«Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα» ιδάσκοντες:κ. ηµητρόπουλος Ανδρέας κ.βλαχόπουλος Σπυρίδων

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ,ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ «Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα» ιδάσκοντες:κ. ηµητρόπουλος Ανδρέας κ.βλαχόπουλος Σπυρίδων Θέµα Εργασίας:«ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ» ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:ΚΕΧΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ Α.Μ. : Αθήνα, 4 Σεπτεµβρίου 2007

2 Περιεχόµενα Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Το θέµα...2 Κεφάλαιο 2: Βασικές έννοιες Συνταγµατικά δικαιώµατα Συµφέροντα Σύγκρουση συνταγµατικών δικαιωµάτων...5 Κεφάλαιο 3: Μέθοδοι άρσης της σύγκρουσης θεµελιωδών δικαιωµάτων Η θεωρία ή µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων Η µέθοδος της ιεράρχησης των συνταγµατικών αρχών και των θεµελιωδών δικαιωµάτων Η µέθοδος της πρακτικής εναρµόνισης των συγκρουόµενων δικαιωµάτων Η θεωρία της στάθµισης των συµφερόντων Η αρχή της αναλογικότητας. Η στάθµιση συµφερόντων Η µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων κατά το Γ.Ο.Σ.. 17 α) Υπόθεση Luth...17 β) Υπόθεση Blinkfur Κριτική στη θεωρία της στάθµισης των συµφερόντων Η µέθοδος της θεσµικής εφαρµογής των συνταγµατικών δικαιωµάτων...21 Κεφάλαιο 4: Βασικά συµπεράσµατα Επίλογος...24 Παράρτηµα-Νοµολογία Βιβλιογραφία...29 Πίνακας Αποφάσεων...30 Περίληψη

3 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή Το θέµα Τα συνταγµατικά δικαιώµατα αποτελούν µία από τις σηµαντικότερες βάσεις του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Ξεκινώντας από την αρχαιότητα και φθάνοντας στο σήµερα, είναι φανερό πως η αναγνώριση των θεµελιωδών δικαιωµάτων, υπήρξε βασική προτεραιότητα του εκάστοτε νοµοθέτη. Με το πέρασµα των αιώνων ο αρχικά περιορισµένος στα κλασικά δικαιώµατα (ισότητα, ελευθερία, ιδιοκτησία κ.λ.π.) κατάλογος εµπλουτίστηκε, και στη σύγχρονη εποχή, τα θεµελιώδη δικαιώµατα κατοχυρώνονται απ όλα τα Συντάγµατα αλλά και διεθνώς. Η κρατική εξουσία υποχρεούται να εξασφαλίζει την ακώλυτη άσκηση των δικαιωµάτων παρέχοντας τα κατάλληλα µέσα στους φορείς της για το σκοπό αυτό και προστατεύοντάς τους από προσβολές τρίτων. Ωστόσο, αρκετές φορές τα συνταγµατικά δικαιώµατα, ενώ πρέπει να µπορούν να ασκούνται οποτεδήποτε από τους φορείς τους, έρχονται σε αντίθεση µεταξύ τους, συγκρούονται. Πολλές απόψεις έχουν διατυπωθεί για το ζήτηµα αυτό, προσπαθώντας να δώσουν µια ικανοποιητική λύση, απόψεις που συχνά γίνονται αντικείµενο κριτικής. Το φαινόµενο αυτό, της σύγκρουσης των δικαιωµάτων και συγκεκριµένα η στάθµιση των συµφερόντων στην οποία αυτό οδηγεί, αποτελεί το θέµα της παρούσας εργασίας. Ειδικότερα, η εργασία αυτή συνιστά µια προσπάθεια προσέγγισης και ιδιαίτερης µελέτης της µεθόδου της στάθµισης των αντικρουόµενων συµφερόντων, θέτοντας ως αφετηρία τη σύγκρουση των δικαιωµάτων. Αρχικά, θα αναλυθούν οι βασικές έννοιες που θα µας απασχολήσουν, δηλαδή τα συνταγµατικά δικαιώµατα, η σύγκρουσή τους και τα συµφέροντα. Έπειτα, θα γίνει αναφορά σε µεθόδους που έχουν προταθεί για την άρση της σύγκρουσης των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Θα περιγραφεί ο τρόπος µε τον οποίο το αρµόδιο κρατικό όργανο προβαίνει σε στάθµιση συµφερόντων ενώ θα γίνει και λόγος για την κριτική που έχει ασκηθεί στη µέθοδο αυτή. Θα παρατεθούν επίσης δύο χαρακτηριστικές αποφάσεις στις οποίες το Γ.Ο.Σ.. εφάρµοσε τη µέθοδο αυτή καθώς και αντιπροσωπευτικές του θέµατος αποφάσεις από την ελληνική νοµολογία. 2

4 Κεφάλαιο Συνταγµατικά δικαιώµατα Ο ορισµός της έννοιας του δικαιώµατος έχει απασχολήσει έντονα τη νοµική επιστήµη, καθώς η παρουσία του δικαιώµατος είναι διάχυτη σε όλους τους κλάδους του δικαίου. Πράγµατι το δικαίωµα αποτελεί θεµελιώδη έννοια για το δίκαιο. Σήµερα, µετά από συγκερασµό διαφόρων θεωριών µπορεί να γίνει δεκτό γενικά πως δικαίωµα είναι η από το δίκαιο απονεµόµενη στα πρόσωπα εξουσία για την ικανοποίηση συµφέροντος. 1 Από τον ορισµό αυτό γίνεται σαφές πως στοιχεία του δικαιώµατος είναι τα ακόλουθα: α) η εξουσία, που αποτελεί το οντολογικό στοιχείο, δηλαδή δύναµη αναγνωριζόµενη και ρυθµιζόµενη από το δίκαιο, που παρέχεται σε ορισµένο πρόσωπο που αποτελεί το φορέα του δικαιώµατος για να µπορέσει να ικανοποιήσει τα συµφέροντά του. Η εξουσία αυτή µπορεί να είναι εξουσία του φορέα του δικαιώµατος είτε στο ίδιο το άτοµό του (αυτεξουσία), είτε πάνω σε άλλα άτοµα (κυριαρχία), κάτι που στη σύγχρονη έννοµη τάξη δε γίνεται δεκτό, είτε πάνω σε πράγµατα (ιδιοκτησία). β) το λειτουργικό στοιχείο, δηλαδή η ικανοποίηση προσωπικού, στενότερου συµφέροντος µέσα στο πλαίσιο της έννοµης τάξης. Η έννοια του δικαιώµατος είναι ανθρωποκεντρική, η ικανοποίηση όµως των συµφερόντων γίνεται στο πλαίσιο του γενικού συµφέροντος. Στο πλαίσιο του συνταγµατικού δικαίου, συνταγµατικά δικαιώµατα είναι τα παρεχόµενα στα άτοµα και ως µέλη του κοινωνικού συνόλου θεµελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά δικαιώµατα, τα οποία αποτελούν κατά την αντίληψη του συντακτικού νοµοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αµυντικό περιεχόµενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόµενο στρέφεται µόνον προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων µέσων για την άσκηση του δικαιώµατος. Η συνταγµατική αναγνώριση αποτελεί το βασικό στοιχείο του συνταγµατικού δικαιώµατος και είναι αυτό ακριβώς που το διαφοροποιεί από τα κοινά δικαιώµατα. Συνταγµατικό δικαίωµα σηµαίνει πως το δικαίωµα παρέχεται στα άτοµα απευθείας από το Σύνταγµα. Τούτο έχει 1 Ο Windscheid προσδιόρισε το δικαίωµα ως την εξουσία που απονέµει το δίκαιο στα πρόσωπα. Αργότερα ο Jehring, τονίζοντας το τελολογικό στοιχείο, όρισε το δικαίωµα ως το συµφέρον που προστατεύεται από το δίκαιο. Ο Regelsberg συνένωσε τους δύο ορισµούς και όρισε το δικαίωµα ως εξής: " ικαίωµα είναι η εξουσία που απονέµεται από το δίκαιο για την ικανοποίηση συµφέροντος". 3

5 ως αποτέλεσµα την µη ύπαρξη δυνατότητας κατάργησης ή τροποποίησής τους µε τη συνήθη διαδικασία καθώς και την παροχή πρόσθετων εγγυήσεων στους πολίτες. Αντικείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι η γενικότερη προστασία διαφόρων βασικών εκφράσεων της ανθρώπινης ζωής. Από την άποψη αυτή τα συνταγµατικά δικαιώµατα είναι βασικά ή θεµελιώδη δικαιώµατα (Grundrechte) και γι αυτό ορθά χαρακτηρίζονται και µε τους όρους αυτούς. 2 Τα συνταγµατικά δικαιώµατα αποτελούν συνταγµατικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας, αποτελούν δηλαδή µερικότερες πλευρές της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας, τις οποίες ο συντακτικός νοµοθέτης έκρινε ότι έπρεπε ιδιαίτερα να προστατεύσει. Με τη συνταγµατική κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων παρέχονται καταρχήν εξουσίες σε αυτά τα ίδια τα άτοµα. Πρόκειται κυρίως για εξουσίες του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του, για ικανότητα αυτεξουσιασµού του ανθρώπου, για κατοχύρωση της ικανότητας δράσης στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο και συµµετοχής στην κοινωνική, πολιτική και οικονοµική ζωή. 3 Παράλληλα, τα θεµελιώδη δικαιώµατα θέτουν τα όρια της συµπεριφοράς του φορέα τους προς τους άλλους φορείς και ανάστροφα. Ιδιαίτερα προσδιορίζουν την συµπεριφορά του κράτους, από την οποία εξαρτάται σε πολύ µεγάλο βαθµό η δυνατότητα άσκησης των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα διακρίνονται από την άποψη του ουσιαστικού περιεχοµένου τους, της "ύλης" την οποία ρυθµίζουν, σε τρεις µεγάλες κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκουν τα δικαιώµατα του κοινωνικού χώρου, στη δεύτερη τα πολιτικά δικαιώµατα και στην Τρίτη τα οικονοµικά δικαιώµατα. Αποστολή των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι ο καθορισµός του συνταγµατικού προτύπου του πολίτη και γενικότερα του ανθρώπου. Στο περιεχόµενο των συνταγµατικών κανόνων δεν ανήκει µόνον η οργάνωση της κρατικής εξουσίας. Ήδη τα πρώτα συνταγµατικά κείµενα περιείχαν κανόνες "δύο ειδών". Αφενός οργάνωναν την κρατική εξουσία, αφετέρου παρείχαν δικαιώµατα στους πολίτες. Οι συνταγµατικοί κανόνες, αφενός µεν προσδιορίζουν το πρότυπο ενός κράτους, αφετέρου καθορίζουν το συνταγµατικό πρότυπο του πολίτη. Τα δύο αυτά συνταγµατικά πρότυπα βαίνουν παράλληλα. Οι κανόνες, µε τους οποίους 2 Η υπεροχή του όρου "συνταγµατικά δικαιώµατα" βασίζεται στην εντονότερη σύνδεσή του µε το ισχύον Σύνταγµα. 3 Α. ηµητρόπουλος, Γενική Συνταγµατική Θεωρία, σελ

6 προσδιορίζεται το συνταγµατικό πρότυπο του πολίτη, είναι κανόνες, που απονέµουν δικαιώµατα και υποχρεώσεις Συµφέροντα Σύµφωνα µε τον ορισµό της έννοιας του δικαιώµατος που προαναφέρθηκε, δικαίωµα είναι η εξουσία που απονέµεται από το δίκαιο στα πρόσωπα για την ικανοποίηση των συµφερόντων τους. Γίνεται αµέσως αντιληπτό, πως η έννοια του συµφέροντος δεν ταυτίζεται µε εκείνη του δικαιώµατος. Εννοούµε φυσικά το έννοµο συµφέρον, το συµφέρον δηλαδή που αναγνωρίζεται από την έννοµη τάξη ως άξιο προστασίας. Θα ήταν πράγµατι ανορθόδοξο το δίκαιο να παρέχει µε διατάξεις του εξουσία στα άτοµα να διεκδικούν συµφέροντα που αποδοκιµάζονται από αυτό. Το δικαίωµα δηλαδή έχει περισσότερο δυναµικό χαρακτήρα από το συµφέρον. Συνιστά δύναµη επιβολής και διεκδίκησης του φορέα του απέναντι στους άλλους σε αντίθεση µε το συµφέρον που αν και παρέχει προστασία σε ένα πρόσωπο, δεν του παρέχει συγχρόνως την εξουσία να ικανοποιήσει αυτοδύναµα το συµφέρον αυτό. Το δικαίωµα αποτελεί το µέσο µε το οποίο καθίσταται δυνατή η ικανοποίηση του συµφέροντος ενώ το συµφέρον ουσιαστικά νοηµατοδοτεί το δικαίωµα χωρίς όµως να φτάνει το σηµείο ταύτισης µε αυτό. 2.3 Σύγκρουση συνταγµατικών δικαιωµάτων Το δίκαιο απονέµει δικαιώµατα στους πολίτες και τα ρυθµίζει ως αρµονικά ασκούµενα µεταξύ τους. Τα άτοµα µπορούν να τα ασκούν οπουδήποτε και σε κάθε στιγµή. Καθώς όµως τα άτοµα έρχονται σε επαφή µεταξύ τους, η άσκηση των δικαιωµάτων αυτών ενίοτε περιορίζεται. Ο σπουδαιότερος ίσως περιορισµός των ατοµικών αλλά και των κοινωνικών δικαιωµάτων προέρχεται από την ανάγκη αµοιβαίας οριοθέτησης των βιοτικών σχέσεων που ρυθµίζουν, καθώς και της ένταξής τους στο συνολικό πλαίσιο της συνταγµατικής τάξης, κατά τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η συστηµατική και τελολογική ενότητα του Συντάγµατος. 5 Έτσι, πολλές φορές καθίσταται ανέφικτη η υλοποίηση κοινωνικού δικαιώµατος χωρίς αντίστοιχο περιορισµό ενός ατοµικού, όταν το κράτος πρέπει να απαλλοτριώσει ιδιωτική έκταση για να 4 ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα Γενικό Μέρος, Τόµος Γ - Ηµιτόµος 1, σελ. 5 Βλ. EHMKE, Prinzipien der Verfasssungs interpretation, VVDS+RL20 (1963), 77 επ. 5

7 ανεγερθούν εκεί εργατικές κατοικίες (άρθρα 17 παρ. 2 και 21 παρ. 4 Συντ.). Ή ακόµη η άσκηση ενός και του αυτού δικαιώµατος από πολλούς φορείς του ταυτόχρονα µπορεί να καθίσταται ανέφικτη. Έτσι, είναι αδύνατη η ταυτόχρονη ελεύθερη κίνηση των αυτοκινήτων σε πολυσύχναστη διασταύρωση. Με µία πολύ γενική έννοια θα µπορούσε ίσως να υποστηριχθεί ότι ανακύπτει κάποια "σύγκρουση" ανάµεσα στις συνταγµατικά κατοχυρωµένες ατοµικές ελευθερίες και τις αρµοδιότητες του δηµοκρατικά νοµιµοποιηµένου νοµοθέτη, παρόλο που ορισµένες φορές η άσκηση της αρµοδιότητας είναι απαραίτητη για την κατοχύρωση της ελευθερίας. 6 Γενικά, διερευνώντας το εννοιολογικό περιβάλλον του εν θέµατι όρου, θα µπορούσαµε µε την επιφύλαξη αναγκαίων διακρίσεων να δεχθούµε πως σύγκρουση συνταγµατικών δικαιωµάτων δηµιουργείται στις περιπτώσεις που δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση περισσότερων δικαιωµάτων οπότε η άσκηση του ενός δικαιώµατος αποκλείει αναγκαστικά εν όλω ή εν µέρει τη σύγχρονη άσκηση του άλλου δικαιώµατος. 7 ηλαδή το φαινόµενο της σύγκρουσης εντοπίζεται όπου η άσκηση ενός θεµελιώδους δικαιώµατος από ένα φορέα του συµβαίνει να εµποδίζει έναν άλλο φορέα του ίδιου δικαιώµατος ή ενός άλλου δικαιώµατος να το ασκήσει. Περαιτέρω, καθώς εξετάζουµε τη σύγκρουση των δικαιωµάτων, πρέπει να διακρίνουµε ανάµεσα σε πραγµατική και σε σύγκρουση υπό νοµική έννοια. Πραγµατική σύγκρουση δικαιωµάτων είναι η αποδοκιµαζόµενη από το δίκαιο παραβίαση του δικαιώµατος του άλλου. Οι πραγµατικές συγκρούσεις υπάρχουν και δυστυχώς θα υπάρχουν καθηµερινά. Κατά την πραγµατική σύγκρουση ο ένας από τους φορείς, ο επιτιθέµενος, ενεργοποιείται πέρα από το επιτρεπόµενο δικαιϊκό πλαίσιο, δηλαδή ενεργεί χωρίς δικαίωµα. Υπό νοµική έννοια, σύγκρουση δικαιωµάτων είναι η ταυτόχρονη αναγνώριση και νόµιµη άσκηση των περισσότερων φορέων κατά τρόπο ώστε η νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος του ενός να περιορίζει την επίσης νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος του άλλου. Χαρακτηριστικό της νοµικής σύγκρουσης είναι η νοµική άσκηση του δικαιώµατος από όλους τους φορείς. Το ζήτηµα που γεννάται είναι εάν µπορεί να αναγνωρίζεται στη σύγχρονη έννοµη τάξη "σύγκρουση δικαιωµάτων" µε την παραπάνω νοµική έννοια. Αν µια τέτοια "σύγκρουση δικαιωµάτων" δεν µπορεί να γίνει δεκτή, τότε και ο όρος αυτός δεν µπορεί να έχει άλλη έννοια από εκείνη της "πραγµατικής σύγκρουσης" δηλαδή της προσβολής των δικαιωµάτων των άλλων χωρίς αναγνώριση από το δίκαιο ανάλογης εξουσίας. 8 6 Κ. Χρυσογόνος, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα σελ Σιούτη, ίκαιο Περιβάλλοντος, σελ Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα Γενικό Μέρος, Τόµος Γ - Ηµιτόµος Ι, σελ

8 Πάνω στο θέµα αυτό, θα πρέπει να σηµειωθούν τα ακόλουθα: Η διάκριση του αµυνόµενου από τον επιτιθέµενο, όπως επίσης και η διάκριση ανάµεσα στην πραγµατική σύγκρουση και στην δικαιϊκή άρση της, συµβάλλουν στον παραµερισµό ενός "νοµικοτεχνικού εµποδίου" που παρεµβάλλει η επίδραση της ατοµιστικής νοµικής θεωρίας και παραδοσιακής νοµικής σκέψης, δηλαδή της πλαστής εικόνας της νοµικής σύγκρουσης των δικαιωµάτων. Η πλαστή εικόνα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων εξαφανίζεται, όπως και το ίδιο το πρόβληµα δηµιουργείται µόνο όταν εξετάζεται στο πλαίσιο της ατοµικιστικής έννοµης τάξης. Το ζήτηµα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, ως ζήτηµα νοµικοπολιτικής πραγµατικότητας το δηµιουργεί η ατοµικιστική έννοµη τάξη και το καλλιεργεί η ατοµικιστική νοµική παράδοση, η οποία βασιζόµενη στη "θεµελιώδη νοµική έννοια" του δικαιώµατος και στα παλιά ατοµικιστικά νοµικά πρότυπα δεν θέτει πάντα σαφή όρια της άσκησης των δικαιωµάτων. Στη σύγχρονη έννοµη τάξη, η ανθρωπιστική αρχή και τα θεµελιώδη δικαιώµατα που την εξειδικεύουν, αφενός οριοθετούν το δικαίωµα κάθε φορέα, αφετέρου οριοθετούν τα δικαιώµατα των άλλων φορέων. Όπως προκύπτει από την ανθρωπιστική αρχή, στην έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού, αναγνωρίζεται µόνο η εξουσία του ανθρώπου στο άτοµό του όχι όµως και η εξουσία του ατόµου πάνω σε άλλα άτοµα. Επίσης, η εξουσία πάνω σε πράγµατα δεν επιτρέπεται να οδηγεί στην κυριαρχία πάνω σε άλλους ανθρώπους. εν υπάρχει εποµένως στην σύγχρονη έννοµη τάξη, από νοµική άποψη, "σύγκρουση δικαιωµάτων", µε την έννοια ότι δύο δικαιώµατα συγκρούονται ασκούµενα κατά νόµιµο τρόπο. Η νόµιµη άσκηση δικαιώµατος δεν οδηγεί στην σύγκρουση. Στην πραγµατικότητα ο ένας απ τους δύο φορείς έχει θίξει τα δικαιώµατα του άλλου. Εφόσον προσβάλλεται θεµελιώδες δικαίωµα δεν πρόκειται για σύγκρουση δικαιωµάτων, αλλά για προσβολή δικαιώµατος. 9 Τέλος, η σύγκρουση των δικαιωµάτων δεν θα πρέπει να θεωρείται πρόβληµα epic ενέργειας. Κάτι τέτοιο υποστηρίζεται από την παραδοσιακή νοµική επιστήµη η οποία εφαρµόζοντας τα θεµελιώδη δικαιώµατα µόνο στις σχέσεις δηµοσίου δικαίου, θεωρούσε την εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις εξαιρετικά προβληµατική. Στην πραγµατικότητα όµως αυτό που ισχύει είναι ότι η διαπροσωπική εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων "δηµιουργεί" ή ορθότερα φέρνει στην επιφάνεια το πρόβληµα της σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων που συνδέεται µε τον τρόπο της εφαρµογής τους στις διαπροσωπικές σχέσεις Α. Γ. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα, Γενικό µέρος, Τόµος Γ, Ηµίτοµος Ι, σελ Muller, όπ, παρ. σελ

9 Αυτή και µόνη η τοποθέτηση του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων είτε "σχετικά" είτε "ανεξάρτητα" προς το ζήτηµα της τριτενέργειας, κάνει σαφές ότι δεν πρόκειται για ένα πρόβληµα που δηµιουργείται µόνο εφόσον γίνεται δεκτή η τριτενέργεια, αλλά πρόκειται για ένα γενικότερο ζήτηµα, που απασχολεί τη νοµική επιστήµη. Το αν υπάρχει ή δεν υπάρχει ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων, δεν εξαρτάται από την "τριτενέργεια". εν δηµιουργεί η διαπροσωπική εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων το ζήτηµα της σύγκρουσής τους αλλά η δοµή και η λειτουργία ως ατοµικιστικής έννοµης τάξης Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα Γενικό µέρος, Τόµος Γ, Ηµίτοµος Ι, σελ

10 Κεφάλαιο 3 Άρση της σύγκρουσης των συνταγµατικών δικαιωµάτων Η θεωρία ή µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων Η σύγκρουση των συνταγµατικών δικαιωµάτων αποτελεί πρόβληµα το οποίο το δίκαιο καλείται να επιλύσει. Ως αφετηρία θα πρέπει πάντοτε να τίθεται η θεµελιώδης παραδοχή της "τυπικής νοµικής ισοδυναµίας όλων των διατάξεων, οι οποίες περιλαµβάνονται στο Σύνταγµα". 12 Κατά συνέπεια δεν τίθεται θέµα in abstracto προτίµησης οποιασδήποτε συνταγµατικής διάταξης σε βάρος άλλης, εκτός βέβαια εάν υπάρχει µεταξύ τους σχέση ειδικότητας (lex specialis derrogant legi generali). Τέτοια σχέση υφίσταται π.χ. µεταξύ των άρθρων 5 παρ. 2 εδ. α και 7 παρ. 3 εδ. β Συντ, µε αποτέλεσµα να µην είναι πάντοτε συνταγµατικά απαγορευµένη η θανατική ποινή. Όµως και τα κλασικά ατοµικά δικαιώµατα, εφόσον θεωρηθούν ως αρνητικοί κανόνες αρµοδιότητας, είναι ειδικότερα σε σχέση µε τη γενική νοµοθετική αρµοδιότητα της πολιτείας. Πάντως στις περισσότερες περιπτώσεις συγκρούσεων υπάρχει µερική επικάλυψη των πραγµατικών των συγκρουόµενων δικαιωµάτων ή άλλων διατάξεων και ταυτόχρονα αντίθεση µεταξύ των έννοµων συνεπειών τους. 13 εδοµένου ότι πρόκειται για τυπικά ισοδύναµες διατάξεις, η σύγκρουσή τους µπορεί να αντιµετωπισθεί µόνο µε βάση «µία ad hoc σχέση προτιµήσεως ανάµεσά τους, µε γνώµονα τη βέλτιστη δυνατή έκβαση στη σύγκρουση των διακυβευόµενων δικαιωµάτων και εννόµων αγαθών. 14 Θα πρέπει δηλαδή να επιλεγεί ο καταλληλότερος κανόνας χωρίς αναφορά σε ιεραρχική κλίµακα ισχύος. Όλα τα συνταγµατικώς κατοχυρωµένα ατοµικά δικαιώµατα έχουν την ίδια τυπική ισχύ. εν υπάρχουν υπερέχοντα και υποδεέστερα από νοµική άποψη. 15 Πράγµατι, ο δικαστής δεν έχει τη δυνατότητα να προβεί σε ιεράρχηση αρχών και δικαιωµάτων. Κάτι τέτοιο δε θέλησε ο συντακτικός νοµοθέτης. Η διάκριση των συνταγµατικών δικαιωµάτων σε αναθεωρήσιµο και µη δεν θα πρέπει να µας παρασύρει στο συµπέρασµα πως ο συντακτικός νοµοθέτης θέλησε να υπάρξει ιεράρχηση των δικαιωµάτων. Όλα τα θεσπισµένα δικαιώµατα έχουν, όπως προαναφέρθηκε την ίδια τυπική ισχύ. εν υπάρχουν κατά το Σύνταγµα "σηµαντικότερα" και "λιγότερο σηµαντικά" θεµελιώδη δικαιώµατα ΣτΕ 292/1984, Ολ. Το. Σ1985, 511 επ. 13 Κ. Χρυσογόνος Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα, σελ Κ. Σταµάτης, Η θεµελίωση των νοµικών κρίσεων, 1977, αγτόγλου Π., Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα, σελ. 132, Τόµος Α. 16 Βλάχος Γ., Το Σύνταγµα της Ελλάδος, σελ. 72 και Μάνεσης Α., Ατοµικές Ελευθερίες 1982, σελ

11 Οµοίως το άρθρο 48 παρ. 1 που ορίζει την αναστολή ορισµένων θεµελιωδών δικαιωµάτων σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης έχει συγκεκριµένο ρόλο και δεν µπορεί να εφαρµοστεί για την άρση της σύγκρουσης συνταγµατικών δικαιωµάτων. Με λίγα λόγια, η ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων και αρχών δεν πρέπει να γίνεται αποδεκτή, αφού δεν εµπίπτει στη βούληση του νοµοθέτη. 3.1 Η µέθοδος της ιεράρχησης των συνταγµατικών αρχών και των θεµελιωδών δικαιωµάτων Πρόσφατη απόφαση της Ολοµέλειας του Αρείου Πάγου φαίνεται να δέχεται κάποια ιεράρχηση των συνταγµατικών αρχών και δικαιωµάτων. Συγκεκριµένα, µε την πολυσυζητηµένη ΑΠ 13/1999, Ολ. η Ολοµέλεια του Αρείου Πάγου δέχθηκε ότι η προστασία της ελευθερίας της επιστήµης (άρθρο 16 παρ. 1 Συντ.) και της έκφρασης (άρθρο 14 Συντ.) «επειδή αποσκοπεί στη διαφύλαξη υψίστων κοινωνικών αγαθών, καλύπτει (νοµιµοποιεί) και προσβολές του δικαιώµατος της προσωπικότητος που τυχόν ενυπάρχουν στην ενάσκησή τους, οι οποίες έτσι εφόσον δεν προσβάλλεται η αξία του ανθρώπου, δεν είναι παράνοµες διότι η προσωπικότητα, κι αν θίγεται, έχει στη συγκεκριµένη περίπτωση υποδεέστερη σηµασία σε σχέση µε το αγαθό των ως άνω ελευθεριών». Προκύπτει έτσι µία ιεράρχηση µε την αξία του ανθρώπου (άρθρο 2 παρ. 1 Συντ.) στην κορυφή, της ελευθερίας της επιστήµης και της έκφρασης σ ένα επόµενο επίπεδο και τέλος το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα της προσωπικότητας υποδεέστερο από αυτές. Το κριτήριο της ιεράρχησης αυτής (υποτίθεται πως) είναι η αξιολόγηση των προστατευοµένων από κάθε διάταξη "κοινωνικών αγαθών», χωρίς καµία περαιτέρω διευκρίνιση για το που στηρίζεται η αξιολόγηση αυτή. Όµως ακόµη και αν θεωρηθεί ότι η αξιολόγηση δε γίνεται αυθαίρετα, κατά την υποκειµενική κρίση του δικαστού, αλλά µε βάση τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις, το πρόβληµα δε λύνεται, αφού παρόµοιες αξιολογήσεις θέτουν αναπόφευκτα θέµατα που βρίσκονται από τη φύση τους στο κέντρο της πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης. Εξάλλου, εφόσον ο ίδιος ο συντακτικός νοµοθέτης δεν προέβη σε ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, δεν επιτρέπεται να τον υποκαταστήσει ο δικαστής Κ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα, σελ

12 3.2 Η µέθοδος της πρακτικής εναρµόνισης των συγκρουόµενων δικαιωµάτων Η µέθοδος που προαναφέρθηκε, δηλαδή η ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων διαθέτει αδυναµίες που καθιστούν αδικαιολόγητη την εφαρµογή της. Με τον τρόπο αυτό όµως, αφήνεται και ευρύ πεδίο κρίσης και ελευθερίας στο δικαστή. Μπορεί, παρά ταύτα, να διατυπωθεί η κατευθυντήρια αρχή της πρακτικής αρµονίας ή πρακτικής εναρµόνισης των συγκρουόµενων δικαιωµάτων ή διατάξεων. Τούτο σηµαίνει ότι πρέπει καταρχήν να αποφεύγεται η βιαστική στάθµιση των εκατέρωθεν συνταγµατικά αναγνωρισµένων αγαθών και µια δηµοψηφισµατικού τύπου επιλογή ενός, µε πλήρη παραµερισµό του άλλου. Αντίθετα, ο ερµηνευτής και ο εφαρµοστής του Συντάγµατος οφείλουν να επιδιώκουν την εναρµόνισή τους, έτσι ώστε το καθένα από τα αγαθά αυτά να προστατεύεται στο µέτρο του αµοιβαία δυνατού. Η αµοιβαία οριοθέτηση τους οδηγεί στην καλύτερη (όχι και στη µεγαλύτερη ή εντατικότερη) πρακτική εφαρµογή και των δύο, ή των τυχόν περισσότερων, έννοµων αγαθών, τα οποία κατοχυρώνουν οι συγκρουόµενες συνταγµατικές διατάξεις. 18 Παρατηρείται έτσι π.χ. ότι «εφόσον η ελευθερία της οδικής κυκλοφορίας είναι συνήθης και καθηµερινή, ο περιορισµός της, πότε πότε, για να καταστεί δυνατή η άσκηση της ελευθερίας των συναθροίσεων είναι θεµιτός, αλλά και επιβεβληµένος». 19 Τούτο ισχύει όµως υπό την προϋπόθεση ότι πρόκειται για συνάθροιση παροδικού χαρακτήρα, διάρκειας µερικών ωρών. Εάν αντίθετα οι συγκεντρωµένοι εννοούν να «καταλάβουν» επί εικοσαήµερο το οδόστρωµα κύριας εθνικής οδού, προκειµένου έτσι να παραλύσουν την οικονοµική ζωή και να επιβάλουν τις απόψεις τους στην πολιτεία, το πράγµα ασφαλώς αλλάζει. Μια τέτοια συµπεριφορά δεν µπορεί να βρει πλέον έρεισµα στο δικαίωµα της συνάθροισης, διότι θίγει υπέρµετρα την οικονοµική ελευθερία και την ελευθερία κίνησης µεγάλου αριθµού τρίτων προσώπων. Γενικότερα η αρχή της πρακτικής εναρµόνισης συνεπάγεται την απαίτηση του σεβασµού «της εύλογης σχέσης των χρησιµοποιούµενων µέσων, προς τον επιδιωκόµενο σκοπό ή της συνάφειας του µέσου προς το σκοπό». 20 Παραπέρα, ο εφαρµοστής του Συντάγµατος και ιδίως ο δικαστής οφείλει να λάβει υπόψη του τα πραγµατικά δεδοµένα και να τα εκτιµήσει κατά τρόπο τέτοιο ώστε οι σχετικές κρίσεις του (όχι κατ ανάγκη και το διατακτικό µιας 18 K. HESSE, Grundzuge des Verfassungsrechts der BRD, 1991, 27. Από την ελληνική βιβλιογραφία πρβλ. Ε. ΜΠΕΗ, Η αρχή της αναλογικότητας, 1999, 483 επ., Φ. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ερµηνεία ίου Συντάγµατος, 1999,143 επ. 19 Α. ΜΑΝΕΣΗΣ, Ατοµικές ελευθερίες 1982, Α. ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ, Κράτος δικαίου και δικαστικός έλεγχος της συνταγµατικότητας, 1994,

13 συγκεκριµένης απόφασης) να µπορούν να συναντήσουν ευρύτερη αποδοχή. 21 Πρέπει λοιπόν «η νοµική λύση... να µπορεί να γίνει διυποκειµενικά δεκτή, ακριβώς διότι είναι γενικεύσιµη σε κάθε περίπτωση, ασχέτως προς τα πρόσωπα αυτών που κρίνουν ή κρίνονται κάθε φορά». 22 Είναι έτσι π.χ. πανθοµολογούµενο γεγονός ότι η καταστροφή του δασικού πλούτου της χώρας µας έχει προσλάβει δραµατικές διαστάσεις. Υπό τις προϋποθέσεις αυτές η συνδροµή λόγου δηµοσίου συµφέροντος που δικαιολογεί τη µεταβολή του προορισµού δάσους, εφόσον προέχει για την εθνική οικονοµία άλλη χρήση του, θα πρέπει να γίνει δεκτή µόνο σε εντελώς εξαιρετικές περιπτώσεις και πάντως όχι για οικιστικούς σκοπούς, 23 έστω και αν αυτοί συνίστανται σε υλοποίηση της επιταγής του άρθρου 21 παρ. 4 Συντ. 24 Εποµένως, στόχος της µεθόδου αυτής είναι η εξασφάλιση της εφαρµογής όλων των διατάξεων (π.χ. και των δύο θεµελιωδών δικαιωµάτων), ώστε να προκύψει δίκαιη εξισορρόπηση (schonend oder gerechter ausgleich), στο πλαίσιο πάντοτε της συγκεκριµένης περίπτωσης (unter Berucksichtigung aller Umstade des Einzelfalles). Η θεωρία της πρακτικής εναρµόνισης υποδεικνύει ότι οι περιορισµοί των συνταγ- µατικών δικαιωµάτων προκύπτουν από τη συστηµατική ερµηνεία των συνταγµατικών διατάξεων. Η χρησιµότητά της δεν περιορίζεται µόνο στις περιπτώσεις των ανεπιφύλακτων, αλλά και των δικαιωµάτων µε επιφύλαξη νόµου και καθίσταται έτσι σαφέστερη η δευτερεύουσα σηµασία της επιφύλαξης νόµου. 25 Η µεθοδολογική διάκριση ανάµεσα στην αναλογικότητα και τη πρακτική εναρµόνιση µε κριτήριο την ύπαρξη επιφύλαξης υπέρ του νόµου δεν είναι αποτελεσµατική Η θεωρία της στάθµισης των συµφερόντων Τα κρατικά όργανα φέρουν την ευθύνη για την άρση της σύγκρουσης συνταγµατικών δικαιωµάτων, αναλαµβάνουν δηλαδή δράση όταν δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση περισσοτέρων ελευθεριών, οπότε η άσκηση της µιας αποκλείει ή περιορίζει αναπόφευκτα την άσκηση της άλλης. Τούτο επιβάλλεται ρητά από το άρθρο 25 1 του Συντάγµατος το οποίο ορίζει ότι τα κρατικά όργανα προκειµένου «να 21 Πρβλ. Γ. ΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Ο νόµοι ή η εύλογη κρίση του δικαστή ως εγγύηση των ατοµικών δικαιωµάτων, ΤοΣ 1990, Κ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ, Η θεµελίωση των νοµικών κρίσεων, 1997, Πρβλ. ΣτΕ 1/1992, Ελλ νη 1993, Κ. ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα σελ Πρβλ. Pieroth/Schlink, Grundrechte, σελ Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ. Συνταγµατικά δικαιώµατα Γενικό Μέρος, Τόµος Γ - Ηµίτοµος Ι, σελ

14 διασφαλίζουν την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκηση» των συνταγµατικών δικαιωµάτων, οφείλουν να αίρουν τις µεταξύ τους συγκρούσεις. Ο σκοπός αυτός επιτυγχάνεται µε την στάθµιση των συµφερόντων και την επιλογή του επικρατέστερου σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση. Η διακριτική ευχέρεια που έχει, σ αυτές τις περιπτώσεις το αρµόδιο κρατικό όργανο πρέπει να ασκείται µε κριτήρια αντικειµενικά και όχι µε βάση αυθαίρετες ιεραρχικές κατατάξεις και υποκειµενικές εκτιµήσεις ιδεολογικής ή πολιτικής υφής. Αντικειµενικά κριτήρια είναι µόνον οι διατάξεις του Συντάγµατος. Και εκτός από την περίπτωση του άρθρου Συντ. που αφορά στην αναθεώρησή του το Σύνταγµα δεν καθιερώνει καµία ιεράρχηση µεταξύ των ατοµικών ελευθεριών: Όπως τονίστηκε παραπάνω υπ. 3.1, όλες είναι ισότιµες ως προϊόν της ίδιας κυρίαρχης συντακτικής βούλησης, η οποία προστατεύοντάς τες, αφενός µεν συγκεκριµενοποιεί τις γενικότερες αρχές που έχει θεσπίσει (π.χ. άρθρα 2 1 και 5 1 Συντ.), αφετέρου δε προβλέπει γι αυτές όσους περιορισµούς ή εξαιρέσεις έκρινε σκόπιµους. Με αυτά τα δεδοµένα, η στάθµιση της εκάστοτε προτεραιότητας, δηλαδή, η προστασία της µιας και ο περιορισµός της άλλης ατοµικής ελευθερίας, σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση, είναι ζήτηµα πραγµατικό, εξαρτώµενο από τις συντρέχουσες συγκυρίες π.χ. εφόσον η ελευθερία της οδικής κυκλοφορίας είναι, κατά κανόνα, συνήθης και καθηµερινή, ο περιορισµός της, πότε πότε, για να καταστεί δυνατή η άσκηση και της ελευθερίας των συναθροίσεων, είναι δυνατός αλλά και επιβεβληµένος. 27 Περαιτέρω, εύστοχα ο Γ. Μιχαηλίδης Νουάρος, µελετώντας τη σύγκρουση του δικαιώµατος επί του ιδιωτικού βίου µε το δικαίωµα της ελευθερίας του τύπου, δέχεται τη θεωρία της συγκεκριµένης στάθµισης των αγαθών. Η στάθµιση αυτή συντελείται τόσο σε ένα επίπεδο αντικειµενικό µε βάση τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις, όσο και σε ένα επίπεδο υποκειµενικό που προσδιορίζεται από τη βούληση του ενδιαφερόµενου ατόµου. Η στάθµιση αυτή, οφείλει να αναζητήσει την όσο το δυνατό αποτελεσµατικότερη προστασία και των δύο συγκρουόµενων δικαιωµάτων. Αυτός ο κανόνας προκύπτει από την αρχή ότι πριν φτάσει ο ερµηνευτής στη διαπίστωση της αντίφασης οφείλει να αναζητήσει τη νοηµατική ενότητα του Συντάγµατος, αφού το Σύνταγµα δεν είναι άθροισµα αλλά σύστηµα κανόνων δικαίου. Η επιλογή του ενός δικαιώµατος σε βάρος του άλλου έχει θέση αν η προηγούµενη ερµηνευτική προσπάθεια αποδειχτεί στη συγκεκριµένη συγκυρία ατελέσφορη Μάνεσης, Ατοµικές ελευθερίες, σελ Τσάτσος, Συνταγµατικά δικαιώµατα Θεµελιώδη δικαιώµατα, σελ

15 Στο σηµείο αυτό, αξίζει να αναφερθεί η κλασική για τη διατύπωση της ΣτΕ 810 (και η 811) του 1977 στην οποία έγινε στάθµιση µεταξύ των άρθρων 24 παράγραφος 1, αφενός και 22 παράγραφος 1, 101 παράγραφος 1 και 107 παράγραφος 1 αφετέρου. Το σκεπτικό της απόφασης περιέχει τα εξής τρία σηµεία: α) «εν τυχόν δε ελλείψει οιασδήποτε φύσεως προστατευτικής νοµοθετικής διατάξεως γεννάται εκ των συνταγµατικών επιταγών (του άρθρου 24 παράγραφος 1 του Συντάγµατος) εν πάση περιπτώσει και δια την ιοίκησιν ευθεία υποχρέωσης όπως κατά την µόρφωσιν της κρίσεως της επί ζητήµατος σχέσιν έχοντος προς τα περί ων αι συνταγµατικαί αυταί διατάξεις θέµατα, λαµβάνει υπόψιν και τας περί την ως άνω προστασίαν απόψεις, εν συνεκτιµήσει πάντων των συνθετόντων το Εθνικό συµφέρον λύσεως». β) «η ιοίκησις οφείλει, εν απουσία, νοµοθετικής διατάξεως, να σταθµίζει και να συνεκτιµά πάντας τους εις τας υπ αριθµ. 22 1, και 107 1συνταγµατικάς διατάξεις αναφερόµενους παράγοντες, οίτινες δεν αποκλείεται εις συγκεκριµένην περίπτωσιν να έχουν µάλλον βαρύνουσαν σηµασίαν, εν σχέσει προς την υπό του άρθρου 24 1 του Συντάγµατος διαγορευµένην προστασίαν του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος». γ) «όταν πρόκειται να εκδοθούν διοικητικαί πράξεις, οι οποίες αφορούν πλείονας τοµείς δραστηριότητας της ιοικήσεως πρέπει να λαµβάνονται υπόψιν όλοι οι συνθέτοντες το εθνικό συµφέρον παράγοντες και µετά την συνεκτίµησιν και στάθµισιν αυτών, ενόψει και της σπουδαιότητος του επιδιωκόµενου σκοπού και να προκρίνεται κατά την αληθή βούλησιν του νοµοθέτου η καλύτερον εξυπηρετούσα το γενικώτερον εθνικό συµφέρον λύσις, αυτή η ευχέρεια µπορεί να ελεγχθεί από της απόψεως υπερβάσεως των άκρων ορίων της». Οι ΣτΕ 3047/1980 και ΣτΕ 262/1982 επανέλαβαν τα ίδια κινούµενες στο ίδιο µήκος κύµατος µε την ανωτέρω απόφαση Η αρχή της αναλογικότητας. Η στάθµιση συµφερόντων Η αρχή της αναλογικότητας: Η αρχή της αναλογικότητας (Grundsatz der Verhaltnismabigkeit, principle of proportionality, principe de proportionalite) επιτάσσει την ύπαρξη εύλογης σχέσης, εύλογης αναλογίας, ανάµεσα στον επιδιωκόµενο σκοπό και στον περιορισµό συνταγµατικού δικαιώµατος, ως µέσου για την επίτευξη του σκοπού. Ο περιορισµός πρέπει να συγκεντρώνει τις ιδιότητες της καταλληλότητας 29 Σιούτη, ίκαιο Περιβάλλοντος, σελ

16 και της αναγκαιότητας. Η αρχή της αναλογικότητας προσδιορίζει τη σχέση ανάµεσα στο σκοπό του νοµοθέτη (κοινό δίκαιο) και το µέσο που χρησιµοποιεί για την επίτευξή του και το οποίο περιορίζει συνταγµατικό δικαίωµα (συνταγµατικό δίκαιο). Η αρχή της αναλογικότητας κατοχυρώνεται πλέον (ύστερα από τη συνταγµατική αναθεώρηση του 2001) 30 και ρητώς από το άρθρο 25 παρ. 1 εδ. δ Σ, όπου ορίζεται ότι οι κάθε είδους περιορισµοί των συνταγµατικών δικαιωµάτων πρέπει να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας. Κατά το άρθρο ΙΙ 112 παρ. 1 εδ. β του ΣχΕυρΣ, τηρούµενης της αρχής της αναλογικότητας, περιορισµοί επιτρέπεται να επιβάλλονται, µόνον εφόσον είναι αναγκαίοι και ανταποκρίνονται πραγµατικά σε στόχους γενικού ενδιαφέροντος που αναγνωρίζει η Ένωση ή στην ανάγκη προστασίας των δικαιωµάτων και ελευθεριών τρίτων. Η καταγωγή της αρχής της αναλογικότητας ανάγεται στο γερµανικό αλλά και στο γαλλικό αστυνοµικό δίκαιο. Κατά το Γερµανικό Οµοσπονδιακό Συνταγµατικό ικαστήριο 31 (ΓΟΣ ) ο νοµοθετικός περιορισµός του συνταγµατικού δικαιώµατος πρέπει να ανταποκρίνεται προς τα πράγµατα, να θεµελιώνεται στη φύση του πράγµατος και δεν επιτρέπεται ο νοµοθέτης να εισάγει περιορισµούς ξένους προς αυτή. Την αρχή εφαρµόζει το ικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, το οποίο και δέχεται µε τη νοµολογία του, ότι οι πράξεις των κοινοτικών Οργάνων πρέπει να τελούν σε ανάλογη προς τον σκοπό σχέση και να µην υπερβαίνουν το απαραίτητο για την επίτευξή του µέτρο. 32 Η αρχή καθιερώνεται στα άρθρα ΕΣ Α και εφαρµόζεται στη νοµολογία του Ε Α. 33 Η αρχή της αναλογικότητας περιείχετο ήδη στη παλαιότερη νοµολογία του ΣτΕ και εµφανίζεται ρητά µετά το Κατά την ελληνική νοµολογία η αρχή της αναλογικότητας συνάγεται από την έννοια του κράτους δικαίου. Ιδιαίτερη είναι η σηµασία της αρχής της αναλογικότητας αναφορικά προς την κατά το άρθρο 5 παρ. 3 προσωπική ελευθερία και την προσωποκράτηση ως περιορισµό της ελευθερίας αυτής. Για την επιβολή της προσωποκράτησης, ως βαρύτατου περιορισµού, δεν αρκεί η νοµοθετική πρόβλεψη, αλλά πρέπει να εκτιµά ο δικαστής και σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση αν και κατά ποίο βαθµό το µέτρο αυτό είναι αναγκαίο και πρόσφορο για τον συγκεκριµένο οφειλέτη, αφού ληφθούν υπόψη όλα τα πραγµατικά περιστατικά Πριν από τη ρητή καθιέρωσή της η αρχή της αναλογικότητας συνήγετο από τα άρθρα 5 παρ. 1 και 25 παρ. 1. Βλ. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Α' (1991), σ BvefGE 30, 292, ΕΚ C 359/92, ΝοΒ 1996, σ M. A. Eiessen, The Principle of Proportionality in the Case Law of the European Court of Human Rights, σ.τ. The European System for the Protection of Human Rights, εκδ. McDonald/Matschner/Petzhold, 1993, σ. 125 επ. 34 Πρόεδρ. ιοικ. Πρωτ. Αθ. 37/1995, ι ικ 1995, σ

17 Η νοµιµότητα του σκοπού, του νοµοθέτη και του µέσου (legitimes Ziel). Επιδιωκόµενος σκοπός του νοµοθέτη και χρησιµοποιούµενο µέσο αποτελούν τους δύο άξονες τη σχέσης, την οποία προτείνει η αρχή της αναλογικότητας για την εξέταση της νοµιµότητας του περιορισµού των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Τα ελληνικά δικαστήρια ελέγχουν τον «δηλωµένο σκοπό του νόµου». 35 Θα πρέπει δηλαδή να είναι σύµφωνος προς το Σύνταγµα ο σκοπός του νοµοθέτη, όπως δηλώνεται κατά τρόπο επίσηµο, είτε στην αιτιολογική έκθεση είτε κατά τη συζήτηση, όπως αποτυπώνεται στα πρακτικά. εν ελέγχεται όµως δικαστικά η αλήθεια του δηλωµένου σκοπού του νοµοθέτη, αν δηλαδή ο νοµοθέτης χρησιµοποιεί τη νοµοθετική του εξουσία για σκοπό διάφορο από εκείνο που επίσηµα δηλώνεται. εν ελέγχεται η «κατάχρηση της νοµοθετικής εξουσίας». «Κατά τεκµήριο» τα παραγωγικά αίτια της βούλησης του νοµοθέτη συµπίπτουν µε τον δηλωµένο σκοπό, δηµιουργούµενου έτσι ενός «τεκµηρίου συνταγµατικότητας». 36 Κατά την νοµολογία του ΣτΕ οι περιορισµοί πρέπει να «συνάπτονται προς τον υπό του νόµου επιδιωκόµενο σκοπό». 37 Τα στάδια της µεθόδου της αναλογικότητας είναι τα εξής: 38 α) Η προσφορότητα, καταλληλότητα (Geeignetheit). Κατάλληλος είναι ο περιορισµός, όταν µπορεί να επιφέρει το επιδιωκόµενο αποτέλεσµα. Η αρχή απαιτεί, όπως ο εισαγόµενος νοµοθετικός περιορισµός αποτελεί κατ είδος και έκταση πρόσφορο µέσο για την επίτευξη του επιδιωκόµενου σκοπού. β) Η αναγκαιότητα (Erfoderlichkeit, Notwendigkeit). Αναγκαίος είναι ο περιορισµός, όταν αποκλείεται η επιλογή άλλου, εξίσου µεν αποτελεσµατικού, λιγότερο όµως περιοριστικού µέτρου. Αν δηλαδή το ίδιο αποτέλεσµα είναι δυνατόν να επιτευχθεί µε µικρότερο περιορισµό, τότε ο επιβαλλόµενος δεν είναι αναγκαίος και κατά συνέπεια δεν είναι σύµφωνος προς την αρχή της αναλογικότητας. Στη νοµολογία του ΣτΕ φαίνεται να παγιοποιείται η θέση ότι η έκταση του περιορισµού συνταγµατικού δικαιώµατος ελέγχεται δικαστικά και κυρίως αν ο περιορισµός υπερβαίνει το αναγκαίο µέτρο. 39 Εφόσον στον νόµο προβλέπονται περισσότεροι περιορισµοί, η διοίκηση οφείλει να εφαρµόζει τους καταρχήν ηπιότερους. γ) Η αναλογικότητα stricto sensu: (Verhaltnismabigkeit im engeren Sinne, Angemessenheit, Zumutbarkeit, Proportionalitat). Στάθµιση συµφερόντων. Στην αρχή της αναλογικότητας εντάχθηκε η 35 ΣτΕ 373/1997, Ελ ικ 1997 σ ΣτΕ 2152/1993, Ολ., ΤοΣ 1994, σ.117 επ. 36 Θ. Τσάτσος, Το πρόβληµα της ερµηνείας εν τω Συνταγµατικό ικαίω, 1970, σ. 28 επ. 37 ΣτΕ 2112/1984, ΤοΣ 1985, σ. 63 επ. 38 Βλ. Pieroth/Schlink, Grudrechte, σ ΣτΕ 2195/1993, Αρµ , σ

18 στάθµιση των συµφερόντων (Interessenabwagung Guterabwagung), 40 η οποία αρχικά µάλλον εθεωρείτο ως αυτοτελής µέθοδος. 41 Προς τη λύση του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, στο πεδίο των µεταξύ ιδιωτών σχέσεων, στράφηκε το γερµανικό οµοσπονδιακό συνταγµατικό δικαστήριο (ΓΟΣ ), το οποίο είχε να αντιµετωπίσει από τις πλέον δύσκολες περιπτώσεις εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων Η µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων κατά το Γ.Ο.Σ.. Το Γερµανικό Οµοσπονδιακό Συνταγµατικό ικαστήριο εφαρµόζει πάγια τη µέθοδο της στάθµισης των συµφερόντων για την άρση των συγκρούσεων ανάµεσα στα συνταγµατικά δικαιώµατα. Το Γ.Ο.Σ.. στράφηκε προς τη λύση του προβλήµατος της σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων στο πεδίο των σχέσεων µεταξύ των ιδιωτών, αντιµετωπίζοντας τις πιο δύσκολες περιπτώσεις διαπροσωπικής εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Αναπτύχθηκε έτσι στο πλαίσιο της νοµολογίας του Γ.Ο.Σ.. η θεωρία ή µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων, µέθοδος που συνδέεται στενά µε την ιδεαλιστικού τύπου αντίληψη που επικρατεί στη Γερµανία για το "αξιολογικό σύστηµα" και την "αξιολογική φύση" της γερµανικής έννοµης τάξης, αντίληψη που επίσης κυοφορήθηκε και αναπτύχθηκε όχι µόνο αλλά και στο πλαίσιο της νοµολογίας του Γ.Ο.Σ.. Η µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων αναπτύχθηκε κυρίως από το πρώτο τµήµα του Γ.Ο.Σ.. (1. Senat des Bundesvefassungsgerichts) κυρίως τη δεκαετία του Αµέσως παρακάτω παρατίθενται δύο χαρακτηριστικές αποφάσεις στις οποίες το Γ.Ο.Σ.. χρησιµοποιεί τη στάθµιση των συµφερόντων. 3.5 α) Υπόθεση Luth Ο πιο γνωστός από τους σκηνοθέτες του γερµανικού ναζιστικού καθεστώτος Veit Harlan συνεχίζει κ µετά το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου την κινηµατογραφική του δραστηριότητα. Ο διευθυντής της 40 Η µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων αναπτύχθηκε κυρίως από το πρώτο τµήµα του ΓΟΣ (1. Senat des Bundesvefassungsgerichts) κυρίως τη δεκαετία του 60. Οι βασικές αποφάσεις στις οποίες το ΓΟΣ χρησιµοποιεί τη στάθµιση, είναι οι Luthurteil και Apothekenurteil. Ε 7, 198/210, 377/ Βλ. Pieroth/Schlink, Grudrechte, σ Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ. Συνταγµατικά δικαιώµατα Γενικό Μέρος, Τόµος Γ - Ηµίτοµος Ι, σελίς ηµητρόπουλος, Τόµος Γ, Ηµίτοµος Ι, σελ

19 υπηρεσία τύπου του Αµβούργου Luth, στην προσπάθειά του να εµποδίσει µια νέα είσοδο του Harlan στο γερµανικό κινηµατογράφο, τον κατηγορεί, µε οµιλία του προς τους εµπόρους και τους παραγωγούς κινηµατογραφικών ταινιών, σαν οπαδό του εθνικοσοσιαλισµού και παρακινεί το ακροατήριό του να µποϊκοτάρει την ταινία του Harlan. Το ίδιο επαναλαµβάνει και µε επιστολή του στις εφηµερίδες. Κατά τον Luth εγείρεται αγωγή µε την οποία επιδιώκεται η καταδίκη του σε παράλειψη από τέτοιου είδους ενέργειες. Η αγωγή γίνεται δεκτή µε την αιτιολογία ότι η συµπεριφορά αυτή του Luth, σαν επέµβαση στη σφαίρα της επαγγελµατικής δραστηριότητας του ενάγοντα αντίκειται στα χρηστά ήθη (826 γερµ. ΑΚ.). Κατά της απόφασης αυτής εγείρει αγωγή ο Luth συνταγµατική προσφυγή, η οποία και γίνεται δεκτή από το Γ.Ο.Σ.. Η προσφυγή βασιζόταν στο άρθρο 5 του Θεµελ. Νόµου, ο οποίος κατοχυρώνει την ελευθερία σκέψης και έκφρασης της γνώµης. Κατά το συνταγµατικό δικαστήριο η ελευθερία έκφρασης αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της δηµοκρατίας, αποτελεί τη βάση κάθε ελευθερίας. Το αξιολογικό περιεχόµενο του Συντάγµατος πρέπει να εξασφαλίζεται σ όλες τις περιοχές του δικαίου. Το περιεχόµενο αυτό προσδιορίζει και την έννοια της γενικής ρήτρας του αρ εν έκρινε εποµένως ορθά το κοινό δικαστήριο, ότι οι ενέργειες του Luth είναι αντίθετες στα χρηστά ήθη. Το άρθρο 5 του Θεµελ. Νόµου προστατεύει όχι µόνο την απλή έκφραση γνώµης αλλά και την επιδιωκόµενη γενικότερη επίδραση. Το ενδιαφέρον του προσφεύγοντος ήταν ενδιαφέρον για το γερµανικό κινηµατογράφο. Τα δηµόσια συµφέροντα του Harlan πρέπει να υποχωρήσουν, εφόσον πρόκειται για δηµόσια συζήτηση πάνω σε θέµατα γενικής σηµασίας. 3.5 β) Υπόθεση Blinkfur Μετά τα γεγονότα του τείχους του Βερολίνου, τρεις εκδοτικές εταιρείες εφηµερίδων του συγκροτήµατος Springer στο Αµβούργο, ανακοινώνουν µε έγγραφό τους στους πωλητές εφηµερίδων να µην πωλούν έντυπα, που δηµοσιεύουν τα ραδιοφωνικά προγράµµατα της Ανατολικής Γερµανίας και συµβάλλουν µε αυτόν τον τρόπο στην προπαγάνδα του Ulbricht. Στην αντίθετη περίπτωση, θα επανεξετάσουν το θέµα της συνέχισης των επαγγελµατικών τους σχέσεων. Η εβδοµαδιαία εφηµερίδα Blinkfur, συνεχίζει τη δηµοσίευση των ραδιοφωνικών προγραµµάτων της Ανατολικής Γερµανίας και η κυκλοφορία της µειώνεται. Ο εκδότης της εφηµερίδας εγείρει αγωγή για την αποκατάσταση της ζηµιάς. Το BGH απορρίπτει την αγωγή. Η απόφαση στην αιτιολογία της προσανατολίζεται στην υπόθεση Luth. Ο Springer µε την ενέργειά του επεδίωξε (όπως ο Luth), πολιτικούς σκοπούς και όχι ιδιοτελείς επαγγελµατικούς σκοπούς. Η οικοδόµηση του 18

20 τείχους του Βερολίνου έθετε πράγµατι το ερώτηµα για την επιδοκιµασία ή αποδοκιµασία αυτής της συµπεριφοράς. Τα συγκρουόµενα συµφέροντα ήταν πολιτικού και όχι επαγγελµατικού οικονοµικού χαρακτήρα. Μετά την απόρριψη της αγωγής του, ο εκδότης της Blinkfur καταθέτει συνταγµατική προσφυγή που γίνεται δεκτή. Σύµφωνα µε την αιτιολογία της απόφασης του Bverfg, που βασίζεται στο άρθρο 5 του Θεµελ. Νόµου. Η έκκληση για οικονοµικό αποκλεισµό επιτρέπεται µόνο σαν µέσο του πνευµατικού αγώνα των γνωµών. Αλλά αποφασιστικό κριτήριο είναι το ότι πρέπει να περιορίζεται µόνο στη διακήρυξη των πεποιθήσεων και να µην εκτείνεται στη χρησιµοποίηση µέσων που στερούν από τον αντίπαλο τη δυνατότητα να αποφασίζει και χωρίς οικονοµικές πιέσεις. Η οικονοµική πίεση είναι παράνοµη. Η ελευθερία των πνευµατικών αντιθέσεων του πνευµατικού αγώνα είναι πρωταρχική προϋπόθεση της ελεύθερης λειτουργίας του πολιτεύµατος καθόσον µόνο αυτή εγγυάται τη δηµόσια συζήτηση πάνω σε θέµατα γενικού ενδιαφέροντος και κρατικοπολιτικής σηµασίας. 3.6 Κριτική στη θεωρία της στάθµισης των συµφερόντων Στην παράγραφο 3.3 τονίστηκε πως τα αρµόδια κρατικά όργανα οφείλουν να αίρουν τις συγκρούσεις ανάµεσα στα συνταγµατικά δικαιώµατα. Για το λόγο αυτό, προβαίνουν σε στάθµιση των αντικρουόµενων συµφερόντων κρίνοντας µε διακριτική ευχέρεια. Η µέθοδος αυτή, της στάθµισης των συµφερόντων, έχει γίνει αντικείµενο κριτικής. Η ασάφεια της µεθοδολογίας αυτής έγκειται, εκτός των άλλων, στο ότι οποιοδήποτε συµφέρον εύκολα µπορεί να παρουσιαστεί ως "υψηλή και ευγενής αξία", ενισχυόµενης µε αυτό τον τρόπο σηµαντικά και της ευχέρειας της δικαστικής κρίσης και της αβεβαιότητας του δικαίου. Η µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων εντοπίζει τις αντιθέσεις, δεν στρέφεται όµως προς τον εντοπισµό της ενότητας, προς την σύνθεσή τους, αλλά προς την προτίµηση του ενός ή του άλλου µέρους της διαφοράς, προτίµηση, η οποία, όσο και να εξαρτάται από "αντικειµενικά κριτήρια", δεν µπορεί να απαλλαγεί από υποκειµενικά στοιχεία και κρίσεις. Η στάθµιση των συµφερόντων παρέχει µεγάλη εξουσία στο δικαστή. Από δογµατική άποψη η στάθµιση των συµφερόντων προϋποθέτει ανισότητα αγαθών και διατάξεων που τις κατοχυρώνουν. Όµως, όλες οι συνταγµατικές διατάξεις, όπως έγινε νωρίτερα φανερό, έχουν την ίδια τυπική δύναµη. Εφόσον υπάρχει τυπική ισοδυναµία των διατάξεων, ο δικαστής δεν µπορεί κατά την εφαρµογή τους να θεωρήσει ότι υπερτερεί µία και να την επιλέξει εις βάρος της 19

21 άλλης. Η τυπική ισοδυναµία των συνταγµατικών διατάξεων εµποδίζει τη στάθµιση των προστατευόµενων µε αυτές αγαθών. 44 Ειδικότερα, όσον αφορά στον κίνδυνο των υποκειµενικών κρίσεων του πολιτειακού οργάνου, η κριτική µπορεί να επικεντρωθεί στα ακόλουθα: α) ιερωτώµεθα αν υπάρχει πάντοτε δυνατότητα «αντικειµενικής κρίσης» από ένα µέλος της κοινωνίας πού ασκεί δηµόσιο λειτούργηµα και που καλείται κατά την άσκηση του λειτουργήµατός του να κάνει αξιολογικές επιλογές. Και ό δηµόσιος λειτουργός ζει και µετέχει ως άτοµο στην κοινωνική σύγκρουση. Όταν κληθεί να σταθµίσει µια σύγκρουση, π.χ. µεταξύ θρησκευτικής ελευθερίας (άρθρο 13 2) και ελευθερίας του τύπου (άρθρο 14 2), τελικά δεν µπορεί να αποφύγει την απάντηση στο ερώτηµα, ποιο είναι το αγαθό, που είναι έστω και µόνο στη συγκεκριµένη περίπτωση άξιο περισσότερης προστασίας. Αυτή η κρίση όµως έχει από τη φύση της, από το είδος του επίδικου προβλήµατος, περιεχόµενο ιδεολογικό ή (και) πολιτικό. β) Αυτό που θα µπορούσε ή µάλλον θα έπρεπε κανείς να αξιώσει από το επιφορτισµένο µε τη στάθµιση των συγκρουόµενων δικαιωµάτων όργανο της πολιτείας είναι όχι η ανέφικτη και ίσως ανύπαρκτη «αντικειµενικότητα», αλλά ή αµεροληψία του. Η διαφορά ανάµεσα στην αντικειµενικότητα και στην αµεροληψία είναι η έξης: Με την αντικειµενικότητα επιχειρείται ο συχνά ανέφικτος αποχωρισµός της αξιολογικής κρίσης από την ιδεολογική και πολιτική συγκρότηση του κρίνοντος φορέα του οργάνου. Με την αµεροληψία, αντίθετα, επιχειρείται ό αποχωρισµός της αξιολογικής κρίσης του οργάνου από τους ενδεχόµενους δεσµούς του µε τα πρόσωπα ή τα συµφέροντα της συγκεκριµένης σύγκρουσης. γ) Από τις παραπάνω επισηµάνσεις γύρω από το πρόβληµα της στάθµισης των συγκρουόµενων δικαιωµάτων προκύπτει πως ούτε στο θέµα αυτό µπορεί να υπάρξει πάντοτε µία ορθή λύση, λύση που θα είναι (δήθεν) άσχετη µε την (κατ ανάγκη ιδεολογική) προερµηνευτική επιλογή του ερµηνευτή (βλ. πρώτο τόµο, Θεωρητικό Θεµέλιο, 12). Η άποψη της µίας ορθής λύσης, που µας την «εξασφαλίζει» η «νοµική» µέθοδος της ερµηνείας, που αντιδιαστέλλεται µάλιστα µε κάποια υποθετική «ερµηνεία» (έτσι ο Α. Μανιτάκης, «Η νοµική φύση και ο πολιτικός χαρακτήρας της ερµηνείας του Συντάγµατος», ΤοΣ, ΙΑ' (1985), σ. 476 κε.) εκτίθεται σε δύο σοβαρούς επιστηµονικούς κινδύνους: Πρώτον, θα πρέπει να της αποδοθεί το ασφαλώς όχι ηθεληµένο αποτέλεσµα της 44 Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Τόµος Γ - Ηµίτοµος Ι, σελ

22 απροσδόκητης αναβίωσης της θεωρίας της πολιτικής ουδετερότητας, άποψη µε µοναρχική προέλευση και µε ιστορικά αποδεδειγµένη αντιδηµοκρατική λειτουργία. εύτερον, η κατασκευή της αντιδιαστολής µεταξύ "νοµικής" και "πολιτικής" ερµηνείας, όπως εύστοχα σηµειώνει ο Ευ. Βενιζέλος («Η ερµηνεία του Συντάγµατος. Μεταξύ νοµικής δογµατικής και επιστηµονικής ειλικρίνειας», ΝοΒ, 34 (1986), σ κε.), επιτρέπει την παρατήρηση πως «το σχήµα "νοµική" "πολιτική" ερµηνεία του Συντάγµατος αποδίδει πρόθυµα το χαρακτηρισµό (µάλλον τη µοµφή) της πολιτικής ερµηνείας σε κάθε εκδήλωση ερµηνευτικής διαφωνίας, σε κάθε περίπτωση προβολής διαφορετικών ερµηνευτικών προτάσεων. Μέσα στο σχήµα αυτό "νοµική" ερµηνεία είναι όποια πολύ απλά πρόλαβε να αυτοχαρακτηρισθεί έτσι» Η µέθοδος της θεσµικής εφαρµογής των συνταγµατικών δικαιωµάτων Μέθοδο που χρησιµοποιείται για την άρση των συγκρούσεων ανάµεσα στα συνταγµατικά δικαιώµατα αποτελεί και η θεσµική εφαρµογή. Με βάση δηλαδή την αιτιώδη συνάφεια, τα θεµελιώδη δικαιώµατα εφαρµόζονται στο επίπεδο µικρότερης έννοµης σχέσης ή θεσµού, είτε προς το γενικό, είτε προς το θεσµικό τους περιεχόµενο. Η θεσµική εφαρµογή επιτάσσεται από την ταυτόχρονη συνταγµατική αναγνώριση δικαιωµάτων και θεσµών. Η θεσµική εφαρµογή είναι µία, ενιαία και για κάθε περίπτωση, µέθοδος εφαρµογής των συνταγµατικών δικαιωµάτων για την άρση των διαφόρων αντιθέσεων, ανεξάρτητα αν πρόκειται για αντιθέσεις µεταξύ κράτους πολιτών ή πολιτών µεταξύ τους, ανεξάρτητα αν πρόκειται για αντίθεση πολίτη νοµοθέτη, διοίκησης ή δικαστικής εξουσίας. Η θεσµική εφαρµογή βασίζεται στην αιτιώδη συνάφεια που αντικειµενικά υπάρχει ανάµεσα στα πράγµατα. Άλλωστε και η αναλογικότητα είναι µία µορφή αιτιώδους συνάφειας (ανάµεσα στο σκοπό και το χρησιµοποιούµενο µέσο). 46 Η ενδιαφέρουσα στη θεσµική εφαρµογή αιτιώδης συνάφεια είναι εκείνη, που υπάρχει ανάµεσα στο περιοριζόµενο δικαίωµα και στον θεσµό, µέσα στον οποίο ασκείται. Τόσο το δικαίωµα, όσο και ο θεσµός, έχουν συνταγµατική θεµελίωση, πρόκειται δηλαδή για συστηµατική ερµηνεία των συνταγµατικών διατάξεων, προς την οποία άλλωστε στρέφεται και η πρακτική εναρµόνιση, βασιζόµενη στην ενότητα του 45 Τσάτσος, Συνταγµατικά δικαιώµατα Θεµελιώδη δικαιώµατα, σελ Ο όρος «αρχή αναλογικότητας», που αναφέρεται στο άρθρο 25 παρ. 1 εδ. δ', έχει αναγκαία ευρύτερο περιεχόµενο και είναι συνώνυµος του όρου «αρχή της αιτιότητας», «αρχή της αιτιώδους συνάφειας». 21

23 Συντάγµατος. 47 Αυτή η συστηµατική ερµηνεία αφορά όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα, όχι µόνο τα λεγόµενα ανεπιφύλακτα, αλλά και όσα συνοδεύονται από επιφύλαξη νοµού. Η µέθοδος της θεσµικής εφαρµογής αναπτύσσεται σε τρία στάδια. α) Περιοριζόµενο δικαίωµα: Στο πρώτο στάδιο εντοπίζεται, ποίο είναι το περιοριζόµενο δικαίωµα. Πρέπει καταρχήν να διακριβωθεί, αν στη συγκεκριµένη υπόθεση υπάρχει πράγµατι περιοριζόµενο δικαίωµα, αν υπάρχει ή όχι περιορισµός δικαιώµατος, διότι είναι δυνατό να µην υπάρχει περιορισµός και η εµφανιζόµενη επιβάρυνση του δικαιώµατος να είναι απλή επίδραση, απλή ρύθµιση, οριοθέτηση, ψευδοπεριορισµός, εννοιολογικός προσδιορισµός. Απαραίτητος είναι ο εντοπισµός του δικαιώµατος που πλήττεται, δηλαδή περιορίζεται. Στο στάδιο αυτό δεν ερευνάται η δικαιολόγηση του περιορισµού, αν δηλαδή είναι απλός περιορισµός ή προσβολή. Αδιάφορο είναι, επίσης αν ο περιορισµός προέρχεται από την κρατική ή τη δηµόσια εξουσία, αν προέρχεται από τον νοµοθέτη ή τη διοίκηση, αν πραγµατοποιείται µε υλική ενέργεια ή µε ρύθµιση. Εφόσον διακριβωθεί το περιοριζόµενο δικαίωµα, εµφανίζεται η διάκριση αµυνόµενου και επιτιθέµενου. β) Γενική/ειδική σχέση: Το δεύτερο στάδιο µεσολαβεί, εφόσον διαπιστωθεί ότι καταρχήν υπάρχει περιορισµός δικαιώµατος. Εδώ ερευνάται το θεσµικό περιβάλλον, το επίπεδο της εφαρµογής του συνταγµατικού δικαιώµατος και, συγκεκριµένα εάν πρόκειται για γενική σχέση ή ειδική σχέση. Γενική σχέση: Η διαπίστωση ότι πρόκειται για γενική σχέση οδηγεί στο συµπέρασµα ότι ο µε την ευρεία έννοια περιορισµός που ήδη εντοπίσθηκε δεν είναι απλός περιορισµός αλλά προσβολή, διότι περιορισµοί στην γενική σχέση προσκρούουν στην ελεύθερη δηµοκρατική τάξη. Ειδική σχέση: Αν διαπιστωθεί ότι το δικαίωµα ασκείται στο πλαίσιο κάποιου συνταγµατικά αναγνωριζόµενου θεσµού, διακριβώνεται και η καταρχήν δυνατότητα περιορισµού. Εφόσον πρόκειται για ειδική σχέση, είναι δυνατή η επιβολή περιορισµού, πρέπει όµως να ερευνηθεί παραπέρα η νοµιµότητα του συγκεκριµένου περιορισµού και της έκτασής του. γ) Θεσµική προσαρµογή: Το τρίτο στάδιο, το στάδιο της θεσµικής προσαρµογής, µεσολαβεί µόνον όταν πρόκειται για ειδική σχέση, για θεσµό. Έχουν ήδη εντοπισθεί συγκεκριµένο δικαίωµα και συγκεκριµένος θεσµός µέσα στον οποίο, εφαρµοζόµενο, περιορίζεται και πρέπει να ερευνηθεί η νοµιµότητα του περιορισµού. 47 Hesse, Grunzuge des Verfassungsrechts, σ