«ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;»

Transcript

1

2 Θεόδωρος Γ. Γιαννόπουλος «ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;» Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής Hρακλειο 2013

3 Theodoros G. Giannopoulos «The Greeks: Whence and When?» The mainstream scientific responses and the present state of research on the first beginning of the Greek civilisation (extensive english summary) CRETE UNIVERSITY PRESS Founding Grant from the Pancretan Association of America HERAKLION 2013

4 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας Hράκλειο Kρήτης: Νικ. Πλαστήρα 100, Βασιλικά Βουτών Tηλ , Fax: Aθήνα: Κλεισόβης 3, Tηλ , Fax: ΣΕΙ ρα ΝΙΚΟΥ ΓΙΑΝΝΑΔΑΚΗ: ΝΕΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΚΟΣΜΟ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ: ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΑΝΙΩΤΗΣ : Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης & Θεόδωρος Γιαννόπουλος Πρώτη έκδοση: Δεκέμβριος 2012 Πρώτη ανατύπωση: Μάρτιος 2013 Διόρθωση δοκιμίων: Δημήτρης Ραπτάκης Εκτύπωση: ΦΩΤΟΛΙΟ & ΤΥΠΙΚΟΝ Βιβλιοδεσία: Θ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Π. ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΣ Μακέτα εξωφύλλου: Ντίνα Γκαντή Εικόνες εξωφύλλου: (όψη) Αλφαβητική επι γραφή της οινο χόης του Διπύλου, δεύτερο ήμισυ 8ου αιώνα π.χ., με βάση την: B. P. Powell, The Dipylon Oinochoe and the spread of literacy in eighth-century Athens, Kadmos 27, 1988, σελ , εικ. 1. (πίσω) Σφράγισμα από την Λέρνα, Περίοδος των Κτηρίων με Διαδρόμους, 25ος - 23ος αιώνας π.χ., από: M. H. Wiencke, Lerna. A Preclassical Site in the Argolid. Results of Excava tions Conducted by the American School of Classical Studies at Athens. Volume IV: The Architecture, Strati fi cation, and Pottery of Lerna III (Princeton, New Jersey 2000), σελ. II, εικ. a. ISBN

5 Στον άνεργο αρχαιολόγο

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος του επιμελητή της σειράς...xiii Πρόλογος του συγγραφέα....1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ;...7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι «ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;». ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ...15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ. Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ...35 ΙΙ.1. Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος Η παραδοσιακή θεωρία...35 ΙΙ.2. Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου...65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ...89 ΙΙΙ.1. Οι αρχαίες παραδόσεις...89 ΙΙΙ.2. Τα «προελληνικά υποστρώματα»...96 ΙΙΙ.3. Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας π.χ ΙΙΙ.4. Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας ix

7 «ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;» ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος-16ος ΑΙΩΝΑΣ π.χ.) ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ. ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA 185 V.1. Εισαγωγή Ιστορία της έρευνας V.2. Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι. π.χ.) και το «διεθνές πνεύμα» των μέσων της 3ης χιλιετίας π.χ V.3. Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας π.χ V.4. Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια V.5. Οι «Αργοναύτες των δυτικών Βαλκανίων» και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας π.χ V.6. Το φαινόμενο Cetina και η «έλευση των Ελλήνων» ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI Η «ΣΚΟΤΕΙΝΗ» 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙΙ ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ; Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW VII.1. Εισαγωγή VII.2. Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα και την διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών..315 VII.3. Η κριτική της γενετικής συγγένειας: το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία VII.4. Η «ανατολιακή υπόθεση»: εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός VII.5. Τα μεγάλα προβλήματα: οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή «σφήνα» των γλωσσών της Μεσοποταμίας..365 VII.6. Το «περιστέρι ανάμεσα στις γάτες»: ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασία της x

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ VIIΙ.1. Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας VIIΙ.2. Η «αρχαιολογία των κυττάρων»: πληθυσμιακή γενετική VIIΙ.3. Έλληνες: εις τα εξ ων συνετέθησαν ENGLISH SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ xi

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς Στα τέλη του 1ου π.χ. αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέλαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους, από την εποχή του μύθου έως την αρχή της ρωμαϊκής επέκτασης. Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι Ρωμαίοι στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία. Για να θεμελιώσει την άποψή του, ο Διονύσιος ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου. Με την αντίληψη ότι οι Ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό: η ταυτότητα ενός λαού προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσσας του. Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων, αλλά αυτό το ερώτημα των καταβολών, του «πόθεν και πότε», ήταν και παραμένει δημοφιλές και επίκαιρο, ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτόχθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους, τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα, τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κόσμου. Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με κάποιο «διά ταύτα», με αξιώσεις και στόχους μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της αρίας φυλής. Στη νεοελληνική ιστορία, το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλάδα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα, γιατί αρχαιοδίφες, ιστορικοί και αρχαιο λόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμελίωση της νεοελληνικής ταυτότητας: να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού xiii

10 «ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;» στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους. Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλήνων. Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης, ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο «Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων». Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσσολογική έρευνα από νωρίς, αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή. Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχομός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων, η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνικά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας, χωρίς να τους δίνει κάποια προνομιακή θέση. Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα, για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας. Όπως δίπλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία, έτσι και δίπλα στην επιστήμη, που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων, έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη, ώριμο τέκνο της ημιμάθειας και του λαϊκισμού. Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή: αλήθεια είναι ό,τι ευχαριστεί το κοινό. Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο «ίσως» και «πιθανόν» της επιστημονικής έρευνας. Γνωστές πηγές, επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους, ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που «έθαβε» κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία. Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά περιοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προσφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης. Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρωπιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό. Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός, και κατανοητή παρουσίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλούστευση. Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο: να παρουσιάσει πιθανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας: από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ- xiv

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ τοπροσδιορίζονταν ως «Έλληνες». Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις. Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας, που μόνο ο συνδυασμός μεθόδων και πηγών, από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού, μπορεί κάπως να φωτίσει. Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντήσεων, γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα. Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών, που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζοντας γνώση και ιδέες. Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία. Άγγελος Χανιώτης Πρίνστον, Νοέμβριος 2012 xv

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος; Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆς ;», αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος. 1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του. Όσο περισσότερο, μάλι στα, εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται. Πώς πρέπει, φέρ ει πείν, να γίνει αντι ληπτός ο «πρω τόπλα στος»; Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχρονου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο; Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν; Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα. Στην πραγματικό τητα, έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον «πρω τόπλα στον», αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη. Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωτέρω ερώ τημα, υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο: Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλλήνων; Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός; Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τως και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού, την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία. Πότε ξεκινά, λοιπόν, ο ελλη νικός πολιτισμός; Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο; Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό, αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα. Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή, τε χνο κρατικής φύσεως εξειδίκευση όχι γενικώς από την εξειδίκευση που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό. Ως «ευρύτερο κοινό» δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας. Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου, ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης. 1 Σ. Λάμπρος, Ιστορία της Ελλάδος, Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886), σελ

13 «ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;» Από το 1970, όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις, 2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά «(προ)έλευση» ή «καταγωγή των Ελ λήνων». Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολογίας. Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό, ένα πλήθος «ερευ νών» από τον δαιδαλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του. Για την ακρίβεια, οι πρόθυμοι, πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι, ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχετικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς. Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους. Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του, η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα, εγχει ριδιακό και ερευνητικό. Βασικός σκοπός, δηλαδή, του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού. Με άλλα λόγια, να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό, λε πτομερή, αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα. Η παρουσί αση αυτή συνοδεύεται, βεβαίως, και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας, ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων χρόνων. Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος. Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων, δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας, αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου. Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου, αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου. Όπως θα καταδει χθεί, όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης, αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα. Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήγησης της προϊστορίας, η οποία ειδι κώς σε ό,τι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα. Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να 2 Μ. Β. Σακελλαρίου, Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας, Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους, Τόμος Αʹ: Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών, Αθήνα 1970), σελ

14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές, μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανθεί χαμένοι τόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφων ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων. Εκτός αυτού, σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με «υλικό» επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα. Αντιθέτως, μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους, μακριά από μυστικο πάθειες, προσωπικές εξαρτήσεις, περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν. Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαρακτήρα. Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους, υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου, καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων. Σε αυτά ανήκουν και ορισμένα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα, όπως είναι π.χ. ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων. Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του. Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων «ευαίσθητων» αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων. Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη, το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης. Η μεταφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού. Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους, διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρ απλουστεύ σεις, παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδολογία. Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται, εν τέλει, και από τον ίδιο τον τίτλο του. Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστορικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα, όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ. τέλος εισαγωγής). Ό,τι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος, αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της. 3

15 «ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;» Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο, είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου. Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο, όπου επιχειρείται η υπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητη οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη, ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ. Ι). Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού. Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελλάδα, ακολουθεί (κεφ. ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος: την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου). Εν συνεχεία (κεφ. ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας. Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η «έλευση των Ελλήνων» (τέλος της Εποχής του Χαλκού). Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται, επίσης, και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας. Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ. IV-VIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών «παραθύρων», δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στορίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η «έλευση των Ελλήνων». Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χρονολογική σειρά, ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη. Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία, σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού. Στην πορεία, βεβαίως, το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας, της Ευρώπης, αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως. Απομένει να καταδειχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (π.χ. [γεω]πολιτικών, ιδεολογι κών, κλπ.) που αφορούν το παρόν και το μέλλον. Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων. Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών. Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί, όπως π.χ. Ερρί κος Σλήμαν ή Κάρολος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή, προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλλους ενδια φερόμε νους ερευνητές. Για να μην επέλθει, εντούτοις, πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών, η ελληνική προ φορά αρκετών εκ 4

16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως. Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις, αντιθέτως, γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά, με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση. Με δεδομένον, επίσης, τον για πολλούς «ευαίσθητο» χαρακτήρα του κεντρικού θέματος, οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας, ώστε να είναι αμέσως ορατές. Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία. Εκτός αυτού, μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών, όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας, σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό. Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ. Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο, καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά «Νέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμο» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης. Το παρόν βιβλίο οφείλει, επίσης, πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Ur- und Frühgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, καθηγητή κ. Joseph Maran. Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών ( ). Όπως θα καταδειχθεί, άλλωστε, ο J. Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου. Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο, καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του. Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P. Bellwood, L. L. Cavalli- Sforza, G. Horrocks, J. Mallory, P. Menozzi, C. Renfrew, καθώς και την Δρ. I. Kilian-Dirlmeier. Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ. Δ. Δασκάλου και Ε. Λυδάκη. Ευχαριστώ, τέλος, τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα, Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης. Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής, Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών. Θεόδωρος Γ. Γιαννόπουλος Αθήνα, Mάιος

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ; Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες. Πρόκειται κατ ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως «έθνος», «γλώσσα» ή «καταγωγή». Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα, αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων, αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του. Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευματικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας. Κατά συνέπεια, ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαού-φορέα του ανήκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία. Για τον λόγο αυτό, ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους, είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις. Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα. Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι «ειδικοί επιστήμο νες») και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το «ευρύτερο κοινό»). Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι, έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο, υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο. Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν «προπονη τές της εξέ δρας», στην πραγματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ. Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν, βε βαίως, και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία, είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι, κάτι που υπο σκάπτει αποφασιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους. Υπάρ χουν, τέλος, και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεγονός απο τελεί γι αυτούς απλό πρό σχημα: έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους «εχθρούς» και «αντιπά λους» τους. Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται, οι ανωτέρω κα τηγορίες «φιλάθλων» βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώπων, οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό, αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα, καταπιάνο νται με 7

18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ζητήματα σχετικά με την ιστορία, την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό. Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά. Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο. Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία, τροφοδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν, δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό, αλλά και ιδεολογικό-ψυχολο γικό. Για την νεοελ ληνική μας ψυχολογία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprä sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου, σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν). 3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν, εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος, προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού, υπο δειγματικού παρελ θόντος, φαινόμενο που απαντά π.χ. στα ομηρικά έπη. Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Η θεμελιώ νουσα λειτουργία του μύθου, για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ, ανα δεικνύεται στις περιπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές, επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς. Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής, όπως π.χ. ο ρόλος που ακόμη και σήμερα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των. Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου, αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό, όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε, δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική, θεμελιώνουσα ή και τα δύο. Δεδομένων λοιπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν, εί ναι σημαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ό,τι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναφέραμε: «έθνος», «φυλή», «γλώσσα», «κατα γωγή», «συνέχεια». Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα. Είναι π.χ. ο «αγω νιστικός χώρος» των επαγ 3 J. Assmann, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkultu ren (C. H. Beck, Mün chen 1992, υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ), σελ. 78 κ.ε. 8

19 ΠΟΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ; γελματιών της έρευ νας, είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν, αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου, ή μή πως είναι οι άλλες, νοσηρές κατη γορίες «φιλά θλων»; Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραματική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό. Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας. Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή, αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία, ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα. Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια «δραστηριότητας», η φιλοσοφία της θεματο λογίας, το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοβαρές με λέτες και άρθρα. 4 Σαν αποτέλεσμα, το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού. Παρ όλα αυτά, ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή «ερευ νητές» μειω μένης επιστημο νικότητας, συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος, είναι πάντοτε υπαρκτός. Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους, αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του «ανεξήγητου» («άγνωστη» ιστορία, προϊ στο ρικά «μυστή ρια», κλπ.) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία. Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας. Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα «αρχαιολατρικού» ή «ελληνοκεντρικού» πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική. Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές. Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας, η συγχρονία (context), δη λαδή η εξειδικευ 4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς π.χ. στο περιοδικό Άρδην, τχ. 52, Ιανουάριος-Μάρτιος 2005, με κεντρικό θέμα: Έλ ληνες. Ινδοευρωπαίοι ή...εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα...ufo). 9

20 ΕΙΣΑΓΩΓΗ μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών, των προσώπων και των πραγμά των. Αντι θέ τως, παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια, εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια, χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες, ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία, φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν. Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος, βαθιάς αμάθειας, αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το όχι εντελώς νέο πά ντως φαινό μενο των διαφόρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας. Η αξιολο γική δια βάθμιση διαφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού, δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελθό ντος, σε «σκοτεινές» και «φωτεινές», καθώς και η «απάρ νηση» ή διαγραφή ολόκληρων ιστορικών περιόδων (π.χ. της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας. Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόγησή τους. Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλλειμμα της πρώτης. Εντούτοις, τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη, ενίοτε ανη συ χητική απή χηση. 5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις, αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας. Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα; Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες, ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης «αντα γωνιστές» τους, δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα. Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα, συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον, και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη. Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο, καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και, δυστυχώς, ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του. 5 Χαρακτηριστική είναι, μεταξύ άλλων, και η διαμόρφωση ιδιότυπων «τομέων ευθύνης», προτιμώμενων, δη λαδή, ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων: η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς, ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς. 10

21 ΠΟΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ; Δεν θα περίμενε, άλλωστε, κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο κατά τα άλλα ένδοξο παρελθόν αντικα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε: ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας. Δεν υπάρχει, δη λαδή, η δυνατότητα αυτοδύναμων, εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως π.χ. η προϊστορική αρχαιολο γία, η βυζα ντινή ιστορία, κλπ. Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιολογία καταδικασμένους κατ ουσίαν σε ανεργία, τα Ιστορικά-Αρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου. Αποτελούν, δηλαδή, το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής «Θετικών Επιστη μών», στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει, ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός, φυ σικός ή χημικός. Σαν αποτέλεσμα, δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιδισμός, ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντικειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυχια κούς κύ κλους σπου δών, μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο. Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν «καλύτερο», περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα. Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας, δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων, σε πλεονέ κτημα. Δεν χρειάζε ται π.χ. να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος, αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος, με επιφα νειακό φυσικά τρόπο. Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώντας τον ιστορικό χρόνο, μπο ρούν να κάνουν άνετη «δειγματοληψία» στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να «τεκμηριώνουν» το εκάστοτε πο μπώ δες, προκατα σκευασμένο ιδε ολό γημα. Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορετική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη. Και τούτο διότι, λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της «έρευνας», η ανα σκευή των «στοι χείων» χρειάζεται συνήθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση, αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές. Κάτι τέ τοιο είναι, βεβαίως, πρα κτικά δύ σκολο, οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το «πα ράλ ληλο σύ μπαν» του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος. 6 6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό. Ωστόσο, μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως π.χ. το Zeitgeist) εκ μέρους ειδι 11

22 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία, είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους, κυρίως από τον μέσο αναγνώστη, δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε. Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμού-χριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό «αγωνιστικό χώρο» των «κακών φιλάθλων» της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η «κα ταγωγή» ή «(προ)έλευση των Ελ λή νων». Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν, θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τομείς έρευνας, οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο. Σε αυτούς ανήκουν π.χ. η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ. Ι), έθνους και «φυλής», πολιτιστικής και «φυλετικής» (ή γενετι κής) συνέ χειας/ασυνέχειας (κεφ. VIII.2), αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα, όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι «άγνωστων» προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ. ΙΙΙ.4). Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράσει εγκαίρως όχι τι είναι, αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο, ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά. Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες. Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων. Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους. Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί, και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί. Επίσης, κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας, ιδίως όταν π.χ. αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας «οπαδών» της παραεπιστήμης. Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους, δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη. Τον Φε βρουάριο του 2007, επί παραδείγματι, σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ όχι πάντως με από λυτη ακρίβεια, όπως θα δούμε στο κεφάλαιο V κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς «παρεξηγήσιμες» εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού, της 3ης χιλιετίας π.χ.: 7 κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic. 7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο, δικηγόρο και Δρ. Ποινικού Δικαίου, στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog «Συ νιστολό γιο»: 12

23 ΠΟΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ; «Εν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία, πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή. Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους, κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηκών. Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς, απροσμένου συμβάντος. Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου, Καθηγητής κ. Ιωσήφ Μαράνος, περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων, ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους. Άπαντες διερωτώνται, χαμηλοφώνως και στεντορείως, από κοινού και καθ έκα στον, εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως: Πόθεν και πότε οι Έλληνες; Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου, αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιογράφος των μέσων του 19ου αιώνα, με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία. Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο, τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 π.χ. Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί, εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 π.χ., όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι, οι Δωριείς, σε μία κίνηση που ωνομά στηκε κάθο δος των Δω ριέων. Σωστά; Όχι βέβαια. Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Joseph Maran, Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im späten 3. Jahrtau send v. Chr. (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία). Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της: Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταβολή. Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 π.χ., όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και, φυσικά, όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ, εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων, θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας. Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμένων ειδικών, είναι Gemeingut ας πούμε. Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν, νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν, ο Μαράν έγινε διάσημος. Το κε ντρικό όμως, το αιώνιο, το αρχαίο, το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους: Πόθεν και πότε οι Έλληνες;». 13

24

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι «ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;» ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ Πόθεν και πότε οι Έλληνες δηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδα είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο. Ως γνωστόν όμως, για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις. Και ο καλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία, αν είναι επιβε βλημένο, να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει. Αν θέλουμε, συνεπώς, να ακριβο λο γούμε, η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιβλίου, ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμπορικής επιτυχίας του, εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση. Είναι, ωστόσο, μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως, προκει μένου να «παγιδεύσει» όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο. Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ. εισαγωγή). Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος, δηλαδή τους «Έλληνες». Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημονικά μόλις την 1η χιλιετία π.χ. 8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει, βε βαίως, ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής. Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε, ελλείψει κατάλληλων πηγών, να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά. Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα, δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας, ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του. Η έν νοια π.χ. του «έθνους» των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών, κλπ.), όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα, είναι 8 A. A. Lund, Hellenentum und Hellenizität: Zur Ethnogenese und zur Ethnizität der antiken Hellenen, Historia 54, 2005, σελ. 1-17, με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία. Βλ. επίσης C. Renfrew, The archaeology of identity, στο: G. B. Peterson (επιμ.), The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press, Salt Lake City 1994), σελ. 336 κ.ε. 15

26 I. «ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;» ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζονταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως), αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της: είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα, αναγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνους-κράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας. Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας όπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίας είναι φυσικά προβληματική. Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας «έθνος» υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος, δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών. Πρόκειται, βεβαίως, για το ὅμαιμον, ὁμόγλωσσον, ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας π.χ.), 9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας, θρη σκείας, εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας. Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού, μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου, με σημαντι κές, ωστόσο, τρο πο ποιή σεις. Έτσι, ο Max Weber πιστεύει ότι «ομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο, ή ανα μνή σεων αποικισμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [...] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες, ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγένεια αίμα τος». 10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze, το έθνος μπορεί να ορι στεί ως «ένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων, ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια, οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού, αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσδιορισμού (εθνωνύ μιο)». 11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμενικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων, ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος. Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνους-κράτους, οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν 9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν, Θʹ, VIII. 144, (Έκδοση C. Hude [επιμ.], Herodoti Historiae, Libri I-IV [Clarendon, Oxford 1967]): «αὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν, ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον, καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα». 10 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft. Grundriß der verstehenden Soziologie (5η έκδ., Tübingen 1972 [1η έκδ. 1922]), σελ Τ. Dragadze, The place of ethnos theory in Soviet anthropology, στο: E. Gellner (επιμ.), Soviet and Western Anthropology (Duckworth, London 1980), σελ