ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (Τ.Ε.Ι.) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (Τ.Ε.Ι.) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΔΥΤ. ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Πτυχιακή εργασία του σπουδαστή Γκιόκα Μελέτη Καλαμάτα, Μάρτιος 2002

2 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (Τ.Ε.Ι.) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΔΥΤ. ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Πτυχιακή εργασία του σπουδαστή Γκιόκα Μελέτη Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Σμαραγδή Πετροπούλου Καλαμάτα, Μάρτιος 2002

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΓΕΩΡΓΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΕΡΙΒΑΝΤΟΛΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ Κλίμα Έδαφος Υδρολογικές συνθήκες ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Διάρθρωση του πληθυσμού στο χώρο Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Τομεακή σύνθεση της απασχόλησης 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Περιγραφή του είδους Pistacia vera ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΕΔΑΦΟΣ Κλίμα Έδαφος ΛΙΠΑΝΣΗ 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤ. ΑΤΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΑ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΗ ΕΚΤΑΣΗ - ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΙΣΤΙΚΟΔΕΝΔΡΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΤΙΜΕΣ ΩΡΙΜΑΣΗ - ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ - ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ - ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ Ωρίμαση Συγκομιδή 37

4 3.5.3 Αποθήκευση Αποδόσεις ΤΕΧΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΑΥΣΗ Υπολογισμός κόστους εγκατάστασης και περιποίησης, τα (5) πέντε πρώτα έτη, (1) ενός στρέμματος φιστικεώνα Ανάλυση κόστους παραγωγής ανά στρέμμα φιστικεώνα σε πλήρη απόδοση 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗ ΔΥΤ. ΑΤΤΙΚΗ Γεωργικές εκμεταλλεύσεις και διάθεση των προϊόντων τους Σχέση περιαστιακού χώρου - αστικού κέντρου Πληθυσμιακή εξέλιξη Αγροτικές διαρθρωτικές μεταβολές ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΦΙΣΤΙΚΙΟΥ Εισαγωγές Συνεταιρισμός Άρδευση Γεωτρήσεις Αγροτική πολιτική 55

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στα πλαίσια των πτυχιακών εργασιών του Τ.Ε.Ι. Καλαμάτας και συγκεκριμένα των πτυχιακών του Τμήματος Φυτικής Παραγωγής, ανέλαβα τη σύνταξη εργασίας που ερευνά την καλλιέργεια του φιστικιού στην περιοχή της Δυτικής Αττικής, καθώς και τα προβλήματα και τις προοπτικές της καλλιέργειας αυτής. Οι λόγοι που με ώθησαν να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα ήταν η ανάδειξη μιας άλλης πτυχής του οικονομικού γίγνεσθαι της περιοχής, αλλά και η παροχή πληροφοριών σε καλλιεργητές που σκοπεύουν να ασχοληθούν με την παραγωγή φιστικιού. Το περιεχόμενο της πτυχιακής αυτής εργασίας περιλαμβάνει την εισαγωγή, τη γεωργοοικονομική κατάσταση της περιοχής της Δυτικής Αττικής, την ανάλυση της καλλιέργειας (περιγραφή ποικιλιών, καλλιεργούμενες εκτάσεις, παραγωγή, τιμές, εισαγωγές - εξαγωγές κ.α.) και τέλος τα προβλήματα και τις προοπτικές όχι μόνο της καλλιέργειας, αλλά και της περιοχής γενικότερα. Ευχαριστώ όσους με οποιοδήποτε τρόπο βοήθησαν στη συγκέντρωση πληροφοριών και στοιχείων, καθώς και στην επεξεργασία και ανάλυσή τους, και ιδιαίτερα τους γεωπόνους της Διεύθυνσης Αγροτικής Ανάπτυξης Δυτικής Αττικής. ι

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γεωγραφικά η περιοχή της Δυτικής Αττικής βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο της Αττικής και συνεπώς στο κέντρο της Ελλάδας. Βορειοδυτικά συνορεύει με το νομό Βοιωτίας, ενώ στα νότια και στα νοτιοδυτικά βρέχεται από θάλασσα. Στα νότια από το Σαρωνικό Κόλπο και στα νοτιοδυτικά από τον Κορινθιακό Κόλπο. Βάση της οικονομίας της περιοχής αποτελεί κυρίως ο δευτερογενής και τριτογενής τομέας. Η απασχόληση με τη γεωργία αποτελεί συμπληρωματικό εισόδημα για το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων της Δυτικής Αττικής. Από τις καλλιέργειες της περιοχής μεγαλύτερη διάδοση έχουν τα ελαιόδενδρα, το σιτάρι, τα αμπέλια οινοποιίας, το βαμβάκι και τέλος οι φιστικεώνες. Οι καρποί των ακρόδρυων θεωρούνται από την αρχαιότητα τροφή με μεγάλη θρεπτική αξία. Την κατανάλωση τέτοιων καρπών από τον άνθρωπο τη θεωρούσαν πάντοτε πολυτέλεια, αλλά με τον καιρό έγινε αναγκαιότητα και οι καρποί αυτοί απέκτησαν ξεχωριστή θέση στη διατροφή του ανθρώπου. Οι ευρύτερα γνωστοί και ως «ξηροί καρποί» και ιδιαίτερα το φιστίκι είναι μεγάλης θερμιδικής αξίας, πλούσιοι σε πρωτεΐνες και υδατάνθρακες, καθώς και σε ανόργανα στοιχεία όπως κάλιο, ασβέστιο, φώσφορο και σίδηρο. Η φιστικιά καλλιεργείται για τους καρπούς της, που θεωρούνται ως το ευγεστότερο ακρόδρυο. Η μεγαλύτερη ποσότητα φιστικιών διατίθεται στην κατανάλωση με το κέλυφος, αλατισμένα και ψημένα. Οι καρποί, όταν ακόμα είναι τρυφεροί, χρησιμοποιούνται για την παρασκευή γλυκού του κουταλιού. Σαν ψίχα χρησιμοποιείται κυρίως στη ζαχαροπλαστική (παγωτά, πάστες, ζαχαρωτά φιστίκια, μαντολάτα κ.λ.π.), αλλά και στην αλλαντοποιία (μορταδέλες, πηχτές). 2

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΓΕΩΡΓΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ 1.1 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Η περιοχή Δυτ. Αττικής έχει έκταση 895 χιλιάδες στρέμματα και αποτελείται από έξι δήμους (Μεγάρων, Ασπροπύργου, Ελευσίνας, Μάνδρας, Ερυθρών, Βιλλίων) και τρεις κοινότητες (Νέας Περάμου, Μαγούλας και Οινόης). Η κατανομή της εκτάσεως της περιοχής σε πεδινή, ορεινή και ημιορεινή φαίνεται στο διάγραμμα 1 που ακολουθεί: ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 Ποσοστιαία κατανομή της γεωμομφολογικής θέσης των Δήμων και Κοινοτήτων της Δυτ. Αττικής Πεδινοί 23% Ορεινοί 16% Ημιορεινοί 61% 3

8 Από αυτό, βλέπουμε ότι στο σύνολο της περιοχής, μόνο το 16% είναι ορεινή έκταση (κάτι που αναμενόταν άλλωστε λόγω γειτνίασης με το μεγαλύτερο αστικό κέντρο, Αθήνα), σε αντίθεση με το μεγάλο ποσοστό (42%) που παρουσιάζει η έκταση αυτή στο σύνολο της χώρας, όπως φαίνεται στο διάγραμμα που ακολουθεί: ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2 Ποσοστιαία κατανομή της γεωμομφολογικής θέσης των Δήμων και Κοινοτήτων στο σύνολο της χωράς. Ημιορεινοί 29% Σκόπιμο είναι εδώ να γίνει εκτενέστερη ανάλυση για τις πεδινές, ημιορεινές και ορεινές εκτάσεις της περιοχής σε επίπεδο δήμων και κοινοτήτων. Ο δήμος Μεγάρων είναι ο μεγαλύτερος σε έκταση δήμος, περίπου 325 χιλιάδες στρέμματα (36% επί του συνόλου της εκτάσεως της περιοχής) και χαρακτηρίζεται ως ημιορεινός. Το ποσοστό αυτό προστιθέμενο με αυτό του δήμου Μάνδρας, επίσης ημιορεινού δήμου, δίνει ποσοστό επί της συνολικής έκτασης 59%. Παρατηρούμε δηλαδή ότι οι δήμοι Μεγάρων και Μάνδρας καταλαμβάνουν τη μεγαλύτερη έκταση, 4

9 κάτι που σε συνδυασμό με την παρατηρούμενη πληθυσμιακή πυκνότητα, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι σε αυτές τις περιοχές αναμένεται ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό γεωργικής γης. Δήμοι και Κοινότητες ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1 Κατανομή των εκτάσεων και πυκνότητα Εκταση Ποσοστό (χιλιάδεςστρέμματα) (%) Πυκνότητα (κατ/τ.χλμ.) Πεδινοί Δ/Κ 205, Δ.Ασπροπύργου Δ.Ελευσίνας 18, Δ.Ερυθρών 61, Κ.Μαγούλας 18, Κ.Νέας Περάμου 5,5 1 12,49 Ημιορεινοί Δ/Κ 544, Δ.Μεγάρων 324, Δ.Μάνδρας 205, Κ.Οινόης 14, Ορεινοί Δ/Κ 144, Δ.Βιλλίων 144, Σύνολο 894, Πηγή : ΕΣΥΕ, 1991 Ο παραπάνω πίνακας μας δίνει πληροφορίες και για τους υπόλοιπους δήμους και κοινότητες της περιοχής. Συνοπτικά αξίζει να αναφέρουμε ότι η ορεινή έκταση καταλαμβάνεται εξ ολοκλήρου από το δήμο Βιλλίων και η πεδινή έκταση καταλαμβάνεται από τους δήμους Ασπροπύργου, Ελευσίνας, Ερυθρών και τις κοινότητες Μαγούλας και Νέας Περάμου. Ως προς την πληθυσμιακή πυκνότητα, είναι χρήσιμο να αναφερθεί η υψηλή πυκνότητα του δήμου Ελευσίνας (1232 κατ/τ.χλμ.) και της κοινότητας Νέας Περάμου (1249 κατ./τ.χλμ) που αποδεικνύει ότι αυτές οι περιοχές δε μπορούν να χαρακτηριστούν αγροτικές. 5

10 1.2 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ Κλίμα Στην περιοχή επικρατούν ξηροθερμικές συνθήκες με μέση ετήσια θερμοκρασία 17,2 βαθμούς Κελσίου (είναι κατά 2 βαθμούς ανώτερη της μέσης θερμοκρασίας της χώρας) και έντονη ηλιοφάνεια ώρες (165 ώρες τον Ιανουάριο και 377 ώρες τον Ιούλιο). Οι ημέρες παγετού και χιονιού είναι ελάχιστες ετησίως (3-4), ενώ οι ημέρες με νέφωση είναι επίσης περιορισμένες (17 ανήλιες ημέρες το χρόνο). ΜΗΝΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1.2 Μέση ελάχιστη θερμοκρασία στη Δ. Αττική I Φ Μ Α Μ I I Α Σ Ο Ν Δ ΕΤΟΣ ,2 3,4 4,5 9,6 15,6 22,5 23,8 24,5 19,1 13,8 6,2 8, ,3 4,5 8,9 11,3 13,9 16,4 23,1 26,2 23,6 16,7 6,1 3, ,1 5,6 5,8 7,0 13,6 23,7 23,6 23,6 19,1 12,2 5,0 6, ,2 3,9 3,9 11,2 17,9 22,2 24,5 23,9 17,4 11,3 12,8 4, ,5 4,3 7,2 7,0 13,8 19,7 25,0 23,0 18,8 9,9 ιι,ι 5,1 Πηγή : Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών ΜΗΝΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1.3 Μέση μεγίστη θερμοκρασία στη Α. Αττική I Φ Μ Α Μ I I Α Σ Ο Ν Δ ΕΤΟΣ ,0 13,1 16,7 20,9 26,2 30,8 31,3 32,0 27,7 24,9 20,2 15, ,6 15,1 15,3 20,9 29,4 29,9 30,5 32,6 29,4 27,3 18,7 14, ,7 16,4 16,0 20,4 26,3 30,5 30,0 29,7 26,7 20,2 18,0 16, ,4 14,6 15,0 18,5 25,7 29,7 30,4 31,0 26,0 20,8 17,4 16, ,1 15,2 15,8 18,4 26,3 31,6 32,5 29,6 27,5 24,3 18,6 15,5 Πηγή : Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών 6

11 ΠΙΝΑΚΑΣ 1.4 Μετεωρολογικά στοιχεία Αυτ. Αττικής για το έτος 1997 ΜΗΝΕΣ ΜΕΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ 0 ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΩΡΕΣ ΗΛΙΟΦΑΝΕΙΑΣ ΒΡΟΧΟΜΕΤΡΙΚΟ ΥΨΟΣ Π1ΙΤ1 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 10,9 164,8 86,2 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 10,2 173,0 5,8 ΜΑΡΤΙΟΣ 11,2 192,5 7,7 ΑΠΡΙΛΙΟΣ 12,7 210,5 43,4 ΜΑΙΟΣ 22,1 341,6 6,4 ΙΟΥΝΙΟΣ 26,2 329,7 4,5 ΙΟΥΛΙΟΣ 28,6 377,7 0,0 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 26,5 331,2 18,5 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 22,4 298,3 0,5 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 17,6 182,8 37,3 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 14,7 104,4 56,9 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 11,0 113,4 116,8 ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ 17, ΣΥΝΟΛΟ 214, ,9 384 Πηγή : Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών Έδαφος Τα εδάφη της περιοχής είναι ελαφρά, μέτριας ως χαμηλής γονιμότητας, πτωχά σε άζωτο και οργανική ουσία με υψηλή όμως περιεκτικότητα καλίου και επαρκή ποσότητα φωσφόρου. Από πλευράς μηχανικής σύστασης χαρακτηρίζονται ως πηλλοαμμώδη, αργιλοαμμώδη και αμμοαργιλώδη, ενώ το ΡΗ των εδαφών κυμαίνεται από 7,1 έως 8, Υδρολογικές συνθήκες Όσον αφορά τις υδρολογικές συνθήκες της περιοχής δεν παρατηρούνται επιφανειακά ύδατα και το νερό που χρησιμοποιείται για άρδευση και ύδρευση σε άλλες περιοχές προέρχεται από την ΕΥΔΑΠ, ενώ σε άλλες, όπου δεν έχει πραγματοποιηθεί η σύνδεση, προέρχεται 7

12 από πηγάδια και γεωτρήσεις. Ειδικά για το δήμο Μεγάρων, η τροφοδοσία με νερό υλοποιείται εδώ και μερικούς μόνο μήνες από την ΕΥΔΑΠ. Η περιοχή γενικά αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα νερού τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά λόγω υπεράντλησης και μειωμένης βροχόπτωσης τα τελευταία χρόνια. Οι επισημάνσεις της Νομαρχίας και κυρίως της Διεύθυνσης Γεωργίας με σχετικά έγγραφα είναι ιδιαίτερα ανησυχητικές και τονίζουν το έντονο πρόβλημα που εντοπίζεται στην υπό μελέτη περιοχή. Ειδικά για τη Δυτ. Αττική, σύμφωνα με τη μελέτη του ΙΓΜΕ (1976),στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν τρεις κύριοι σχηματισμοί πετρωμάτων. -Τεταρτογενείς προσχώσεις : το μέγιστο πάχος δεν υπερβαίνει τα 60μ. και συντηρούν υδροφορία μόνο στα μεγάλα βάθη. -Κροκαλοπαγή, άργιλοι, πηλοί, μάργες, ψαμμίτες κλπ. του νεογενούς: το μέγιστο πάχος του φτάνει τα 150μ. -Ασβεστόλιθοι, δολομίτες κλπ. : βρίσκονται βόρεια της λεκάνης είναι μεγάλης περατότητας και υδροφόρες. Η σύνθεση αυτή των υδροφόρων οριζόντων ήταν ικανοποιητική για μεγάλες παροχές, κάτι που δε συμβαίνει πλέον λόγω υπεράντλησης και ύπαρξης αρκετών προβλημάτων. 1.3 ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ Η κατανομή των χρήσεων γης στην περιοχή Δυτ. Αττικής σύμφωνα με τα προαπογραφικά στοιχεία της ΕΣΥΕ παρουσιάζεται στον Πίνακα 1.5 που ακολουθεί: 8

13 ΠΙΝΑΚΑΣ 1.5 Κατανο μη της εκτάσεως σε βασικές κατηγορίες χρήσης Σ ύ ν ο λ ο ε κ τ ά σ ε ω ς Δ. Μ ε γ ά ρ ω ν (1 0 0 ) Δ υ τ.α τ τ ικ ή (100) Κ α λ λ ιερ - γούμ ενες ε κ τ ά σ ε ις Κ ο ιν ο τικ ο ί δ η μ ο τ ικ ο ί κ α ι κ ο ιν ό χ ρ η σ το ι Β ο σ κ ό το π ο ι ί«1 (0,3) ί«1 11) Ι δ ιω τ ικ ο ί κ α ι σ υ ν ιδ ιό κ τη το ι ) 144 (16) Αάση 103 (32) 325 (36) Ε κ τά σ ε ις κ α λ υ π τό μ ενες α π ό ύ δ α τα 2 19 Π ε δ ιν ο ί Δ /Κ * 3 (0,3) Ε κ τά σ ε ις ο ικ ισ μ ώ ν, δ ρ ό μ ω ν κλπ Ά λλες εκ τά σ εις 14 (4) (5) β) 8 Η μ ιο ρ ε ιν ο ί Δ /Κ Ο ρεινοί Δ /Κ Σ ύ ν ο λ ο Χ ώ ρ α ς ( 00> (30) (23) (17> (22> ΰΐ 1ϋ <2> Πηγή : ΕΣΥΕ, Προαπογραφή 1991 Από τον Πίνακα 1.5 προκύπτει ότι οι καλλιεργούμενες εκτάσεις στο δήμο Μεγάρων ανέρχονται σε 140 χιλιάδες στρέμματα (ποσοστό δηλαδή επί της συνολικής έκτασης του δήμου 43%), ενώ στην ευρύτερη περιοχή σε 291 χιλιάδες στρέμματα. Συμπεραίνουμε δηλαδή, ότι το 50% των καλλιεργούμενων εκτάσεων της περιοχής βρίσκονται στο δήμο Μεγάρων. Παράλληλα παρατηρούμε ότι το ποσοστό των καλλιεργούμενων εκτάσεων επί της συνολικής έκτασης στο δήμο Μεγάρων (43%) είναι μεγαλύτερο από αυτό της Δυτ.Αττικής (33%) αλλά και από αυτό της χώρας (30%) και ότι σχεδόν το σύνολο αυτών βρίσκεται σε πεδινές και ημιορεινές περιοχές. 1.4 ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Διάρθρωση του πληθυσμού στο χώρο Η διάρθρωση του πληθυσμού σε πεδινές, ημιορεινές και αγροτικές περιοχές και σε αστικό, ημιαστικό και αγροτικό πληθυσμό, καθώς και οι εξελίξεις που παρουσιάζουν έχουν ιδιαίτερη σημασία, αφού συνδέονται 9

14 άμεσα με οικονομικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς της περιοχής. Σύμφωνα με στοιχεία από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία και με βάση την τελευταία απογραφή (1991), ο πληθυσμός της Δυτ. Αττικής ανέρχεται σε κατοίκους '. Η διάρθρωση του πληθυσμού σε αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές στην υπό μελέτη περιοχή σε σύγκριση με αυτή της χώρας προκύπτει από τον Πίνακα 1.6 που ακολουθεί: ΠΙΝΑΚΑΣ 1.6 Η διάρθρωση του πληθυσμού σε αστικό, ημιαστικό και αγροτικό Σ ύ ν ο λ ο Α σ τ ι κ έ ς Π ε ρ ι ο χ έ ς Η μ ι α σ τ ικ έ ς Π ε ρ ι ο χ έ ς Α γ ρ ο τ ι κ έ ς Π ε ρ ιο χ έ ς Δ.Α τ τ ι κ ή ς % % % Χ ώ ρ α ς % % % * αστικές περιοχές : δήμοι άνω των κατοίκων ημιαστικές περιοχές : δήμοι ή κοινότητες με κατοίκους αγροτικές περιοχές : δήμοι ή κοινότητες έως κατοίκους Πηγή : ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1991 Από τον Πίνακα 1.6 διαπιστώνουμε ότι οι αστικές περιοχές της Δυτ. Αττικής παρουσιάζουν μεγαλύτερη πληθυσμιακή συγκέντρωση (82%), ενώ μόνο 14% του πληθυσμού της περιοχής διαμένει σε ημιαστικές και αγροτικές περιοχές (4%). Η συγκέντρωση αυτή στις αστικές περιοχές οφείλεται στην παρουσία των τριών μεγάλων δήμων : Μεγάρων (25.061), Ελευσίνας (22.793) και Ασπροπύργου (15.715). Οι ημιαστικές περιοχές αποτελούνται από το δήμο Ερυθρών (3.519) και τις κοινότητες Νέας Περάμου (6.869) και Μαγούλας (2.663), 1 Δεδομένου ότι ο συνολικός πληθυσμός του νομού ανέρχεται σε κατοίκους, ο πληθυσμός της Δυτ. Αττικής αποτελεί μόνο το 2,61% του συνολικού πληθυσμού του νομού 10

15 ενώ τέλος οι αγροτικές περιοχές που συγκεντρώνουν ένα πολύ μικρό ποσοστό του πληθυσμού (μόλις 4%) κατέχουν ο δήμος Βιλλίων και η κοινότητα Οινόης. Επιπλέον η πληθυσμιακή κατανομή σε αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές διαφέρει σε σχέση με την αντίστοιχη πληθυσμιακή σύνθεση στο επίπεδο της χώρας. Ως προς τις δημογραφικές εξελίξεις που σημειώθηκαν στην περιοχή κατά τη δεκαετία και που παρουσιάζονται στον Πίνακα 1.7 παρατηρούνται τα εξής : ΠΙΝΑΚΑΣ 1.7 Εξέλιξη της διάρθρωσης του πληθυσμού Δυτική Αττική Πληθυσμός 1981 Πληθυσμός 1991 Μεταβολή Μεταβολή (%) Χώρα Μεταβολή (%) Αστικοί Ημιαστικοί Αγροτικοί Σύνολο ,3 Πεδινοί ,5 Ημιορεινοί ,2 Ορεινοί ,2 Πηγή : ΕΣΥΕ, Απογραφές & Μελέτη-Έρευνα Αγροτικού Χώρου Κατά τη δεκαετία υπήρξε σημαντική αύξηση του πληθυσμού της περιοχής και ιδιαίτερα του αστικού πληθυσμού (40%). Αντίθετα, για τον ημιαστικό και αγροτικό πληθυσμό παρατηρήθηκε μείωση σε ποσοστό 21% και 15% αντίστοιχα, γεγονός που θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως μετακίνηση του πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα. Παρατηρούμε δηλαδή ότι οι εξελίξεις δεν ακολούθησαν αυτές της χώρας. 11

16 Αντίθετα, οι εξελίξεις στις πεδινές, ημιορεινές και ορεινές περιοχές κατά την ίδια δεκαετία φαίνεται να ακολουθούν την ίδια δυναμική με αυτή σε εθνικό επίπεδο, αφού τόσο στην περιοχή μελέτης όσο και στη χώρα αυξήθηκε ο πληθυσμός σε πεδινές και ημιορεινές περιοχές Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός στη Δυτ. Αττική ανέρχεται σε κατοίκους. Η εξέλιξη του οικονομικά ενεργού πληθυσμού κατά την περίοδο ακολούθησε μία σημαντική πληθυσμιακή εξέλιξη και χαρακτηρίστηκε από τις εξής μεταβολές : (α) τη δεκαετία , ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός της περιοχής σημείωσε αύξηση 8%, μεγαλύτερη από αυτή της χώρας (5%) (β) τη δεκαετία , όπου σημειώθηκαν εντονότερες μεταβολές από αυτές της προηγούμενης δεκαετίας, ο αριθμός των οικονομικά ενεργών πολιτών παρουσίασε αύξηση 42% στην περιοχή, ποσοστό ιδιαίτερα αυξημένο συγκριτικά με αυτό στο σύνολο της χώρας. Δυτική Αττική Σύνολο Χώρας ΠΙΝΑΚΑΣ 1.8 Οικονομικά ενεργός πληθυσμός και εξέλιξη Μεταβολή Μεταβολή % 42% % 10% Πηγή : ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού

17 1.4.3 Τομεακή σύνθεση της απασχόλησης Η τομεακή σύνθεση της απασχόλησης και οι εξελίξεις σε μια περιοχή, αποτυπώνουν ουσιαστικά τον οικονομικό μετασχηματισμό της περιοχής. Η τομεακή σύνθεση της απασχόλησης για τη Δυτ. Αττική με βάση την απογραφή του 1991 έχει ως εξής : ΠΙΝΑΚΑΣ 1.8 Τομεακή σύνθεση της απασχόλησης (1991) Δυτική Αττική Σύνολο Χώρας Απόλυτη Τιμή Ποσοστό (%) Απόλυτη Τιμή Ποσοστό (%) Πρωτογενής , Δευτερογενής , Τριτογενής , Αδήλωτοι ,3 - - Σύνολο Πηγή : ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού 1991 Όπως παρατηρούμε από τα στοιχεία του Πίνακα 1.8, ο τριτογενής τομέας αποτελεί τον πιο σημαντικό τομέα για την περιοχή και η ποσοστιαία συμμετοχή του στην οικονομία της περιοχής ανέρχεται σε 42%. Η εξέλιξη του τομέα αυτού την περίοδο χαρακτηρίστηκε από αυξητικές τάσεις οι οποίες κορυφώθηκαν τη δεύτερη δεκαετία. Η παρουσία του δευτερογενούς τομέα είναι εξίσου σημαντική, αφού και αυτός κατέχει σημαντικό μερίδιο, μάλιστα ιδιαίτερα αυξημένο συγκριτικά με αυτό της χώρας. Αιτία της σημαντικής αυτής ποσοστιαίας συμμετοχής, θεωρείται η ανάπτυξη των βιομηχανιών και βιοτεχνιών στους δήμους Ελευσίνας και Ασπροπύργου, κυρίως κατά τη δεκαετία , για την εξυπηρέτηση αναγκών του αστικού κέντρου της Αθήνας κυρίως, αλλά και της ευρύτερης περιοχής στο νομό Αττικής. 13

18 Ως προς την αγροτική απασχόληση στην περιοχή, παρατηρούμε ότι υπάρχει ουσιαστική διαφοροποίηση της Δυτ. Αττικής από το σύνολο της χώρας, εφόσον το ποσοστό των απασχολούμενων στον αγροτικό τομέα της χώρας είναι 20%, ενώ στη Δυτ. Αττική είναι 10,2%. Συγκριτικά με το επίπεδο της αγροτικής απασχόλησης στη χώρα παρατηρούμε ότι στη Δυτ. Αττική είναι ιδιαίτερα μικρή, αφού αναλογικά η περιοχή υπολείπεται της χώρας. 14

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΦΙΣΤΙΚΙΑ 2.1 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Η φιστικά πιθανόν κατάγεται από την κεντρική Ασία (Zohary 1952, Whitehouse 1957), όπου μεγάλες εκτάσεις με αυτοφυή δένδρα βρέθηκαν σε περιοχές γνωστές σήμερα ως Ιράν, Τουρκεστάν και Αφγανιστάν. Στη μεσογειακή Ευρώπη εισήχθηκε κατά προσέγγιση στις αρχές της προχριστιανικής περιόδου. Στην Ελλάδα φαίνεται πως η φιστικιά ήρθε γύρω στα 1860 και πρωτοκαλλιεργήθηκε στην Αττική. Στη διάδοσή της συνέβαλαν οι γεωπόνοι Ορφανίδης (1869) και Γεννάδιος (1882), που δημιούργησαν τα πρώτα φυτώρια φιστικιάς στο Δημόσιο δενδροκομείο, που βρίσκονταν στην περιοχή της τωρινής ΑΓΣΑ. Αρχικά η καλλιέργεια της φιστικιάς περιορίστηκε στα παράλια της Αττικής και τη νήσο Αίγινα. Από το 1950 άρχισε να επεκτείνεται η καλλιέργειά της στη Βοιωτία, Κορινθία, Εύβοια και Φθιώτιδα και αργότερα από το 1968 στην Κεντρική και Βόρεια Ελλάδα (Θεσσαλία, Χαλκιδική, Ροδόπη), στην Κρήτη και στις Κυκλάδες. Οι συστηματικοί φιστικεώνες στη χώρα μας καταλαμβάνουν έκταση στρέμματα και η μέση ετήσια παραγωγή ξηρών φιστικιών ανέρχεται σε τόνους (Στατιστική Επετηρίδα Ελλάδας, 1981). Η παγκόσμια παραγωγή ξηρών φιστικιών ανέρχεται σε μετρικούς τόνους (Production Yearbook, F.A.O., 1983) 15

20 2.2 ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Η φιστικά ανήκει στην οικογένεια των Anacardiaceae. Κατά το Zohary (1952) το γένος Pistacia περιλαμβάνει 11 είδη. Τα σπουδαιότερα από αυτά είναι: 1. Pistacia terebinthus L, Είδος που αυτοφύεται στην Ελλάδα και στις άλλες παραμεσόγειες χώρες, γνωστή με πολλά ονόματα ως τερέμινθος, κοκορεβιθιά, τσιτσιρεβιά, τριμιθιά και δραμιθιά. Είναι θάμνος ή δένδρο φυλλοβόλο, δίοικο, ύψους 2-5 μέτρων. Τα φύλλα είναι σύνθετα με περιττό αριθμό φυλλαρίων (συνήθως 7-11). Τα άνθη φέρονται σε σύνθετους βότρεις. Οι καρποί είναι μικροί, χρώματος κόκκινου. Χρησιμοποιείται σαν υποκείμενο της φιστικιάς, κυρίως για την εγκατάσταση φυτειών φιστικιάς με εξημέρωση, με επιτόπιο εμβολιασμό, αυτοφυόμενων θάμνων ή δένδρων τερεβίνθου. 2. Pistacia palestina L.lcniv. Pistacia terbinthus cv. palestina). Είδος που αυτοφύεται στην Παλαιστίνη και Συρία. Είναι δένδρο φυλλοβόλο, δίοικο, ύψους πάνω από 10 μέτρα. Τα φύλλα είναι σύνθετα με άρτιο (Zohary, 1952) συνήθως αριθμό φυλλαρίων (7-11). Τα άνθη φέρονται σε σύνθετους βότρεις. Οι καρποί είναι μικροί, χρώματος κόκκινου κατά την ωρίμανση, που τελικά μεταβάλλεται σε πράσινο μολυβί. Χρησιμοποιείται σαν υποκείμενο της φιστικιάς. 3. Pistacia terebinthus cv. tsikoudia. (uv. τσικουδιά). Είδος που αυτοφύεται στη χώρα μας, κυρίως στη Χίο και Κρήτη. Είναι δένδρο φυλλοβόλο, δίοικο, ύψους πάνω από 10 μέτρα. Τα φύλλα είναι σύνθετα με περιττό αριθμό φυλλαρίων (7-11). Τα άνθη φέρονται σε σύνθετους βότρεις. Οι 16

21 καρποί είναι μικροί, χρώματος κόκκινου κατά την ωρίμανση, που τελικά μεταβάλλεται σε πράσινο μολυβί. Χρησιμοποιείται σαν υποκείμενο της φιστικιάς και θεωρείται ως το πιο κατάλληλο. 4. Pistacia atlántica Desf. Είδος που αυτοφύεται στην Αλγερία, Τυνησία, Κανάριους νήσους και Σαχάρα Αφρικής. Είναι δένδρο φυλλοβόλο, δίοικο, ύψους πάνω από 20 μέτρα. Τα φύλλα είναι σύνθετα με περιττό αριθμό φυλλαρίων (7-11). Τα άνθη φέρονται σε σύνθετους βότρεις. Η εντεριώνη του ξύλου έχει χρώμα καφέ, παρόμοιο με εκείνο της καρυδιάς. Οι καρποί έχουν μέγεθος μεγαλύτερο από εκείνο των προηγούμενων ειδών. Χρησιμοποιείται σαν υποκείμενο της φιστικιάς στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. 5. Pistacia lentiscus L. (κν. σχίνος). Είδος που αυτοφύεται σε όλη την Ελλάδα. Είναι θάμνος ή δένδρο αειθαλές μικρού ύψους, δίοικο. Τα φύλλα είναι σύνθετα με άρτιο συνήθως αριθμό φυλλαρίων (4-10). Τα άνθη φέρονται σε σύνθετους βότρεις. Οι καρποί έχουν μέγεθος πολύ μικρότερο από εκείνο των προηγούμενων ειδών και χρώμα κόκκινο. Χρησιμοποιείται σαν καλλωπιστικό φυτό. 6. Pistacia lentiscus cv. chia ή latifolia (κν. μαστιχόδεντρο). Θεωρείται παραλλαγή του κοινού σχίνου. Καλλιεργείται στη Χίο και μάλιστα στο νότιο τμήμα του νησιού. Τα φυλλάρια των φύλλων του είναι μεγαλύτερα σε μέγεθος από του σχίνου. Με εντομές του κορμού των αρσενικών κυρίως δένδρων λαμβάνεται μια ρητινώδης και εύοσμη ουσία, η γνωστή μαστίχα της Χίου. Τα αρσενικά δένδρα παράγουν αφθονότερη μαστίχα, που ξηραίνεται 17

22 γρήγορα. Οι εντομές διενεργούνται από τον Ιούλιο μέχρι τον Σεπτέμβριο και η ρητίνη πέφτει στο έδαφος ή αποξηραίνεται στα άκρα των εντομών απ όπου συλλέγεται. Η μαστίχα, που συλλέγεται από τις εντομές, θεωρείται άριστης ποιότητας. Πολλαπλασιάζεται εύκολα με μοσχεύματα από αρσενικά δένδρα ηλικίας 2-3 χρόνων. 7. Pistacia chinensis Bunge. Είδος που αυτοφύεται στην Κίνα. Είναι δένδρο φυλλοβόλο, ύψους μέτρων. Τα φύλλα είναι σύνθετα με περιττό αριθμό φυλλαρίων (9-13). Οι καρποί έχουν το μέγεθος μπιζελιού και χρώμα κόκκινο. Χρησιμοποιείται σαν καλλωπιστικό φυτό. Σαν υποκείμενο θεωρείται ακατάλληλο για τη φιστικιά λόγω της περιορισμένης συμφωνίας της με αυτή. 8. Pistacia integerrima, Stew. Είδος που αυτοφύεται στα Ιμαλάϊα Ορη. Είναι δένδρο φυλλοβόλο, δίοικο, μέτριου μεγέθους. Τα φύλλα είναι σύνθετα με άρτιο ή περιττό αριθμό φυλλαρίων (9-11), αρωματικά, με χνούδι κατά τη νεαρή ηλικία. Οι καρποί είναι μικροί σε μέγεθος και με διάμετρο μεγαλύτερη του μήκους τους. Χρησιμοποιείται σαν υποκείμενο της φιστικιάς, λόγω της ανθεκτικότητάς της στο βερτσίλλιο (Verticillium albo-atrum Reinke and Berth ή Verticillium dahliae Kleb). 9. Pistacia mexicana, HBK. Είδος που αυτοφύεται στο Μεξικό και στην Καλιφόρνια. Είναι θάμνος ή δένδρο, φυλλοβόλο, δίοικο, μικρού μεγέθους. Τα φύλλα είναι σύνθετα με περιττό αριθμό φυλλαρίων (18-25). Χρησιμοποιείται σαν καλλωπιστικό φυτό. 18

23 10. Pistacia mutica, Fisch and M e y. Είδος που αυτοφύεται στη Μικρά Ασία. Είναι δένδρο φυλλοβόλο, δίοικο, με ύψος πάνω από 10 μέτρα. Τα φύλλα είναι σύνθετα με περιττό αριθμό φυλλαρίων (3-9). Οι καρποί έχουν μικρό μέγεθος και χρώμα μελανό. Η εντεριώνη του ξύλου έχει χρώμα βαθύ καστανό. Σαν υποκείμενο θεωρείται ακατάλληλο για τη φιστικιά, λόγω της περιορισμένης συμφωνίας της με αυτή. 11. P i s t a c i a v e r a L. (κν. φιστικιά). Είναι η καλλιεργούμενη ήμερη φιστικιά για την οποία στη συνέχεια θα αναφερθούμε λεπτομερέστατα Περιγραφή του είδους Pistacia vera Η φιστικιά είναι δένδρο φυλλοβόλο, δίοικο, πρωτανδρικό, μακρόβιο, βραδείας ανάπτυξης και ύψους 6-9 μέτρων. Ο κορμός και οι κλάδοι έχουν φλοιό με χρώμα σταχτί, που γίνεται σκοτεινότερο με την πάροδο των χρόνων. Το ριζικό σύστημα είναι ισχυρό και μπορεί να φθάσει σε βάθος μέχρι 3 μέτρα και σε πλάτος μέχρι 6-8 μέτρα. Τα φύλλα είναι σύνθετα, με περιττό αριθμό φυλλαρίων και φέρονται κατ' εναλλαγή. Το σχήμα των φυλλαρίων είναι ωοειδές στα αρσενικά και σχεδόν στρογγυλό στα θηλυκά δένδρα. Ο αριθμός και το μέγεθος των φυλλαρίων αποτελούν διακριτικά χαρακτηριστικά μεταξύ των θηλυκών και αρσενικών ατόμων και των αρσενικών των διαφόρων τύπων. Μερικές φορές στη βάση των φυλλοφόρων βλαστών απαντούν φύλλα με ένα μόνο φυλλάριο, που δίνουν την εντύπωση απλών φύλλων. Κατά τους Crane και Takeda (1979), η εμφάνιση απλών φύλλων παρατηρείται κατά τη νεανική φάση της βλάστησης ως και κατά την ενήλικη φάση, σαν επακόλουθο της ανεπαρκούς ικανοποίησης των 19

24 αναγκών της σε ψύχος, για την πλήρη διακοπή της ληθαργικής περιόδου. Τα φύλλα αρχίζουν να πέφτουν από τον Νοέμβριο, πρώτα στα δένδρα που καρποφόρησαν, μετά σε εκείνα που δεν καρποφόρησαν και τελευταία στα αρσενικά. Η φύτευση των δενδρυλίων γίνεται από τον Νοέμβριο, μόλις συμπληρωθεί η φυλλόπτωση, μέχρι τις αρχές της άνοιξης και πάντοτε με ευνοϊκές εδαφοκλιματικές συνθήκες. Η βλάστηση αρχίζει να εκπτύσσεται από τα τέλη του Μάρτη και η ανάπτυξή της συμπληρώνεται στα τέλη Απρίλη με τα μέσα του Μάη. Η φιστικιά εισέρχεται σε αξιόλογη καρποφορία από του 8ου - 10ου χρόνου της ηλικίας της. Η παραγωγική ζωή της υπολογίζεται σε 100 και πλέον χρόνια. Η φιστικιά χαρακτηρίζεται επίσης από παρενιαυτοφορία, αλλά ο εμπεριεχόμενος μηχανισμός είναι ασυνήθης. Η παρενιαυτοφορία στη φιστικιά είναι μάλλον αποτέλεσμα της πτώσης των ανανάπτυκτων ανθοφόρων οφθαλμών σε χρονιά μεγάλης παραγωγής παρά μη σχηματισμός οφθαλμών (Crane and Nelson 1971). Η περίοδος της οφθαλμόπτωσης συμπίπτει με εκείνη της γρήγορης ανάπτυξης του σπέρματος κατά τον Ιούλιο και Αύγουστο. Η φιστικιά είναι ένα από τα λίγα εκείνα φυτά, όπου έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο της ξενίας και μεταξένιας (Pontikis 1975, Crane and Iwakiri 1980). To είδος της γύρης έχει αναφερθεί ότι πρωϊμίζει ή οψιμίζει την ωρίμανση των καρπών, επηρεάζει το μήκος του καρπού, το σχίσιμο του ενδοκάρπιου και το μέγεθος και το βάρος του σπέρματος. Τα δεδομένα δείχνουν ότι η χρησιμοποίηση της γύρης από πηγή άλλη από εκείνη της Ρ. vera είναι γενικά ανεπιθύμητη. 20

25 2.3 ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ Αναφορικά με τις ποικιλίες, στη χώρα μας καλλιεργείται αποκλειστικά η ποικιλία Αιγίνης. Σε πολύ μικρή έκταση καλλιεργείται η Νυχάτη και σποραδικά απαντάει η Φουντουκάτη. Από το 1989 έχει δοθεί στην καλλιέργεια μια νέα ποικιλία με την ονομασία Ροηίΐΐαε. ΑΙΓΙΝΗΣ (συν. Κοιλαράτη, Κοινή Αιγίνης) Ο καρπός της έχει μεγάλο μέγεθος (22 χ 12 πυη) και σχήμα επίμηκες - ωοειδές, με κυρτωμένη κυρίως τη νωτιαία ραφή. Ο φλοιός έχει χρώμα κιτρινοπράσινο με έντονη κόκκινη απόχρωση κατά τα 2/3 της επιφάνειάς του, στο σημείο που βλέπει ο ήλιος (Εικόνα 1). Το σπέρμα έχει το σχήμα του καρπού, με το φλοιό του έντονα κόκκινο-μωβ κατά τα 2/3 της επιφάνειάς του, είναι γευστικό, τραγανό και έχει πράσινες κοτυληδόνες. Το σχίσιμο του ξυλοποιημένου ενδοκάρπιου του καρπού είναι μέτριο έως ισχυρό και σε μήκος ίσο με τα 2/3-3/4 του μήκους του. Εικόνα 1. Αιγίνης (συν. Κοιλαράτη, Κοινή Αιγίνης) Το ποσοστό των ανοικτών καρπών, ανάλογα με το αν οι παράγοντες που επηρεάζουν το άνοιγμα των καρπών είναι ευνοϊκοί ή μη, κυμαίνεται από 20-95%. Το μέσο βάρος των ξηρών ανοικτών καρπών είναι περίπου γραμμάρια ενώ των κλειστών γραμμάρια, και 21

26 το μέσο βάρος των σπερμάτων των ανοικτών καρπών γραμμάρια και των κλειστών γραμμάρια. Το μέσο φυσιολογικό ποσοστό των κούφιων καρπών κυμαίνεται από 5-10%. Η μέση % περιεκτικότητα των σπερμάτων σε λάδι είναι 53.15, σε πρωτεΐνες και σε σάκχαρα (ως γλυκόζη) αν η γονιμοποίηση των ανθέων γίνει με γύρη τσικουδιάς (Ποντικής, 1975). Σαν δένδρο είναι μέσου έως μεγάλου μεγέθους. Η βλάστησή της είναι πλαγιόκλαδη και ο φλοιός της έχει ανοικτή σταχτί απόχρωση. Ανθίζει το πρώτο πενθήμερο του Απριλίου και ωριμάζει τους καρπούς της κατά τα τέλη Αυγούστου. Θεωρείται ποικιλία αρκετά παραγωγική, με καρπούς πολύ καλής ποιότητας. Προήλθε μάλλον σαν τυχαίο σπορόφυτο. Συγκρινόμενη με τις ξενικές ποικιλίες φαίνεται να υπερτερεί σε ποιότητα καρπών. ΝΥΧΑΤΗ Ο καρπός της έχει μεγάλο μέγεθος (23x10 ιήπι) και σχήμα επίμηκες-ωοειδές με κυρτωμένη μόνο τη νωτιαία ραφή. Ο φλοιός έχει χρώμα κιτρινοπράσινο με ελαφριά κόκκινη απόχρωση κατά το 1/3 της επιφάνειάς του, στο σημείο που βλέπει ο ήλιος (Εικόνα 2). Εικόνα 2. Νυχάτη 22

27 Το σπέρμα έχει το σχήμα του καρπού, με το φλοιό κόκκινο-μωβ κατά τα 2/3 της επιφάνειάς του, είναι γευστικό, τραγανό και έχει πράσινες κοτυληδόνες. Το σχίσιμο του ξυλοποιημένου ενδοκάρπιου είναι μέτριο και σε μήκος ίσο με το 1/4-1/2 του μήκους του. Το ποσοστό των ανοικτών καρπών σπάνια υπερβαίνει το 50%. Σαν δένδρο είναι μέσου έως μεγάλου μεγέθους. Η βλάστησή της είναι ελαφρά ορθόκλαδη. Τα φυλλάρια των φύλλων της είναι μικρότερα σε μέγεθος από της Αιγίνης. Ανθίζει περίπου μια εβδομάδα οψιμότερα από την Αιγίνης, αλλά ωριμάζει τους καρπούς της μια εβδομάδα νωρίτερα. Θεωρείται ποικιλία παραγωγική, αλλά με καρπούς μέτριας ποιότητας. Προήλθε μάλλον σαν τυχαίο σπορόφυτο. ΦΟΥΝΤΟΥΚΑΤΗ Ο καρπός της έχει μεγάλο μέγεθος (20x16 πιηι) και σχήμα μάλλον ωοειδές-σφαιρικό. Ο φλοιός έχει χρώμα κιτρινοπράσινο, με λευκά φακίδια και με ελαφρά ροζ-κόκκινη απόχρωση, στο σημείο που βλέπει ο ήλιος (Εικόνα 3). Το σπέρμα έχει το σχήμα του καρπού, με το φλοιό κόκκινο-μωβ κατά τα 2/3 της επιφάνειάς του, είναι μέτρια γευστικό, τραγανό και έχει πράσινες κοτυληδόνες. Εικόνα 3. Φουντουκάτη 23

28 Το σχίσιμο του ξυλοποιη μενού ενδοκάρπιου του καρπού είναι μέτριο έως ισχυρό και σε μήκος ίσο με το 1/4-1/2 του μήκους του. Το ποσοστό των ανοικτών καρπών σπάνια υπερβαίνει το 40-50%. Σαν δένδρο είναι μέσου έως μεγάλου μεγέθους. Η βλάστησή της είναι μάλλον πλαγιόκλαδη και ο φλοιός της έχει σταχτί απόχρωση. Τα φυλλάρια των φύλλων της είναι στενότερα εκείνων της Αιγίνης. Ανθίζει οψιμότερα της Αιγίνης, και ωριμάζει τους καρπούς της επίσης οψιμότερα. Θεωρείται ποικιλία παραγωγική, αλλά με καρπούς κατώτερης ποιότητας από των καρπών της Αιγίνης. Προήλθε μάλλον σαν τυχαίο σπορόφυτο. ΡΟΝΤΙΚΙ8 Ο καρπός της έχει μεγάλο μέγεθος (25x16 ηιηι) και σχήμα επίμηκες-ωοειδές, με ισχυρή κύρτωση της νωτιαίας ραφής προς το σημείο πρόσφυσής του με τον ποδίσκο. Ο φλοιός έχει χρώμα κιτρινοπράσινο με ελαφρά ροζ απόχρωση κατά το 1/3 της επιφάνειάς του, στο σημείο που βλέπει ο ήλιος (Εικόνα 4). Εικόνα 4. ΡοηϋΙά$ Το σπέρμα έχει το σχήμα του καρπού, με το φλοιό του έντονα βυσσινί κατά τα 2/3 της επιφάνειάς του, είναι γευστικό, τραγανό και με 24

29 έντονα πράσινες κοτυληδόνες. Το σχίσιμο του ξυλοποιημένου ενδοκάρπιου του καρπού είναι ισχυρό και σε μήκος περίπου ίσο με τα 3/4 του μήκους του. Το ποσοστό των ανοικτών καρπών κυμαίνεται από 90-98% στις συνθήκες της Αττικής. Το μέσο βάρος των ξηρών ανοικτών καρπών είναι περίπου γραμμάρια, ενώ των κλειστών γραμμάρια και το μέσο βάρος των σπερμάτων των ανοικτών καρπών γραμμάρια και των κλειστών γραμμάρια. Το μέσο φυσιολογικό ποσοστό των κούφιων καρπών κυμαίνεται από 5-10%. Σαν δένδρο είναι μέσου μεγέθους. Η βλάστησή της είναι ελαφρά ορθόκλαδη και ο φλοιός της έχει ανοικτή σταχτί απόχρωση. Η άνθηση καθώς και η ωρίμανση των καρπών είναι οψιμότερη κατά ημέρες από της ποικιλίας Αιγίνης. Από τις ξενικές ποικιλίες οι σπουδαιότερες είναι: Kerman Ο καρπός της έχει μεγάλο μέγεθος ( g) και σχήμα ωοειδές. Το σπέρμα έχει το σχήμα του καρπού και οι κοτυληδόνες του έχουν χρώμα ανοικτό κίτρινο-πρασινοκίτρινο. Το ποσοστό των ανοικτών καρπών δεν υπερβαίνει το 80%. Παράγει υψηλό ποσοστό κούφιων καρπών (21-24%). Σαν δένδρο είναι μέσου έως μεγάλου μεγέθους. Η βλάστησή της είναι ζωηρή και ορθόκλαδη. Ανθίζει περί τα μέσα Απριλίου και ωριμάζει τους καρπούς της το τέταρτο πενθήμερο του Σεπτεμβρίου. Θεωρείται ποικιλία παραγωγική με τάση επετειοφορίας και καρπούς καλής ποιότητας. Η μέση ετήσια παραγωγή κατά δένδρο κυμαίνεται από 7,4-30,7 χιλιογρ. ξηρών φιστικιών. Η τάση επετειοφορίας προφανώς οφείλεται στην τάση της να παράγει υψηλό ποσοστό κούφιων καρπών. 25

30 Προήλθε σαν τυχαίο σπορόφυτο, που παρήχθηκε από σπορά καρπών που εισήχθηκε στις Η.Π.Α. από το Rafsanjan του Ιράν (Περιοχή Kerman). B ront e-r e d A 1e p p o-t r a b o n e 11 a To μέγεθος των καρπών και η παραγωγή τους δεν κρίνονται σαν χαρακτηριστικά ικανοποιητικά και γι αυτό δε συνίσταται η καλλιέργειά τους. Ανθίζουν νωρίτερα της Kerman. Οι ποικιλίες Bronte και Trabonella κατάγονται από τη Σικελία, ενώ η Red Aleppo από τη Συρία. S f a χ Το μέγεθος των καρπών της είναι μικρό, αλλά το ποσοστό των ανοικτών καρπών είναι υψηλό και η ποιότητα των σπερμάτων καλή. Συνίσταται για καλλιέργεια μόνο σε περιοχές που η Kerman δεν ικανοποιεί τις ανάγκες της σε ψύχος. Ανθίζει νωρίτερα της Kerman. Κατάγεται από την Τυνησία. J ο I e y Το μέγεθος των καρπών της είναι λίγο μικρότερο από εκείνο της Kerman, το ποσοστό των ανοικτών καρπών της υψηλότερο, των δε κούφιων μικρότερο. Ανθίζει 3-50 ημέρες νωρίτερα της Kerman και ωριμάζει τους καρπούς της μια εβδομάδα ή και πολύ νωρίτερα της Kerman. Προήλθε σαν τυχαίο σπορόφυτο που παρήχθηκε από σπόρο που εισήχθηκε στις Η.Π.Α. από το Damghan του Ιράν. Στην καλλιέργεια δόθηκε το 1979 από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Οι σπουδαιότερες ποικιλίες που καλλιεργούνται στις άλλες φιστικοπαραγωγικές χώρες είναι, κατά χώρα, οι εξής : 26

31 Συρία : Alemi, Obiad, Mirhavy, Achoury, Ayimi, El Bataury, Aintab και Ashoori. Ιράν : Montaz, Owhadi, Agah και Kalehghouchi. H Montaz παράγει μεγάλες καρποταξίες και καρπούς με λεπτό κέλυφος, ενώ η Owhadi μικρότερες μεν καρποταξίες, αλλά καρπούς καλύτερης ποιότητας. Η Agah συνδυάζει τα καλά χαρακτηριστικά των Montaz και Owhadi, ενώ η Kalehghouchi παράγει τους μεγαλύτερους και ακριβότερους καρπούς, αλλά δίνει την μικρότερη παραγωγή. Τουρκία : Uzun και Kirmizi. Η Uzun παράγει καρπούς επιμήκεις (24-26x12-13 mm), ενώ η Kirmizi μέσου μεγέθους, με κόκκινο εξωκάρπιο, λεπτό κέλυφος και υψηλό ποσοστό ανοικτών καρπών, με πράσινες κοτυληδόνες. Ιταλία : Napoletana, Natarola, Agostara, Sanguigna, Giralosa Cappuecia, Bianca Giardino, Bianca Regina, Rappa di Sessa και Minnullina. H Napoletana παράγει καρπούς μεγάλου μεγέθους, επιμήκειςωοειδείς, καλής ποιότητας, με πράσινες κοτυληδόνες. Θεωρείται ποικιλία παραγωγική, με υψηλό ποσοστό ανοικτών καρπών. 2.4 ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΕΔΑΦΟΣ Κλίμα Η φιστικιά θεωρείται φυτό ξηροφυτικό, ικανό να ανθίσταται σε μεγάλη ξηρασία του εδάφους και αέρα. Η υψηλή υγρασία επηρεάζει αρνητικά την ανάπτυξή της. Η φιστικιά ευδοκιμεί καλύτερα σε περιοχές που οι χειμώνες διέρχονται αρκετά ψυχροί, για τη διακοπή του λήθαργου των οφθαλμών της και τα καλοκαίρια είναι μακρά, ζεστά ( C) και ξηρά, για την ωρίμανση των καρπών της. Σε κλίμα ζεστό και ξηρό, που επηρεάζεται από τη θάλασσα (Αίγινα, παράλια Αττικής, Φθιώτιδας, 27

32 Εύβοιας, Μαγνησίας κ.λ.π.) ευδοκιμεί άριστα. Χαμηλές θερμοκρασίες κατά τη ληθαργική περίοδο των δένδρων μέχρι και -20 Ο δε ζημιώνουν τα φιστικόδενδρα. Ευδοκιμεί καλά μέχρι υψομέτρου 650 μέτρων, αλλά απαντάται και μέχρι υψομέτρου 1000 μέτρων. Οι ανοιξιάτικοι παγετοί στη χώρα μας δεν προκαλούν ζημιές στα δένδρα κατά την περίοδο της ανθοφορίας τους, γιατί ανθίζουν όψιμα. Οι ξηροί άνεμοι και ο ψυχρός υγρός καιρός την άνοιξη επηρεάζουν την επικονίαση και μειώνουν την καρπόδεση. Οι δε συχνές βροχοπτώσεις κατά το καλοκαίρι και οι υγρές συνθήκες, πριν ή κατά την περίοδο της συγκομιδής, μειώνουν την ποιότητα των καρπών. Ακόμα ο υγρός και ζεστός καιρός κατά τη βλαστική περίοδο των δένδρων ευνοεί την ανάπτυξη μυκητολογικών ασθενειών. Γι αυτό θα πρέπει να καλλιεργείται σε ξηροθερμικές περιοχές, που διαθέτουν όμως νερό για πότισμα. Οι αρκετά ψυχροί χειμώνες ικανοποιούν τις ανάγκες σε ψύχος των οφθαλμών της θηλυκιάς και αρσενικής φιστικιάς ( ώρες κάτω από 7 0) και εξασφαλίζουν την έγκαιρη και κανονική διακοπή του ληθάργου τους σε τέτοιο βαθμό, ώστε η άνθηση, που θα ακολουθήσει, των θηλυκών και αρσενικών φιστικόδενδρων να είναι χρονικά ομαλή και η βλάστηση κανονική. Οι ζεστοί κατά κάποιο τρόπο χειμώνες, ικανοποιούν επαρκώς τις απαιτήσεις της αρσενικής φιστικιάς και ανεπαρκώς της θηλυκιάς. Στις περιπτώσεις αυτές, η ληθαργική κατάσταση της θηλυκιάς παρατείνεται, με αποτέλεσμα η άνθησή τους να είναι οψιμότερη απ ότι συνήθως, και η βλάστησή τους ακανόνιστη και αδύνατη. Η χρονικά ανώμαλη άνθηση, μετά από θερμό χειμώνα, λόγω ατελούς διακοπής του ληθάργου, επιτείνει το φαινόμενο της πρωτανδρίας, και δημιουργεί σοβαρό πρόβλημα γονιμοποίησης των ανθεών της φιστικιάς. Ικανοποιητικός βαθμός ψύχους για τη φιστικιά παρέχεται από μέσης χειμερινής θερμοκρασίας 7-8 με απόλυτη 28

33 ελάχιστη 1-1,5 C. Αν η θερμοκρασία αυτή διατηρηθεί για ένα μήνα (τέλη Δεκεμβρίου-αρχές Φεβρουάριου), τότε συντελείται έγκαιρα και κανονικά η διακοπή του ληθάργου των οφθαλμών και η έκπτυξή τους είναι φυσιολογική Έδαφος Η φιστικά, αν και προσαρμόζεται σε ποικιλία εδαφών, προτιμά τα σχετικώς βαθιά, ελαφρά ή ξηρά και αμμοπηλώδη εδάφη, με υψηλή περιεκτικότητα σε ανθρακικό ασβέστιο. Δεν ανέχεται τα υγρά βαριά εδάφη και γενικά εκείνα που δεν αποστραγγίζονται καλά. Ανέχεται όμως τα ελαφρώς όξινα, αλκαλικά ή αλατούχα εδάφη. Νόστιμα φιστίκια παράγονται σε εδάφη στραγγερά, ασβεστώδη και με μέση σύσταση. 2.5 ΛΙΠΑΝΣΗ Η φιστικιά, αν και καλλιεργείται για πολλά χρόνια συστηματικά στις διάφορες μεσογειακές χώρες, τις χώρες της μέσης και άπω Ανατολής, ως και τις Η.Π.Α., πολύ λίγες πληροφορίες υπάρχουν στη βιβλιογραφία σχετικά με τις απαιτήσεις της σε θρεπτικά στοιχεία. Στον πιο κάτω Πίνακα δίνονται οι απόλυτες τιμές των θρεπτικών στοιχείων στα φύλλα, που χρησιμεύουν ως οδηγός για τη διάγνωση της θρεπτικής κατάστασης της φιστικιάς (Uriu and Crane, 1976). Οι τιμές αυτές αναφέρονται σε φύλλα ή και φυλλάρια καλώς ανεπτυγμένα, που μαζεύτηκαν από δένδρα με κανονική βλάστηση, που δεν έφερε καρπούς, ένα μήνα πριν από τη συγκομιδή. 29

34 ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1 Απόλυτες τιμές θρεπτικών στοιχείων φύλλων φιστικιάς(υηιι, 1976) Θρεπτικό στοιχείο Ποσοστό % (σε ξηρό βάρος) ρριη (μ^δ) Ν 2,5-2,9 Ρ 0,14-0,17 Κ 1,0-2,0 Οά 1,3-4,0 0,6-1,2 Νο 0,002-0,007 α 0,1-0,3 Μη Β Ζη Η εμπειρική λίπανση κατά στρέμμα είναι της τάξης 15 μονάδες για το άζωτο (σαν θειϊκή αμμωνία 75 χιλιογ. λιπάσματος), 4 μονάδες για το φώσφορο (σαν υπερφωσφορικό, 20 χιλιογ. λιπάσματος) και 15 μονάδες για το κάλι (σαν θειϊκό κάλιο 30 χιλιογ. λιπάσματος), και κάθε τρία χρόνια για το φώσφορο, όταν τα εδαφικά αποθέματα είναι ανεπαρκή. Άριστη οργανική λίπανση για τη φιστικιά αποτελεί η κοπριά. Συνιστάται η προσθήκη 1-2 τόννων κοπριάς ανά στρέμμα, κάθε ένα ή δύο χρόνια. Όταν υπάρχει έλλειψη κοπριάς, συνιστάται ανεπιφύλακτα η χλωρή λίπανση. Πιο κατάλληλα φυτά θεωρούνται τα κουκιά, ο βίκος κ.ά. Τα φυτά αυτά σπέρνονται το φθινόπωρο, λιπαίνονται άφθονα,με φώσφορο και κάλι και ενσωματώνονται στο έδαφος, με όργωμα, μόλις ανθοφορήσουν και πριν ακόμα αρχίσει ο ανταγωνισμός σε νερό μεταξύ αυτών και των φιστικόδενδρων. Επειδή όμως κατά την αποσύνθεση της οργανικής ύλης παρατηρείται κάποια αυξημένη κατανάλωση αζώτου συνιστάται την εποχή της ενσωμάτωσης η παροχή 2-3 χιλιογ. αζώτου σε κάθε στρέμμα, σε νιτρική μορφή, για να αποφευχθεί ενδεχόμενη τροφοπενία αζώτου. 30

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΣΤΙΚΙΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤ. ΑΤΤΙΚΗ 3.1 ΓΕΝΙΚΑ Η φιστικιά είναι δένδρο φυλλοβόλο, με μέτριο μέγεθος που αναπτύσσεται αργά και ζει πολλά χρόνια. Ευδοκιμεί σε θερμό και σταθερό κλίμα, αλλά μπορεί να αντέξει και σε θερμοκρασία ακόμα και 10 βαθμούς κάτω από το μηδέν. Αντέχει στη ξηρασία περισσότερο από την ελιά και την αμυγδαλιά. Καλλιεργείται σε όλα τα εδάφη, εκτός από τα πολύ ξηρά και συμπαγή. ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1 Παγκόσμια παραγωγή ξηρών φιστικιών σε μετρικούς τόννους (Production Yearbook, F.A.O., 1983) α/α Χώρα Παραγωγή 1 Ιράν Τουρκία Η.Π.Α Συρία Ελλάδα Αφγανιστάν Ιταλία Κύπρος Τυνησία 60 31

36 Όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα, η καλλιέργεια της φιστικιάς είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από ζεστό και ξηρό κλίμα, όπως είναι ο Λίβανος, η Παλαιστίνη, η Συρία, το Ιράν, η Ινδία, η Τουρκία, η νότια Ευρώπη, οι ξηροθερμικές περιοχές της Ασίας και της Αφρικής και οι Η.Π.Α.(Καλιφόρνια). 3.2 ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΑΑΙΕΡΓΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Η Δυτ. Αττική, σύμφωνα με πληροφορίες της Δ/νσης Αγροτικής Ανάπτυξης, κατέχει μία από τις πρώτες θέσεις στη καλλιέργεια της φιστικιάς με το 12% περίπου των δένδρων ( ) σε σύνολο που καλλιεργούνται σε ολόκληρη τη χώρα. Η καλλιέργεια φιστικιού στην περιοχή αποτελεί κυρίως συμπληρωματικό ρόλο στο εισόδημα των κατοίκων. Δε λείπουν όμως και οι μεγάλοι παραγωγοί, οι οποίοι απασχολούν εποχικό προσωπικό στις καλλιέργειές τους, και συμβάλλουν με αυτό τον τρόπο στην οικονομική ενδυνάμωση της περιοχής. Σημαντικό είναι να αναφερθεί το νεαρό της ηλικίας των παραγωγών (35-50 ετών), που σε συνδυασμό με το ικανοποιητικό επίπεδο μόρφωσής τους, μπορούν εύκολα να δεχθούν και να εφαρμόσουν τη νέα τεχνολογία στην καλλιέργεια. Η φιστικιά αξιοποιεί άριστα τις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της Δυτ.Αττικής και το παραγόμενο προϊόν είναι αρίστης ποιότητας. Ωφέλεια για τους παραγωγούς προκύπτει από τη διάθεση του προϊόντος απευθείας σε καταστήματα πώλησης ξηρών καρπών, χωρίς τη μεσολάβηση των χονδρεμπόρων. Από τον Πίνακα 3.2 που ακολουθεί, διαπιστώνουμε τη συμβολή 2 Λόγω του πολυτεμαχισμού του κλήρου, δεν υπάρχει δυνατότητα άντλησης ικανοποιητικού εισοδήματος 32

37 της καλλιέργειας φιστικιού, που είναι ιδιαίτερα σημαντική για την περιοχή. Από τις δενδρώδεις καλλιέργειες η ελιά κατέχει τα πρωτεία αλλά και τη μεγαλύτερη έκταση (ΙΟπλάσια της φιστικιάς), ενώ από τα κηπευτικά μόνο η συνολική παραγωγή σε μαρούλι, ραδίκι και αντίδι ξεπερνά το γεωργικό εισόδημα των φιστικοκαλλιεργητών της περιοχής. α/α ΠΙΝΑΚΑΣ 3.2 Καθαρό Γεωργικό Εισόδημα ανά στρέμμα και είδος καλλιέργειας (Έτος 2001) Είδος Καλλιέργειας Καθαρό Γεωργικό Εισόδημα (δργ ανά στρέμμα) Συνολικό Καθαρό Γ εωργικό Εισόδημα (δρχ) 1 ΣΙΤΑΡΙ ΣΚΛΗΡΟ (Ερυθρές) ΣΙΤΑΡΙ ΣΚΛΗΡΟ (Οινόη-Μέγαρα-Μάνδρα) ΒΑΜΒΑΚΙ ΞΗΡΙΚΟ ΒΑΜΒΑΚΙ ΠΟΤΙΣΤΙΚΟ ΕΛΙΑ ΕΛΑΙΟΠΟΙΗΣΙΜΗ ΑΜΠΕΛΙΑ ΟΙΝΟΠΟΙΙΑΣ (Ερυθρές) ΑΜΠΕΛΙΑ ΟΙΝΟΠΟΙΙΑΣ (Οινόη-Μέγαρα-Μάνδρα) ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΑΙΓΙΝΗΣ (Πεδινές) ΦΙΣΤΙΚΙΑ ΑΙΓΙΝΗΣ (Ημιορεινές) ΑΓΓΟΥΡΙ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΑΓΓΟΥΡΙ ΥΠΑΙΘΡΟΥ ΤΟΜΑΤΕΣ ΤΟΜΑΤΕΣ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΚΟΛΟΚΥΘΙ ΚΟΥΝΟΥΠΙΔΙ ΛΑΧΑΝΟ ΜΑΡΟΥΛΙ-ΡΑΔΙΚΙ-ΑΝΤΙΔΙ ΜΕΛΙΤΖΑΝΕΣ ΠΡΑΣΣΑ ΠΑΤΖΑΡΙΑ ΦΥΛΛΩΔΗ (ΑΝΙΘΟΣ-ΜΑΪΝΤΑΝΟΣ-ΣΕΛΙΝΟ) ΚΑΡΠΟΥΖΙ ΠΟΤΙΣΤΙΚΟ ΠΕΠΟΝΙ ΞΗΡΙΚΟ ΠΕΠΟΝΙ ΠΟΤΙΣΤΙΚΟ ΓΛΑΣΤΡΙΚΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΕΣΩΤ. ΧΩΡΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΓΑΡΥΦΑΛΛΟ ΓΛΑΣΤΡΙΚΑ ΕΞΩΤ. ΧΩΡΟΥ ΔΡΕΠΤΑ ΑΝΘΗ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΛΟΙΠΑ ΔΡΕΠΤΑ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Από τον Πίνακα 3.3, που απεικονίζει τη ζωική παραγωγή τη περιοχής, γίνονται άμεσα αντιληπτά τα τεράστια οικονομικά οφέλη που αποφέρει η εκτροφή προβάτων, πτηνών και χοίρων στους παραγωγούς της Δυτ. Αττικής. 33

38 α/α ΠΙΝΑΚΑΣ 3.3 Καθαρό Γεωργικό Εισόδημα ανά κεφαλή εκτρεφόμενου ζώου (Έτος 2001) Είδος Εκτρεφόμενου Ζώου Καθαρό Γεωργικό Εισόδημα (δργ ανά κεφαλή) Συνολικό Καθαρό Γεωργικό Εισόδημα (δρχ) 1 ΑΓΕΛΑΔΕΣ ΓΑΛΑΚΤΟΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΟΣΧΟΙ ΠΑΧΥΝΣΗΣ ΠΡΟΒΑΤΑ ΑΙΓΕΣ ΟΡΝΙΘΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΧΟΙΡΟΜΗΤΕΡΕΣ ΜΕ ΤΑ ΧΟΙΡΙΔΙΑ ΜΕΛΙΣΣΟΣΜΗΝΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΗ ΕΚΤΑΣΗ - ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΙΣΤΙΚΟΔΕΝΔΡΩΝ Στον Πίνακα 3.4 φαίνεται η καλλιεργούμενη έκταση φιστικεώνα στο σύνολο της χώρας κατά τη δεκαετία Στη δεκαετία στη Δυτ. Αττική δεν είχαμε αξιόλογη μεταβολή στην καλλιέργεια φιστικιού (περίπου στρέμματα φιστικόδενδρα). Έ τη ΠΙΝΑΚΑΣ 3.4 Καλλιεργούμενη έκταση και αριθμός φιστικόδενδρων στο σύνολο της χώρας Ε κτάσεις σε στρέμματα Α ριθμός φ ιστικόδενδρω ν Κατά την τελευταία δεκαετία, υπάρχει σταδιακή άνοδος της καλλιεργούμενης έκτασης στο σύνολο της χώρας, και μία εκρηκτική αύξηση την περίοδο , αύξηση όμως που δεν επηρέασε τη 34

39 φιστικοκαλλιέργεια στη Δυτ. Αττική. Η στασιμότητα αυτή στη καλλιέργεια οφείλεται αφενός στην έλλειψη επιδοτήσεων και αφετέρου στην έξοδο πολλών μικροκαλλιεργητών από την παραγωγή. Αξίζει εδώ να παρατηρήσουμε τις μεταβολές στην καλλιέργεια φιστικιού κατά ομάδες πεδινών, ημιορεινών και ορεινών κοινοτήτων όπως αυτές απεικονίζονται στο ιστόγραμμα που ακολουθεί: ΙΣΤΟΓΡΑΜΜΑ ^ Ό * ^ ω ο ο ω ^ 5000 ο * Καλλιεργητική Περίοδος (όπου 1-10 η δεκαετία ) Πεδινά Η Ημιορεινά Ορεινά Βλέπουμε λοιπόν μια μικρή αύξηση τόσο των πεδινών όσο και των ορεινών καλλιεργειών καθ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας , ενώ οι ημιορεινές καλλιέργειες εμφανίζουν μια στασιμότητα μέχρι την περίοδο Είναι η χρονιά πριν τη μεγάλη αύξηση της καλλιέργειας φιστικιού στη χώρα μας της τάξεως του 19%. Εύλογα λοιπόν, συμπεραίνουμε πως ο γεωγργαφικός χάρτης της χώρας μας μεταβάλεται, όσον αφορά την καλλιέργεια του φιστικιού, αφού περισσότεροι καλλιεργητές αξιοποιούν τη μορφολογία του εδάφους στην Ελλάδα, κάτι όμως που δεν συμβαίνει και στην περιοχή της Δυτ. Αττικής. 35

40 3.4 ΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΤΙΜΕΣ Η παραγωγή φιστικιού στη χώρα μας ακολουθεί την ανοδική πορεία της καλλιέργειας όπως αυτή προαναφέρθηκε. Η έκρηξη όμως που παρατηρείται στην παραγωγή κατά τη διάρκεια του έτους είναι πολύ μεγαλύτερη (37%), σε σύγκριση με αυτή της καλλιεργούμενης έκτασης (19%). Αυτό σημαίνει πως η καλλιέργεια φιστικεώνων στη χώρα μας έγινε εντατικότερη και νέες τεχνολογίες τέθηκαν σε εφαρμογή. Καλλιεργητική Περίοδος ΠΙΝΑΚΑΣ 3.5 Η παραγωγή φιστικιού στο σύνολο της χώρας κατά την περίοδο ΠαροΓ ωγή Μ εταβολές (%) ΙΙεδινά ΙΙμ ιορεινά Ο ρεινά Σύνολο Π εδινά Η μ ιορεινά Ο ρεινά Σύνολο Οι παραπάνω όμως εξελίξεις(αύξηση καλλιεργούμενης έκτασης, αύξηση παραγωγής), δε συνοδεύονται και από αύξηση των τιμών πώλησης του φιστικιού, ενώ διακρίνεται και μία τάση για σταθεροποίηση της μέσης τιμής στο ύψος των 900 δρχ/κιλό. Από τον πίνακα που ακολουθεί διαπιστώνουμε, πως αυτό που μεταβάλεται και μάλιστα με ευρείες διακυμάνσεις είναι το εισόδημα των παραγωγών τόσο των πεδινών όσο και των ημιορεινών καλλιεργειών φιστικιού της περιοχής. 36

41 ΠΙΝΑΚΑΣ 3.6 Μέση Τιμή φιστικιού σε δρχ/κιλό και Καθαρό Γεωργικό Εισόδημα Παραγωγών Αυτ. Αττικής Έτος Μέση Τιμή σε δρχ Καθαρό Γεω ργικό Εισόδημα σε δ ρχ/στρέμμα Πεδινά Ημιορεινά Ορεινά* * Δεν υπάρχουν ορεινές καλλιέργειες φιστικιού στη Δυτ.Αττική Δυστυχώς ασφαλή συμπεράσματα δε μπορούν να εξαχθούν τόσο για την τιμή του προϊόντος όσο και για το εισόδημα των παραγωγών, αφού και η μελέτη των πινάκων εισαγωγών - εξαγωγά^ περιπλέκει ακόμα περισσότερο την ανάλυση των παραπάνω μεγεθών (τιμή - εισόδημα). 3.5 ΩΡΙΜΑΣΗ - ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ - ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ - ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ Ωρίμαση Συνήθως οι καρποί δεν ωριμάζουν όλοι μαζί. Οι πρώτοι ώριμοι καρποί εμφανίζονται στις αρχές με τα μέσα Αυγούστου. Σαν κριτήρια ωριμότητας των καρπών χρησιμοποιούνται η εύκολη αποκόλληση του περικαρπίου τους από το ξυλοποιημένο ενδοκάρπιο και η εύκολη απόσπαση των καρπών με ελαφρό τίναγμα. Λόγω της διαδοχικής τους ωρίμασης, οι καρποί συγκομίζονται συνήθως σε 2 «χέρια», μερικές δε φορές και σε 3 «χέρια» αν κριθεί ότι συμφέρει οικονομικά Συγκομιδή Η συγκομιδή των φιστικιών στη χώρα μας αρχίζει τέλη Αυγούστου με μέσα Σεπτέμβρη, ανάλογα με την ποικιλία και την περιοχή, και 3 3 Κεφάλαιο Τέταρτο. Πίνακες 4.3 και

42 διαρκεί ημέρες. Το πρώτο «χέρι» συνήθως συγκομίζεται, όταν το 60-70% των καρπών έχουν ωριμάσει. Γίνεται με ράβδισμα ή τίναγμα των δένδρων και οι καρποί πέφτουν κάτω από την κόμη των δένδρων, πάνω σε απλωμένα πανιά ή δίχτυα συλλογής ελαιοκάρπου. Αμέσως μετά οι καρποί συγκεντρώνονται σε σωρούς και γίνεται μια πρόχειρη διαλογή για να απομακρυνθούν τα πεσμένα φύλλα και τυχόν σπασμένες ταξικαρπίες και μικροί βλαστοί. Σε μερικές χώρες χρησιμοποιούνται δονητές, που τελευταία άρχισαν να δοκιμάζονται και στη χώρα μας. Τα φιστίκια πρέπει να μείνουν απλωμένα σε δροσερό μέρος. Αμέσως μετά τη διαλογή ή το πολύ μετά από ώρες, απλωμένα όμως σε δροσερό μέρος, τα φιστίκια πρέπει να αποφλοιωθούν, διαφορετικά μαυρίζει το ξυλοποιημένο ενδοκάρπιό τους και υποβαθμίζεται έτσι η ποιότητά τους. Η αποφλοίωση γίνεται με ηλεκτροκίνητο αποφλοιωτικό μηχάνημα, που θρυμματίζει με βούρτσες το μαλακό περικάρπιο και το απομακρύνει με νερό (δυνατότητα αποφλοίωσης χιλιογρ. χλωρά φιστίκια την ώρα). Το καθαρισμένο φιστίκι πέφτει σε δοχείο με νερό, απ όπου τα μεν κούφια που επιπλέουν απομακρύνονται, τα δε γεμάτα απλώνονται στον ήλιο ή τοποθετούνται σε ειδικά ξηραντήρια για ξήρανση. Αν το λευκό χρώμα του ξυλοποιημένου ενδοκαρπίου δεν είναι ικανοποιητικό, τα φιστίκια λευκαίνονται με υποθειώδες νάτριο, πριν από την αποξήρανσή τους. Η αποξήρανση στον ήλιο διαρκεί 3-4 ηλιόλουστες ημέρες, στο δε ξηραντήριο στους ώρες. Η αποξήρανση θεωρείται ικανοποιητική, όταν η ψίχα παύει να είναι ευλύγιστη και σπάει εύκολα στα δύο ή όταν οι καρποί περιέχουν υγρασία περίπου 5-6%. Στη συνέχεια οι καρποί διαχωρίζονται με ειδικό μηχάνημα σε ανοικτά και κλειστά. 38

43 3.5.3 Αποθήκευση Κατά την προσωρινή τους αποθήκευση τα φιστίκια κινδυνεύουν να προσβληθούν από τα έντομα αποθηκών. Γι αυτό η αποθήκη θα πρέπει να απολυμαίνεται καλά, πριν από την αποθήκευσή τους, με βρωμιούχο μεθύλιο από εξειδικευμένο προσωπικό ή και από μόνον του τον παραγωγό με κάποιο εντομοκτόνο με μικρή υπολειμματική δράση. Όταν όμως το φιστίκι προσβληθεί όταν είναι πάνω στο δένδρο, τότε πρέπει να απολυμαίνεται στα δημόσια απεντομωτήρια. Τα ξηρά φιστίκια μπορεί να συντηρηθούν πάνω από ένα χρόνο σε θερμοκρασία -1 0 έως 1 0 και σχετική υγρασία 65% Αποδόσεις Η φιστικιά συνήθως μπαίνει σε καρποφορία από τον 4ο ή 5ο χρόνο μετά τη φύτευσή της σα δενδρύλιο φυτωρίου, ενώ σα δένδρο από εξημερωμένα με εμβολιασμό αυτοφυόμενα δένδρα κοκορεβιθιάς και τσικουδιάς, μπαίνει κατά 1-2 χρόνια νωρίτερα. Η παραγωγή τους σε αυτή την ηλικία συνήθως κυμαίνεται από 1-2 χιλιογρ. ξηρά φιστίκια ανά δένδρο. Για μια ικανοποιητική παραγωγή απαιτούνται 8-10 χρόνια. Η παραγωγή των φιστικόδενδρων σε αυτή την ηλικία, σε έναν καλό φιστικεώνα κυμαίνεται από 6-10 χιλιογρ. ξηρά φιστίκια ανά δένδρο. Όταν όμως τα δένδρα μπουν σε πλήρη καρποφορία (12-14 ετών και άνω) σε έναν καλό φιστικεώνα η απόδοση μπορεί να φθάσει και μέχρι 15 χιλιογρ. ξηρά φιστίκια ανά δένδρο το χρόνο. Η σχέση βάρους ξηρών καρπών προς νωπά αναποφλοίωτα είναι περίπου 1:2.5 ή σε ποσοστό 40% περίπου, το δε ποσοστό των ξηρών καρπών σε ψίχα κυμαίνεται περίπου από 50-55%. Συμπερασματικά λοιπόν μπορεί να ειπωθεί ότι η απόδοση σε ξηρά φιστίκια ανά δένδρο ενός φιστικεώνα επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, όπως είναι η ποικιλία, το υποκείμενο, η γονιμότητα του 39

44 εδάφους, η εξασφάλιση ικανοποιητικής επικονίασης, οι κατάλληλες καλλιεργητικές φροντίδες κ.ά. 3.6 ΤΕΧΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Υπολογισμός κόστους εγκατάστασης και περιποίησης, τα (5) πέντε πρώτα έτη, (1) ενός στρέμματος φιστικεώνα (με 25 δένδρα, 21 θηλυκά & 4 αρσενικά) Α. Δ Α Π Α Ν Ε Σ Σ Ε Μ Ε Τ Ρ Η Τ Α Σ Υ Ν Ο Λ Ο Ι.Υ π ε ρ β α θ ε ία ά ρ ο σ η & ο μ α λ ο π ο ίη σ η ε δ ά φ ο υ ς 2. Μ έ τρ η σ η - Χ ά ρ α ξ η - Σ ή μ α ν σ η - Α ξ ία υ λ ικ ώ ν 3. Δ ιά ν ο ιξ η 2 5 λ ά κ κ ω ν 4. Α ξ ία 2 5 δ ε ν δ ρ υ λ ίω ν (+ α π ώ λ ειες) - ( δ ρ χ./δ έ ν δ ρ ο ) 5. Μ ε τ α φ ο ρ ά δ ε ν δ ρ υ λ ίω ν 6. Φ ύ τ ευ σ η (0.5 η μ έρ α χ ) 7. Υ π ο σ τ ή ρ ιξη (2 5 τ ε μ ά χ ια χ 4 0) 8. Κ α λ λ ιέ ρ γ ε ια ε δ ά φ ο υ ς (2 φ ρ ε ζ α ρ ίσ μ α τ α χ ) 9. Α ρ δ ευ σ η (ΙΟΟΙΐΙ ν ε ρ ο ύ /δ έ ν δ ρ ο ) 10. Λ ίπ α ν σ η 11. Ψ ε κ α σ μ ο ί (3-5 ) 12. Σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ικ έ ς ε ρ γ α σ ίε ς (εκ σ κ α φ ή γ ύ ρ ω α π ό τα δ ένδ ρ α ) 13. Κ λ α δ έ μ α τ α - Κ α θ α ρ ίσ μ α τ α 14. Δ ιά φ ο ρ α υ λ ικ ά & ερ γ α λ εία 15. Χ ρ ή σ η α υ τ ο κ ιν ή τ ο υ 16. Ε π ισ κ ε υ έ ς & Σ υ ν τ ή ρ η σ η Σ Υ Ν Ο Λ Ο 17. Τ ό κ ο ς κ υ κ λ ο φ ο ρ ια κ ο ύ κ ε φ α λ α ίο υ (χ 7.5 % ) Σ Υ Ν Ο Λ Ο Δ Α Π Α Ν Ω Ν Σ Ε Μ Ε Τ Ρ Η Τ Α Β. Α Π Ο Σ Β Ε Σ Ε ΙΣ Σ Υ Ν Ο Λ Ο Α + Β

45 Γ. Τ Ο Κ Ο Ι Ε Π Ι Ε Π Ε Ν Δ Ε Δ Υ Μ Ε Ν Ο Υ Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Υ Τ ό κ ο ι ( δ ρ χ /σ τ ρ. χ 7.5 % ) Σ Υ Ν Ο Λ Ο Τ Ο Κ Ω Ν Γ Σ Υ Ν Ο Λ Ο Σ Υ Ν Ο Λ Ο Α + Β + Γ Δ. Δ Α Π Α Ν Ε Σ Α Π Ο Α Ν Α Τ Ο Κ ΙΣ Μ Ο Ε Π Ε Ν Δ Ε Δ Υ Μ Ε Ν Ο Υ Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Υ (π ρ ο 7.5 % ) Γ Ε Ν ΙΚ Ο Σ Υ Ν Ο Λ Ο : Ανάλυση κόστους παραγωγής ανά στρέμμα φιστικεώνα σε πλήρη απόδοση4 Στους πίνακες που ακολουθούν, γίνεται προσδιορισμός του κόστους εγκατάστασης και παραγωγής σε έναν τυπικής μορφής αρδευόμενο φιστικεώνα. Η έκταση του φιστικεώνα είναι (1) ένα στρέμμα και οι αποστάσεις μεταξύ των δένδρων 6ηι χ 7τη (κατά ορθογώνιο παραλληλόγραμμο). Έτσι, περιλαμβάνονται περίπου 25 δένδρα στο στρέμμα, από τα οποία τα 21 υπολογίζεται να είναι θηλυκά και τα 4 αρσενικά. Την απόδοση του φιστικεώνα, στο στάδιο της πλήρους απόδοσης, την υπολογίζουμε σε 170 κιλά ξηρά φιστίκια ανά στρέμμα ετησίως, λαμβανομένης υπόψιν και της παρενιαυτοφορίας, δηλαδή απόδοση ανά δένδρο θηλυκό, κυμαινόμενη στα 8 κιλά ξηρά φιστίκια. Επίσης για την εξυπηρέτηση του φιστικεώνα χρειάζεται αποθήκη 3γπ2. Η άρδευση του φιστικεώνα γίνεται με αγορά νερού και μεταφορά του με βυτίο. Σύμφωνα με τα παραπάνω δεδομένα θα έχουμε : 4 Θεωρούμε πως η καλλιέργεια γίνεται με μισθωμένα μηχανήματα και εργάτες. 41

46 γ 2 α) Αποθήκη 3ιη" αξίας δρχ και με απόσβεση δρχ / 40 έτη = δρχ. (Η δαπάνη της αποθήκης θα πραγματοποιηθεί από το 5 έτος και μετά, δηλαδή μετά την είσοδο των δένδρων στην καρποφορία. Οπότε, η επίπτωση των δρχ./στρ. στο κόστος δηλαδή η απόσβεση, υπολογίζεται μετά το πέμπτο έτος της ηλικίας των φιστικόδενδρων). β) Η αγορά νερού και η μεταφορά του με το βυτίο, το οποίο έχει χωρητικότητα 10 κυβικά, κοστίζει δρχ. Οι βασικότερες εργασίες στο φιστικεώνα είναι: 1. Λίπανση των φιστικόδενδρων περίπου το μήνα Νοέμβριο, κάθε χρόνο με ένα σύνθετο τριαδικό λίπασμα. 2. Ελαφρά φθινοπωρινή καλλιέργεια του εδάφους για κάλυψη των λιπασμάτων, απορρόφηση των νερών τυχόν φθινοπωρινής βροχής. 3. Ελαφρό κλάδεμα κατά τον Ιανουάριο με Φεβρουάριο μήνα. 4. Ράντισμα με χειμερινό πολτό, από Ιανουάριο μέχρι Φεβρουάριο το αργότερο. 5. Ελαφρά καλλιέργεια του εδάφους την άνοιξη με φρέζα. 6. Προσθήκη νιτρικών λιπασμάτων μετά τη γονιμοποίηση και το δέσιμο των καρπών. 7. Κανονικά ποτίσματα κάθε ημέρες ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. 8. Εφαρμογή του προγράμματος καταπολέμησης των εχθρών και ασθενειών, από το τέλος του Απριλίου, μόλις δέσουν οι καρποί και ξεχωρίσουν πάνω στα τσαμπιά (4-6 ψεκασμοί ετησίως). 9. Μάζεμα και άπλωμα των φιστικιών, αφού γίνει η αποφλοίωση, και επιτόπου μάζεμα και κάψιμο όλων των ξερών και μαυρισμένων φιστικιών για να εμποδιστεί η εξάπλωση των βλαβερών εντόμων και ασθενειών. 42

47 Σύμφωνα λοιπόν με τους πίνακες που ακολουθούν, μπορούμε να υπολογίσουμε τα οικονομικά αποτελέσματα της καλλιέργειας (1) ενός στρέμματος φιστικιού Αιγίνης ως εξής : I. Ακαθάριστη πρόσοδος Ι.Αξία παραγόμενου προϊόντος και υποπροϊόντος( 1701<^ι /στρ. χ 700δρχ/ Ιμςτ) δρχ 2.Επιδοτήσεις δρχ II. Δαπάνες και κόστος παραγωγής 1.Παραγωγικές δαπάνες 2.Κόστος παραγωγής ( δρχ/ 1701<^ι ) δρχ 723 δρχ/ Ιμμ III. Κέρδος 1.Ακαθάριστη πρόσοδος 2.Παραγωγικές δαπάνες Κέρδος δρχ δρχ δρχ IV. Ακαθάριστο κέρδος 1.Ακαθάριστη πρόσοδος 2.Μεταβλητές δαπάνες Ακαθάριστο Κέρδος δρχ δρχ δρχ V. Έγγειος πρόσοδος 1.Ενοίκιο εδάφους (ή τόκος γης) δρχ 2.Κέρδος δρχ δρχ 43

48 VI. Εισόδημα από εργασία 1.Αμοιβή εργασίας 2.Κέρδος Εισόδημα από εργασία Εισόδημα από εργασία ανά 8ωρο δρχ δρχ δρχ δρχ VII. Καθαρή πρόσοδος - Αποδοτικότητα κεφαλαίου 1.Καθαρή πρόσοδος α)ενοίκιο εδάφους (ή τόκος γης) β)τόκοι κεφαλαίων γ)κέρδος Σύνολο δρχ δρχ δρχ δρχ 2. Ενεργητικό α)αξία εδάφους β)αξία σταθερού κεφαλαίου γ)αξία μεταβλητού κεφαλαίου Σύνολο δρχ δρχ δρχ δρχ 3.Αποδοτικότητα κεφαλαίου (%) = Καθαρή πρόσοδος Ενεργητικό χ ,307% 44

49 VIII. Γεωργικό εισόδημα 1.Ενοίκιο εδάφους (ή τόκος γης) 2. Αμοιβή εργασίας 3. Τόκοι κεφαλαίων 4. Κέρδος Σύνολο δρχ δρχ δρχ δρχ δρχ 45

50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ 4.1 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗ ΔΥΤ. ΑΤΤΙΚΗ Γεωργικές εκμεταλλεύσεις και διάθεση των προϊόντων τους Ένα από ία βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την περιοχή της Δυτ. Αττικής, είναι οι μορφές εμπορίας και διάθεσης των παραγόμενων προϊόντων, εξαιτίας του σύντομου χρόνου πρόσβασης στο μεγάλο καταναλωτικό κέντρο (Αθήνα). Θα ήταν σκόπιμο εδώ, να εισάγουμε μία καινούργια έννοια που χαρακτηρίζει και διαφοροποιεί την περιοχή της Δυτ. Αττικής από άλλες αγροτικές περιοχές. Αναφέρουμε λοιπόν ότι η εν λόγω περιοχή ανταποκρίνεται στον ορισμό του ΟΑΣΑ για τις περιαστιακές περιοχές, εφόσον η χωροχρονική πρόσβαση στο αστικό κέντρο είναι εύκολη και η πυκνότητα του πληθυσμού είναι μικρότερη από 150κατ/1αη αφού αυτή ανέρχεται σε 103κατ/ληι (Πίνακας 1.1). Το ανταγωνιστικό λοιπόν πλεονέκτημα των αγροτών των περιαστιακών περιοχών έγκειται στο ότι τα ευαίσθητα προϊόντα τους φτάνουν φρέσκα στο καταναλωτικό κέντρο. Αποτέλεσμα αυτού είναι να επιτυγχάνουν και καλύτερες τιμές, έναντι παραγωγών ομοειδών προϊόντων μη περιαστιακών περιοχών. Οι συνηθέστεροι τρόποι διάθεσης των προϊόντων είναι: ιδία διάθεση (λαϊκές αγορές ή αλλού) 46

51 διάθεση μέσω εμπορίου διάθεση σε επιχειρήσεις - καταστήματα διάθεση σε συνεταιρισμούς αυτοκατανάλωση Σχέση περιαστιακού χώρου - αστικού κέντρου Η συνύπαρξη των δύο αυτών ενοτήτων (περιαστιακός χώρος - αστικό κέντρο), συνεπάγεται μία σειρά από αλληλεπιδράσεις και αλληλεξαρτήσεις καθώς και θετικές ή αρνητικές συνέπειες, που πηγάζουν από τις λειτουργίες του κάθε χώρου σε σχέση με τον άλλο. Στη σχέση αυτή κυρίαρχος είναι ο ρόλος του αστικού κέντρου. Ειδικότερα, ο περιαστιακός χώρος αποτελεί για το αστικό κέντρο : τόπο παραγωγής αγροτικών προϊόντων και (σε μικρότερο βαθμό) τόπο εγκατάστασης μικρών αγροτικών βιοτεχνιών τόπο άντλησης εργατικού δυναμικού χώρο εγκατάστασης επιχειρήσεων του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα τόπο κατοικίας αστικού πληθυσμού χώρο ανάπαυσης και αναψυχής του αστικού πληθυσμού. Από την πλευρά του το αστικό κέντρο αποτελεί για τον περιαστιακό χώρο : μεγάλη αγορά αγροτικών προϊόντων μεγάλη αγορά εργασίας και γενικότερα χώρο με μεγάλες δυνατότητες απασχόλησης μεγάλη αγορά ζήτησης γης αστείρευτη πηγή εκροής πληθυσμού. 47

52 4.1.3 Πληθυσμιακή εξέλιξη Είναι γνωστό, ότι το ανθρώπινο δυναμικό αποτελεί το σημαντικότερο παράγοντα στην αναπτυξιακή διαδικασία. Παράλληλα από πολλούς υποστηρίζεται ότι η πληθυσμιακή εξέλιξη αποτελεί αίτιο και αποτέλεσμα της ανάπτυξης. Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνεται η εξέλιξη του πληθυσμού στη Δυτ. Αττική, συγκριτικά με την πληθυσμιακή εξέλιξη σε ολόκληρο τον νομό και τη χώρα, αλλά και σε σχέση με τις αγροτικές και ημιαστικές περιοχές της χώρας, κατά τα τελευταία χρόνια. ΠΙΝΑΚΑΣ 4.1 Πληθυσμιακή εξέλιξη Μ ε τ α β ο λ έ ς (% ) Π ερ ιο χ ή Δ υ τ ικ ή Α τ τικ ή Ν ο μ ό ς Α τ τ ικ ή ς Σ ύ ν ο λ ο Χ ώ ρ α ς Α γ ρ ο τ ικ ό ς Π λ η θ υ σ μ ό ς ,2 24, ,9 20,4 4, ,5 11,1 5, ,1-4,1-1,5 Η μ ια σ τ ικ ό ς Π λ η θ υ σ μ ό ς ,4 16,6 Πηγή : ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσμού Όπως προκύπτει από τη μελέτη του παραπάνω πίνακα, κατά τη δεκαετία , ο αγροτικός και ημιαστικός πληθυσμός έχασαν σημαντικό ανθρώπινο δυναμικό, ιδιαίτερα ο αγροτικός χώρος, εξαιτίας της μετανάστευσης και της αστικοποίησης του πληθυσμού. 48

53 Στη δεκαετία που ακολούθησε ( ), παρατηρήθηκε περίπου στα ίδια επίπεδα ποσοστιαία αύξηση πληθυσμού στη Δυτ. Αττική (10%) που πλησίασε τα επίπεδα της μέσης αύξησης στη χώρα (11%). Αντίθετα, σε σχέση με το νομό, ο τελευταίος παρουσίασε σημαντική αύξηση (20%) εξαιτίας της εσωτερικής μετανάστευσης που παρουσιάστηκε προς τα μεγάλα αστικά κέντρα την περίοδο αυτή, λόγω αναζήτησης εργασίας και καλύτερης ποιότητας ζωής από μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού. Η τάση αυτή αποδεικνύεται και από τις πληθυσμιακές μεταβολές του αγροτικού πληθυσμού την ίδια περίοδο που συνεχώς φθίνει. Όσον αφορά την επόμενη δεκαετία ( ), σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα παρατηρήθηκε μεγάλη αύξηση πληθυσμού στη Δυτ. Αττική (24,6%) σε σχέση με αυτή που παρατηρήθηκε σε επίπεδο νομού (4,6%) και χώρας (5,3%). Αιτία αυτής της ιδαίτερα μεγάλης αύξησης πληθυσμού αποτελεί η πίεση του αστικού κέντρου, η αναζήτηση εργασίας λόγω ανάπτυξης του τριτογενούς τομέα στην περιοχή, αλλά και η επιλογή πολλών κατοίκων του αστικού κέντρου να κατοικήσουν στον περιαστιακό χώρο για καλύτερη ποιότητα ζωής Αγροτικές διαρθρωτικές μεταβολές Σπουδαίες ήταν οι αγροτικές διαρθρωτικές μεταβολές που σημειώθηκαν την τελευταία εικοσαετία^ στην περιοχή της Δυτ. Αττικής. Έτσι λοιπόν, στη διάρκεια της περιόδου παρατηρείται σημαντική μείωση της αγροτικής απασχόλησης που ακολουθείται από μείωση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων καθώς και των καλλιεργούμενων εκτάσεων σε όλες τις ομάδες καλλιεργειών, γεγονός που αποδίδεται στη γενικότερη τάση περιορισμού της γεωργικής δραστηριότητας.? Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του

54 Αντίθετα με την πρώτη δεκαετία, στη δεύτερη οι τάσεις αντιστρέφονται και σημειώνεται αύξηση της ενασχόλησης με τη γεωργία καθώς και των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι σύνηθες και είναι αντίθετο με τις εξελίξεις στον αγροτικό τομέα της χώρας, όπως προκύπτει και από τη σύγκριση των Πινάκων 4.1 και 4.2. ΠΙΝΑΚΑΣ 4.2 Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Δυτ. Αττικής κατά τομείς και εξέλιξη Κ λ ά δ ο ι Μεταβολές Ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς (% ) Δ ρ ά σ τ η ρ ιό τ η τ α ς Απ.Τιμή (%) Απ.Τιμή (%) Απ.Τ ιμή (%) Π ρ ω τ ο γ ε ν ή ς Δ ε υ τ ε ρ ο γ ε ν ή ς Τ ρ ιτ ο γ ε ν ή ς Μ η δ η λ ω θ έ ν τ ε ς Σ ύ ν ο λ ο Πηγή : ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσμού Από όλα αυτά, προκύπτει το βασικό συμπέρασμα για την περιοχή έρευνας, ότι οι μετασχηματισμοί και οι δυναμικές που χαρακτήρισαν την περιοχή καθ όλη την περίοδο δεν ήταν ομοιόμορφοι, αφού εύκολα κανείς μπορεί να διακρίνει ότι η εξελικτική πορεία της περιοχής ακολούθησε δύο διακριτά και αντίθετα μεταξύ τους στάδια - φάσεις μετασχη ματισμού. Η πρώτη φάση μετασχηματισμού καλύπτει την περίοδο και χαρακτηρίζεται από την έντονα παρατηρούμενη έξοδο από τη γεωργία με ανάπτυξη των λοιπών τομέων της τοπικής οικονομίας, ενώ η δεύτερη φάση μετασχηματισμού που καλύπτει τη δεκαετία , διακρίνεται για τις έντονες κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές στην περιοχή με ιδιαίτερη έμφαση στη σημαντική είσοδο εργατικού δυναμικού στον πρωτογενή τομέα. Οι μετασχηματισμοί αυτοί αφορούν, ο μεν πρώτος στη φυσική εξέλιξη μίας αγροτικής κατά κανόνα περιοχής (εδώ επικρατεί 50

55 περισσότερο ο αγροτικός χαρακτήρας της περιοχής παράλληλα με την ανάπτυξη ευκαιριών απασχόλησης στο δευτερογενή και τριτογενή τομέα), ενώ ο δεύτερος προσιδιάζει στις εξελίξεις ενός περιαστιακού κέντρου. Στο δεύτερο αυτό μετασχηματισμό επικρατούν οι αρνητικές εξελίξεις του δευτερογενούς τομέα (αποβιομηχάνηση της περιοχής των δήμων Ελευσίνας και Ασπροπύργου) όπως αυτές προκύπτουν από την ένταξη της χώρας στην Ε.Ε., ενώ ηγετικό ρόλο στη δημιουργία θέσεων απασχόλησης παίρνει ο τομέας των υπηρεσιών. Η αύξηση αυτή της απασχόλησης στις υπηρεσίες οφείλεται κατά κύριο λόγο στη αύξηση του πληθυσμού και στη ζήτηση υπηρεσιών που αυτή απαιτεί. Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι η αύξηση της απασχόλησης στη γεωργία, συνοδεύτηκε από μεταβολές στις δομές των γεωργικών εκμεταλλεύσεων που αποκτούν επιχειρηματικό χαρακτήρα με απασχόληση εργατικού δυναμικού. Οι μετασχηματισμοί αυτοί που ουσιαστικά άλλαξαν τη φυσιογνωμία της περιοχής, δημιούργησαν παράλληλα σημαντικά προβλήματα τα βασικότερα των οποίων είναι: (α) Η περιαστική γη μετατράπηκε σε πεδίο κεφαλαιακής επένδυσης, εξαιτίας της αυξημένης ζήτησης για εναλλακτικές χρήσεις γης, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τη μετατροπή της αγροτικής αξίας της γης σε οικοπεδική αξία. Έτσι, οι διαρκώς αυξανόμενες τιμές της γης αποτελούν μία διαρκή πρόκληση για τους κατόχους αγροτικής γης, με άμεση συνέπεια την τμηματική πώλησή της, κάτι που οδηγεί στον περαιτέρω κατακερματισμό της και στην αποσύνδεσή της από τη γεωργία. (β) Η γεωργική γη που απομένει, λόγω του ανταγωνισμού αυτού, αναγκαστικά οδηγείται σε εντατικές εκμεταλλεύσεις, γεγονός που επιβαρύνει τους φυσικούς πόρους (άρδευση, λίπανση) και γενικότερα το περιβάλλον. 51

56 (γ) Επειδή η περιαστιακή περιοχή, παρουσιάζει ευκαιρίες απασχόλησης στην εντατική γεωργία (πτηνοτροφεία, θερμοκήπια) και στις βιομηχανίες της περιοχής, συγκεντρώνει ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό (μετανάστες) και άτυπη απασχόληση με όλες τις κοινωνικές συνέπειες. Συμπερασματικά μπορεί κανείς να αναφέρει ότι η περιοχή αυτή έχει φτάσει σε ένα κρίσιμο στάδιο ανάπτυξης, που η περαιτέρω χωρίς παρέμβαση ανάπτυξή της πιθανότατα να την υποβαθμίσει σημαντικά. Γι αυτό κρίνονται αναγκαίες οι παρεμβάσεις της πολιτείας στους εξής τομείς : ί) στον τομέα της χωροταξίας, ώστε να ισορροπήσουν οι χρήσεις γης και οι πολεοδομικοί όροι ϋ) στον αγροτικό τομέα, έτσι ώστε να προστατευθούν οι φυσικοί πόροι από την αλόγιστη χρήση τους με στροφή προς τις οικολογικές καλλιέργειες (υψηλότερο εισόδημα) και να δημιουργηθούν ειδικοί χώροι συγκέντρωσης της πτηνοτροφικής δραστηριότητας και ϋί) είναι επιτακτική ανάγκη για την πολιτεία να μεριμνήσει για την προστασία της περιοχής από τη μόλυνση που προκαλεί η υπάρχουσα βαριά βιομηχανία. 4.2 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΦΙΣΤΙΚΙΟΥ Εισαγωγές Η παραγωγή φιστικιού στη χώρα μας δεν καλύπτει τις ανάγκες του ελληνικού καταναλωτικού κοινού. Η Ελλάδα λοιπόν, προκειμένου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της εγχώριας αγοράς σε φιστίκι, καταφεύγει στη λύση των εισαγωγών από τρίτες χώρες (ΕΙίνακας 4.3). 52

57 Έ τ η Α Ξ ΙΑ (εκ α το μ ) Ι Ρ Α Ν ΠΙΝΑΚΑΣ 4.3 Πίνακας Εισαγωγών Φιστικιού Χ ώ ρ ε ς Π ρ ο έ λ ε υ σ η ς Π Ο Σ Ο Τ Η Τ Α (τόννοι) Α Ξ ΙΑ (εκ α τομ ) Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Α Π Ο Σ Ο Τ Η Τ Α (τόννοι) Α Ξ ΙΑ (εκ α τομ ) Σ Υ Ν Ο Λ Ο Π Ο Σ Ο Τ Η Τ Α (τόννοι) Πηγή : ΕΣΥΕ, Απογραφές Εισαγωγών Από τη μελέτη του παραπάνω πίνακα, προκύπτουν με ασφάλεια οι αρνητικές επιπτώσεις της πολιτικής αυτής. Πέραν της εκροής συναλλάγματος προς τις χώρες απ όπου γίνονται οι εισαγωγές φιστικιών, προκαλείται μείωση των τιμών του εγχώριου προϊόντος με άμεση συνέπεια τη συμπίεση των κερδών του Έλληνα παραγωγού. Έτσι λοιπόν ο παραγωγός δεν έχει μεγάλα περιθώρια να διαπραγματευτεί την τιμή του προϊόντος του, αφού οι τιμές ουσιαστικά καθορίζονται ανάλογα με την ποσότητα φιστικιού που εισάγεται, από χώρες κυρίως με χαμηλό κόστος παραγωγής (Ιράν) Συνεταιρισμός Λόγω της καλλιέργειας μεγάλων εκτάσεων φιστικεώνα στην περιοχή των Μεγάρων, δημιουργήθηκε ο Συνεταιρισμός Επεξεργασίας και Πωλήσεως Φιστικιών Μεγάρων τη δεκαετία του 706. Με την πάροδο του χρόνου ο Συνεταιρισμός αυτός περιήλθε σε απραξία και αποδείκτηκε «δυσκίνητος», με αποτέλεσμα να μη συντελεί τα μέγιστα στην προώθηση των συμφερόντων των παραγωγών. Μοιραίο λοιπόν ήταν να συγχωνευθεί με τον ήδη υπάρχοντα Γεωργικό - Πιστωτικό Συνεταιρισμό Χρήσεως 6 Δεν υπάρχουν αρχεία για το ακριβές έτος ιδρύσεως του εν λόγω συνεταιρισμού 53

58 Μηχανών Μεγάρων το έτος 1990, και να προκύψει ο Γεωργικός Συνεταιρισμός Μεγάρων. Ο νέος αυτός Συνεταιρισμός, κατάφερε μετά από έντονες προσπάθειες και με συντονισμένες ενέργειες προς το Υπουργείο Γεωργίας να καταχωρήσει το 1993 Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης (Π.Ο.Π.) για το παραγόμενο φιστίκι της περιοχής ως Κελυφωτό Μεγάρων7. Εκείνην την περίοδο, πολλές εταιρίες marketing προσέγγισαν το Συνεταιρισμό με απώτερο σκοπό να προωθήσουν την επωνυμία του προϊόντος. Οι προτάσεις των εταιριών μελετήθηκαν και αξιολογήθηκαν από το Συνεταιρισμό, ο οποίος έκρινε πως τα ποσά που απαιτούσαν οι εταιρίες ήταν υπέρογκα. Αποτέλεσμα αυτών των ενεργειών ήταν η Π.Ο.Π. να μείνει στο περιθώριο, ανενεργή, δίνοντας το δικαίωμα σε κάθε έμπορο τη δυνατότητα να πουλάει το Κελυφωτό Μεγάρων ως Φιστίκι Αιγίνης Άρδευση Στην περιοχή κατά τους καλοκαιρινούς μήνες επικρατούν ξηροθερμικές συνθήκες με έντονη ηλιοφάνεια. Η φιστικιά, αν και θεωρείται ανεκτική στη ξηρασία, δίνει μεγαλύτερη παραγωγή όταν έχει νερό στη διάθεσή της κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες. Σε συνθήκες έλλειψης υγρασίας εκδηλώνει εντονότερα το φαινόμενο της παρενιαυτοφορίας. Τις μεγαλύτερες ανάγκες σε νερό τις έχει κατά το γέμισμα των καρπών (Ιούνιο - Αύγουστο). Οι παραγωγοί λοιπόν, αναγκάζονται να μεταφέρουν νερό με υδροφόρες στις καλλιέργειές τους, αφού και η άρδευση μέσω της 7 Έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με το Φιστίκι Αιγίνης 54

59 ΕΥΔΑΠ δεν είναι εφικτή σε όλες τις περιοχές. Μοιραία λοιπόν επιβαρύνεται το κόστος παραγωγής της καλλιέργειας και μειώνεται το κέρδος του παραγωγού Γεωτρήσεις Οι καλλιεργητές φιστικιού της περιοχής, προκειμένου να βρούν λύση στο δυσεπίλυτο πρόβλημα άρδευσης των φιστικεώνων, βρήκαν διέξοδο στην πραγματοποίηση γεωτρήσεων. Οι γεωτρήσεις, ανταποκρίθηκαν αρχικά στις συνθήκες έλλειψης αρδευτικού νερού, αλλά με την πάροδο των χρόνων, η υπέρμετρη δημιουργία πηγαδιών στην 8 ' περιοχή προκάλεσε ανεπανόρθωτα προβλήματα. Αποτέλεσμα αυτού ήταν η άνοδος του θαλασσινού νερού υπογείως μέσω των γεωτρήσεων, με καταστροφικές συνέπειες για την παραγωγή φιστικιού. Η ποιότητα υποβαθμίστηκε, λόγω της μείωσης του μεγέθους και του ποσοστού ανοικτού φιστικιού, ενώ τα δένδρα έγιναν περισσότερο ευάλωτα στις ασθένειες και κυρίως το βερτιτσίλλιο. Οι εξελίξεις αυτές, οδηγούν τους καλλιεργητές στην απαλλοτροίωση των εκτάσεών τους και τη διάθεση αυτών κυρίως για αποθηκευτικούς χώρους, που τους εξασφαλίζουν ένα σίγουρο μηνιαίο εισόδημα Αγροτική πολιτική Από τις καλλιεργούμενες στη χώρα μας ποικιλίες η Αιγίνης, δίνει το μεγαλύτερο ποσοστό ανοικτών καρπών που κυμαίνεται σε υψηλά επίπεδα (75-90%) στη Δυτ. Αττική. Επίσης δίνει μικρό ποσοστό κούφιων (άσπερμων) καρπών που ποικίλει από 5-10%. 8 Κυρίως του Ασπροπύργου λόγω της μόλυνσης των υδάτινων χώρων 55

60 Τα χαρακτηριστικά αυτά κάνουν έντονα ανταγωνιστικό το Φιστίκι Αιγίνης σε διεθνές επίπεδο, κάτι που δε φαίνεται να αξιοποιείται επαρκώς με εξαγωγές του προϊόντος (Πίνακας 4.4), αφού τα τελευταία χρόνια ( ) παρατηρείται μείωση των εξαγωγών. ΠΙΝΑΚΑΣ 4.4 Πίνακας Εξαγωγών Φιστικιού Έτη ΙΤΑΛΙΑ ΣΥΝΟΛΟ Α Ξ ΙΑ (εκ α τομ ) Π Ο Σ Ο Τ Η Τ Α (τόννοι) Α Ξ ΙΑ (εκ α τομ ) Π Ο Σ Ο Τ Η Τ Α (τόννοι) ,5 69,5 317, , ,7 120,6 643, , , , Τηγή : ΕΣΥΕ, Απογραφές Εισαγωγών Χρήσιμα λοιπόν συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν για την αγροτική πολιτική που ασκείται στην περιοχή. Παρόλη την αύξηση του αγροτικού πληθυσμού στη Δυτ. Αττική, δεν παρουσιάζεται αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων φιστικεώνα την τελευταία δεκαετία. Οι νέοι παραγωγοί δεν έχουν το κίνητρο να ασχοληθούν με μία καλλιέργεια που δε θα αποδώσει για τα πέντε πρώτα χρόνια. Έτσι στρέφονται στις εντατικές μορφές γεωργικής εκμετάλλευσης (κηπευτικά και ανθοκομία), που αποφέρουν υψηλότερα εισοδήματα. Παντελής απουσία θέλησης και βούλησης υπάρχει και στην οργάνωση μεταξύ των παραγωγών σε συνεταιρισμούς για την καλύτερη αξιοποίηση και διάθεση των αγροτικών τους προϊόντων. Τέλος, ελλειπής είναι και η προσφορά τεχνικής υποστήριξης των αγροτών από τους γεωπόνους των κατά τόπων Δ/νσεων Αγροτικής Ανάπτυξης, λόγω απασχόλησής τους με εργασίες διοικητικής - λογιστικής φύσης. 56

61 Συμπεραίνουμε λοιπόν πως οι προοπτικές για την καλλιέργεια του φιστικιού στη Δυτ. Αττική υπάρχουν (κατάλληλες καιρικές συνθήκες, ανταγωνιστικό προϊόν), αρκεί να υπάρξει προοδευτική άσκηση αγροτικής πολιτικής, αλλά και οργάνωση σε επίπεδο παραγωγών, έτσι ώστε να αξιοποιηθούν οι ευνοϊκές εξελίξεις στον αγροτικό τομέα της περιοχής (αύξηση αγροτικού πληθυσμού και αγροτικών εκμεταλλεύσεων), για την ανάπτυξη και την πρόοδο της γεωργίας στη Δυτ. Αττική. 57

62 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναγνωστόπουλος Π.Θ Η φιστικιά στην Ελλάδα Γετίμης Π., Καυκαλάς Γ., Μαραβέγιας Ν. Αθήνα «Αστική και περιφερειακή ανάπτυξη» ΕΣΥΕ, Απογραφές Γεωργίας - Κτηνοτροφίας, ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσμού ΕΣΥΕ, Απογραφές Εισαγωγών - Εξαγωγών αγροτικών προϊόντων Ζιώγα Ν., Μωυσίδης Α. Αθήνα «Περιαστιακός Αγροτικός Χώρος», Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος Ποντικής Κ Ειδική Δενδροκομία. Εκδόσεις Α. Σταμούλης, Αθήνα - Πειραιάς Στατιστική Επετηρίδα της Ελλάδος, 1981 Χρυσοχέρης Φ Μαθήματα Ειδικής Δενδροκομίας