Ιστότοπος μαθημάτων Μ.Ο:

Transcript

1 Τίτλος Μαθήματος: Ψηφιοποίηση Πολιτιστικών Συλλογών ΜΔΕ στην Πολιτισμική Πληροφορική Κατεύθυνση Μουσειολογίας Μάθημα κορμού B Εξαμήνου Χρόνος και τόπος των μαθημάτων Τρίτη 18:00-21:00 Εργαστήριο Μεταπτυχιακού, κτήριο Λέσχης Ιστότοπος μαθημάτων Μ.Ο: Διδάσκουσα: Μαρία Οικονόμου m.economou@aegean.gr Διδακτικές μονάδες (ΔΜ): 3 Τηλ: Πιστωτικές μονάδες (ECTS): Γραφείο: Αγ. Συμεών 17, 1 ος όρ. Διάρκεια Διαλέξεων: 13 εβδομάδες Γλώσσα: Ελληνικά Περίληψη και Σκοπός Η διαθεσιμότητα υψηλής ποιότητας ψηφιακού περιεχομένου είναι καθοριστικής σημασίας για τη στήριξη των κύριων λειτουργιών των πολιτιστικών και εκπαιδευτικών οργανισμών, αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας. Σκοπός του μαθήματος είναι να αναλύσει την έννοια και τη σημασία των συλλογών πολιτιστικών οργανισμών (μουσείων, αρχείων, βιβλιοθηκών και συναφών οργανισμών) και να εξετάσει τις δυνατότητες που προσφέρει και τα ζητήματα που θέτει η ψηφιοποίηση τους. Θα καλύψει επιπλέον τις βασικές αρχές και τις καλές πρακτικές στην ψηφιοποίηση και τη ψηφιακή διατήρηση συλλογών κειμένου, εικόνας και ήχου, χρησιμοποιώντας παραδείγματα από κέντρα αριστείας και προγράμματα ψηφιοποίησης από όλο τον κόσμο. Το μάθημα θα αναλύσει επίσης την αξία των ψηφιοποιημένων συλλογών και τα ζητήματα που σχετίζονται με τη δημιουργία, τη διαχείριση και την ανάδειξη αυτού του αποθέματος, καθώς και τους τρόπους με τους οποίου μπορεί να στηρίξει τις πολλαπλές επικοινωνιακές δραστηριότητες των πολιτιστικών οργανισμών (όπως εκθέσεις, εκπαιδευτικές δράσεις, αυξημένη πρόσβαση). Οι φοιτητές θα αποκτήσουν γνώσεις και δεξιότητες που θα μπορούν να εφαρμόσουν στην ψηφιοποίηση πρωτογενούς πολιτιστικού υλικού της επιλογής τους (π.χ. φωτογραφίες, χάρτες, χειρόγραφα). Μαθησιακοί Στόχοι Μετά την ολοκλήρωση του μαθήματος, οι φοιτητές θα πρέπει να μπορούν να: 1. Επιλέγουν υλικό για ψηφιοποίηση και να δικαιολογούν τις επιλογές τους 2. Προσδιορίζουν τα πρότυπα που θα χρησιμοποιήσουν ανάλογα με το είδος του υλικού και τους στόχους του προγράμματος 3. Διαχειρίζονται τη διαδικασία της ψηφιοποίησης σε όλα της τα στάδια 4. Κατανοούν το ρόλο και τα είδη των μεταδεδομένων που θα χρησιμοποιήσουν για να εξασφαλίσουν τη μακρόχρονη επαναχρησιμοποίηση των ψηφιακών συλλογών 5. Κατανοούν τους τρόπου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί το ψηφιακό απόθεμα για τη στήριξη των βασικών λειτουργιών των πολιτιστικών οργανισμών. Περιεχόμενα Μαθήματος - Διάγραμμα Μαθημάτων Mάθημα 1ο (28/2/12) Eισαγωγή στην ψηφιοποίηση πολιτιστικού υλικού: όροι και ορισμοί Χαρακτηριστικά πολιτιστικών συλλογών & πληροφοριών και η τεκμηρίωση τους Mάθημα 2ο (6/3/12) Τύποι πολιτιστικών τεκμηρίων και η μετατροπή τους σε ψηφιακή μορφή. Βασικά κριτήρια ποιότητας ψηφιοποιημένου υλικού. Έλεγος ποιότητας και μεγέθους αρχείων. Επισκόπηση εξοπλισμού Mάθημα 3ο (13/3/12) Μελέτη φυσικών χαρακτηριστικών συλλογών και επιλογή υλικού για ψηφιοποίηση, κριτήρια και στρατηγικές (εργαστήριο και θεωρία). Επιλογή στρατηγικών ψηφιοποίησης ανάλογα με το υλικό, τους στόχους και το επιδιωκόμενο κοινό. Mάθημα 4ο (20/3/12) Προετοιμασία ψηφιοποίησης και η αλυσίδα της ψηφιοποίησης. Καλές πρακτικές, διεθνή πρότυπα και 1

2 προδιαγραφές ψηφιοποίησης (κείμενο, εικόνα, ήχος, βίντεο, τρισδιάστατο περιεχόμενο) Η ψηφιοποίηση κειμενικών πηγών και η Οπτική Αναγνώριση Χαρακτήρων. Εισαγωγή στις SGML, HTML, XML Mάθημα 5 ο (21/3/12) Εκδρομή στο Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας, ΠΙΟΠ, Αγία Παρασκευή Mάθημα 6ο (27/3/12) Η ψηφιοποίηση φωτογραφιών, χαρτών και διαφανειών. Χρώμα και ψηφιοποίηση εικόνας. Mάθημα 7ο (3/4/12) Αξιολόγηση προγραμμάτων ψηφιοποίησης και ψηφιοποιημένων τεκμηρίων / Οδηγίες και καλές πρακτικές για τη συγγραφή εργασιών Mάθημα 8ο (Τρίτη 24/4/2011 όχι μάθημα στην τάξη - Τετάρτη 25/4/12 Οpen Day project EUNAMUS, Παλιά Βουλή, Αθήνα Workshop Making Identities, Representing our national and European self in national museums and beyond Μάθημα 9ο (8/05/2012) Προσδιορισμός μεταδεδομένων για πρόσβαση, διαχείριση και διατήρηση. Μάθημα 10ο (15/05/2012) Διαδικασίες ανάδειξης και προβολής ψηφιοποιημένων συλλογών, ζητήματα και τεχνικές ελέγχου πρόσβασης & πνευματικά δικαιώματα. Ομαδική εργασία: Σύντομη παρουσίαση των βασικών επιλογών της διαδικασίας ψηφιοποίησης και των σχεδιαστικών προτάσεων του προτεινόμενου δικτυακού τόπου Μάθημα 11ο (22/05/2012) Προγράμματα & έργα ψηφιοποίησης από όλο τον κόσμο: ζητήματα και χρήσιμα μαθήματα Μάθημα 12ο (29/05/2012) - Σχεδιασμός έργων ψηφιοποίησης. Συλλογές, εξοπλισμός, προσωπικό, στόχοι. Το κόστος των έργων ψηφιοποίησης. / Παραδείγματα και χρήσεις της ψηφιοποίησης στην Ελλάδα: Παρουσίαση του προγράμματος ψηφιοποίησης Ελληνικής Πατρολογίας. Προσκεκλημένος ομιλητής Δρ Γεράσιμος Παυλογεωργάτος. / Μάθημα 13ο (5/06/2012) Σύνοψη-ανάλυση θεωρητικών και πρακτικών ζητημάτων ψηφιοποίησης. Παρουσίαση ομαδικών εργασιών και συζήτηση Εξεταστική Ιουνίου (λεπτομέρειες θα ανακοινωθούν από τη γραμματεία) Παράδοση της τελικής γραπτής αναφορά της ομαδικής εργασίας (ηλεκτρονικά). Ανακοινώσεις τρόπος επικοινωνίας Σε περίπτωση αλλαγών της αίθουσας ή της ώρας του μαθήματος ή άλλων πληροφοριών σχετικά με το μάθημα, θα υπάρξει σχετική ανακοίνωση η οποία θα σταλεί επίσης και σε ηλεκτρονική μορφή σε όλους σας, οπότε βεβαιωθείτε ότι ελέγχετε συχνά τον λογαριασμό σας, καθώς και την ιστοσελίδα του μαθήματος. Διδακτικές Μέθοδοι Το μάθημα θα διδαχθεί με ένα συνδυασμό διαφορετικών μεθόδων (π.χ. παραδόσεις, σεμινάρια, επισκέψεις σε μουσεία, ανάλυση και συζήτηση των επισκέψεων σε μικρές ομάδες). Οι επισκέψεις στα μουσεία και η κριτική ανάλυση του εκπαιδευτικού ρόλου των οργανισμών αυτών και των εκθέσεων και δράσεων τους αποτελούν βασικό στοιχείο του μαθήματος. Κατά τη διάρκεια του μαθήματος θα σας δοθεί η ευκαιρία να αναπτύξετε διαφορετικές ικανότητες και δεξιότητες, όπως χρήση γραπτού και προφορικού λόγου, ανάγνωση και κριτική ειδικών άρθρων και επιστημονικής βιβλιογραφίας, κριτική χρήση του Διαδικτύου και του ημερήσιου και εβδομαδιαίου τύπου, ανάλυση εκθέσεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, συνεργασία σε ομάδες, αυτο-αξιολόγηση και αξιολόγηση των συμφοιτητών σας, και έρευνα πεδίου. Αξιολόγηση Μαθήματος Η αξιολόγηση του μαθήματος θα στηριχθεί σε μια ατομική και μια ομαδική εργασία 2

3 1. Ατομική εργασία (40%) Προθεσμία 24/4/12 Θέμα: «Κριτική παρουσίαση ενός έργου ψηφιοποίησης που πραγματοποιήθηκε από έναν πολιτιστικό οργανισμό.» Ο οργανισμός μπορεί να επιλεγεί από τους ιστότοπους (επιλογή Πολιτισμός) ή Η αναφορά σας θα πρέπει να έχει όριο μέχρι 1500 λέξεις και να περιλαμβάνει (όπου μπορέσετε να βρείτε σχετικά στοιχεία): Εισαγωγή στον πολιτιστικό οργανισμό και τα κύρια χαρακτηριστικά του Χαρακτηριστικά συλλογής/ών που ψηφιοποιήθηκαν Λόγοι για τους οποίους έγινε η ψηφιοποίηση Κοινό-στόχος Μεθοδολογία ψηφιοποίησης (όλα τα στάδια της αλυσσίδας, συμπεριλαμβανομένου και της επιλογής του υλικού προς ψηφιοποίηση) Ανάδειξη και προβολή του ψηφιοποιημένου υλικού Χρονοδιάγραμμα και κόστος Γενική αποτίμηση και αξιολόγηση του προγράμματος Βιβλιογραφία (κατάλληλα παρουσιασμένη δέστε τις Συστάσεις για τη Συγγραφή Εργασιών στην ιστοσελίδα του μαθήματος) Μην ξεχνάτε να βάζετε στην αρχική σελίδα τον τίτλο της εργασίας, το όνομα σας και τον αριθμό των λέξεων. Δώστε όνομα στο αρχείο σας το επίθετο σας με λατινικούς χαρακτήρες, ακολουθούμενο (χωρίς κανένα κενό από τη λέξε DIGI (π.χ. PapadopoulouDIGI.doc). Αποστολή ηλεκτρονικά στη διδάσκουσα 2. Ομαδική εργασία (60%) Θέμα: «Ψηφιοποίηση μίας συλλογής πολιτιστικού υλικού και παρουσίαση της σε ένα δικτυακό τόπο» Η εργασία περιλαμβάνει το σχεδιασμό και την εκτέλεση της ψηφιοποίησης καθώς και την παρουσίαση του ψηφιοποιημένου υλικού. Πιο αναλυτικά, περιλαμβάνει την ψηφιοποίηση και επεξεργασία εικόνων, την πιθανή συλλογή αρχείων ήχου και βίντεο και το συνδυασμό τους για τον σχεδιασμό δικτυακού τόπου για την παρουσίαση της ψηφιακής πολιτιστικής συλλογής της επιλογής της ομάδας. Η εργασία θα απαιτήσει τη χρήση λογισμικού για επεξεργασία εικόνας, και ίσως ήχου και βίντεο και το σχεδιασμό μίας ιστοσελίδας (π.χ. με εργαλείο συγγραφής το Dreamweaver). Η εφαρμογή συνοδεύεται από γραπτή αναφορά 1000 λέξεων για τους στόχους, τη μεθοδολογία, τη συνολική προσέγγιση της διαδικασίας της ψηφιοποίησης, και την κατανομή των ρόλων στην ομάδα. Τελική προθεσμία: Η ομαδική εργασία παρουσιάζεται στο τελευταίο μάθημα του εξαμήνου, ενώ η τελική αναφορά για την εργασία αποστέλεται στην εξεταστική του Ιουνίου (συγκεκριμένες ημερομηνίες θα ανακοινωθούν αργότερα). Ενδιάμεσες προθεσμίες για τα διαφορετικά στάδια της ομαδικής εργασίας: 3/4/12: δήλωση ομάδας (3 ή 4 άτομα σε κάθε ομάδα) και θέματος / επιλογή συλλογής προς ψηφιοποίηση 15/5/12: άτυπη παρουσίαση στην τάξη των βασικών επιλογών της διαδικασίας ψηφιοποίησης και των σχεδιαστικών προτάσεων του προτεινόμενου δικτυακού τόπου 5/6/12: παρουσίαση και παράδοση λειτουργικού πρωτοτύπου και σχετικών ηλεκτρονικών αρχείων εξεταστική Ιουνίου: παράδοση ηλεκτρονικά γραπτής αναφοράς Σημειώστε ότι παρατάσεις στις εργασίες δεν δίνονται εκτός από εξαιρετικές περιπτώσεις! Οι αδικαιολόγητες καθυστερήσεις θα συνεπάγονται μείωση του βαθμού. Επικοινωνία και ώρες γραφείου Ώρες γραφείου: Τρίτη 5-6 & Τετάρτη 12-1 & μετά από συνεννόηση, καθώς και μέσω ηλ. ταχυδρομείου (m.economou@aegean.gr). 3

4 Γενική Βιβλιογραφία Αυτή η βιβλιογραφία θα συμπληρωθεί με επιμέρους παραπομπές που θα δίνονται σε κάθε ενότητα. Οδηγοί Καλών Πρακτικών - Ελληνόγλωσσοι Οδηγός Καλών Πρακτικών για την Ψηφιοποίηση και την Μακροπρόθεσμη Διατήρηση Πολιτιστικού Περιεχομένου: Πρακτικές Οδηγίες και Καλές Πρακτικές, (2005) Εργαστήριο Πληροφοριακών Συστημάτων Υψηλών Επιδόσεων, Πανεπιστήμιο Πατρών περιλαμβάνει λίστα παραπομπών σε προγράμματα και ιστότοπους με τεχνικές οδηγίες Δέστε και τους άλλους οδηγούς που δημιουργήθηκαν από πρόγραμμα Κοινωνίας της Πληροφορίας: όπως: Συνοπτικός Οδηγός για την Ψηφιοποίηση κινούμενης εικόνας και ήχου, Εργαστήριο Ψηφιακής Επεξεργασίας Εικόνας, Βίντεο και Συστημάτων Πολυμέσων, (2005) Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Συστημάτων Επικοινωνιών & Υπολογιστών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Συνοπτικός Οδηγός Ψηφιοποίησης Τρισδιάστατων Κινητών και Ακίνητων Αντικειμένων, (2005) Ινστιτούτο Πολιτιστικής & Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας, Κέντρο Εφαρμογών των Τεχνολογιών Επικοινωνίας & Πληροφορικής Κατευθυντήριες οδηγίες Ορθής Πρακτικής: για Αρχεία, Βιβλιοθήκες και Μουσεία, CALIMERA (2005), (Πολιτιστικές Εφαρμογές: Τα Τοπικά Ιδρύματα Μεσολαβούν για την Πρόσβαση σε Ηλεκτρονικές Πηγές), - μεταξύ άλλων, για ψηφιοποίηση, ψηφιακή διατήρηση, περιγραφή πηγών Οδηγοί Καλών Πρακτικών - Ξενόγλωσσοι Arts and Humanities Data Service (AHDS) Δέστε τους οδηγούς καλής πρακτικής για διάφορα σχετικά θέματα, όπως: Digitising History: A guide to creating digital resources from historical documents / Creating Digital Resources for the Visual Arts: Standards and good practice / Using Digital Information in the Visual Arts ** Digital Curation Centre Curation Reference Manual (διάφορα πολύ σχετικά κεφάλαια / διαρκώς ανενεούμενος οδηγός) Good Practices Handbook, edited by the Minerva Working Group 6. Version (Εγχειρίδιο Ορθής Πρακτικής, έκδοση της Ομάδας Εργασίας Minerva 6. Έκδοση 1.3.3), March NISO A Framework of Guidance for Building Good Digital Collections, 3d edition, December 2007, prepared by the NISO Framework Working Group with support from the Institute of Museum and Library Services, Baltimore, MD: NISO, TASI (Technical Advisory Service for Images: Τεχνική Συμβουλευτική Υπηρεσία για Εικόνες): Image Capture: hardware and software (Αποτύπωση Εικόνας: μηχανολογικός εξοπλισμός και λογισμικό) / Advice: Creating digital images (Συμβουλή: δημιουργία ψηφιακών εικόνων) The NINCH Guide to Good Practice in the Digital Representation and Management of Cultural Heritage Materials (National Initiative for a Networked Cultural Heritage), (2002) prepared by NINCH and HATII (Humanities Advanced Technology and Information Institute), University of Glasgow, ICOM-CIDOC ETHNO MUSEUM-NET, Εγχειρίδιο για την Τεκμηρίωση Μουσειακών Συλλογών, Aθήνα. Βιβλιογραφία σχετική με επιμέρους θέματα της ψηφιοποίησης Baca, M. (ed.) Introduction to Art Image Access: Issues, Tools, Standards, Strategies, Getty Research Institute, California. Benardou A., Constantopoulos P., Dallas C. & Gavrilis D Understanding the information requirements of arts and humanities scholarship: implications for digital curation, International Journal of Digital Curation, Volume: 5, no.1 Chapman, A., Kingsley, N., and Dempsey, L Full Disclosure: Realising the value of Library and Archive Collections (a study carried out by UKOLN and the National Council on Archives) May [ Chapman, S. et. al., Selection for Digitizing: A Decision Making Matrix, May [ Columbia University Libraries, 'Selection Criteria for Digital Imaging Projects,' [ Constantopoulos P., Dallas C., Androutsopoulos I., Angelis S., Deligiannakis A., Gavrilis D., Kotidis Y. & Papatheodorou C DCC&U: An Extended Digital Curation Lifecycle Model, The International Journal 4

5 of Digital Curation, Volume: 4, Issue 1, Pages: 34-45, Δάλλας, Κ Η ψηφιακή επιμέλεια των πολιτιστικών συλλογών ως πεδίο γνώσης και πρακτικής στο L. de Chavez (επιμ.), Οι νέες τεχνολογίες στα μουσεία: σύγχρονες τάσεις και ζητήματα. Ελληνική Ένωση Φίλων Μουσείων, Αθήνα: ΕΕΦΜ, , < Hazen, D., Horrell, J., & Merrill-Oldham, J., Selecting Research Collections for Digitisation, (Amsterdam: European Commission on Preservation and Access). Hughes, L. M. (2004). Digitizing collections : strategic issues for the information manager. London: Facet Publishing Keene, S Digital Collections: Museums and the Information Age. Oxford: Butterworth-Heinemann. Mason, I Cultural information standards political territory and rich rewards, in Cameron, F. & Kenderdine, S. (eds) Theorizing digital cultural heritage: a critical discourse, MIT Press, Cambridge MA, McCarthy, G Finding a future for digital cultural heritage resources using a contextual information framework, in Marty, P.F., και Jones, B.K. (Eds.). Museum informatics: people, information, and technology in museums. New York & London: Routledge, Museum Practice, winter 2003, Issue24, Working Knowledge: Digitisation, pp Pennock, M Digital Curation: A Life-cycle Approach to Managing and Preserving Usable Digital Information, Library & Archives Journal, Issue 1, May Ross, S., Changing trains at Wigan: Digital preservation and the future of scholarship, NPO Preservation Guidance, Occasional Papers. Η αξιολόγηση ψηφιακών συλλογών & έργων ψηφιοποίησης Anderson, I Pure Dead Brilliant? Evaluating the Glasgow Story digitization Program: Electronic Library and Information Systems, October 2007, Volume: 41(4), DOI: / JISC, Evaluation of the JISC Digitisation Programme Phase 1 and International Contextualisation. & άλλες αναφορές αξιολόγησης διαθέσιμες στο: Cole, T Creating a Framework of Guidance for Building Good Digital Collections First Monday, 7(5), May 2002, DL Evaluation online WIKIVERSITY course Marchionini, G., Plaisant, C., & Komlodi, A The people in digital libraries: Multifaceted approaches to assessing needs and impact, in Bishop, A.P., Van House, N.A., & Buttenfield, B.P. (eds.), Digital Library Use: Social Practice in Design and Evaluation. Cambridge, MA: MIT Press, Proffitt, M. & Schaffner, J The Impact of Digitizing Special Collections on Teaching and Scholarship. Rflections on a Symposium about Digitization and the Humanities, Dublin, Ohio: OCLC, Reeves, T.C, Xornam, A., & Young, H.W Evaluating Digital Libraries: A User-Friendly Guide. National Science Digital Library, Rockwell, G Short Guide to Evaluation of Digital Work. MLA Digital Work, Στην αξιολόγηση σας μπορείτε επίσης να χρησιμοποιήσετε κάποια από τα κριτήρια του CIDOC Multimedia Working Group / Multimedia Evaluation Criteria: Άλλα άρθρα που μπορεί να σας φανούν χρήσιμα: Di Blas N., Guermand M.P., Orsini C. & Orsini P. (2002), Evaluating the Features of Museum Websites (The Bologna Report). Retrieved 22 February 2006 on the World Wide Web: Karabin, A. (2000). Investigating Art Museum Web Sites: a Three-Part Approach, in D. Bearman and J. Trant (eds.), Selected Papers from Museums and the Web Pittsburgh: Archives & Museum Informatics, 2000, ([τελευταία επίσκεψη 8/1/10] Economou, M XII: Assessment of Projects by User Evaluation, in Guide to Good Practice in Digital Representation and Management of Cultural Heritage Material by the National Initiative for a Networked Cultural Heritage, USA, (όπου και σχετική βιβλιογραφία και χρήσιμοι σύνδεσμοι) Επιστημονικά Περιοδικά Εκτός από το να ενημερώνεστε για την επικαιρότητα και για ζητήματα πολιτισμού και εκπαίδευσης γενικότερα, φροντίστε να εξοικειωθείτε και να διαβάζετε επίσης τα επιστημονικά περιοδικά που σχετίζονται με τα μουσεία, τη μουσειολογία, τις εφαρμογές της πληροφορικής στον πολιτισμό. Μερικά από (τα ελληνόγλωσσα από) αυτά είναι: 5

6 Αρχαιολογία & Τέχνες (στον ιστότοπο τους λίστα περιεχομένων παλιών τευχών) IMEρος, ετήσια έκδοση του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού για τον πολιτισμό και την τεχνολογία από το μίτος:θέματα πολιτισμού και πληροφορικής, περιοδική έκδοση του Τμήματος Τεκμηρίωσης του Μουσείου Μπενάκη που κυκλοφόρησε από την άνοιξη 1993 μέχρι το φθινόπωρο 1996 ( Περιοδικό Μουσειολογία (διεθνές επιστημονικό ηλεκτρονικό περιοδικό) εκδίδεται από το Τμήμα μας Τετράδια Μουσειολογίας (το πρώτο τεύχος εκδόθηκε το 2004 από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, σήμερα από το Καλειδοσκόπιο ( Για ζητήματα ψηφιοποίησης, χρήσης τεχνολογίας στους πολιτιστικούς οργανισμούς, χρήσιμα online περιοδικά: Ariadne DigiCult news (Technology Challenges for Digital Culture) D-Lib magazine Ιnternational Journal of Digital Curation Ιnternational Journal on Digital Libraries Οδηγοί Λογισμικού Using Adobe Dreamweaver CS4 (online) (2009), Adobe Systems Incorporated, Using Adobe Dreamweaver CS4 (offline) (2009), Adobe Systems Incorporated, Adobe Dreamweaver (2009), Adobe TV Learn Dreamweaver CS4 (2009), Adobe TV Dreamweaver Tutorials (2008), Ethos Free Resources, HTML Tutorial (2009), w3schools.com, Using Adobe Photoshop CS4 (online) (2008), Adobe Systems Incorporated, Using Adobe Photoshop CS4 (offline) (2008), Adobe Systems Incorporated, Adobe Photoshop (2009), Adobe TV Learn Photoshop CS4, (2009), Adobe TV Photoshop Tutorials (2009), 6