ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΣΕ ΚΛΙΜΑΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ Η ΟΙΚΙΣΜΟΥ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Α Κατεύθυνση: ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΟΛΩΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΣΕ ΚΛΙΜΑΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ Η ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΘΕΜΑ: «ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ ΕΝΤΟΣ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ» ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΕΣ: ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΜΑΡΩ, Καθηγητρια ΕΜΠ ΜΑΪΣΤΡΟΥ ΕΛΕΝΗ, Καθηγητρια ΕΜΠ ΦΟΙΤΗΤΡΙΕΣ: ΒΡΟΥΒΑ ΑΝΤΙΓΟΝΗ, Πολιτικός Μηχανικός ΣΑΒΒΙΔΟΥ ΧΡΥΣΟΥΛΑ, Αρχαιολόγος

2

3 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... i ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ.... ii Εισαγωγή Γενική περιγραφή του οικισμού. Σχέση με το φυσικό περιβάλλον και το τοπίο Ιστορική εξέλιξη και φάσεις ανάπτυξης του ιστορικού συνόλου με επισήμανση σε χάρτες. Πηγές τεκμηρίωσης Αναλυτική καταγραφή των στοιχείων που συγκροτούν την ιστορική αρχιτεκτονική και πολεοδομική φυσιογνωμία της περιοχής, κατάσταση διατήρησης και βαθμός αλλοίωσής τους. Αξιολόγηση Αναγνώριση των ιστορικών κτιρίων. Τυπολογία, ηλικία, κατάσταση διατήρησης, αλλοιώσεων, υψών, αξιολόγησης (χάρτες) Νέα δόμηση. Χαρακτηριστικά και προβλήματα Αναγνώριση του παραδοσιακού πολεοδομικού ιστού. Τυπολογία κατάσταση διατήρησης, πιθανές αλλοιώσεις της αρχικής μορφής και χάραξης (χάρτες) Αναγνώριση και σχολιασμός της σχέσης κτισμάτων και υπαίθριου χώρου ιδιωτικού και δημόσιου (χάρτης) Λειτουργικά χαρακτηριστικά, κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα, τάσεις εξέλιξης, σχέση με το ευρύτερο περιβάλλον. Πιθανά προβλήματα Χρήσεις γης, βαθμός κατοίκησης, χαρακτηριστικά και προβλήματα (Χάρτης Χ 13) Στοιχεία επάρκειας και καταλληλότητας υποδομών Σύστημα κυκλοφορίας και στάθμευσης αυτοκινήτων. Σύστημα κίνησης πεζών. Χαρακτηριστικά και προβλήματα. (χάρτες) Καταγραφή του ισχύοντος νομοθετικού πλαισίου και του νομοθετικού πλαισίου προστασίας του οικισμού. Κριτική ανάλυση της επάρκειας ή μη Ιδιοκτησιακό καθεστώς, αναζήτηση σημαντικών δημόσιων ή ιδιωτικών κτιρίων για αξιοποίηση, προτάσεις Περιγραφή προτάσεων οργάνωσης, προστασίας και ανάπτυξης που έχουν συνταχθεί για την περιοχή και ενεργειών προστασίας που τυχόν έχουν υλοποιηθεί Διατύπωση προτάσεων. Στρατηγική της εφαρμογής Προέλευση υλικού και υποβάθρων. Πηγές και βιβλιογραφία Χάρτες Βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α. - Απογραφικά δελτία κτιρίων ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β. - Δίκτυο κρηνών.... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ. - Χαρακτήρας της πόλης.σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης.

4 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ. - Νομοθετικό πλαίσιο προστασίας.σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ε. - Χάρτες....Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. ii

5 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ. Εικόνα 1. Γενικό τοπογραφικό της πόλης της Ναυπάκτου εντός των τειχών. (Κάστρων Περίπλους, Castrorum Circumnavigatio, ΥΠ.ΠΟ. Τ.Α.Π.Α., Αθήνα 2001, σ. 61) 1 Εικόνα 2. Δυτική άποψη της πόλης...2 Εικόνα 3. Ανατολική άποψη της πόλης....2 Εικόνα 4. Φωτογραφία της πόλης πριν τη δενδροφύτευση του λόφου. (Βαρδάκουλα Γ. Παναγιωτόπουλου Θ., Το οδοιπορικό του Δήμου Ναυπάκτου. Εικ. 1)...3 Εικόνα 5. Σχέδιο αγνώστου Βενετού του (Χαλατζής Γ., Το Κάστρο της Ναυπάκτου στην διαδρομή του χρόνου, Η Ναύπακτος και η περιοχή της κατά τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή εποχή , Β Επιστημονικό Συνέδριο, Β Ημίτομος, Αθήνα 2001, σ. 183)...9 Εικόνα 6. Αντίγραφο μικρογραφίας αγνώστου Τούρκου ζωγράφου. (Μαρίνου Γ., Η αρχιτεκτονική της Ναυπάκτου κατά την Ενετοκρατία και την Τουρκορατία, Ηπειρωτικά Χρονικά, 1985, εικ. 13) Εικόνα 7. Μικρογραφία της Ναυπάκτου του N. Matrakçi, αρχών του 16 ου αιώνα. (Μαρίνου Γ., ό.π., εικ. 14) Εικόνα 8. Σχέδιο του περιηγητή Spon (Νικολάου Η., Χαρακτικά και πολεοδομικά σχέδια της Ναυπάκτου από τον ΙΖ - ΙΘ αιώνα, Ναυπακτιακά τ. ΣΤ, Περιοδική έκδοση Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών , Αθήνα 1994, εικ.12) Εικόνα 9. Σχέδιο του περιηγητή Wheeler (Νικολάου Η., ό.π., εικ.16) Εικόνα 10. Γκραβούρα του έτους 1684 (Πανταζής Ν., Η Ναύπακτος μέσα στους αιώνες. Μύθος και πραγματικότητα, Ναύπακτος 1991, ιδιωτική συλλογή Θ. Ν. Ζησιμόπουλου) Εικόνα 11. Γκραβούρα του περιηγητή M. V. Coronelli του έτους (Coronelli Vincenzo,An Historical and Geographical Account of the Morea, Negropont and Maritime Places, London 1687, 227 ) Εικόνα 12. Συνολική άποψη 1874 (Salvator L., Eine Spazierfahrt im Golfe von Korinth, Prag 1876 z. 7) Εικόνα 13. Σχέδιο πόλεως - έτος (Νικολάου Η., ό.π., σ. 569) Εικόνα 14. Ανατολικό προάστιο της πόλης, εγκεκριμένο ρυμοτομικό του (Νικολάου Η., ό.π., σ. 571) Εικόνα 15. Σκαρίφημα του λιμανιού στα τέλη του 19 ου αιώνα (Salvator L., ό.π., z. 9) Εικόνα 16. Προοπτικό σχέδιο της πόλης (Τσονακίδης). (Χαλατζής Γ., ό.π., σ. 182) 23 Εικόνα 17. Άποψη της πόλης και του λιμανιού από ψηλά Εικόνα 18. Το πρόβλημα της νέας δόμησης όταν παρεμβάλλεται ένα κτίριο με μεγαλύτερο ύψος ανάμεσα σε κτίρια ε χαμηλότερο. Η οριογραμμή των υψών διαρρηγνύεται Εικόνα 19. Κτίριο ξενοδοχείου κατασκευασμένο περί το Δειγματίζει την αρχιτεκτονική της εποχής του. Τέτοια παραδείγματα χρειάζονται γιατί αποδεικνύουν τη συνέχεια του συνόλου στο χρόνο. Η συνεχής εξέλιξη πρέπει να φαίνεται, αντίθετα προσπάθειες ομοιομορφισμού των κτιρίων είναι πιθανόν να δημιουργούν ψευδείς εντυπώσεις Εικόνα 20. Κτίριο ασύμβατο λόγω της επένδυσής του Εικόνα 21. Κτίριο το οποίο ενδεχόμενα διαθέτει παραδοσιακό πυρήνα. Οι αλλοιώσεις στον τρόπο δόμησης δεν επιτρέπουν σαφή διαχωρισμό αυτού. Θεωρείται ως κτίριο κατασκευασμένο μετά το 1950 και συμβατό ως προς τον χαρακτήρα του οικισμού

6 Εικόνα 22. Προσπάθεια ένταξης ξενοδοχείου στη ζώνη 2. Η προσπάθεια κρίνεται επιτυχής. Εξαιτίας της διαμόρφωσης της όψης και της επιλογής της θέσης, να ακουμπά η πίσω όψη στο βράχο, ο όγκος δεν μπορεί να καταστεί αντιληπτός, ενώ η όψη παραπέμπει στη μορφολογία του οικισμού Εικόνα 23. Νέο κτίριο που ακολουθεί την μορφολογία του οικισμού. Ξύλινες λεπτομέρειες, χαγιάτι, εξωτερική σκάλα, κεραμοσκεπή και σεβασμός στην γενικότερη κλίμακα των παραδοσιακών κτιρίων καθιστούν τη νέα δόμηση συμβατή. Η διαμόρφωση της αυλής και ο εξωτερικός μαντρότοιχος διατηρούνται κατά τα πρότυπα του οικισμού Εικόνα 24. Το κτίριο διατηρεί όλα τα στοιχεία εκείνα που δημιουργούν καθεστώς για τη μορφολογία του οικισμού Εικόνα 25. Το κτίριο είναι ασύμβατο κυρίως λόγω κλίμακας. Η θέση του είναι επίσης προβληματική γιατί είναι χτισμένο στο ανατολικό όριο του οικισμού, με αποτέλεσμα να κλείνει τη θέα και να προκαλεί αισθητικά με τον όγκο του. Η επένδυσή του είναι επίσης ακατάλληλη Εικόνα 26. Όπως προηγουμένως Εικόνα 27. Τμήμα παλιού λιθόστρωτου Εικόνα 28. Σε τμήμα παλιού λιθόστρωτου συναντώνται και κομμάτια μαρμάρου, από άλλες κατασκευές Εικόνα 29. Άποψη του εσωτερικού του φρουρίου Εικόνα 30. Κατάληψη δημόσιου χώρου από χρήση αναψυχής Εικόνα 32. Όπως προηγουμένως Εικόνα 34. Άποψη ενός δρόμου, χαρακτηριστική για την εικόνα που δημιουργεί ο φωτισμός Εικόνα 35. Εικόνα που παρατηρείται στον κεντρικό οδικό άξονα που διασχίζει το ιστορικό κέντρο Εικόνα 36. Σημείο όπου τα τείχη έχουν διατρηθεί για την κατασκευή δρόμου Εικόνα 39. Η περιοχή κάτω από τον ανατολικότερο προμαχώνα έχει μεταβληθεί σε χώρο στάθμευσης οχημάτων Εικόνα 40. Η περιοχή των ερειπίων του τούρκικου λουτρού εξυπηρετεί τις ανάγκες στάθμευσης Εικόνα 41. Ο χώρος στο βορειότερο προμαχώνα της ζώνης 2 χρησιμοποιείται για στάθμευση Εικόνα 42. Σημειώνεται εντός της ερυθράς η έκταση του χαρακτηρισμένου προστατευόμενου οικισμού Εικόνα 43. Ορισμός συντελεστών δόμησης π. δ. της 6 ης Αυγούστου του 2002 (ΦΕΚ 674 Δ ) iv

7 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού Εισαγωγή Η Ναύπακτος αποτέλεσε από την αρχαιότητα έως και τα σύγχρονα χρόνια μια σημαντική πόλη με οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη, κυρίως λόγω της στρατηγικής της θέσης. Η θέση στα δυτικά της εισόδου του Κορινθιακού κόλπου την καθιστούσαν μοναδική καθώς υπήρξε μέχρι το τέλος του 19 ου αιώνα, οπότε και διανοίχτηκε η διώρυγα της Κορίνθου, η μοναδική είσοδος στον Κόλπο αυτό. Επίσης, η θέση που καταλαμβάνει στο έξαρμα ενός λόφου, ο οποίος καταλήγει σε ένα πολύ ασφαλές φυσικό οχυρό λιμάνι, την καθιστούν ικανά οχυρή και από την πλευρά της ξηράς. Εικόνα 1. Γενικό τοπογραφικό της πόλης της Ναυπάκτου εντός των τειχών. (Κάστρων Περίπλους, Castrorum Circumnavigatio, ΥΠ.ΠΟ. Τ.Α.Π.Α., Αθήνα 2001, σ. 61) Κατά τη διάρκεια των αιώνων η πόλη άλλαξε πολλές φορές όνομα, το οποίο ουσιαστικά αποτελούσε παραφθορά του αρχαίου Ναύπακτος. Κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από τη συνεκφορά των λέξεων ναυς + πήγνυμι. Οι Φράγκοι και οι Καταλανοί την ονόμασαν Nepant, οι Βενετοί αρχικά Nepanto και έπειτα Lepanto ή Lapente. Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας συνηθέστερα αποκαλούταν Inebahti, τόσο κατά ακολουθία της αραβικής ονομασίας Nabacta και Nabacto, όσο και σύμφωνα με τον δικό τους τρόπο σχηματισμού τοπωνυμίων από τα προϋπάρχοντα ελληνικά. Είναι όμως, ενδιαφέρον, ότι δημιουργήθηκαν εξελικτικά και οι ονομασίες Enebekt, Eynebahti και τέλος Ainabahti, που έχει και νόημα για τους μουσουλμάνους την ευοίωνη σημασία κάστρο της ευτυχίας. Μετά την απελευθέρωση επικράτησε η ονομασία Ναύπακτος ή Έπαχτος.

8 1. Γενική περιγραφή του οικισμού. Σχέση με το φυσικό περιβάλλον και το τοπίο. Η Ναύπακτος είναι πρωτεύουσα της επαρχίας Ναυπακτίας του νομού Αιτωλοακαρνανίας. Είναι κτισμένη στην είσοδο του Κορινθιακού κόλπου μεταξύ των στενών του Ρίου, Αντίρριου και των εκβολών του Μόρνου. Βρίσκεται στη στενή πεδιάδα που σχηματίζεται ανάμεσα στις νότιες υπώρειες του όρους Ριγάνι και της θάλασσας. Η περιοχή της Ναυπάκτου χαρακτηρίζεται από μια εναλλαγή ορεινού, πεδινού και θαλάσσιου τοπίου. Τα διάφορα αυτά χαρακτηριστικά βρίσκονται σε στενή και άμεση σχέση εξαιτίας της μικρής σχετικά εκτάσεως στην οποία αναπτύσσεται η πόλη. Πάνω από τη θάλασσα ξεκινά μια κατάφυτη έκταση που απλώνεται τόσο στην περιοχή της πεδιάδας, όσο και στο λόφο 1. Εικόνα 2. Δυτική άποψη της πόλης. Εικόνα 3. Ανατολική άποψη της πόλης. Η δενδροφύτευση του κάστρου ξεκίνησε το 1914 από τούρκους αιχμαλώτους των Βαλκανικών πολέμων και ολοκληρώθηκε μετά το 1930 από τους μαθητές και τους δασκάλους της πόλης 2. 1 Τα 480 περίπου στρέμματα δάσους του φρουρίου καλύπτονται στη συντριπτική τους πλειοψηφία από τη χαλέπιο, την τραχεία πεύκη και την κουκουναριά. Τα κυπαρίσσια φυτεύτηκαν περιμετρικά του δρόμου Ναυπάκτου-Βομβοκούς και Ναυπάκτου-Λεύκας για να δημιουργήσουν αντιπλημμυρική ζώνη. Τη χλωρίδα συμπληρώνουν ελιές, αμυγδαλιές και τα αυτοφυή πουρνάρι, σφαλάχτι, σχοίνος, λυγαριές, αφάνες, σφάκες, πικροδάφνες, πλατάνια και περίπου άλλα 20 είδη θάμνων. 2 Ο χώρος του Κάστρου δεν είχε δέντρα. Η πρώτη δεντροφύτευσή του άρχισε μετά το , που διαμένουν στα ανώτερα διαζώματά του 350 περίπου Τούρκοι στρατιώτες και αξιωματικοί αιχμάλωτοι πολέμου. Ο δυτικός εκτός του Κάστρου χώρος, σήμερα πευκόφυτος, άρχισε να φυτεύεται κατά το , από τους μαθητές με την προτροπή και τη βοήθεια των δασκάλων του δημοτικού σχολείου. Γύρω στο 1930 συστήθηκε και η Φιλοδασική Ένωση. Για το υπερκείμενο της πόλης δάσος υπάρχει το πρακτικό του Κοινοτικού Συμβουλίου της 23 Ιανουαρίου 1926, στο οποίο είναι καταχωρημένα, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: «Ο πρόεδρος - Γ. Παπαϊωάννου - έθεσεν υπ όψιν του συμβουλίου την κατάστασιν εις ην περιήλθεν σήμερον το δάσος. Το δάσος τούτο είναι προστατευτικό της πόλεως υπό άποψιν 2

9 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού Εικόνα 4. Φωτογραφία της πόλης πριν τη δενδροφύτευση του λόφου. (Βαρδάκουλα Γ. Παναγιωτόπουλου Θ., Το οδοιπορικό του Δήμου Ναυπάκτου. Εικ. 1) Η κορυφή του πυραμιδοειδούς λόφου που δεσπόζει στην πόλη σε υψόμετρο περίπου 200 μέτρων, περικλείεται από κυκλικό τείχος διαμέτρου εκατό μέτρων. Δύο βραχίονες που ακολουθούν την κλίση του εδάφους κατεβαίνουν ο ένας ανατολικά και ο άλλος δυτικά και, αφού καμφθούν, πλησιάζοντας ο ένας τον άλλο, με δύο πύργους κλείνουν την είσοδο του μικρού λιμανιού. Τέσσερα εγκάρσια τείχη (διατειχίσματα) ενώνουν αυτούς τους δύο βραχίονες, σχηματίζοντας από την κορυφή έως τη θάλασσα πέντε αμυντικές ζώνες ή διαζώματα ή περιβόλους. Ο καθένας από αυτούς τους πέντε περιβόλους είναι ένα ανεξάρτητο φρούριο, το οποίο μειώνεται σε έκταση όσο πλησιάζουμε την ακρόπολη στην κορυφή του λόφου. Οι βασικές οικιστικές ενότητες που γίνονται άμεσα αντιληπτές είναι δύο: εντός και εκτός των τειχών. Αρχικός οικιστικός πυρήνας υπήρξε η εντός των τειχών περιοχή. Η οικιστική διάρθρωση του τμήματος που αναπτύσσεται εντός των τειχών δεν είναι ομοιογενής λόγω της μεγάλης διαφοράς στην κλίση του εδάφους. Έτσι, το κατώτερο τμήμα με την ομαλότερη κλίση είναι πιο πυκνοκατοικημένο από το ανώτερο, όπου οι μεγάλες κλίσεις επιβάλλουν πιο αραιή δόμηση, ενώ το ανώτατο τμήμα δεν παρουσιάζει καθόλου κατοίκηση εξαιτίας του αρχαιολογικού χώρου και των αρχαιολογικών υπολειμμάτων. Οριοθετούνται με τον τρόπο αυτό τρεις ζώνες πλημμυρών εκ των όμβριων υδάτων, αν δεν υπήρχε το δάσος τούτο η πόλις θα εκινδύνευεν εκ των πλημμυρών λόγω του πρανούς του εδάφους, εξ άλλου δε είναι καλλωπιστικόν της πόλεως περιέχον δε και πλείστα άγρια ελαιόδεντρα, άτινα δύναται με μικράν δαπάνην να εξημερωθώσι και αποκτήσει η κοινότης έναν ελαιώνα εκ χιλίων και άνω ελαιοδένδρων, άτινα μετά παρέλευσιν ολίγων ετών θα αποδώσι τη κοινότητι μέγα έσοδον», το δε συμβούλιο αποφάσισε να εξακολουθήσει η απαγορευτική δασονομική διάταξη του Δασονομείου Ναυπάκτου, για να προστατευθεί το δάσος, να αναζητηθούν οι υποδείξεις των ειδικών για την ανάπτυξή του και για το σκοπό αυτό να πραγματοποιηθούν οι δέουσες ενέργειες στο Νομάρχη για την αποστολή ειδικού συνεργείου.

10 (Χάρτης Χ 01) οι οποίες διαθέτουν διαφορετικά χαρακτηριστικά, αντιμετωπίζουν διαφορετικά προβλήματα και χρήζουν διαφορετικών επεμβάσεων. Ζώνη 1: Πρώτος και δεύτερος οχυρωματικός περίβολος. Η ζώνη αυτή είναι κενή κατοικιών και παρουσιάζει έντονο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Περικλείει το φρούριο και αρχαιολογικά υπολείμματα ενδεχομένως της προχριστιανικής και της βυζαντινής περιόδου. Διαθέτει έναν οδικό άξονα, σε μέτρια κατάσταση, ο οποίος έχει διατρήσει τα τείχη σημειακά και βρίσκεται. Στο σημείο που καταλήγει έχει διαμορφωθεί, όχι με ιδιαίτερη επιμέλεια, χώρος στάθμευσης για τη διευκόλυνση της επισκεψιμότητας του αρχαιολογικού χώρου. Ο αρχαιολογικός είναι διαμορφωμένος, διαθέτει πυρασφάλεια, κάποιες ενημερωτικές πινακίδες για τα ευρήματα και την ιστορία της πόλης, ορισμένες διαμορφωμένες διαδρομές και φωτισμό, όχι επαρκή, παλιότερα λειτουργούσε και θέατρο 3. Ο χώρος διατηρείται σχετικά καθαρός, δεν φυλάσσεται και είναι κατάφυτος από ανεξέλεγκτη βλάστηση, η οποία περιοδικά αφαιρείται. Ζώνη 2: Τρίτος, τέταρτος οχυρωματικός περίβολος και τμήμα του πέμπτου. Το όριο με την επόμενη ζώνη (ζώνη 3) εντοπίζεται στα κτίρια με όψη προς τον κύριο οδικό άξονα (το όριο αυτό προκύπτει από το διαφορετικό αρχιτεκτονικό ύφος και τις διαφορετικές χρήσεις γης των δύο ζωνών). Η ζώνη αυτή μπορεί να χαρακτηριστεί ζώνη αμιγούς κατοικίας. Υπάρχουν μόνο τρία κτίρια αναψυχής, εκτός από τις κατοικίες. Κυριαρχεί η παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Η σύγχρονη δόμηση στη ζώνη αυτή ακολουθεί την παραδοσιακή στα μορφολογικά μόνον στοιχεία της. Υπάρχουν κτίρια σε ερειπιώδη κατάσταση, αλλά ο αριθμός τους είναι μικρός. Η ζώνη διαθέτει λείψανα κατασκευών αρχαιολογικού ενδιαφέροντος το τούρκικο χαμάμ, υπολείμματα ενός τζαμιού, την πύλη εισόδου στον δεύτερο οχυρωματικό περίβολο και ένα ενδιαφέρον δίκτυο κρηνών. Υπάρχουν τρία σημαντικά, ιστορικά, επώνυμα αρχοντικά το αρχοντικό Μπότσαρη, το αρχοντικό Τζαβέλα και το αρχοντικό Τρικκαίου. Το δίκτυο πρόσβασης διαθέτει κλίμακες σε πολλά σημεία του εξαιτίας της μεγάλης κλίσης του εδάφους. Τρεις είναι οι βασικοί αμαξιτοί άξονες που οδηγούν σε αυτό, ο πρώτος από την κεντρική οδική αρτηρία που διατρέχει την πόλη, ο δρόμος προς το Κάστρο και ο άξονας από το διοικητήριο στο Φαλτσοπόρτι. Σημαντικό στοιχείο γραφικότητας αποτελούν τα σημεία που παρέχουν οπτική εποπτεία ολόκληρης της πόλης από ψηλά, αλλά και οι οπτικές εντυπώσεις που δημιουργούνται κατά την άνοδο εξαιτίας του τύπου του δικτύου πρόσβασης. 3 Ο ηλεκτροφωτισμός του Κάστρου αποφασίστηκε στις 26 Μαΐου 1979, ενώ παράλληλα είχε κατασκευαστεί και θέατρο με ξύλινα έδρανα εντός αυτού, που για ικανό χρόνο εξυπηρέτησε τις σχετικές ανάγκες της πόλης. 4

11 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού Ζώνη 3: Τμήμα του πέμπτου οχυρωματικού περιβόλου που περιλαμβάνει τις κεντρικές οδούς και τον λιμένα. Στη ζώνη αυτή απαντώνται κύρια χρήσεις εμπορίου, αναψυχής και περιορισμένος αριθμός δημόσιων και εκκλησιαστικών κτιρίων. Οι χρήσεις είναι κατανεμημένες ως εξής: στην περιφέρεια του λιμανιού κυριαρχεί η αναψυχή, εκατέρωθεν των κεντρικών αξόνων συγκεντρώνεται το εμπόριο, ενώ η κατοικία συνδυάζεται με τις δύο προηγούμενες χρήσεις στους υπερκείμενους του ισογείου ορόφους και καταλαμβάνει την υπόλοιπη έκταση, εξαιρουμένων των δημόσιων και των τουριστικών κτιρίων. Ο χαρακτήρας της ζώνης είναι περισσότερο αστικός, και συγκεντρώνει τον μεγαλύτερο όγκο των λαϊκών νεοκλασικών κτιρίων, εμπορικών και μη. Το οδικό δίκτυο έχει διακόψει τη συνέχεια των τειχών στη δύση, ενώ τα υπολείμματα των τειχών στην ανατολή είναι δυσδιάκριτα πλέον εξαιτίας της έντονης πολεοδομικής ανάπτυξης. Οι περιοχές εκτός των τειχών αποτελούν τις επεκτάσεις της πόλης. Η διαμόρφωσή τους ξεκινά ήδη από την περίοδο της ενετοκρατίας, τότε εκτός των τειχών λαμβάνουν χώρα ορισμένες δραστηριότητες, αγροτικές και βιοτεχνικές. Κατά την τουρκοκρατία διαμορφώνονται δύο προάστια το μικρό και το μεγάλο Βαρούσι, δυτικά και ανατολικά αντίστοιχα. Η επέκταση εξελίσσεται πλήρως στη σημερινή της μορφή από την απελευθέρωση της πόλης και έπειτα, πληρώνεται το μεταξύ των ήδη υπαρχόντων συνοικιών κενό και δημιουργούνται οι συνοικίες της Αγίας Παρασκευής, της Ψανής, της Εβραιόλακκας και των Λεπτοκαρύτικων. Εκτός των τειχών παρατηρείται συσσώρευση των δημόσιων και κοινωφελών κτιρίων της σύγχρονης πόλης. Είναι εμφανές ότι η σύγχρονη πόλη αναπτύχθηκε πλήρως εκτός των τειχών, αρχικά κατά μήκος των κύριων οδικών αξόνων και στη συνέχεια εξαπλώθηκε περαιτέρω. Δυτικό εκτός των τειχών τμήμα: Από την περίοδο διατηρούνται μεμονωμένα κτίρια νεοκλασικού χαρακτήρα σε μέτριο βαθμό συντήρησης, τα περισσότερα εκ των οποίων κατοικούνται, και ορισμένα παραδοσιακά, τα οποία στην πλειονότητά τους είναι χωρίς χρήση και σε μέτρια κατάσταση διατήρησης. Το ρυμοτομικό που διατηρείται χρονολογείται ανάμεσα στα έτη 1834 έως 1867, οπότε και πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες οργανωμένες επεκτάσεις εκτός των τειχών. Ανατολικό εκτός των τειχών τμήμα: Διαθέτει σε παράθεση νεοκλασικών και παραδοσιακών κτιρίων στη βόρεια πλευρά της κύριας οδικής αρτηρίας, σημαντικός αριθμός από αυτά δεν έχουν χρήση, τα έχοντα χρήση παρουσιάζουν αλλοιώσεις κυρίως εξαιτίας της εκτεταμένη εμπορικής χρήσης των ισογείων τους. Ελάχιστα είναι τα δείγματα των αντίστοιχων σωζόμενων κτιρίων προς νότο. Εντύπωση προκαλούν τα μεγάλα ύψη των νεόδμητων κατασκευών και δυσχεραίνουν τη δυνατότητα ανάδειξης των ιστορικών κτιρίων. Δεν υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία για τη χρονολόγηση των επεκτάσεων, αν και θα μπορούσαν, με κάθε επιφύλαξη, να αναχθούν στην ίδια περίοδο με την επέκταση

12 της δυτικής πλευράς ή την αμέσως επόμενη. Πάντως ο κύριος όγκος του δομημένου χώρου μαρτυρά ανάπτυξη μετά το β μισό του 20 ου αιώνα. Στην πόλη υφίστανται συνοικίες, οι οποίες διατηρούν τα τοπωνύμιά τους και χρήζουν μνείας πριν από οποιαδήποτε προσπάθεια διαχωρισμού τμημάτων της πόλης με ακραιφνώς ορθολογιστικά κριτήρια (Χάρτης Χ α). 1) Η περιοχή του Κάστρου περιλαμβάνει την παλιά πόλη, μέσα στα τείχη, όπου βρίσκονται το λιμάνι, η κεντρική πλατεία Ν. Μπότσαρη και ένα από τα τζαμιά στον ανατολικό λιμενοβραχίονα. Στην περιοχή όπου στέκεται το αρχοντικό Μπότσαρη, έχει δοθεί από τους πρώτους Σουλιώτες κατοίκους της πόλης το όνομα Βροντολαγκάδα, είτε για να θυμίζει στους Σουλιώτες τοπωνύμιο της πατρίδας τους, ή γιατί βροντούσαν τα κουμπούρια τους σε γλέντια και χαρές. Μετά τη Σιδερόπορτα, τη φημισμένη εσωτερική πύλη από τον τελευταίο οχυρωματικό περίβολο στον επόμενο, βρίσκεται η συνοικία Τζαμί ή Βεζύρ Τζαμί, που οφείλει το όνομά της στο τζαμί, τμήμα του μιναρέ του οποίου σώζεται και οι πέτρες του οποίου χρησιμοποιήθηκαν το 1910 για την ανέγερση του ρολογιού της πόλης, στον ακραίο ανατολικό προμαχώνα του τελευταίου διαζώματος, στο τέλος της ανηφορικής και απότομης λίθινης κλίμακας, που αρχίζει από το σημείο όπου παλιά βρισκόταν η κάτω ανατολική είσοδος έξοδος της πόλης (Πύλη των Σαλώνων). Νότια από το τζαμί σώζεται τούρκικο λουτρό, χαμάμ, βόρεια αυτού η μεγάλη βρύση, που ικανοποιούσε τις υδρευτικές και αρδευτικές ανάγκες της καστρόπολης και ανατολικά ο ιστορικός πλάτανος, τον οποίο η παράδοση θέλει να έχει διαδραματίσει τον αποτρόπαιο ρόλο της αγχόνης για τους ανυπάκουους ραγιάδες. 2) Έξω από το κάστρο και ανατολικά του, εκτείνεται η συνοικία της Αγίας Παρασκευής, από την ομώνυμη εκκλησία, η οποία αντικατέστησε τον προϋπάρχων ναό των αρχών του 20 ου αιώνα, ως το παλιό νεκροταφείο. Βόρεια και προς τις υπώρειες του βουνού, στο δρόμο προς το ιστορικό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, στη Βομβοκού, η περιοχή ονομάζεται Εβραιόλακκα, όπου πολλοί εβραϊκοί τάφοι έχουν βρεθεί και ανατολικότερα αυτής η Βάρνα ράχη ή του Βρανά η ράχη, με τον πευκόφυτο λόφο της Δεξαμενής. Στην ανατολική παραλία αναπτύσσεται το Γ(κ)ρίμποβο, το οποίο μάλλον οφείλει το όνομά του στα πολλά νερά της περιοχής, που εκβάλλουν στη θάλασσα. 3) Ανατολικά της Αγίας Παρασκευής και βόρεια της παραλίας του Γριμπόβου είναι η συνοικία Αφροδίτη από τη θεά του αρχαίου ελληνικού Πανθέου, ή Καινούριο χωριό, ή Μεχμετάκι, από τον Τούρκο τσιφλικά Μεχμέτ, ο οποίος το κατείχε παλιότερα, ή Μεγάλο Βαρούσι, δηλαδή οικοδομημένο τμήμα εκτός των τειχών, στα τούρκικα. Στο νοτιοανατολικό άκρο της συνοικίας, εκεί όπου τελειώνει η παραλία του Γριμπόβου, βρίσκεται η Βρύση της Αγάπης, η οποία πιθανόν συνδέεται με τη λατρεία της Αφροδίτης, το άντρο της οποίας αναφέρει ο Παυσανίας, στην παρυφή του βουνού, πίσω από τον λοφίσκο του Αγίου Γεωργίου. Στο δρόμο προς Ιτέα βρίσκεται η πηγή Κεφαλόβρυσο. Πάνω από την πηγή κρέμεται το Τσοκάρι, ένας συμπαγής βράχος, με σκαλισμένες αναθηματικές αφιερώσεις. 6

13 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού Ο ναός του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται πάνω στην κορυφή του τρίτου λόφου της πόλης, μετά το Κάστρο και τη Δεξαμενή. Πίσω του εκτείνεται ο συνοικισμός Λεπτοκαρύτικα, μέχρι τον χείμαρρο Σκα. 4) Δυτικά του Κάστρου, πάνω από τη θάλασσα και μέχρι σχεδόν το χείμαρρο Βαριά, εκτείνεται η Ψανή, από το όνομα της ιαματικής πηγής. Αναβλύζει νότια του εθνικού δρόμου Αντιρρίου Ναυπάκτου. Βόρεια της Ψανής και ακριβώς μετά τη δυτική είσοδο της πόλης, βρίσκεται η συνοικία Μικρό Βαρούσι. 5) Στο δρόμο προς το Θέρμο υπάρχουν οι συνοικίες Αλωνάκι και Στενό Ξηρόβρυση.

14 2. Ιστορική εξέλιξη και φάσεις ανάπτυξης του ιστορικού συνόλου με επισήμανση σε χάρτες. Πηγές τεκμηρίωσης. Πρώτη αναφορά της Ναυπάκτου γίνεται από την εποχή της καθόδου των Δωριέων. Οι Αθηναίοι είχαν καταλάβει τη Ναύπακτο ευθύς μόλις άρχισε να ωριμάζει στο μυαλό τους η ιδέα της ηγεμονίας, δηλαδή όχι πολύ μετά τα μηδικά. Ασφαλέστερος έγινε ο έλεγχος της Ναυπάκτου μετά το 456 π.χ., οπότε εγκατέστησαν σε αυτή τους Μεσσήνιους φυγάδες. Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο η πόλη υπήρξε πάντα η κύρια ναυτική βάση των Αθηναίων στη δύση. Από τη θέση αυτή μπορούσε και να ελέγχει και τις κινήσεις του στόλου της αντιπάλου ναυτικής δύναμης, της Κορίνθου, η οποία συχνά κατέφευγε στη διίσθμιση πλοίων από τον Κορινθιακό στο Σαρωνικό 4. Μια μεγάλη επιχείρηση ανέλαβαν οι Λακεδαιμόνιοι στα 426 μ.χ. για να αποσπάσουν τη Ναύπακτο από τους Αθηναίους, αλλά, απέτυχαν. Η πόλη έπεσε στους Λακεδαιμόνιους μόνο μετά την ήττα των Αθηναίων στους Αιγός ποταμούς και την πτώση της Αθήνας (404 μ.χ.). Τότε οι Λακεδαιμόνιοι υποχρέωσαν τους φίλους των Αθηναίων Μεσσήνιους να εγκαταλείψουν τη Ναύπακτο και την παρέδωσαν στους Λοκρούς, από τους οποίους γρήγορα την κατέλαβαν οι αντικρινοί Αχαιοί. Από τους Αχαιούς περιήλθε στους Θηβαίους, λίγο μετά τη νίκη τους στα Λεύκτρα και από τους Θηβαίους στο Φίλιππο Β, ο οποίος μετά τη μάχη της Χαιρώνειας την παρέδωσε στους Αιτωλούς. Στα Ρωμαϊκά χρόνια η Ναύπακτος αποδόθηκε πάλι στους Λοκρούς, ενώ ήταν πολιτικά εξαρτημένη από την Πάτρα, καθώς ήταν ένα από τα προνόμια που παραχώρησε ο Αύγουστος στους Πατρείς κατά τον επανοικισμό της πόλης και την εγκατάσταση Ρωμαίων παλαιμάχων ως αποίκων μαζί με πολλούς κατοίκους παρακμασμένων αχαϊκών πολιχνών, οπότε η Πάτρα πήρε το όνομα colonia Aroe Augusta Patriensis 5. Κατά τα Βυζαντινά χρόνια υπάγεται στην Επισκοπή της Κορίνθου και όταν αυτή μεταφέρεται στην Αθήνα, ενώ μόνο το 900 γίνεται ανεξάρτητη μητρόπολη. Ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος την αναφέρει σαν πόλη του θέματος της Ελλάδος, ενώ ο Σκυλίτσης την αποδίδει στο θέμα της Νικοπόλεως. Από το 1025 αποτελεί έδρα στρατηγού, ενώ το 1040 η Ναύπακτος είναι η μόνη πόλη του θέματος που επιβίωσε από την επιδρομή του Deljan 6. Μετά το 1204 η πόλη υπαγόταν στο Δεσποτάτο της Ηπείρου και 1294 δόθηκε στο Φίλιππο Α Ταραντινό, σημαίνοντας την αρχή της μακράς δυτικής κατοχής. Το σημειώθηκε στην Ακαρνανία επανάσταση εναντίον του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ ( ), γεγονός που επέτρεψε την επέμβαση των Ταραντίνων, τους οποίους, όμως, γρήγορα διαδέχτηκαν οι Αλβανοί, που διευκολύνθηκαν για την κάθοδό τους προς τα Νότια από τους Σέρβους του Στέφανου Δουσάν ( ) 7. Η επικράτηση των αλβανικών φύλων κατέστη δυνατή ύστερα από την ήττα του γιου του δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρου στον Αχελώο (1358). Η αλβανική κυριαρχία γρήγορα περιορίστηκε στην ενδοχώρα και η πόλη πέρασε στους Βενετούς (η 4 Παπαχατζής Ν., Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις, Βοιωτικά και Φωκικά, Αθήνα 1992, Soustal P., Nikopolis und Kephallenia, Tabula Imperii Byzantini,Wien 1981, Thurn I., Ioannis Scylitzae, Synopsis Historiarium (CFHB 5), Berolini MCMLXXIII(1973), 372, 411. The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford 1991, Schiro G. a cura di, Ignoti Auctoris, Chronica Toccorum Cephalleniensium (CFHB 10), Roma 1975, 222,224. Maisano R.a cura di, Giorgio Sfranze, Cronaca (CFHB 29),Romae MCMXC(1990), 172,196. 8

15 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού επικράτηση των οποίων ολοκληρώθηκε το 1407) και στους οποίους παρέμεινε ως το 1499, οπότε την κατέλαβε ο Βαγιαζήτ Β, ύστερα από τρεις πολιορκίες (1463,1477,1499). Εικόνα 5. Σχέδιο αγνώστου Βενετού του (Χαλατζής Γ., Το Κάστρο της Ναυπάκτου στην διαδρομή του χρόνου, Η Ναύπακτος και η περιοχή της κατά τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή εποχή , Β Επιστημονικό Συνέδριο, Β Ημίτομος, Αθήνα 2001, σ. 183) Γνωστή στην ιστορία είναι η Ναυμαχία της Ναυπάκτου 8, που πραγματοποιήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 1571 μεταξύ του οθωμανικού στόλου και των ενωμένων ναυτικών δυνάμεων της Sacra Lega ( που συγκροτήθηκε από τους Ισπανούς, τον Πάπα, τη Βενετία και μερικά Ιταλικά κρατίδια) στο στόμιο του Πατραϊκού Κόλπου, δίπλα στις Εχινάδες Νήσους. Η ναυμαχία αποτέλεσε την πιο εντυπωσιακή φάση του πολέμου για την Κύπρο( ), προκάλεσε τεράστια εντύπωση στους συγχρόνους, αλλά, έμεινε χωρίς θετικά αποτελέσματα για τους νικητές. Παρόλα αυτά, μετά τη νίκη της Sacra Lega η Ευρώπη άρχισε να απαλλάσσεται από ένα «σύμπλεγμα κατωτερότητας» έναντι της οθωμανικής δύναμης, η οποία αποδείχθηκε ότι δεν ήταν πλέον αήττητη. Αυτό ήταν ίσως και το μοναδικό, αξιοσημείωτο, όφελος του χριστιανικού κόσμου. Για τους υπόδουλους λαούς, και ιδιαίτερα για τους Έλληνες, η ναυμαχία αποτέλεσε την αφετηρία επανειλημμένων επαναστατικών κινήσεων εναντίον των Τούρκων, τους οποίους πίστευαν ότι μπορούσαν να διώξουν με τη βοήθεια των νικητών, κυρίως των Ισπανών. Kατά τα τέλη του 16ου αιώνα η Ναύπακτος και η ευρύτερη περιοχή της μεταβλήθηκε σε κέντρο πειρατικής δραστηριότητας. Γνωστότερος από τους πειρατές που έδρασαν υπήρξε ο Ντουράκ Μπέη. Ενδεικτική της αφθονίας των βορειοαφρικανών σκλάβων, που πωλούνταν στα παζάρια της πόλης, ήταν η ονομασία της «Μικρό Αλγέρι» 9. 8 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι, Αθήνα, 16-18, 216, Πετρονώτης Α., «Οθωμανικά Αρχιτεκτονήματα Ναυπάκτου», Ναυπακτιακά τ. ΣΤ, Περιοδική Έκδοση Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών( ),Αθήνα 1994, 224. Χαλατζής Γ., «Το Κάστρο της

16 Εικόνα 6. Αντίγραφο μικρογραφίας αγνώστου Τούρκου ζωγράφου. (Μαρίνου Γ., Η αρχιτεκτονική της Ναυπάκτου κατά την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, Ηπειρωτικά Χρονικά, 1985, εικ. 13) Εικόνα 7. Μικρογραφία της Ναυπάκτου του N. Matrakçi, αρχών του 16 ου αιώνα. (Μαρίνου Γ., ό.π., εικ. 14) Ναυπάκτου στη Διαδρομή του Χρόνου», Η Ναύπακτος και η Περιοχή της κατά τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Εποχή( ) Β ΕπιστημονικόΣυνέδριο,2 ος ημίτομος, Αθήνα 2001,

17 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού Για την περίοδο αυτή υπάρχουν αναφορές σε κείμενα περιηγητών που βρέθηκαν στην περιοχή 10. Ο Εβλιά Τσελεμπή είναι ένας από αυτούς και επισκέφθηκε την πόλη το Από την περιήγησή του μπορούμε να συλλέξουμε αρκετές πληροφορίες για την κατάσταση της πόλης 11. Για το φρούριο γράφει ότι αυτό βρίσκεται «εις την πλευράν της Ρούμελης και εις το χείλος της θαλάσσης και εις την κορυφήν χωμάτινου όρους απολήγοντος εις βράχον σχήματος τριγωνικού» και το χαρακτηρίζει «κτήριον επιβλητικόν με λαξευμένας πέτρας χάριν πολεμικών αγώνων, επίφοβον, οχυρόν απόρθητον, φράγμα ισχυρόν, τείχος σταθερόν, αρχαίον, κάστρον μεγαλοπρεπές, έχον δομήν υψηλήν». Για την τάφρο του, γράφει ότι, δεν είναι πολύ βαθιά, γιατί το φρούριο είναι κτισμένο σε πετρώδες έδαφος, έχει όμως ικανό πλάτος. Προς το μέρος όμως του εσωτερικού φρουρίου, επειδή το σημείο αυτό είναι ελαφρώς ψηλότερο «οι χάνδακες των μερών αυτών είναι άνευ προηγουμένου βαθύτατοι». Το έδαφος από την πλευρά της ξηράς είναι ανώμαλο με χαράδρες και λόφους και το τείχος ολόκληρο συνεχόμενο. Το προς το εσωτερικό τμήμα αποτελείται από παχείς τείχους, πάχους δέκα πήχεων, οι οποίοι έχουν πολύ ανθεκτικές και οχυρές προεξοχές και πύργους, τους οποίους ανεβάζει στον αριθμό των 77. Το δυτικό τμήμα δεν είναι κτισμένο σε ευθεία γραμμή, παρατηρεί. Αναφέρει ότι το τείχος σε όλη την περίμετρό του έχει πέντε πύλες φρουρίου. Από αυτές οι δύο βλέπουν δυτικά, από τις οποίες μία είναι «εις το κάτω φρούριον και οδηγεί προς το Καστέλλι» (πιθανότατα εννοείται η σωζόμενη στη δυτική πλευρά της ντάπιας), και η δεύτερη «είναι εις το μεσαίον φρούριον και βλέπει επίσης προς το Καστέλλι» (πιθανόν η μεγάλη πύλη είσοδος στο φρούριο, όπου σήμερα φτάνει ο αυτοκινητόδρομος). Από τις άλλες πύλες αναφέρει ότι είναι «η πύλη της σκάλας και ονομάζεται πύλη των Σαλώνων διότι οδηγεί στο καρσαμπάν των Σαλώνων» και προφανώς βρισκόταν εκεί που κατεβαίνουν οι σκάλες από τη ντάπια του ρολογιού της πόλης, ανατολικά της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου και η οποία κατεδαφίστηκε γύρω στα Τέλος ο Τσελεμπή αναφέρει την «πύλην του εσωτερικού φρουρίου», η οποία είναι γνωστή με το όνομα Σιδερόπορτα, ενώ δεν αναφέρεται η μεγάλη πύλη ΒΑ του τείχους γνωστή ως Φαλτσοπόρτι. Για το λιμάνι αναφέρει «είναι κτισμένος και περιτειχισμένος με οχυρόν τείχος, στην πραγματικότητα είναι ένας μικρός λιμήν. Εις αυτόν ελλιμενίζονται οι φρεγάδες, ενώ τα καράβια αγκυροβολούν εις τον έξωθι ευρισκόμενο μεγάλο λιμένα. Αλλά τα γαλιόνια, τα μεγάλα δηλαδή πλοία ελλιμενίζονται εις τον προ του λιμένος κόλπον. Εις μίαν άκραν του λιμένος τρέχει ρυάκιον με νερό κρυστάλλινον. Οι τοίχοι του οχυρού από την πλευράν του λιμένος είναι χαμηλοί, αλλά παχείς και οι πύργοι πολλοί.». Περιγράφει επίσης και τα τζαμιά της πόλης. Μέσα στο οχυρό, λέει, υπάρχουν οκτώ τζαμιά. Στο παλιό φρούριο και κοντά στο λιμάνι υπήρχε το Φετιχιέ Τζαμί (το τζαμί της κατάκτησης), του σουλτάνου Βαγιαζήτ Β, με μιναρέ κτισμένο κατά τον αρχαίο τρόπο, είναι ένα μεγάλο προσκυνητάρι και μάλλον κτίστηκε με την κατάκτηση της Ναυπάκτου το Υπήρχε ένα τζαμί κοντά στο σεράι του Ντουρακ-μπέη, που πήρε το όνομά του τελευταίου επειδή το επιδιόρθωσε, ενώ πριν ήταν τζαμί του τεκέ 10 Γερονικόλου Ε., «Γαλλόφωνοι Περιηγητές στη Ναυπακτία», Ναυπακτιακά τ. Στ, Περιοδική Έκδοση Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών( ),Αθήνα 1994, Τριψιανός Ν., «Αγγλόφωνοι Περιηγητές στη Ναυπακτία», Ναυπακτικά τ. Στ, ό.π., Χαλατζής Γ., ό.π., Μαρίνου Γ., «Η αρχιτεκτονική της Ναυπάκτου κατά την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία», Ηπειρωτικά Χρονικά 1985, 131. Πετρονώτης Α., ό.π., 233. Χαλατζής Γ., ό.π.,130.

18 του Μεχμέτ εφέντη. Μετά, μέσα από τη νέα πύλη, το τζαμί της μεγάλης πύλης. Έπειτα ήταν το τζαμί των πηγαδιών. Στο μεσαίο φρούριο το τζαμί του Μεχμέτ εφέντη. Στο άνω φρούριο το τζαμί του Μπαμπατσαούς, όπου και το τζαμί του Βαγιαζήτη Βελή Χαν, κοντά στην οπλοθήκη. Τέλος, έξω από τη μεγάλη πύλη, το τζαμί του Ομέρ εφέντη. Στην πόλη εντόπισε τρεις μεντρεσέδες, αρκετά εκπαιδευτήρια παίδων και μεγάλα βακούφια για τα σχολεία του Μουφτή Μεσέτ εφέντη. Αναφέρονται επίσης έξι τεκέδες φτωχών και έντεκα προσκυνητάρια (μεστσίτια) στις συνοικίες. Για την καθαριότητα του σώματος υπήρχαν τρία δημόσια λουτρά. Στην αγορά ήταν διπλά, το ένα προοριζόταν μόνο για τις γυναίκες. Ένα άλλο συγκρότημα ήταν κοντά στο λιμάνι, «χαμάμ πολύ ευχάριστον και ευάερον». Το άλλον ήταν στα Άνω Πηγάδια. Υπήρχαν, όμως και αυτά των σαραγιών, περίπου διακόσια. Δύο καλοχτισμένα πέτρινα χάνια, στο κάτω φρούριο, εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των ταξιδιωτών. Τα εμπορικά μαγαζιά ανέρχονταν σε διακόσια. Έξω από την πύλη των Σαλώνων, εκεί «όπου είναι η κεφαλή των ποταμών και το χείλος της θαλάσσης» ήταν ένα βυρσοδεψείο «όμοιο του οποίου δεν υπάρχει εις ουδεμίαν χώραν Εις ουδεμίαν άλλην χώραν υπάρχει τοιάυτη εστία αναστεναζόντων. Όσοι των δολοφόνων και καταδικασμένων εις θάνατον καταφύγουν εις τον οίκον αυτόν, δεν παραδίδονταν υπό των τεχνικών εις τον δικαστήν και δεν τους επιτρέπουν να εξέλθουν του βυρσοδεψείου, ώστε αφού μετανοήσουν να καθαρθούν, να γίνουν τέλειοι τεχνίται.» στο προάστιο που εκτείνεται μετά την πύλη των Σαλώνων και κοντά στο βυρσοδεψείο (Βουρούς), αναφέρει την ύπαρξη αξιόλογων μαγαζιών. Υπήρχαν επίσης πολύ περιποιημένα και καλοκτισμένα μεγάλα αρχοντικά σπίτια, πολλά από τα οποία είχαν κήπους και άμπελους, όπως και τρεχούμενα νερά. Μέσα και έξω από το φρούριο υπήρχαν 3000 ισόγεια και ανώγεια πέτρινα οικήματα (ο αριθμός αυτός την κατατάσσει στα σημαντικά αστικά κέντρα της περιόδου μαζί με τη Λαμία και τη Θήβα), καλοχτισμένα, στέρεα, κεραμοσκεπή «με ωραίαν εμφάνισιν και πλήρως εξωραϊσμένα», τα περισσότερα από αυτά άνηκαν στους κιαφίρηδες. Κτισμένα αμφιθεατρικά έφθανάν μέχρι το Ίτς Καλέ (την κορυφή του κάστρου) και έβλεπαν προς νότο. Ήταν «στολισμένα με παράθυρα, εξώστας και ταράτσες και βαμμένα με διάφορα χρώματα.». Όλοι οι δρόμοι ήταν πλατείς και στρωμένοι με καθαρά καλντερίμια. Σαράντα πέντε βρύσες καταγράφονται στην πόλη, ενώ υπάρχει και μία σε κάθε αρχοντόσπιτο, και αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι 245 πηγές ανάβλυζαν από τους βράχους. Όλα τα σπίτια είχαν τρεχούμενο νερό, εκτός από αυτά του άνω φρουρίου. Προς το Καστέλλι και την εσωτερική πλευρά του φρουρίου δεν υπήρχαν οικίες, επειδή ο τόπος ήταν βραχώδης και το ανεβοκατέβασμα δύσκολο, δεν υπήρχαν οικίες. Άξια μνείας είναι και περιγραφή του των τόπων αναψυχής και περιπάτου «Εις τεσσαράκοντα σημεία υπάρχουν τόποι αναψυχής, που αυξάνουν την ευχαρίστησιν. Εις μίαν ευρύχωρον πεδιάδα έξω της πύλης των Σαλώνων και πλησίον της θαλάσσης υπάρχουν πολλαί εκατοντάδαι πλάτανοι και λεύκαι και κεκλιμένας τας κορυφάς, δένδρα, υψηλά, φυτευθέντα με τάξιν επί της εποχής προγενέστερων βασιλέων. Σήμερα έκαστον τούτων υψώνει το ανάστημα του μέχρι τρίτου ουρανού, ώστε υπό την σκιάν των και την προστασίαν των φυλλωμάτων των να σκιάζονται δεκάδες χιλιάδες προβάτων. Το φως του ηλίου φωτίζοντος τον κόσμον δεν φθάνει εις την γην. Αυτός ο αξιοθέατος λειμών, το κεφαλάρι της Ναυπάκτου, αποτελεί ανά τον κόσμον ολόκληρον, περιώνυμον αναπαυτήριον, συμφώνως προς τους περιηγητάς όλου του 12

19 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού κόσμου, Έλληνας, Άραβας και Πέρσας. Εις την θέσιν αυτήν και εις απόστασιν τριακοσίων βημάτων υπάρχουν υδρόμυλοι, όπου επίσης ο περίπατος είναι ευχάριστος. Τα κρυστάλλινα νερά ολοκλήρου της πόλεως αναβλύζουν από τους βράχους και διανέμονται εις εκατοντάδας υδρόμυλων και εις τας οικίας των πόλεων. Είναι νερά διαυγέσταταν διευκολύνοντα την πέψιν. Υπό τα σκιερά δένδρα υπάρχουν κάποτε οικίσκοι και καθίσματα, αλλά συν την παρόδω του χρόνου έχουν ερειπωθεί και διακρίνονται μόνον αι λιθόκτισται δεξαμεναί των, αι εστίαι των μαγειρείων και κάπου-κάπου καθίσματα. Και τώρα, ακόμη μετά τόσους αιώνας, είναι τόπος αναψυχής της πόλεως, με έναν λόγο είναι αξιόλογος τόπος αναψυχής.». Το 1676 επισκέπτονται τη Ναύπακτο οι Ευρωπαίοι περιηγητές Spon και Wheeler 12, οι οποίοι αναφέρουν στο βιβλίο τους ότι η πόλη είχε μεγάλη ακμή σαν γεωργικό και εμπορικό κέντρο εξαγωγής δερμάτων, ελαίου, καπνού, σίτου, όρυζας, κρίθου, οίνου αρίστης ποιότητας, τον οποίο ο Spon επαινεί «ως τον κάλλιστον της Ελλάδος», όπως και πυρίτιδας, που κατασκευαζόταν από τους Τούρκους στους πυριτιδόμυλους, έξω από την πόλη. Η Ναύπακτος τότε κατοικούταν κυρίως από Τούρκους, οι οποίοι είχαν έξι τζαμιά, ένα από τα οποία κοντά στη θάλασσα και στα ερείπια του ναού του Ποσειδώνα, μετά έρχονταν οι Εβραίοι, αριθμητικά, με τρεις συναγωγές και τέλος οι Έλληνες με δύο εκκλησίες, από τις οποίες η σπουδαιότερη ήταν του Αγίου Δημητρίου. Εικόνα 8. Σχέδιο του περιηγητή Spon (Νικολάου Η., Χαρακτικά και πολεοδομικά σχέδια της Ναυπάκτου από τον ΙΖ - ΙΘ αιώνα, Ναυπακτιακά τ. ΣΤ, Περιοδική έκδοση Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών , Αθήνα 1994, εικ.12) 12 Wheler G., in company of Dr. Spon of Lyon), A Journey into Greece, London MDCLXXXII(1682),

20 Εικόνα 9. Σχέδιο του περιηγητή Wheeler (Νικολάου Η., ό.π., εικ.16) Η Ναύπακτος τον επόμενο αιώνα (18ος αι.) λόγω των περιπετειών του ενετότουρκικού πολέμου και της μείωσης στη συνέχεια της εμπορικής της κίνησης και της στρατιωτικής της σημασίας θα παρακμάσει. Εικόνα 10. Γκραβούρα του έτους 1684 (Πανταζής Ν., Η Ναύπακτος μέσα στους αιώνες. Μύθος και πραγματικότητα, Ναύπακτος 1991, ιδιωτική συλλογή Θ. Ν. Ζησιμόπουλου). 14

21 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού Εικόνα 11. Γκραβούρα του περιηγητή M. V. Coronelli του έτους (Coronelli Vincenzo, An Historical and Geographical Account of the Morea, Negropont and Maritime Places, London 1687, 227 ) Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Φ. Μοροζίνι στην Πελοπόννησο και τη Στερεά η Ναύπακτος πέρασε στις βενετικές κτήσεις της ελληνικής χερσονήσου ( ). Η οριστική παράδοση της πόλης στους Οθωμανούς πραγματοποιήθηκε το 1699 με την εφαρμογή της τουρκοβενετικής συνθήκης του Κάρλοβιτς. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης τουρκοκρατίας η πόλη ερημώθηκε κυριολεκτικά από τους χριστιανούς και τους πολυάριθμους, άλλοτε, εβραίους κατοίκους της. Το 1786 η Ναύπακτος περιήλθε στη δικαιοδοσία του Αλή πασά, διοικητή τότε της Θεσσαλίας, στην οποία υπαγόταν διοικητικά η Ναυπακτία. Λίγα χρόνια αργότερα (1801, 1807) η πόλη πέρασε και τυπικά στην επικράτεια του Αλή, ώσπου το 1820 επανήλθε στη δικαιοδοσία της Υψηλής Πύλης 13. Απελευθερώθηκε οριστικά με 13 Στις αρχές του 19 ου αιώνα, όταν τη Ναύπακτο επισκέφθηκε ο Πουκεβίλ, η Ναύπακτος βρισκόταν σε πλήρη παρακμή και θεωρούταν σαν τόπος δυσμένεια του διούρου (δύο ουρών) πασά που έδρευε εκεί, η δε δικαιοδοσία του επεκτεινόταν σε 16 χωριά, που αποτελούσαν, με τον πληθυσμό της πρωτεύουσας, ψυχές, από τις οποίες το ένα τρίτο ήταν μουσουλμάνοι. Το φρούριο ήταν τελείως αφρούρητο και τα ελάχιστα πυροβόλα του σκορπισμένα άτακτα, αν και υπήρχε ένας τοπτσήμπασης (αρχηγός πυροβολητών), η δε ελάχιστη φρουρά γενίτσαρων ήταν η μόνη εκπροσώπηση της οθωμανικής εξουσίας, ή «μάλλον την εκπνέουσαν αναρχίαν κράτους ιδρυθέντος δια του στρατιωτικού δεσποτισμού.». Ο τόπος υπέφερε και ο πληθυσμός είχε εγκαταλείψει την πόλη, όπου αναφέρεται πώληση οικίας συγκείμενης εκτός των άλλων και από ένα μαγειρείο, αποθήκη, αυλής και κήπου, το 1817 έναντι 22 γροσσίων, δηλαδή είκοσι φράγκων της εποχής εκείνης. Οι Εβραίοι που ασχολούνταν με το εμπόριο είχαν ήδη μετακινηθεί. Μόνο ο πασάς της Ναυπάκτου είχε μείνει, ο οποίος είχε ξεπέσει τελείως και ασχολούταν με το μικροεμπόριο, για να ζήσει, αφού η σατραπεία του χορηγούσε ετήσιο εισόδημα μόνο γροσσίων. Ανάμεσα στα έτη επισκέπτεται δύο φορές την πόλη ο Άγγλος περιηγητής W. M. Leake. Σχετικά με το φρούριο της πόλης αναφέρει «δεν είναι απίθανο τα σύγχρονα τείχη να ακολουθούν ακριβώς τα σχέδια του αρχαίου φρουρίου, αφού σε πολλά σημεία στηρίζονται επί ελληνιστικών θεμελίων και επί πλέον διατηρούν μεγάλα τμήματα της αρχαίας τοιχοποιίας, μεταξύ της συγχρόνου εργασίας.». Για την πόλη και την κατάστασή της γράφει «Η σημερινή πόλη πιάνει μονάχα το χαμηλότερο περίκλεισμα στη μέση του οποίου είναι το μικρό λιμάνι, που τόσο περιάκουστο έγινε στην αρχαία ιστορία. Τώρα είναι

22 συνθήκη στις 21 Απριλίου και αποτέλεσε τμήμα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους 15. Το 1830 οι αρχηγοί των Σουλιωτών διατύπωσαν το αίτημα να τους παραχωρηθεί «τόπος εντός της ήδη ελευθέρας Ελλάδος δια να ανεγείρωσι πόλιν και να αποκτήσουν ούτω ιδιαιτέρα πατρίδα» οπότε και αποφασίστηκε η μεταφορά τους στην πόλη της Ναυπάκτου 16. Εικόνα 12. Συνολική άποψη 1874 (Salvator L., Eine Spazierfahrt im Golfe von Korinth, Prag 1876 z. 7). Από την απελευθέρωση της πόλης και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα η πόλη προσπαθεί να ανασυνταχθεί και να αποκτήσει τις απαραίτητες για την εύρυθμη λειτουργία της υποδομές, επειδή η κατάστασή της ήταν όπως φαίνεται πλήρης δυσχερειών 17. Σημαντικότατες είναι οι πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε πνιγμένο στα σκουπίδια και ανίκανο να δεχτεί έστω και το μέτριο σε μέγεθος πλοίο από αυτά που θαλασσοπορούν στον κόλπο. Η Ναύπακτος περιλαμβάνει μεταξύ των τειχών της 400 τούρκικες οικογένειες και 30 των Εβραίων. Οι Τούρκοι ζουν σε ερειπωμένα σπίτια, σε μιζέρια και φτώχεια, πολύ υπερήφανοι να εργασθούν και με τη σκληρότητα και καταπίεση εμποδίζοντες του Έλληνες να εγκατασταθούν εδώ. Οι Έλληνες, όπως συνήθως στις οχυρωμένες πόλεις της Τουρκίας, δεν επιτρέπεται να κατοικούν εντός των τειχών, τα σπίτια τους σχηματίζουν προάστια και από τις δύο πλευρές, στο καθένα από τα οποία είναι περί τα 100 σπίτια, αλλά τώρα τα μισά κατοικούνται.». Σε ένα απόσπασμα της αφήγησής του σχολιάζεται και ο τρόπος κατασκευής των οικιών της εποχής και είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικός. «Ο πλουσιότερος Τούρκος ιδιοκτήτης της Ναυπάκτου είναι ο Αντέμ μπέης, του οποίου ο πατέρας ήταν πασάς. Έχει πάνω από 4500 λίρες το χρόνο έσοδο και θεωρείται φιλόξενος, ξοδεύοντας τα εισοδήματά του στη φιλοξενία. Έκτισε τελευταία ένα σπίτι εδώ, καίτοι σχεδόν λίγο καλλίτερο από μια γαλλική αχυρώνα, σε τέχνη και υλικά, πολύ σημαντικό σαν κάτι το ασυνήθιστο. Αλλά το κτίσιμο είναι πανάκριβο στην Ελλάδα, ένεκα της μεγάλης ακρίβειας για τη μηχανική εργασία, αλλά και διότι, σανίδια, τζάμια, καρφιά, όλα εκτός από πέτρες και ασβέστη, έρχονται από την Τεργέστη και Φιούμη. Ένα υποφερτό σπίτι δεν μπορεί να κτιστεί λιγότερο των πιάστρων που καίτοι δεν είναι περισσότερο των 600 λιρών, είναι μεγάλο ποσό για το φτωχό αυτό έθνος.». 14 Λουκάτος Σ., «Η Ναύπακτος από την αρχή της Απελευθέρωσής της από τον Οθωμανικό Ζυγό», Ναυπακτικά τ. Στ, Περιοδική Έκδοση Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών( ), Αθήνα 1994, Πληροφορούμαστε ότι αμέσως μετά την έναρξη της επανάστασης οι Τούρκοι κλείστηκαν μέσα στο κάστρο, αφού πρώτα έκαψαν την κάτω πόλη. Αυτήν την κατάσταση θα βρουν μετά την απελευθέρωση της πόλης οι νέοι κάτοικοι. 16 Από την απελευθέρωση κιόλας της Ναυπάκτου οι υπό τον Τζαβέλα Σουλιώτες που πολέμησαν για το σκοπό αυτό, οικειοποιήθηκαν τις καλύτερες τούρκικες οικίες. Από τότε τα καλύτερα σπίτια των πλούσιων μπέηδων της Ναυπάκτου και αρκετά μεγάλα αρχοντικά κτήματα έμειναν ιδιοκτησία των πιο σημαντικών σουλιώτικων οικογενειών. Το γεγονός ανέγειρε διαμαρτυρίες, που κατατέθηκαν και γραπτώς, από την πλευρά των ντόπιων αγωνιστών κατοίκων των χωριών γύρω από τη Ναύπακτο και των Ναυπάκτιων που ζούσαν στο Μικρό και Μεγάλο Βαρούσι. 17 Από τα αρχεία του Δήμου Ναυπάκτου και άλλα δημόσια έγγραφα μπορούν να σταχυολογηθούν τα επόμενα στοιχεία, ενδεικτικά για την κατάσταση της πόλης από την απελευθέρωσή της και έπειτα. 16

23 Προστασία και συντήρηση σε κλίμακα ιστορικού αστικού κέντρου ή οικισμού Στις 12 Μαΐου 1829 πραγματοποιείται απογραφή των οικοδομών, στην οποία και αποτυπώνεται το οξύτατο στεγαστικό πρόβλημα που είχε δημιουργηθεί: από τις 252 οικίες και εργαστήρια μεγάλος αριθμός είχε διατεθεί για τη στέγαση των σουλιωτών των αξιωματικών και των εκπροσώπων του κράτους. Στις 28 Ιανουαρίου 1831 συντάχθηκε το «Σχέδιο περί Επιδιορθώσεως της Πόλεως», το οποίο υποβλήθηκε από τον τότε διοικητή Ι. Μελά στον τοποτηρητή Αυγουστίνο, με το ακόλουθο περιεχόμενο: «Επειδή εκ των οικιών της Ναυπάκτου αι περισσότεραι δια τας περιστάσεις είναι κατηντημέναι προ καιρού ήδη εις ερείπια, εκ τω δε σωζόμενων εκτός είκοσι ή εικοσιπέντε, αίτινες είναι εις κατάστασιν να κατοικούνται, αι λοιπαί από καιρόν εις καιρόν σαθραί είναι και ανεπισκεύαστοι κρεμνίζονται αφ εαυτών, επειδή εις την ίδιαν κατηγορίαν υπάγεται και αυτή η αγορά και εκ των προαστίων το μεν ανατολικόν άρχισε μεν να καλλωπίζεται με τας οικοδομάς εργαστηρίων και οικιών, πλημμύρει όμως από ικανά ιστάμενα νερά, το δε δυτικόν είναι κατηντημένον και αυτό εις ερείπιον και επειδή γενικώς πάσα η πόλη γέμει από διαφόρους ακαθαρσίας, Γνωμοδοτεί α) τα σαθρά και επικίνδυνα σπίτια και εργαστήρια ή να πωληθούν ή να επιδιορθωθούν δια να μην καταντήσουν και αυτά εις ερείπια. β) να καθαρισθή όλη η πόλις από τα διάφορας ακαθαρσίας και κόπρους των ζώων, δι ων γέμει πάσα οικία και ερείπιον. γ) να ανοιχθούν τα προ πολλού ήδη βουλωμένα κονδότα των χρειών δια να καθαριστούν αι ήδη πλημμυρισμέναι χρειαί. δ) να κατασκευαστούν πλησίον του φρουρίου τέσσαρες ή πέντε καιναί χρείαι δια τους εις την αγοράν καταλύοντας ξένους. ε) να κρεμνισθούν οι τοίχοι των ερειπίων και αν συναχθεί εις εν μέρος η πέτρα πλησίον της θαλάσσης δια να κυκλοφορεί ο αήρ ελεύθερος, να εκριζωθούν διάφορα νοσώδη χόρτα φυτρωμένα εις αυτά τα ερείπια και η πέτρα αυτή ημπορεί να χρησιμεύση εις δημόσιας οικοδομάς, αν η κυβέρνηση αποφασίση να οικοδομήση εις Π. Πάτρας, εις Καστέλλιον ή και ενταύθα εις Ναύπακτον ή να πωληθή. στ) να επιδιορθωθούν οι δρόμοι της πόλεως εις τρόπον ώστε να μετακομίζονται τα φορτία εντός και εκτός της πόλεως με μονότροχα αμάξια. ζ) να διορθωθή ο δρόμος από την ανατολικήν Πύλην μέχρι της νεοκτισθείσης εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής, δια να ξηρανθή δια αυτού ο του ανατολικού προαστίου πλημμυρίζουσα από σεσήποντα και ρέοντα νερά θέσης. η) να ανοιχθή εις χάνδαξ ολόγυρα εις το κοιμητήριον της διαληφθείς εκκλησίας, δια να ρέουν τα νερά και να σήπονται ογλήγορα τα σώματα των νεκρών, ως περί τούτων εις την Γραμματείαν της Θρησκείας αναφέρθημεν. Ήτον επάναγκες να ανοιχθώσι και διάφοροι χάνδακες εις τους περικυκλούντας την πόλιν ταύτην καθύδρους τόπους, αλλ επειδή η υμετέρα Εξοχότης έλαβε πρόνοιαν να διατάξη περί αυτών, θέλω προσπαθήση να βάλω εις ενέργειαν το θέσπισμα τούτο και να απαλλάξω τους κατοίκους από τα τρομερά νοσώδη αποτελέσματα των υδάτων τούτων. Δεν δύναμαι να προσδιορίσω την ποσότητα των χρημάτων, ήτις αναγκαίοι δι όλας τα εργασίας. Λέγω δε ότι όταν η Σ. Κυβέρνηση ήθελε διορίση ένα καλόν επιστάτην και αφήση τους επιτοπίους πόρους της πόλεως και επαρχίας ταύτης να εξοδευθώσιν εις αυτάς δι ένα ολόκληρο μόνον χρόνον υπό την άγρυπνον προσοχήν και δραστηριότητος της διοικήσεως ταύτης, ελπίζεται ότι η πόλις αυτή θέλει φθάσει εις κατάστασιν ώστε και ευκατοίκητος να γένη και πολυάνθρωπος και τελευταίον ευτυχής. Επειδή εις ενταύθα Φρούραρχον ευρίσκονται σχεδόν δέκα φορτηγά ζώα, τα οποία τώρα στέκουν ανενέργητα ημπορούν και χρησιμεύουν εις την εξαγωγήν της ύλης και να γίνη δι αυτού μεγάλη οικονομία.». Στις 25 Οκτωβρίου 1831γίνεται μεγάλος σεισμός στην πόλη και προκαλεί μεγάλες καταστροφές, οι οποίες αποτυπώνονται γλαφυρά στα έγγραφα της εποχής: Γενικά αρχεία του Κράτους, Γραμματεία Στρατιωτικών, Φ. 118 ( ) Ο φρικώδης και τρομερός κατά την 25 του τρέχοντος, περί τας δύο και ήμισυ της νυκτός, γεγονώς της γης κλόνος, μεταξύ τοσούτων άλλων πολλών προ ένα σχεδόν μήνα επικρατούν ων, κατεφόβησαν, όχι μόνον όλων ημών τας καρδίας, αλλά και όλοι σχεδόν οι οίκοι, υπό την σκέπην των οποίων είμεθα, διερράγησαν εκ θεμελίων. Το φρικτό τούτο δράμα, ενώ έκαμεν όλους τους παροίκους και κατοίκους εις την πόλιν ταύτην της Ναυπάκτου να μένουν ημέρα ντε και νύκτα έξω των οίκων ασκεπείς, χειμώνος όντως, και να μη είναι ασφαλής εις ημάς ούτε η διάβασις των δρόμων, φοβούμενοι το αιφνίδιον πέσιμον των ραγισθέντων τοίχων Αριθ Ελληνική Πολιτεία

24 από τα κείμενα του Κ. Λούρου, ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου της Αθήνας, ο οποίος γεννήθηκε στη Ναύπακτο το 1863 και ζωντανεύει της μνήμες του από την πόλη στα Περασμένα Χρόνια 18. Το Αρχιφρουραρχείον Ναυπάκτου, Αντιρρίου και Μεσολογγίου προς την επί των Στρατιωτικών Γραμματεία. ( ) Η εξακολούθησις των σεισμών και αι ραγδαίαι βροχαί επροξένησαν φθοράς σημαντικάς εις τα πεπαλαιωμένα ενταύθα οικήματα, εις τρόπον ώστε είμεθα όλοι βιασμένοι να κατοικώμεν εις τα εισέτι μη καλώς κατασκευασθείσας καλύβας. Σήμερον έπεσε και ο δεύτερος τοίχος της φυλακής Λοχαγός προς τον κ. Ταγματάρχη Διοικητήν του Γ Πεζικού Τακτικού τάγματος ( ) τα καταλύματα των κυρίων αξιωματικών και εκείνο το ειδικό μου ως και αι θέσεις των δυλακών Σιδηρόπορτας και Ανατολικής Πύλης όλαι εν γένει ευρίσκονται εις αθλιεστάτην κατάστασιν, ήτοι κρημνίζονται και βρέχονται Ελληνική Πολιτεία Το Αρχιφρουραρχείον Ναυπάκτου, Αντιρρίου και Μεσολογγίου προς την επί των Στρατιωτικών Γραμματεία. ( ) Εις ενταύθα η ησυχία διατηρείται, οι σεισμοί εξακολουθούσι και σχεδόν καθ εκάστην πίπτει ένας τοίχος. Σήμερον έπεσεν ένα μέρος του Νοσοκομείου και εκείνο του περιβόλου του Προσωρινού Αρχηγού κ. Τζαβέλα Το 1861 ο πληθυσμός του Δήμου δεν υπερέβαινε τις 2000 δημότες. Για το 1867 έχουμε πληροφορίες ότι ο γηγενής πληθυσμός διότι υπήρχαν και οι στρατιωτικοί, αξιωματικοί και στρατιώτες, οι υπάλληλοι της Διοίκησης αποτελούταν κυρίως από αγρότες, γεωργούς και κτηνοτρόφους, μικροβιοτέχνες και μικροεπαγγελματίες, οι οποίοι μετείχαν και αυτοί της αγροτικής ζωής με την παράλληλη απασχόλησή τους στα μικρά τους κτήματα. Η οικονομική ζωή ήταν επομένως, εξαρτημένη από τα εισοδήματα του επιχώριου πληθυσμού. Τα έσοδα συνεπώς από τη φορολογία και τους δασμούς του τελωνείου ήταν μικρά, για να ανταποκριθούν στις ανάγκες της ανοικοδόμησης και επισκευής των κτιρίων των σχολείων, των δημοσίων κτιρίων και των ιερών ναών, στις δαπάνες των οποίων συνέβαλλε και η κεντρική εξουσία. Ναός δεν υπήρχε στην πόλη. Ο του Αγίου Δημητρίου είχε μεταβληθεί σε μουσουλμανικό τέμενος για τις θρησκευτικές ανάγκες των Οθωμανών. Ενδιαφέρουσα είναι η αίτηση της κοινοτικής αυτοδιοίκησης της 22 Οκτωβρίου 1919 για αναγνώριση της Ναυπάκτου ως τόπου θερινής διαμονής ξένων, προς τη νεοσύστατη Επιτροπή του Υπουργείου Οικονομικών, η οποία ως σκοπό είχε τη διαφήμιση πόλεων και χωριών, με φυσικές καλλονές και δυνατότητες καλής και άνετης διαμονής ξένων κατά τους θερινούς μήνες. Μεταξύ άλλων αναφέρονται: «η πόλη μας παρουσιάζει πάμπολλες δυνατότητες για την αναπαυτική και ευάρεστη διαμονή των ξένων, προς δε έχει φυσικές καλλονές, άφθονα νερά και ιαματική πηγή, για τις θεραπευτικές ιδιότητες της οποίας έχει γράψει ο καθηγητής Χημείας στο Πανεπιστήμιο Δαρεμβέργης, συνδυάζει δε βουνό και θάλασσα και διαθέτει τρία ευρύχωρα και καλώς ευπρεπισμένα ξενοδοχεία» 18 Η Ναύπακτος ήταν τα χρόνια εκείνα μια πόλη μικρή, αμφιθεατρικά χτισμένη, ασφυκτικά περιορισμένη μέσα σε ένα κάστρο Στα δύο άκρα της πόλεως (το κάστρο)σχημάτιζε από μια πελώρια υψηλή στοά, σαν τις σήραγγες που διασχίζουν τα βουνά, τη μία στη δυτική άκρη της πόλεως, κάτω από την ντάπια Ζυγουράκη, που σώζεται ακόμα και την άλλη στην βορειοανατολική, πέρα από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και εδώθε από το σπίτι του Νόβα, που βρισκόταν αμέσως πέρα από τη στοά, προς τη νέα πόλη, που τότε, στα παιδικά μου χρόνια άρχιζε να σχηματίζεται με δρόμο πλατύ, ευθύ και με λίγα συγχρονισμένα σπίτια. Οι δύο αυτές στοές αποτελούσαν την μοναδική είσοδο και έξοδο της πόλεως, και οι θόλοι τους έκλειναν με πόρτες πελώριες από χονδρό ξύλο και ντυμένες με σιδερένιες πλάκες. Και από πάνω από το θόλο της κάθε μιας υψώνεται ισχυρός πυργίσκος, απ όπου η φρουρά της πόλεως θα προστάτευε στα παλιά χρόνια τις πόρτες του κάστρου από τις εχθρικές επιδρομές. Από τις δύο αυτές στοές στο κάστρο, προχωρώντας δεξιά και αριστερά προς τα πάνω, προς την κορυφή του λόφου, σχημάτιζε ψηλά μέσα στην πόλη και τέσσερα διαζώματα, το ένα ψηλότερο από το άλλο, που αποτελούσαν ένα τεράστιο τριγωνικό συγκρότημα κάστρων εσωτερικών, ισχυρών σαν το μεγάλο εξωτερικό κάστρο. Το πρώτο από αυτά δέσποζε σε όλη την πόλη και έκλεινε με βαριά σιδερένια πόρτα, απ όπου συγκοινωνούσε με την πόλη με ένα ανηφορικό λιθόστρωτο στενόμακρο δρόμο. Από την ανατολική πλευρά, προς τα πάνω δυτικότερα, συγκοινωνούσε και με άλλα τρία εσωτερικά κάστρα ως την κορυφή του λόφου, όπου βρίσκεται το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία. Μέσα στον τεράστιο αυτό χώρο του τριγωνικού συγκροτήματος του κάστρου, όπου κατοικούσαν άλλοτε η φρουρά με τους αρχηγούς της, υπήρχαν όλα τα μέσα της συντηρήσεώς τους και της άμυνας του κάστρου. Σεράγια πλούσια, μεγάλα και μικρά, με τα περιβόλια τους και με τζαμιά, λουτρά, πύργους ισχυρούς με μεγάλες υπόγειες δεξαμενές όπου μάζευαν το βρόχινο νερό και πελώριες πέτρινες αποθήκες 18