί παράγοντες Αντιβιοτικά Κυτταρικά υπολείμματα Σταθεροποιητικά των εμβολίων, π.χ. κατά την διαδικασία λυοφιλοποίησης, για τη προστασία από την επίδραση της ζέστης ή του ψύχους, του φωτός, της οξύτητας και της υγρασίας. Βοηθούν αποτρέποντας την επικόλληση των αντιγονικά δραστικών ουσιών του στα τοιχώματα του φιαλιδίου. Τέτοιες ουσίες είναι π.χ. σάκχαρα (σουκρόζη, λακτόζη), αμινοξέα (γλυκίνη, νατριούχο άλας του γλουταμικού οξέος) και πρωτεΐνες (ανθρώπινη αλβουμίνη ή ζελατίνη). Διαχωρίζουν την ανοσογονικότητα από την ικανότητα του παθογόνου να προκαλέσει νόσο στον οργανισμό, ειτε αδρανοποιώντας τοξίνες που παράγονται, είτε αφαιρώντας τη δυνατότητα αναπαραγωγής του παθογόνου. Τέτοιες ουσίες είναι π.χ. η φορμαλδεΰδη, η γλουταραλδεΰδη και η β-πριοπιονολακτόνη. Προστατεύουν το εμβόλιο από την επιμόλυνση με βακτήρια ή μύκητες από το περιβάλλον κατά την παρασκευή του. Τέτοιες ουσίες είναι π.χ. η νεομυκίνη, η στρεπτομυκίνη, η πολυμυξίνη-β, η αμφοτερικίνη Β, η χλωροτετρακυκλίνη. Πρωτεΐνες αυγού: υπολειμματικές ποσότητες ανευρίσκονται στα εμβόλια, τα οποία παρασκευάζονται μέσα σε αυγό ή σε έμβρυα κότας. Τέτοια εμβόλια είναι π.χ. το εμβόλιο κατά της εποχικής γρίπης, του κίτρινου πυρετού, και το MMR. Πρωτεΐνες ζύμης (μαγιάς): υπολειμματικές ποσότητες βρίσκονται στο εμβόλιο της ηπατίτιδας Β, το οποίο παρασκευάζεται με τη διαμόλυνση κυττάρων ζύμης (μαγιάς) με το γονίδιο της πρωτεΐνης του τοιχώματος του ιού. Ε: Γιατί τα εμβόλια περιέχουν υδράργυρο; Α: Ο υδράργυρος περιέχεται πλέον ως συντηρητικό μόνο στα σκευάσματα πολλαπλών δόσεων του εμβολίου της γρίπης. Τα συντηρητικά προφυλάσσουν από την επιμόλυνση του εμβολίου με βακτήρια. Στις αρχές του 20ού αιώνα τα περισσότερα εμβόλια κυκλοφορούσαν ως συσκευασίες πολλαπλών δόσεων. Οι επαγγελματίες υγείας αναρροφούσαν κάθε φορά την απαιτούμενη ποσότητα εμβολίου και επανατοποθετούσαν το φιαλίδιο στο ψυγείο. Δυστυχώς, σε κάποιες περιπτώσεις ήταν αναπόφευκτη η επιμόλυνση της συσκευασίας από βακτήρια, με αποτέλεσμα την πρόκληση αποστημάτων στο σημείο της ένεσης ή ακόμη και σηψαιμίας. Τα συντηρητικά, που προστέθηκαν για πρώτη φορά τη δεκαετία του 30, έλυσαν αυτό το πρόβλημα. Το πιο συνηθισμένο συντηρητικό ήταν η θειομερσάλη, η οποία περιέχει υδράργυρο. Όσο αυξάνονταν τα εμβόλια τα οποία λάμβαναν τα παιδιά κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, τόσο αυξανόταν και η χορηγούμενη ποσότητα θειομερσάλης. Στα τέλη της δεκαετίας 1990, η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιάτρων και οι αρχές δημόσιας υγείας στις ΗΠΑ ζήτησαν την 103

104 Ας μιλήσουμε για πρόληψη απομάκρυνση του υδραργύρου από τα εμβόλια, ώστε τα σκευάσματα να γίνουν ακόμη πιο ασφαλή, χωρίς να υπάρχει μέχρι τότε καμία ένδειξη ότι η θειομερσάλη προκαλεί συγκεκριμένη βλάβη. Δυστυχώς, η προληπτική αυτή πρακτική προκάλεσε ανησυχία στους γονείς και συνδέθηκε με την πιθανότητα χρόνιας δηλητηρίασης από υδράργυρο και την εμφάνιση του αυτισμού. Για να αποκλειστεί ένα τέτοιο ενδεχόμενο, πραγματοποιήθηκαν πολλές σχετικές μελέτες από τότε μέχρι σήμερα, από τις οποίες καμία δεν επιβεβαίωσε ότι η θειομερσάλη, στις ποσότητες που χρησιμοποιούνταν ως συντηρητικό των εμβολίων, προξένησε ασθένειες ή άλλες βλάβες στα παιδιά. Σημειώνεται επίσης ότι ο υδράργυρος βρίσκεται στη φύση ως συστατικό του φλοιού της γης, του αέρα, του νερού και του εδάφους, και μεταφέρεται με την τροφική αλυσίδα σε όλους τους έμβιους οργανισμούς. Έτσι π.χ. τα μωρά που θηλάζουν παίρνουν μέσω του μητρικού γάλακτος 15 φορές περισσότερη ποσότητα υδράργυρου συγκριτικά με αυτήν που υπάρχει μέσα στο εμβόλιο γρίπης. Ε: Τα εμβόλια περιέχουν πρόσθετες ουσίες; Α: Πολλά εμβόλια περιέχουν ίχνη αντιβιοτικών ή άλλων σταθεροποιητικών ουσιών. Τα αντιβιοτικά χρησιμοποιούνται κατά την παρασκευή των εμβολίων για να αποτρέψουν την επιμόλυνσή τους από βακτήρια ή μύκητες. Ίχνη αντιβιοτικών ουσιών υπάρχουν σε κάποια εμβόλια. Τα αντιβιοτικά που χρησιμοποιούνται γι αυτόν το σκοπό (νεομυκίνη, στρεπτομυκίνη, πολυμυκίνη Β) δεν είναι τα αντιβιοτικά που χορηγούνται συνήθως στα παιδιά. Έτσι, παιδιά με αλλεργία σε αντιβιοτικά όπως η πενικιλλίνη, η αμοξυκιλλίνη, οι σουλφοναμίδες ή οι κεφαλοσπορίνες, μπορούν να εμβολιαστούν χωρίς πρόβλημα ή φόβο για αλλεργική αντίδραση. Η ζελατίνη χρησιμοποιείται ως σταθεροποιητής για τα εμβόλια με ζώντες ιούς, αλλά περιέχεται επίσης σε πολλά τρόφιμα που κυκλοφορούν στο εμπόριο. Σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις, άτομα με γνωστή αλλεργία στη ζελατίνη που περιέχεται στα τρόφιμα μπορεί να παρουσιάσουν αλλεργική αντίδραση και στα εμβόλια που περιέχουν ζελατίνη. Ε: Γιατί τα εμβόλια περιέχουν αλουμίνιο; Α: Το αλουμίνιο (αργίλιο) περιέχεται στα εμβόλια ως ανοσοενισχυτικό. Τα ανοσοενισχυτικά βελτιώνουν την ανοσιακή απάντηση, επιτρέποντας τη χρήση μικρότερων ποσοτήτων από τα ενεργά συστατικά και, σε μερικές περιπτώσεις, λιγότερων αναμνηστικών δόσεων εμβολίων. Τα άλατα αλουμινίου χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στην παρασκευή εμβολίων τη δεκαετία του 1930 και, μέχρι στιγμής, η χρήση τους φαίνεται πως είναι ασφαλής. 104

105 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Κατ αρχάς, το αλουμίνιο περιέχεται παντού στη φύση, από τον αέρα που αναπνέουμε, μέχρι το πόσιμο νερό και τις τροφές. Επιπλέον, η ποσότητα του αλουμινίου που χρησιμοποιείται στην παρασκευή των εμβολίων είναι εξαιρετικά μικρή. Για παράδειγμα, η ποσότητα του αλουμινίου που λαμβάνει ένα μωρό από τα εμβόλια στους πρώτους 6 μήνες της ζωής φτάνει τα 4 mg. Κατά το ίδιο χρονικό διάστημα τα μωρά που θηλάζουν παίρνουν περίπου 10 mg αλουμινίου, τα μωρά που τρέφονται με βρεφικό γάλα σκόνη περίπου 40 mg, και τα μωρά που τρέφονται με γάλα σόγιας έως 120 mg. (Baylor, et al, 2002). Ε: Γιατί τα εμβόλια περιέχουν ζελατίνη; Α: Η ζελατίνη χρησιμοποιείται σε κάποια εμβόλια ως σταθεροποιητικός παράγοντας. Οι σταθεροποιητικές ουσίες προστίθενται στα εμβόλια προκειμένου να εμποδίζουν την αποσύνθεση της χημικής δομής τους κατά την παραγωγή, μεταφορά και αποθήκευσή τους. Η ζελατίνη παράγεται από το δέρμα ή τις οπλές των χοίρων, και είναι μία ουσία στην οποία περίπου 1 με 2 άτομα ανά εκατομμύριο ανθρώπων παρουσιάζει σοβαρή αλλεργία. Επιπλέον, θρησκευτικές ομάδες όπως οι Μουσουλμάνοι, οι Εβραίοι ή οι Πεντηκοστιανοί Χριστιανοί ακολουθούν κανόνες αποφυγής όλων των προϊόντων από χοίρο. Όλες οι θρησκευτικές ομάδες, παρόλα αυτά, επιτρέπουν τους εμβολιασμούς. Ένας λόγος είναι ότι τα εμβόλια ενίονται και δεν προσλαμβάνονται από το στόμα (διευκρίνιση: το εμβόλιο για τον ροταϊό, που λαμβάνεται από το στόμα, δεν περιέχει ζελατίνη), ενώ εξάλλου, η ζελατίνη που περιέχεται στα εμβόλια είναι υψηλής καθαρότητας και έχει υποστεί υδρόλυση, οπότε δεν περιέχεται με τη μορφή που απαντάται στη φύση. Τέλος, πολλοί θρησκευτικοί ηγέτες έχουν αποδεχθεί τη χρήση των εμβολίων, τονίζοντας ότι το όφελος για τους ανθρώπους είναι σημαντικότερο από τη συμμόρφωση στους θρησκευτικούς διατροφικούς κανόνες (Atkinson, et al, 2008). Ε: Γιατί χρησιμοποιείται η φορμαλδεΰδη στην παρασκευή των εμβολίων; Α: Η φορμαλδεΰδη χρησιμοποιείται στην παρασκευή κάποιων εμβολίων για την αδρανοποίηση των ιών (όπως ο ιός της πολιομυελίτιδας και της ηπατίτιδας Α) ή των βακτηριακών τοξινών (όπως της διφθερίτιδας και του τετάνου). Παρά το γεγονός ότι η μεγαλύτερη ποσότητα φορμαλδεΰδης τελικά απομακρύνεται, πολύ μικρές ποσότητες παραμένουν στο εμβόλιο. Καθώς η ουσία αυτή χρησιμοποιείται για τη συντήρηση νεκρών σωμάτων, η παρουσία της μέσα στα σκευάσματα των εμβολίων μοιάζει ακατάλληλη. Όμως, η φορμαλδεΰδη παράγεται επίσης μέσα στο σώμα μας κατά τη σύνθεση των πρωτεϊνών και του γενετικού υλικού (DNA), οπότε κυκλοφορεί και στο αίμα, και μάλιστα σε ποσότητα δεκαπλάσια αυτής που περιέχεται σε οποιοδήποτε εμβόλιο (CHOP, 2012). 105

106 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Ε: Υπάρχουν εμβόλια τα οποία παρασκευάζονται από εμβρυϊκά κύτταρα; Α: Εμβρυϊκά κύτταρα χρησιμοποιούνται για να παρασκευαστούν 4 εμβόλια: της ερυθράς, της ανεμευλογιάς, της ηπατίτιδας Α και της λύσσας. Τα εμβρυοκύτταρα αυτά προέρχονται από δύο κατ επιλογήν εκτρώσεις, στη Σουηδία και τη Μεγάλη Βρετανία, στις αρχές της δεκαετίας του Μερικοί γονείς αναρωτιούνται για ποιο λόγο οι επιστήμονες επέλεξαν να χρησιμοποιήσουν εμβρυϊκά κύτταρα για την καλλιέργεια των ιών. Οι ιοί, σε αντίθεση με τα βακτήρια, χρειάζονται οπωσδήποτε κύτταρα ξενιστές για να πολλαπλασιαστούν και να αναπτυχθούν. Τα ανθρώπινα κύτταρα υποστηρίζουν καλύτερα από οποιαδήποτε άλλα ζωικά κύτταρα την ανάπτυξη των ιών που είναι παθογόνοι για τον άνθρωπο. Τέλος, ένας ακόμη λόγος για την προτίμηση των εμβρυοκυττάρων για την ανάπτυξη των εμβολίων είναι το γεγονός ότι είναι σχεδόν αθάνατα, δηλαδή, έχουν την δυνατότητα να αναπαράγονται πολλές φορές μέχρι να οδηγηθούν στον κυτταρικό θάνατο, πράγμα που δεν ισχύει για άλλα κύτταρα, που αναπαράγονται λίγες μόνο φορές πριν τελειώσει ο κύκλος της ζωής τους (Offit, 2007). Ε: Τα συστατικά των εμβολίων μπορούν να προκαλέσουν αλλεργικές αντιδράσεις; Α: Εκτός από τη ζελατίνη, συστατικά όπως οι πρωτεΐνες αυγών, τα αντιβιοτικά και οι πρωτεΐνες μαγιάς μπορεί να προκαλέσουν αλλεργική αντίδραση. Καθώς τα εμβόλια της γρίπης και του κίτρινου πυρετού αναπτύσσονται σε αυγά, το τελικό προϊόν περιέχει ικανή ποσότητα πρωτεϊνών αυγού, ώστε είναι δυνατό σε σπάνιες περιπτώσεις να προκαλέσουν αλλεργικές αντιδράσεις στα άτομα που εμφανίζουν σοβαρή αλλεργία στο αυγό. Στα άτομα αυτά μπορούν να χορηγηθούν τα συγκεκριμένα εμβόλια κάτω από κατάλληλη ιατρική επίβλεψη 18. Τα αντιβιοτικά χρησιμοποιούνται για την πρόληψη των μικροβιακών επιμολύνσεων των εμβολίων μετά την παρασκευή τους. Όμως, οι αντιβιοτικές ουσίες που χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό, όπως η νεομυκίνη, η στρεπτομυκίνη, η πολυμυκίνη Β, η χλωροτετρακυκλίνη και η αμφοτερικίνη Β, δεν ανήκουν στις κατηγορίες των αντιβιοτικών στις οποίες παρουσιάζονται συνήθως αλλεργίες στα παιδιά. Τα εμβόλια για τον ιό ηπατίτιδας Β και τον ιό των ανθρωπίνων κονδυλωμάτων παράγονται μέσα σε κύτταρα μύκητα (ζύμης). Στην τελική του μορφή το εμβόλιο καθαρίζεται και διαχωρίζεται από τα κύτταρα της ζύμης, αλλά στο τελικό προϊόν

107 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς παραμένει περίπου 1 έως 5 εκατομμυριοστά του γραμμαρίου υπολείμματος ζύμης. Έχει βρεθεί ότι άτομα τα οποία είναι αλλεργικά στα δημητριακά του ψωμιού δεν παρουσιάζουν αλλεργία στη ζύμη, οπότε ο κίνδυνος αλλεργικής αντίδρασης μετά τον εμβολιασμό παραμένει θεωρητικός (Offit and Jew, 2003). 107

108 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Κεφάλαιο 7: Χρήσιμοι Σύνδεσμοι 7.1 Προσωπικές Ιστορίες α. Βιντεοσκοπημένες μαρτυρίες Η περιπέτεια της Ναστάζια: Βίντεο του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων (ECDC) /Euronews Η Ναστάζια έχει αναρρώσει θεαματικά. Ένα χρόνο πριν, όταν νόσησε από ιλαρά, ήταν σε κώμα. Η 16χρονη, η οποία ζει στη Βαλένς, στη νοτιοανατολική Γαλλία, εμφάνισε ξαφνικά πονόλαιμο, εξάνθημα και υψηλό πυρετό. Μετά από μια εβδομάδα με πυρετό 41 C, εισήχθη σε νοσοκομείο, όπου διαγνώστηκε με εγκεφαλίτιδα από τον ιό της ιλαράς

109 Οδηγός επικοινωνίας για τους παιδικούς εμβολιασμούς Η προσωπική μαρτυρία της Rachel: βίντεο του Βρετανικού Συστήματος Υγείας (NHS) Η κόρη της Rachel, Λόλα, νόσησε από ιλαρά όταν ήταν 3 χρονών. Σε αυτό το βίντεο, η Rachel περιγράφει τα συμπτώματα του παιδιού της, το πώς τελικά διαγνώστηκε από τους ιατρούς με ιλαρά και ποια θεραπεία ακολούθησε. Η πραγματικότητα για τα εμβόλια: Βίντεο του Κέντρου Ελέγχου Νοσημάτων ΗΠΑ (CDC) Μετά από πολλές συζητήσεις με γονείς σε διαφορετικά μέρη της χώρας, το Κέντρο Ελέγχου Νοσημάτων (CDC) των ΗΠΑ δημιούργησε αυτό το βίντεο για να απαντήσει στις δύσκολες ερωτήσεις και απορίες που έκαναν οι γονείς σχετικά με τους εμβολιασμούς

110 Ας μιλήσουμε για πρόληψη Παρωτίτιδα στην Αγγλία: βίντεο του Βρετανικού Εθνικού Συστήματος Υγείας (NHS) Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση των κρουσμάτων παρωτίτιδας σε μαθητές και φοιτητές στην Αγγλία. Το 2011 καταγράφηκαν συνολικά κρούσματα. Οι μαθητές που τελειώνουν το σχολείο και οι νεαροί ενήλικες πρέπει να σιγουρευτούν ότι έχουν ολοκληρώσει τους απαιτούμενους εμβολιασμούς. Η Dr Rupal Shah εξηγεί τα συμπτώματα της νόσου και την αντιμετώπισή της, και μιλά για τη σημασία των εμβολιασμών. β. Γραπτές μαρτυρίες Η ιστορία της Σάρλοτ- Βρετανικό Σύστημα Υγείας (NHS) org/catg.d/p4060.pdf Η κόρη της Σάρλοτ Σάνγκερ, Χάριετ, 2 ετών, έκανε την 1η δόση του εμβολίου MMR το Η 32χρονη μητέρα, η οποία εργάζεται ως συντάκτρια στο γραφείο του NHS Choices στο Σαουθάμπτον, μιλά για τις σκέψεις και απορίες της: 110