ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΠΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ & ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΛΕΝΗΣ Α. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ Γεωπόνου (Βsc, Msc) Αρχιτέκτονα Τοπίου Μ.Δ.Ε. Η Αρχιτεκτονική Τοπίου στο μεσογειακό περιβάλλον και η συμβολή της στην αειφόρο ανάπτυξη: μεθοδολογία προγραμματισμού με αρχές οικολογίας τοπίου, εφαρμογή σε περιαστικό τοπίο της ανατολικής Θεσσαλονίκης ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2

3 ΕΛΕΝΗΣ Α. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ Γεωπόνου (ΒSc Horticulture, Wye College University of London, UK Msc, Horticulture, University of Reading, UK ) Αρχιτέκτονα Τοπίου Μ.Δ.Ε., AΠΘ Η Αρχιτεκτονική Τοπίου στο μεσογειακό περιβάλλον και η συμβολή της στην αειφόρο ανάπτυξη: μεθοδολογία προγραμματισμού με αρχές οικολογίας τοπίου, εφαρμογή σε περιαστικό τοπίο της ανατολικής Θεσσαλονίκης ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονικής Τοπίου Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή Γεωπονική Σχολή Ημερομηνία προφορικής εξέτασης: Εξεταστική Επιτροπή Καθηγητής Ι. Α. Τσαλικίδης, Επιβλέπων Αναπληρωτής Καθηγητής Ι. Ισπικούδης, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγήτρια Κ. Αξαρλή, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγήτρια Μ. Ανανιάδου-Τζημοπούλου, Μέλος Εξεταστικής Επιτροπής Καθηγήτρια Α. Γοσποδίνη, Μέλος Εξεταστικής Επιτροπής Καθηγήτρια Α. Καραδήμου-Γερόλυμπου, Μέλος Εξεταστικής Επιτροπής Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Θ. Τερκενλή, Μέλος Εξεταστικής Επιτροπής

4 Ελένη Αθανασιάδου ΑΠΘ Η Αρχιτεκτονική Τοπίου στο μεσογειακό περιβάλλον και η συμβολή της στην αειφόρο ανάπτυξη: μεθοδολογία προγραμματισμού με αρχές οικολογίας τοπίου, εφαρμογή σε περιαστικό τοπίο της ανατολικής Θεσσαλονίκης ISBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονικής Τοπίου, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνική Σχολή Γεωπονική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως» (Ν.5343/1932, άρθρο 2002, παρ.2)

5 Στο Στάθη Μαυρίδη που έφυγε νωρίς, συνοδοιπόρο σε όλα τα ιδεατά και πραγματικά τοπία της ζωής μου, & Στη Δήμητρα Προφήτου-Αθανασιάδου, που με έπλασε βιολογικά, ψυχικά και ακαδημαϊκά.

6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διδακτορική διατριβή εκπονήθηκε στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονικής Τοπίου, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πολυτεχνική Σχολή και Γεωπονική Σχολή, του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, υπό την επίβλεψη του καθηγητή Ιωάννη Α. Τσαλικίδη. Η επιλογή της διερεύνησης της συμβολής της Αρχιτεκτονικής Τοπίου στο μεσογειακό περιβάλλον και στην αειφόρο ανάπτυξη, επιχειρείται μέσω εξειδικευμένης μεθοδολογίας προγραμματισμού σε συνδυασμό με αρχές οικολογίας τοπίου. Η μεθοδολογία αυτή εφαρμόζεται σε τμήμα του περιαστικού μεσογειακού τοπίου της ανατολικής Θεσσαλονίκης. Η διδακτορική αυτή διατριβή αποτελεί συλλογικό πόνημα, καθώς δεν θα είχε πραγματοποιηθεί χωρίς την επιστημονική υποστήριξη αλλά και ηθική συμπαράσταση των παρακάτω ανθρώπων. Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται : Στον επιβλέποντα της διδακτορικής διατριβής καθηγητή Ιωάννη Α. Τσαλικίδη, Αναπληρωτή Διευθυντή του ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονικής Τοπίου, ο οποίος πίστεψε στις ικανότητές μου, μου εμπιστεύτηκε την διερεύνηση του σχετικού θέματος και αφιέρωσε πολύ χρόνο για να μου υποδείξει τη σημασία της ορθής ερευνητικής διαδικασίας. Η δεκαετής συνεργασία μου μαζί του αποτελεί πολύτιμη εμπειρία εκπαιδευτικής δοκιμασίας, ακαδημαϊκής προσπάθειας και εφαρμοσμένης γνώσης στο αντικείμενο της Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Στον αναπληρωτή καθηγητή Ιωάννη Ισπικούδη, για την ηθική του υποστήριξη και τις χρήσιμες υποδείξεις καθ' όλη τη διάρκεια της διατριβής. Αποτέλεσε και αποτελεί πηγή έμπνευσης πολλών επιστημονικών μου αναζητήσεων. Στην καθηγήτρια Κλειώ Αξαρλή για την προθυμία της να συμμετάσχει στην τριμελή επιτροπή, καθώς και για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις της. Στην καθηγήτρια Μαίρη Ανανιάδου-Τζημοπούλου, διευθύντρια του ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονικής Τοπίου για την ηθική της υποστήριξη και τα ουσιαστικά της σχόλια στο επίπεδο ανάλυσης του τοπίου.

8 Στην καθηγήτρια Αλέκα Καραδήμου-Γερολύμπου που αναγνώρισε την προσπάθεια μου καθώς και για όλες τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις της, τη σημαντική συμβολή της στην ορθή διατύπωση όρων και εννοιών, και τη βοήθειά της σε θέματα ιστορικής και πολεοδομικής εξέλιξης του τοπίου υπό μελέτη. Στις καθηγήτριες Ασπα Γοσποδίνη και Θεανώ Τερκενλή που αποδέχτηκαν να είναι μέλη της επταμελούς επιτροπής και μελέτησαν κριτικά το τελικό κείμενο. Στη φίλη και ακαδημαϊκή συνεργάτιδα Δρ. Μαρία Τρατσέλα, αρχιτέκτονα-αρχιτέκτονα Τοπίου, MLA, λέκτορα του Τμήματος Αρχιτεκτόνων, Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ. που με βοήθησε αρκετές φορές να συγκροτήσω τη σκέψη μου και να την αποδώσω ορθά σε επιστημονικό λόγο. Στον Δρ. Δημήτριο Χουβαρδά, Π.Ε. δασολόγο, υπ/λο Ι.Δ.Α.Χ. της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Α.Π.Θ. ο οποίος αφιέρωσε πολύτιμο χρόνο για να με ξεναγήσει στη βιβλιογραφία και μεθοδολογία των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου. Οι συμβουλές και οι παρατηρήσεις του αποτέλεσαν σημαντικό διαμορφωτικό παράγοντα του δεύτερο μέρους της διδακτορικής διατριβής. Στην φίλη και ακαδημαϊκή συνεργάτη Δρ. Μαρία Λιονάτου, γεωπόνο-αρχιτέκτονα τοπίου, MLA, για όλη της τη συμπαράσταση καθ' όλη την διάρκεια αυτής της διδακτορικής διατριβής, καθώς και στη Δρ. Όλγα Μπακιρτζή, γεωπόνο-αρχιτέκτονα τοπίου ΜLA, για τις παρατηρήσεις της στο πρώτο κεφαλαίο. Στον Δρ. Παναγιώτη Παπάζογλου, Δασολόγο, και στον υποψήφιο διδάκτωρα της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Χρηστάκη Ευαγγέλου, για όλη τους τη βοήθεια και υποστήριξη σε θέματα GIS. Στον Λοχαγό Γ. Σπανάκη της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, καθώς και στον Κ. Στάθη υπ/λο του ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Α.Ε. για τη βοήθεια τους στη συλλογή στοιχείων για το υπό μελέτη τοπίο. Για τον ίδιο λόγο ευχαριστώ τον λέκτορα της Γεωπονικής Σχολής Δρ. Θωμά Αλεξανδρίδη και τους γεωπόνους Δρ. Ντούρο Κωνσταντίνο και Δρ. Χαράλαμπο Τοπάλογλου. Στo ακαδημαϊκό προσωπικό του τμήματος Χωροταξίας και Περιβάλλοντος, Πολυτεχνική Σχολή Α.Π.Θ., Δρ. Αθηνά Βιτοπούλου και Δρ. Δημήτριο Καϊμάρη, για την απλόχερη βοήθεια τους, παροχή υλικού και εποικοδομητικές μας συζητήσεις καθώς και στον υποψήφιο διδάκτορα της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ., Απόστολο Λαγαρία για την επικοινωνία μας και αποστολή επιστημονικών άρθρων. Στην αρχιτέκτονα-αρχιτέκτονα τοπίου MLA, Βάσω Τσιούμα, στη Δρ. Αικατερίνη Χιωτέλλη, γεωπόνο-αρχιτέκτονα τοπίου ΜΑrch, στην υποψήφια διδάκτορα του ΔΠΜΣ

9 Αρχιτεκτονικής Τοπίου, Ζωή Καρακινάρη, στην υποψήφια διδάκτορα του Τμήματος Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ, Αναστασία Παπαδοπούλου αλλά και στη γεωπόνο-αρχιτέκτονα τοπίου, Αναστασία Μαυρίδου για τις συζητήσεις μας, παροχή βιβλιογραφικού υλικού και την γενικότερη υποστήριξή τους. Ευχαριστώ επίσης το Θάνο Τσαλικίδη, μεταπτυχιακό φοιτητή του Department of Landscape, για την άμεση τροφοδότηση επιστημονικών άρθρων από τη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Sheffield, UK. Στη Δρ. Μαρία Τσιαφούλη, υπ/λο Ι.Δ.Α.Χ. τουτμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ, για όλη της τη βοήθεια στη παροχή βιβλιογραφικού υλικού αλλά και τις συζητήσεις μας σε θέματα Οικολογίας Τοπίου. Στη Δρ. Άννα Σιδηροπούλου, δασολόγο, υπ/λο Ι.Δ.Α.Χ. της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος για τις καίριες υποδείξεις στη χρήση των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου. Στην Δρ. Αικατερίνη Γκόλτσιου, γεωγράφο-αρχιτέκτονα τοπίου για την επικοινωνία μας και στην Αικατερίνη Κουρούδη, πολιτικό μηχανικό-αρχιτέκτονα τοπίου για την τροφοδότηση πλήθους άρθρων νομικής φύσεως για το τοπίο. Στον Dr. Kevin McGarigal, ο οποίος με διαφώτισε σε πολλά σημεία αναφορικά με τη χρήση των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου, καθώς και του προγράμματος FRAGSTATS. Ευχαριστώ επίσης την Dr. Nina Schwarz για την άμεση τροφοδότηση άρθρων (σε μορφή author s copy). Στον κ. Σ. Σπαταλά, καθηγητή τοπογραφίας και τον τοπογράφο και υποψήφιο διδάκτορα Παναγιώτη Τοκμακίδη για την εγκάρδια και απλόχερη βοήθειά τους σε θέματα τοπογραφίας. Στην καθηγήτρια της Γεωπονικής Σχολής Δήμητρα Προφήτου Αθανασιάδου για όλη της την ηθική υποστήριξη καθ όλη τη διάρκεια της διδακτορικής διατριβής καθώς και για την πρώτη φιλολογική επιμέλεια αυτού του πονήματος και τις διορθώσεις της. Τις τελευταίες και πιο σημαντικές ευχαριστίες αποδίδω στην οικογένειά μου, σε αυτούς που έφυγαν νωρίς, Στάθη και Θανάση και σε αυτούς που υπάρχουν στη ζωή μου, πατήρ Ελευθέριο, Κρυστάλλω, Δήμητρα, Κωστή, Πέγυ, Τζίνα. Στην λατρευτή μου κόρη Κρυσταλλία οφείλω την υπόσχεση για περισσότερη βελτίωση της μητρικής και ακαδημαϊκής μου ποιότητας. Μάιος 2012, Θεσσαλονίκη

10

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Θεματική περιοχή της διδακτορικής διατριβής Το τοπίο αποτελεί μια κοινωνικο-χωρική οντότητα στενά συνυφασμένη με την ανθρώπινη αντίληψη, τον πολιτισμό και την ιστορία της δημιουργίας τόπων κοινωνικής πρακτικής. Μέσα από τη δομή και τους χωρικούς μετασχηματισμούς στο τοπίο αποκαλύπτεται η λειτουργία, η κατάσταση και η μεταβολή των οικολογικών συστημάτων και των ανθρώπινων δομών. Η αρχιτεκτονική τοπίου ως επιστήμη και τέχνη μπορεί να συμβάλει στην αειφορία του τοπίου, καθώς η χωρική διάσταση της αειφορίας και της αειφόρου ανάπτυξης μπορεί να βρει εφαρμογή σε αυτό. Η διάσταση αυτή είναι στενά συνδεδεμένη με τον προγραμματισμό του, τις αλληλεπιδράσεις των διαφορετικών χρήσεων/καλύψεων γης αλλά και με χωρικές διεργασίες όπως η διάσπαση. Επιπλέον, ο προγραμματισμός του τοπίου μεταβάλει και τροποποιεί τα χωρικά πρότυπα με σημαντικές επιπτώσεις στη δομή και στη λειτουργία τους. Η σχέση και αλληλεπίδραση των χωρικών προτύπων με τις φυσικές διεργασίες αποτελεί αντικείμενο της Οικολογίας Τοπίου που μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά στον αειφόρο προγραμματισμό του τοπίου. Λόγω της αλληλεξάρτησης των οικοσυστημάτων, ο προγραμματισμός οφείλει να εξετάζει όλο και μεγαλύτερες σε έκταση περιοχές ως σύνολα. Καθώς όμως το τοπίο γίνεται καλύτερα κατανοητό στη μεσαία και μικρή κλίμακα σχεδιασμού, εκεί όπου χωράει σε ένα φωτογραφικό ανάπτυγμα και όπου η υποκειμενικότητα της εμπειρικής μεθόδου έχει αξία, στην περίπτωση τοπίων μεγάλης κλίμακας, είναι δύσκολη η σύνδεση με οπτικο-αισθητικές ποιότητες. Εντούτοις, η εφαρμογή αειφόρων κανόνων είναι πολύ πιο αποτελεσματική στη μεγάλη κλίμακα και στον προγραμματισμό. Λίγες έρευνες υπάρχουν για την αειφορία σε επίπεδο τοπίου και μεγαλύτερων περιοχών, αν και αυτές οι κλίμακες ίσως είναι πιο σημαντικές για να επιτύχουμε τους στόχους που θέτει το πλαίσιο αειφορία. Τα μεσογειακά τοπία διακρίνονται από πολύ υψηλό βαθμό ποικιλίας στοιχείων και αντικατοπτρίζουν μια μακρά ιστορία ανθρώπινης αποίκησης. Ποικίλα και σύνθετα συστήματα χρήσεων γης δημιουργούν ένα χωρικό μωσαϊκό υψηλής ετερογένειας. Στη Μεσόγειο, οι πρώτες μελέτες για τη μεταβολή των τοπίων πραγματοποιήθηκαν στον

12 ελλαδικό χώρο και ακολούθησαν σε Σαρδηνία, Γαλλία κ.ά. μέσω μιας προσέγγισης δημιουργίας μακρο-γεωγραφικών και μικρο-γεωγραφικών αναπαραστάσεων. Στα περιαστικά τοπία η ύπαρξη των φυσικών στοιχείων πολλές φορές σε υψηλό ποσοστό απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση για τη δημιουργία προγραμματικών εργαλείων αλλά και ομάδων οι οποίες θα αναλάβουν τον σχεδιασμό-προγραμματισμό τους. Στα εν αναμονή και εν εξελίξει περιαστικά τοπία, η διατήρηση των φυσικών στοιχείων (δάσος, ημιδασικές εκτάσεις, γλυκά ύδατα κ.ά.), η διαχείριση και η ένταξή τους σε οικιστικά σύνολα αλλά και η αναγνώριση αυτόνομων συνόλων όπως π.χ. «οι οικίες/οικιστικά σύνολα με κήπο ή ελεύθερη βλάστηση», θα πρέπει να πραγματοποιείται λαμβάνοντας υπόψη τα χωρικά πρότυπα τους. Η ποσοτικοποίηση των χωρικών προτύπων του περιαστικού μεσογειακού τοπίου, και πληροφορίες για τη συνολική έκταση τους, την πυκνότητα τους, την περίμετρό τους, το σχήμα τους, το βαθμό απομόνωσης, γειτνίασης, συνδεσιμότητας κ.ά. μέσα από τη χρήση των δεικτών της χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου αποτελεί ένα πρώτο βήμα στην παρακολούθηση των μεταβολών που λαμβάνουν χώρα καθημερινά. Η ταυτοποίηση τους με τον παραπάνω τρόπο παρέχει εύκολα, αντικειμενικά, ποσοτικά δεδομένα, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πρότυπα για συγκεκριμένους περιαστικούς χώρους π.χ. το ελληνικό περιαστικό τοπίο, αλλά και να συγκριθούν με άλλα περιαστικά τοπία διαφορετικών τυπολογιών. Πρωτοτυπία, αξία και χρησιμότητα της διδακτορικής διατριβής Κατά πρώτον, η επιστημονική συνεισφορά της διατριβής έγκειται στη διεπιστημονική προσέγγιση με την οποία αντιμετωπίζεται το φαινόμενο της μεταβολής του τοπίου, προτείνοντας εργαλεία προγραμματισμού για τοπία που μεταβάλλονται ταχύτατα και απρογραμμάτιστα, όπως τα περιαστικά μεσογειακά τοπία. Επίσης, στη διατριβή γίνεται προσπάθεια τεκμηρίωσης της διαφοροποίησης του προγραμματισμού του τοπίου (landscape planning) από τον σχεδιασμό του τοπίου (landscape design). Η διάσταση της αειφορίας ενός τοπίου συνδέεται με τον προγραμματισμό του μέσα από την εφαρμοσμένη επιστήμη της Αρχιτεκτονικής Τοπίου και με την οικολογία του, μέσα από την επιστήμη της Οικολογίας Τοπίου. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε στα πλαίσια της παρούσης διατριβής παρουσιάζει πρωτοτυπία. Χρησιμοποιήθηκε ένα πρωτότυπο σύστημα ταξινόμησης χρήσεων/κάλυψης γης για το ελληνικό περιαστικό τοπίο, το οποίο προέκυψε έπειτα από την διερεύνηση διεθνών δεικτών για την παρακολούθηση αλλαγών στα τοπία, μέσα στα

13 πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης, καθώς και του διεθνώς αποδεκτού και ευρέως χρησιμοποιούμενου προγράμματος εδαφικής κάλυψης γης CORINE. To σύστημα ταξινόμησης δεν περιορίζεται στο συνήθη διαχωρισμό του δομημένου/αδόμητου, ή στις κατηγοριοποιήσεις σύμφωνα με τις θεσμοθετημένες χρήσεις γης. Στηρίζεται περισσότερο στην πραγματική εδαφική κάλυψη και στα στοιχεία που είναι μοναδικά στα μεσογειακά περιαστικά τοπία όπως π.χ. η ιδιόμορφη τυπολογία κατοικίας και περιβάλλοντος χώρο/κήπου, οι διάφορες μορφές περιαστικής γεωργίας, οι χέρσες και οι σε αναμονή προς μελλοντική χρήση εκτάσεις κ.ά. Αυτό το σύστημα ταξινόμησης μπορεί εν δυνάμει να εφαρμοστεί ως πρότυπο και στην περίπτωση άλλων ελληνικών ή γενικότερα μεσογειακών τοπίων. Επιπλέον έγινε προσπάθεια μεταφοράς των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου (landscape metrics) - που αποτελούν πρωτίστως αντικείμενο της Οικολογίας Τοπίου και τρόπο μελέτης φυσικών τοπίων- από την Οικολογία Τοπίου στην Αρχιτεκτονική Τοπίου, και από φυσικά σε ανθρωπογενή τοπία. Επιπλέον, επιχειρήθηκε η επεξήγηση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής τους μέσα από το πρίσμα του προγραμματισμού του τοπίου που ανήκει στο ευρύτερο γνωστικό αντικείμενο της Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Διάρθρωση της διδακτορικής Διατριβής Η διδακτορική διατριβή αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από τα κεφάλαια I-V όπου αναλύονται θεωρητικά ζητήματα Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Στο πρώτο κεφάλαιο προσεγγίζεται η έννοια του τοπίου στα πλαίσια της Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Μέσα από κριτική ιστορική προσέγγιση από τα τέλη του 19 ου αιώνα μέχρι τις ημέρες μας, με έμφαση στη διαδρομή της ως εκπαιδευτικό και επιστημονικό εργαλείο, διερευνάται η συμβολή της Αρχιτεκτονικής Τοπίου στο σχεδιασμό και προγραμματισμό του τοπίου. Ιδιαιτέρως, προσδιορίζεται η συμβολή της στον αστικό, περιφερειακό και γενικότερα μεγάλης κλίμακας, προγραμματισμό του τοπίου. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης και η σημασία της για την Αρχιτεκτονική Τοπίου. Επιπλέον επιχειρείται μια ανασκόπηση δεικτών για την αποτίμηση της αειφορίας και κατ επέκταση και της αειφόρου ανάπτυξης. Στο τρίτο κεφάλαιο διερευνάται η σχέση της επιστήμης της Οικολογίας Τοπίου με την Αρχιτεκτονική Τοπίου, καθώς και η ανάπτυξη μεθοδολογιών και προγραμματικών εργαλείων από την πρώτη στη δεύτερη. Ένα σημαντικό προγραμματικό εργαλείο, όπως

14 οι δείκτες χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου (landscape metrics), αναλύονται διεξοδικά στο τέταρτο κεφάλαιο και δίνεται έμφαση στη χρήση τους σε σύγχρονα τοπία, τα οποία προκύπτουν απρογραμμάτιστα και χαρακτηρίζονται από έντονο βαθμό ετερογένειας και μεταβολής. Το μεσογειακό περιαστικό τοπίο ως πεδίο εφαρμογής έντονων χωρικών μετασχηματισμών, ετερογένειας και μεταβολής, προϊόν των διεργασιών της αστικής διάχυσης, αναλύεται στο πέμπτο κεφάλαιο. Το δεύτερο μέρος αποτελεί ουσιαστικά την περιπτωσιολογική μελέτη, το εφαρμοσμένο μέρος της διδακτορικής διατριβής, το οποίο δομείται και αυτό σε πέντε κεφάλαια (Κεφάλαια VI-X). Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται διαγραμματικά και συνοπτικά στο σύνολό τους οι μεθοδολογικές διαδικασίες που ακολουθούνται για τη ολοκλήρωση της περιπτωσιολογικής μελέτης. Στο έβδομο κεφάλαιο ορίζεται γεωγραφικά το υπό μελέτη τοπίο και αναλύεται συνοπτικά η ιστορική και πολιτιστική του ταυτότητα. Μέσω βιβλιογραφικής έρευνας σκιαγραφούνται οι κοινωνικο-οικονομικοί λόγοι που οδήγησαν στους πολλαπλούς και αλλεπάλληλους μετασχηματισμούς του υπό μελέτη μεσογειακού περιαστικού τοπίου. Επιπλέον, αναφέρονται τα οικολογικά στοιχεία του, όπως η φυσική γεωγραφία, η γεωλογία, η φυτοκοινωνιολογική κατάταξη, οι αγροτικές καλλιέργειες, οι κήποι κ.ά. Ακολουθούν το όγδοο κεφάλαιο στο οποίο αναλύονται τα υλικά και οι μέθοδοι της περιπτωσιολογικής μελέτης, όπως συλλογή δεδομένων, σύστημα ταξινόμησης και προσδιορισμός χρήσεων/καλύψεων γης, ψηφιακή επεξεργασία, δημιουργία θεματικών χαρτών, μελέτη της μεταβολής και διαχρονικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου. Ακολουθεί η επιλογή, εφαρμογή και εκτίμηση δεικτών της χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου. Στο κεφάλαιο εννέα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα εφαρμογής των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου σε δύο χρονικές περιόδους: το 1945 και το Οι δείκτες εφαρμόζονται σε επίπεδο τοπίου και σε επίπεδο κλάσης και τα αποτελέσματα χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: (α) αποτελέσματα που αφορούν τις δομημένες επιφάνειες (συνεχείς και ασυνεχείς αστικές δομές, οδικά δίκτυα, μονοκατοικίες σε οικόπεδα με κήπο, δένδρα και ελεύθερη βλάστηση) (β) αποτελέσματα που αφορούν τον αγροτικό/γεωργικό χαρακτήρα του τοπίου (ετήσιες/πολυετείς καλλιέργειες, ετήσιες και πολυετείς καλλιέργειες σε συνδυασμό με δενδρώδεις καλλιέργειες, δενδρώδεις καλλιέργειες και αμπελοκαλλιέργειες) και (γ) αποτελέσματα που αφορούν τα φυσικά στοιχεία του τοπίου (χέρσες εκτάσεις/ελεύθερο έδαφος, γλυκά ύδατα, περιοχές με διασκορπισμένη βλάστηση/ημιδασικές εκτάσεις και δασικές

15 εκτάσεις). Στο δέκατο κεφάλαιο, αναλύονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την περιπτωσιολογική μελέτη, και διατυπώνονται προτάσεις σε επίπεδο προγραμματισμού του τοπίου καθώς και προτάσεις για περαιτέρω έρευνα.

16

17 ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ Αειφορία τοπίου Αειφόρος προγραμματισμός του τοπίου Ανάλυση καταλληλότητας (του Ian McHarg) Αστική διάχυση Αστικός Σχεδιασμός Βιογεωγραφίας Νησιών Γεωμετρία των μορφοκλασμάτων Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) Δείκτες χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου Δείκτης Διάδρομος (οικολογικός, ενδιαιτήματος) Διαχρονική μεταβολή της δομής του τοπίου Διάταξη της δομής του τοπίου Δομή του τοπίου Εδαφική Ατζέντα της ΕΕ Εδαφική συνοχή Ενδιαίτημα ορίου/ άκρου ή κρασπεδικό ενδιαίτημα Επίπεδο κλάσης (εφαρμογής των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου) Επίπεδο τοπίο (εφαρμογής των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου) Landscape sustainability Sustainable landscape planning Suitability analysis Urban sprawl Urban design Theory of Island Biogeography Fractal geometry Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) Landscape metrics Indicator/index Ecological corridor, habitat corridor Spatio-temporal change of landscape Landscape structure configuration Landscape structure Territorial Agenda Spatial cohesion Edge habitat Class level Landscape level Επιστήμη του τοπίου /Τοπιολογία Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος Θεμελιώδης επιφάνεια Θεωρία της Ιεραρχίας Θεωρία των μεταπληθυσμών Κάλυψη γης Κατάτμηση Λειτουργία του τοπίου Λειτουργική ετερογένεια Μεταβολή/αλλαγή του τοπίου Μωσαϊκό (τοπίου) Landscape science European Environmental Agency (ΕΕΑ) Matrix Hierarchy Theory Metapopulation theory Land cover fragmentation Landscape function Functional heterogeneity Landscape change Land/landscape mosaic

18 Οικολογία Τοπίου Οικολογικές διεργασίες Ολιστική θεώρηση Όρια αγρών/φυτοκράσπεδα Όριο/άκρο/κράσπεδο χωροψηφίδας Παράγοντες μεταβολής του τοπίου Παρακολούθηση π.χ. μεταβολής Περιβαλλοντικοί δείκτες Πλαίσιο του τοπίου Ποιότητα τοπίου Πολεοδομία Προγραμματισμός του τοπίου Σταθμοί σύνδεσης-μετάβασης Στεγανοποίηση του εδάφους Συμμετοχικοί κήποι/λαχανόκηποι Συμμετοχικός σχεδιασμός Συνδεσιμότητα/ενοποίηση ενδιαιτήματος Συμβούλιο των υπεύθυνων Υπουργών για θέματα Χωρικού/Περιφερειακού Σχεδιασμού του Συμβουλίου της Ευρώπης Σύνθεση της δομής του τοπίου Σχεδιασμός του τοπίου Τοπιακή ευαισθησία Υπηρεσίες οικοσυστημάτων Φαινόμενο του ορίου Χρήσεις γης Χρήσεις γης/κάλυψη γης Χρονική ετερογένεια Χωρικά πρότυπα Χωρικά πρότυπα του τοπίου (ή ομοιότυποι) Χωρική διάρθρωση/διάταξη Χωρική Ετερογένεια Χωρική κλίμακα Χωρικός σχεδιασμός Χωροψηφίδα Landscape Ecology Ecological processes Holistic approach Field margins Patch edge Landscape changing factors Monitoring Environmental indicators Landscape Context Landscape quality Τown/city/urban planning Landscape Planning Stepping stones Soil sealing Community gardens Participatory design Habitat connectivity Council of Europe Conference of Ministers Responsible for Spatial/Regional Planning (CEMAT) Landscape structure composition Landscape Design Landscape awareness Ecosystem services Edge effect Land use Land Use Land Cover (LUCL) Τemporal heterogeneity Spatial patterns Landscape spatial patterns Spatial configuration Spatial Heterogeneity Spatial scale Spatial planning Patch

19 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... Θεματική περιοχή της διδακτορικής διατριβής.. Πρωτοτυπία, Αξία και χρησιμότητα της διδακτορικής Διατριβής.. Διάρθρωση Διατριβής.. ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ. ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY. ΜΕΡΟΣ Ι: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Αρχιτεκτονική Τοπίου- Σχεδιασμός- Προγραμματισμός Ιστορική αναδρομή και εννοιολογικό πλαίσιο 1.1 Η έννοια του Τοπίου: Προσεγγίσεις και ορισμοί Ιστορική αναδρομή: Το τοπίο και η Αρχιτεκτονική Τοπίου από τον 19 αιώνα -αρχές του 21 ου αιώνα Η τοπιογραφία και η συμβολή της στη δημιουργία της έννοιας του τοπίου Το τοπίο αντικείμενο μελέτης των γεωγράφων Το τοπίο ως αντικείμενο έρευνας και σχεδιασμού της Αρχιτεκτονικής Τοπίου (19 ος αιώνας) Η εδραίωση της Αρχιτεκτονικής Τοπίου ως επαγγελματικού κλάδου και ως ακαδημαϊκού αντικειμένου και ο ρόλος της στο σχεδιασμό της πόλης και των τοπίων μεγάλης κλίμακας ( ) Η ανάδυση της Πολεοδομίας, ή συρρίκνωση της Αρχιτεκτονικής Τοπίου και η επιρροή του Μοντέρνου κινήματος ( ) Η συμβολή της Αρχιτεκτονικής Τοπίου στην ανάδειξη του περιβαλλοντικού προβλήματος ( ) Αρχιτεκτονική Τοπίου, οικολογικός σχεδιασμός και η συμβολή της «ανάλυσης καταλληλότητας» του Ιan McHarg, στην αξιολόγηση και σχεδιασμό τοπίων μεγάλης κλίμακας Έρευνα και θεωρητική αναζήτηση στα πλαίσια της Αρχιτεκτονικής Τοπίου: η έννοια της διεργασίας, η κοινωνική διάσταση στο σχεδιασμό του τοπίου, το φαινόμενο πόλη, Οικολογία τοπίου κ.ά. ( ) Η Αρχιτεκτονική Τοπίου της δεκαετίας 1980 έως σήμερα: η έννοια της στρατηγικής, το αντίκτυπο του landscape urbanism και η στροφή προς το σχεδιασμό μεγάλης κλίμακας τοπίων Προγραμματισμός (planning) και Σχεδιασμός (design) τοπίου Η έννοια του Σχεδιασμού του τοπίου (Landscape Design) Η έννοια του σχεδιασμού-προγραμματισμού του τοπίου (Landscape Planning) Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ Αειφορία, Αειφόρος Ανάπτυξη και Αρχιτεκτονική Τοπίου 2.1 Σύντομη ιστορική εξέλιξη: το περιβαλλοντικό κίνημα, η περιβαλλοντική ηθική, αειφορία και αειφόρος ανάπτυξη.. 67

20 2.2 Αειφορία, Τοπίο και Αρχιτεκτονική Τοπίου Πολιτική για την αειφορία στο τοπίο Η συμβολή των δεικτών στην αειφόρο ανάπτυξη Η έννοια του δείκτη Η χρήση δεικτών από παγκόσμιους οργανισμούς και προγράμματα (με έμφαση σε αυτούς στους οποίους ενυπάρχει η έννοια του σχεδιασμού-προγραμματισμού του τοπίου) ΟΗΕ-Δείκτες Αειφόρου Ανάπτυξης Δείκτες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Δείκτες του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος Δείκτες Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης ΟΟΣΑ DESIRE Project Δίκτυο Urban Audit Εδαφική Ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Territorial Agenda) Δείκτες Παρατηρητηρίου Αειφορίας και Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης (ΠΑΠΘ) Συμπεράσματα Η χρήση δεικτών για την αποτίμηση της αειφορίας έργων αρχιτεκτονικής τοπίου Δείκτες των προγραμμάτων BUGS, URGE & ASPIS Δείκτες του Sustainable Sites Initiative ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI Οικολογία Τοπίου και Αρχιτεκτονική Τοπίου 3.1 Οικολογία Η ανάπτυξη και εξέλιξη της επιστήμης της Οικολογίας Τοπίου Αρχές της Οικολογίας Τοπίου Δομή, λειτουργία και μεταβολή του τοπίου Δομή του τοπίου Χωροψηφίδες, διάδρομοι και θεμελιώδης επιφάνεια Λειτουργία του τοπίου Μεταβολή/αλλαγή του τοπίου Οικολογία Τοπίου, Αρχιτεκτονική Τοπίου και Προγραμματισμός του τοπίου Η συμβολή της Οικολογίας Τοπίου στην αειφορία του τοπίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Δείκτες Χωρικής Διάρθρωσης της Δομής του Τοπίου (landscape metrics) 4.1 Δείκτες Τοπίου Δείκτες χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου (Landscape metrics) Σημαντικοί παράμετροι προς εξέταση κατά τη χρήση δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου Η χρήση δεικτών χωρικής διάρθρωσης στην Αρχιτεκτονική Τοπίου, σχεδιασμόπρογραμματισμό και σχεδιασμό του τοπίου Μελέτη της διαχρονικής μεταβολής του τοπίου με τη χρήση των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου. 157 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V To περιαστικό μεσογειακό τοπίο 5.1 Το μεσογειακό τοπίο Το περιαστικό μεσογειακό τοπίο ως πεδίο εφαρμογής έντονων χωρικών μετασχηματισμών

21 και μεταβολής Αστικοποίηση και αστική διάχυση Κεντρικότητα και σφαίρα επηρεασμού της πόλης: σύνδεση με διεργασίες και χωρικά πρότυπα του τοπίου Η εφαρμογή δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου σε περιαστικά τοπία και μεσογειακά τοπία Ανασκόπηση επιλεγμένης βιβλιογραφίας ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI Μεθοδολογικό Πλαίσιο και συνοπτική περιγραφή υλικών και μεθόδων κατά τη διεκπεραίωση της περιπτωσιολογικής μελέτης. 191 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIΙ Το υπό μελέτη τοπίο. Ιστορική εξέλιξη και κύρια χαρακτηριστικά Ποιοτικά και ποσοτικά δεδομένα 7.1 Γεωγραφικός ορισμός του τοπίου μελέτης Σύντομη ιστορική εξέλιξη (1850 έως σήμερα) του τοπίου υπό μελέτη Θεσσαλονίκη: Δημογραφική ανάδυση και γεωγραφικοί/χωρικοί μετασχηματισμοί μιας μητρόπολης με έμφαση στις επιπτώσεις στο περιαστικό τοπίου από τα μέσα του 19 ου αιώνα μέχρι το Ο αγροτικός χαρακτήρας της περιοχής μελέτης μέχρι το 1940 και η συμβολή της Πυλαίας, του Πανοράματος, της Θέρμης καθώς και της Αμερικάνικης Γεωργικής Σχολής και του Αγροκτήματος της Γεωπονικής Σχολής του ΑΠΘ Μετασχηματισμοί της πόλης της Θεσσαλονίκης και οι επιπτώσεις τους στον αγροτικό χαρακτήρα της περιοχής ( ) Το φαινόμενο της αστικής διάχυσης στην περιαστική ζώνη ανατολικά του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης και οι επιπτώσεις της στο υπό μελέτη τοπίο (1980 έως σήμερα) Η διάχυση της Θεσσαλονίκης Η «συγχώνευση» της Πυλαίας και του Πανοράματος με την πόλη της Θεσσαλονίκης και η ανάδυση της Θέρμης ως κύριος δορυφόρος της Θεσσαλονίκης Η συμβολή των οδικών δικτύων στο φαινόμενο της αστικής διάχυσης ανατολικά της Θεσσαλονίκης Περιαστικοποίηση δραστηριοτήτων δευτερογενούς και κυρίως τριτογενούς τομέα Τα οικολογικά στοιχεία του υπό μελέτη τοπίου Χωροταξική ένταξη του τοπίου υπό μελέτη στην μητροπολιτική περιοχή της Θεσσαλονίκης (σύμφωνα με τον Οργανισμό Ρυθμιστικού Θεσσαλονίκης) ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII Υλικά και Μέθοδοι της περιπτωσιολογικής μελέτης 7.1. Συλλογή και οργάνωση δεδομένων. Κατηγοριοποίηση χρήσεων γης. Δημιουργία Θεματικών χαρτών Συλλογή Δεδομένων Σύστημα ταξινόμησης. Προσδιορισμός χρήσεων/καλύψεων γης. 248

22 7.1.3 Ψηφιακή επεξεργασία: ψηφιοποίηση δεδομένων μέσω της διαδικασίας της φωτοερμηνείας και έλεγχος λαθών Έξοδος Δεδομένων. Θεματικοί χάρτες και επεξεργασία των βάσεων δεδομένων. Χάρτες και διαγράμματα των διαχρονικών μετασχηματισμών Μελέτη της μεταβολής και της διαχρονικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου Επιλογή, εφαρμογή και εκτίμηση των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του 256 τοπίου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ Αποτελέσματα 9.1. Δομή, Λειτουργία και Διαχρονική αλλαγή του τοπίου. Περιγραφική ανάλυση Το τοπίο του Το τοπίο του Εξέλιξη και διαχρονικοί μετασχηματισμοί του τοπίου μεταξύ του 1945 και Γενικά αποτελέσματα και συμπεράσματα Δομή, λειτουργία και διαχρονική μεταβολή του τοπίου. Αποτελέσματα χρήσης δεικτών χωρικής διάρθρωσης Αποτελέσματα σε επίπεδο τοπίου Αποτελέσματα σε επίπεδο κλάσεων των χωροψηφίδων (κατηγοριών χρήσεων/κάλυψης γης) Αποτελέσματα σε επίπεδο κλάσης που αφορούν τη δόμηση: για συνεχείς, ασυνεχείς αστικές δομές, οδικά δίκτυα, μονοκατοικίες σε οικόπεδα με κήπο, δένδρα και ελεύθερη βλάστηση Αποτελέσματα σε επίπεδο κλάσης για τις κατηγορίες που σχετίζονται με τον αγροτικό/γεωργικό χαρακτήρα του τοπίου: ετήσιες /πολυετείς καλλιέργειες (αρόσιμες), ετήσιες και πολυετείς καλλιέργειες σε συνδυασμό με δενδρώδεις καλλιέργειες (αρόσιμες μικτό), δενδρώδεις καλλιέργειες και αμπελοκαλλιέργειες Αποτελέσματα σε επίπεδο κλάσης για τις κατηγορίες που σχετίζονται με τα φυσικά στοιχεία του τοπίου: χέρσες εκτάσεις/ελεύθερο έδαφος, γλυκά ύδατα, περιοχές με διασκορπισμένη βλάστηση/ημιδασικές εκτάσεις και δασικές εκτάσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ Συμπεράσματα Προτάσεις σε επίπεδο προγραμματισμού του τοπίου, προτάσεις για περαιτέρω έρευνα 10.1 Συμπεράσματα Προτάσεις σε επίπεδο προγραμματισμού τοπίου, ενδεικτικές προτάσεις 313 για περαιτέρω έρευνα Προγραμματισμός Περιαστικού Τοπίου: προτάσεις για τη διαχείριση και προστασία του ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 325 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Ενδεικτικές φωτογραφίες του υπό μελέτη τοπίου.. 361

23 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το τοπίο αποτελεί μία οντότητα συνυφασμένη με την ανθρώπινη αντίληψη, τον πολιτισμό, το περιβάλλον. Η Αρχιτεκτονική Τοπίου μπορεί να συμβάλλει στην παγκόσμια προσπάθεια για την επίτευξη των στόχων της αειφόρου ανάπτυξης, καθώς η χωρική διάσταση της αειφορίας βρίσκει εφαρμογή στο τοπίο. Η διάσταση αυτή είναι στενά συνδεδεμένη με τον προγραμματισμό του τοπίου, τις αλληλεπιδράσεις των διαφορετικών χρήσεων/καλύψεων γης και διεργασίες όπως η διάσπαση. Η σχέση και αλληλεπίδραση των χωρικών προτύπων με τις φυσικές διεργασίες αποτελεί αντικείμενο μελέτης της Οικολογίας Τοπίου η οποία μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά στον αειφόρο προγραμματισμό του τοπίου. Μέσα από τη δομή και τους χωρικούς μετασχηματισμούς στο τοπίο αποκαλύπτεται η λειτουργία, κατάσταση και μεταβολή των οικολογικών συστημάτων και των ανθρωπίνων δομών. Ο προγραμματισμός του τοπίου οφείλει να εξετάζει όλο και μεγαλύτερες εκτάσεις ως σύνολα, καθώς η επίτευξη των στόχων της αειφορίας, είναι σημαντικότερη σε τοπία περιφερειακής κλίμακας. Στα μεσογειακά τοπία, ποικίλα και σύνθετα συστήματα χρήσεων/κάλυψης γης δημιουργούν ένα χωρικό μωσαϊκό υψηλής ετερογένειας. Η ποσοτικοποίηση των χωρικών προτύπων του περιαστικού μεσογειακού τοπίου, μέσα από τη χρήση των δεικτών χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου αποτελεί ένα πρώτο βήμα για την παρακολούθηση των μεταβολών που λαμβάνουν χώρα καθημερινά. Η μελέτη του τρόπου και του ρυθμού της μεταβολής των τοπίων, είναι αναγκαία για τον μετέπειτα καθορισμό προγραμματικών στόχων μέσα στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης. Οι δείκτες χωρικής διάρθρωσης της δομής του τοπίου εφαρμόστηκαν σε περιαστικό τοπίο ανατολικά της πόλης της Θεσσαλονίκης, έκτασης εκταρίων, σε επίπεδο τοπίου και επίπεδο κλάσης για 13 χρήσεις/κλάσεις γης και για δύο χρονικές περιόδους (1945 και ). Τα αποτελέσματα έδειξαν την μετατροπή του άλλοτε, στην πλειοψηφία του, ομοιογενούς αγροτικού τοπίου ετήσιων και πολυετών καλλιεργειών, σε περιαστικό, με κυρίαρχα στοιχεία την ασυνεχή αστική δόμηση, τη μετατροπή των ημιδασικών στοιχείων σε αμιγές δάσος αλλά και την εμφάνιση μικτών γεωργικών συστημάτων.

24 SUMMARY Landscape is an entity interlinked with human perception, culture and the environment. Landscape architecture can contribute to the world-wide effort of achieving the goals of sustainable development, since the spatial dimension of sustainability involves the landscape. Furthermore, the spatial dimension of sustainability is closely related to landscape planning, land use/land cover changes, processes like fragmentation etc. Through the study of the spatial changes that take place in the landscape, one can study function, state and change of ecological and human systems. The relation and interaction of spatial patterns and natural processes is the field of research of Landscape Ecology which can contribute essentially to sustainable landscape planning. Regional landscapes which are studied by landscape planners are more important for achieving the goals of sustainable development. In mediterranean landscapes, a variety of complex land use/land cover elements create a spatial mosaic of high heterogeneity. Quantitatification of the spatial patterns of this mosaic can be achieved with the aid of landscape metrics. Monitoring landscape change is essential for the afterwards planning of the landscape, within the context of sustainable development. Landscape metrics were applied in a hectare suburban mediterranean landscape east of the city of Thessaloniki, Northern Greece, at landscape and class level, for 13 different land use/cover/classes and for two chronical periods, 1945 and During these years, the landscape was transformed almost totally. Results demonstrate the transformation of an arable agricultural landscape into a suburban landscape with mixed residential and agricultural uses but also, natural elements (e.g. forest).

25 ΜΕΡΟΣ Ι ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Κεφάλαια Ι,ΙΙ ΙΙΙ, ΙV & V

26

27 Κεφάλαιο Ι Αρχιτεκτονική Τοπίου - Σχεδιασμός- Προγραμματισμός Ιστορική αναδρομή και εννοιολογικό πλαίσιο To τοπίο αποτελεί την βασική μας κληρονομιά. Είναι αυτό που μας περιβάλλει και αφορά τον καθένα. Τα περισσότερα από αυτά που μαθαίνουμε για τον κόσμο και οι πράξεις μας, το συμπεριλαμβάνουν. Το τοπίο είναι εκεί όπου ζούμε τις ζωές μας. Lowenthal, 2003 Το τοπίο είναι πολλά περισσότερα από μια κλίμακα και ένα σύνολο οικοσυστημάτων. Είναι ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο μας και τη σχέση μας με τη φύση είναι κάτι το οποίο το σκεφτόμαστε και δημιουργούμε ως μια κοινωνική κολεκτίβα. Wilson, 1992 Το τοπίο είναι περισσότερο ένας τρόπος να βλέπουμε, παρά ένα θέαμα Cosgrove, H έννοια του Τοπίου: Προσεγγίσεις και ορισμοί Πριν από 3000 έτη, καταγράφηκε στο Βιβλίο των Ψαλμών η εβραϊκή λέξη noff, που σηματοδοτούσε την έννοια τοπίο, μέσα από μία αισθητική θεώρηση (Naveh & Lieberman, 1994, Ingegnoli, 2002). Στο ρωμαϊκό κόσμο ή έννοια του τοπίου αποδιδόταν με το region-regioniοs, που έδινε έμφαση σε μία πιο οικολογική και γεωγραφική άποψη (Ingegnoli, 2002). Το τοπίο της νεοελληνικής, προήλθε από το «τοπήιον», που σημαίνει φραγμός κήπου ή πρασιάς εκ θάμνων επιμελώς κλαδεμένων και σχηματιζόντων συμπλέγματα και σχήματα διάφορα, δηλαδή, ο περιποιημένος κήπος, το κατά Πλίνιον, Οpus toparium (Δασκαλοθανάσης, 2004). Όσον αφορά την ετυμολογία της λέξης στα αγγλικά, ο όρος landscape χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1598, αποδίδοντας το παλιό αγγλικό landship, το δανέζικο landskab, το ολλανδικό landschap, καθώς και το γερμανικό landschaft (Spirn-Whiston, 1998). Ο όρος landschaft, χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη συλλογική οντότητα χωριό-χωράφια-δάσος που παραπέμπει στην «κοινωνία-χρήση γηςφύση» (Stilgoe, 1982). Αντίστοιχα στην ισπανική και γαλλική γλώσσα χρησιμοποιούνται τα λατινογενή, paesaggio και paysage (Δασκαλοθανάσης, 2004). 1

28 Σύμφωνα με την καρτεσιανή φιλοσοφία, ο εδραιωμένος αγγλικός όρος landscape μπορεί με την διαφοροποίηση του αντικειμένου από το υποκείμενο να διαιρεθεί νοητικά. Το τμήμα της λέξης land, μπορεί να θεωρηθεί ως μια εδαφική οντότητα που περιέχει διάφορα υλικά χαρακτηριστικά, όπως έδαφος, νερό, βλάστηση, κτίρια κ.ά. Το τμήμα της λέξης scape περιγράφει αυτό που βλέπουμε και το πνευματικό περιεχόμενο που αντιλαμβανόμαστε, το οποίο δημιουργεί συναισθήματα και προσδοκίες (Vroom, 2006). Όμως, το δανέζικο ρήμα skabe και το γερμανικό schaffen σημαίνουν δίνω μορφή, φόρμα, σχήμα και το αγγλικό ship σημαίνει συσχέτιση, συντροφιά, εταιρική σχέση. Αν και δεν χρησιμοποιείται πλέον, το δανέζικο schappen φέρει επίσης μια αρχέγονη έννοια του δίνω φόρμα, μορφή (Spirn-Whiston, 1998). Αυτή η έννοια έχει χαθεί από τη μεταφορά στην αγγλική λέξη landscape και πόσο μάλλον στην ελληνική λέξη τοπίο. Επιπλέον, η ερμηνεία που απαντά κανείς στα περισσότερα ερμηνευτικά λεξικά (βλ. Webster s Dictionary) και που περιγράφουν το τοπίο ως κάτι στατικό, ως μια θέα, δεν δίνει ούτε στο ελάχιστο την πραγματική έννοια του όρου (Spirn-Whiston, 1998). Στα μέσα του 20 ου αιώνα χρησιμοποιήθηκε περισσότερο η λέξη περιβάλλον (environment) και τόπος (place), αντί του τοπίου. Αυτό αποτελεί αντίδραση στη ναζιστική έκφραση «blood and soil» που σύνδεε το τοπικό landschaft με την εθνική ταυτότητα (Spirn-Whiston, 1998, Τσαλικίδης, 2012). Η διαφορά του περιβάλλοντος από το τοπίο αναφέρεται περισσότερο στην ερμηνεία που δίνει ο άνθρωπος για ότι τον περιβάλλει. Το τοπίο δεν υφίσταται για την παραδοσιακή Οικολογία και Βιολογία και αντικαθίσταται ως έννοια από τη φύση και το περιβάλλον. Το περιβάλλον είναι ένας χώρος-τόπος, πραγματικός, όπου υπάρχουν τα διάφορα οικοσυστήματα - ενδιαιτήματα τα οποία δημιουργούνται από την αλληλεπίδραση διαφόρων ειδών χλωρίδας και πανίδας. Σύμφωνα με τους Delavigne (1974) και Bourassa (1991) περιβάλλον και τοπίο αποτελούν διαφορετικές έννοιες. Tο τοπίο διαφέρει από το περιβάλλον, καθώς το πρώτο, υπάρχει μόνο μέσα από την ανθρώπινη αντίληψη. Και όμως, τοπίο και περιβάλλον αποτελούν νοηματικά μορφώματα, που υπάρχουν, ακόμα και όταν δεν γίνονται άμεσα αντιληπτά. Στο παρελθόν, ή έννοια του περιβάλλοντος χρησιμοποιούταν για να δηλώσει τη φύση (nature). Η ίδια η ετυμολογία της λέξης υπονοεί αυτό που περιβάλλει τον άνθρωπο, αυτό που γίνεται αντιληπτό μέσα από μια ανθρωποκεντρική θεώρηση. Κάθε οργανισμός στη φύση ζει μέσα σε ένα περιβάλλον το οποίο διακρίνεται από αβιοτικούς και βιοτικούς παράγοντες και το οποίο μεταβάλλεται ως προς το χώρο και το χρόνο (Βερεσόγλου, 2004). Σύμφωνα με τον Εckbo (1969), «το τοπίο είναι ο κόσμος γύρω μας, που περιέχει όλα όσα βλέπουμε και αντιλαμβανόμαστε οπουδήποτε 2

29 και να βρισκόμαστε. Αποτελεί ένα συνεχές, μεταβαλλόμενο, μέσα στο χώρο και στο χρόνο, σύνολο από διαταγμένα φυσικά και κοινωνικά στοιχεία». Περαιτέρω, η έννοια του περιβάλλοντος έχει διευρυνθεί τα τελευταία χρόνια για να συμπεριλάβει, εκτός από το φυσικό, και το δομημένο περιβάλλον (Τρατσέλα, 2011). Τέλος, σύμφωνα με την Σύμφωνα με την Dejeant-Pons, (2012) πρόεδρο του Division of Spatial Planning, Landscape and Cultural Heritage Division Council of Europe, DG II «η έννοια του περιβάλλοντος έχει αρχίσει σταδιακά να αντικαθίσταται με την έννοια του τοπίου». Το τοπίο αποτελεί πολύπλευρη έννοια και πεδίο διεπιστημονικής έρευνας, τόσο ευρύ και τόσο σημαντικό όσο και η έννοια της αειφορίας. Αποτελεί ιδιαίτερα δύσκολο εγχείρημα η απόδοση της έννοιας και σημασίας του τοπίου, με έναν ορισμό (Bourassa 1991, Spirn, 1998, Hunt,1992, Tζημοπούλου, 1982) και αποτελεί ακόμα πιο δύσκολο όρο για την αντίληψη του απλού πολίτη (Thompson & Steiner, 1997). Το τοπίο δεν παραπέμπει μόνο στο σύνολο των χαρακτηριστικών της επιφάνειας της γης και δεν αντιπροσωπεύει ένα αντικείμενο, αλλά ένα νόημα/έννοια. Υποστηρίζεται ότι, ό,τι πιστεύουμε για το τοπίο είναι πιο σημαντικό στη λήψη αποφάσεων, από την πραγματική του έννοια και ταυτότητα (Brower, 1989, Linehan & Gross, 1998). Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται κάποιος το τοπίο εξαρτάται από τη γνώση και την ικανότητα αναγνώρισης χαρακτηριστικών, τις ιδέες και τις αξίες του, το ενδιαφέρον και το σκοπό με τα οποία το προσεγγίζει. Για κάποιους το τοπίο αποτελεί τη φύση, για άλλους ένα καθαρά τεχνητό αστικό πάρκο. Το τοπίο αποτελεί αυτό που εμείς του προσδίδουμε (Richardson 2004 από Vroom, 2006, Vroom, 2006, Μeining, 1979 από Τσαλικίδης, 2000, Τερκενλή, 2000).Ο Αμερικάνος γεωγράφος Jackson (1984) πολύ εύλογα εκφράζει τη δυσκολία απόδοσης συνολικού ορισμού για το τοπίο: «Για περισσότερα από είκοσι πέντε χρόνια, προσπαθούσα να καταλάβω και να εξηγήσω το μέρος του περιβάλλοντος που αποκαλούμε τοπίο [ ] και όμως, πρέπει να παραδεχτώ ότι η έννοια συνεχίζει να μου διαφεύγει. Ίσως γιατί συνεχίζω να πιστεύω ότι το τοπίο δεν είναι μία θέα, μία σκηνή ή μια οικολογική οντότητα, αλλά μια πολιτισμική οντότητα που αλλάζει διαρκώς μέσα στην ιστορία». Οι Linehan & Gross (1998) σημειώνουν ότι ιστορικά, ο όρος τοπίο συνδέεται περισσότερο με την κουλτούρα και τον πολιτισμό, παρά με γεωμετρικά χαρακτηριστικά όπως η μορφή και το σχήμα. Η βαθύτερη ουσία της έννοιας τοπίο είναι ο ενοποιητικός χαρακτήρας της, ο τρόπος με τον οποίο ξεχωρίζει και συνδέει ταυτόχρονα φυσικά και τεχνητά στοιχεία, ιστορικά, παραδοσιακά και γενικότερα ανθρώπινα στοιχεία, με ιδιαίτερη έμφαση στη σχέση και στην αλληλεπίδραση τους. 3

30 Από τη δημιουργία του ως έννοια τον 17 ο αιώνα μέχρι την ένταξή του σε εθνικά, ευρωπαϊκά και παγκόσμια κείμενα νομοθετικού χαρακτήρα στα τέλη του 20 ου αιώνα, το τοπίο έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης πολλών ειδικοτήτων. Πλήθος διαφορετικών ορισμών έχουν κατά καιρούς προκύψει. Επιπλέον, κάθε προσέγγιση σχεδιασμού και παρεμβολής στο τοπίο στηρίζεται σε μια ειδική άποψη ως προς αυτό (Ανανιάδου- Τζημοπούλου,1982). Η αποσπασματικότητα στο σχεδιασμό του τοπίου και η έλλειψη καθοδηγητικών αρχών χαρακτηρίζουν τις τελευταίες δεκαετίες τις τάσεις στη διαχείριση της γης, οι οποίες επηρεάζουν και αλλάζουν το τοπίο (Μπακιρτζή & Τσαλικίδης, 2005). Σύμφωνα με τους Τσαλικίδη & Αθανασιάδου (2008), «το τοπίο αποτελεί το φυσικό υπόβαθρο (με τα διάφορα οικοσυστήματα) πάνω στο οποίο λειτουργεί, ζει και βιώνει ο άνθρωπος, τροποποιεί, καταναλώνει και δημιουργεί. Άνθρωπος και τοπίο αλληλεπιδρούν, χωρίς να θεωρούνται ξεχωριστές μονάδες, αλλά ένα, διαδραστικό, πολυδιάστατο και πολυσύνθετο σύνολο, εξαιρετικά ταυτοποιήσιμο σε κάθε περιοχή». Το τοπίο αποτελεί το αποτέλεσμα της συσχέτισης (relation) και αλληλεπίδρασης (interaction) διαφόρων στοιχείων (οικολογικά-κοινωνικά, ανθρωπογενή-φυσικά) που υπάρχουν σε ένα πραγματικό χώρο, ένα τμήμα της γήινης επιφάνειας, τα όρια του οποίου αλλάζουν ανάλογα με το σκοπό της μελέτης. Ως πραγματικός γεωγραφικός, χώρος, ταιριάζει και ο ορισμός των Naveh & Lieberman (1994) «τοπίο είναι η ολική, χωρικά και οπτικά, οντότητα του ανθρωπογενούς ζωτικού χώρου, που συμπεριλαμβάνει την γεώσφαιρα, την βιόσφαιρα και τα ανθρωπογενή κατασκευάσματα». Στη Φυσική Γεωγραφία, ο όρος τοπίο χρησιμοποιείται σε σχέση με τα φυσιολογικά, γεωλογικά και γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του φλοιού της γης (Naveh & Liebermann, 1994). Να επισημανθεί ότι το τοπίο δεν αποτελεί απλά έναν 'γεωγραφικό χώρο', ή κατά Blaschke & Strobl, (2003) «η μορφή του ανάγλυφου της επιφάνειας της γης» (landform) ή «η τοπογραφία». Το τοπίο ως χώρος πραγματικός, υπόκειται στους νόμους του φυσικού κόσμου, όπως η μεταβολή, και γι αυτό έχει θεωρηθεί ότι προσομοιάζει σε έναν οργανισμό, μια δυναμική οντότητα (F.L. Olmsted 1, Jellicoe & Jellicoe, 1975, McHarg, 1992) ή ένα οικοσύστημα (Jellicoe & Jellicoe, 1975). Το ανθρωπογενές οικοσύστημα αποτυπώνεται στο τοπίο, και η μορφή του στο ανάγλυφο της γης. Η Τρατσέλα (2011), ενισχύοντας την σημασία της χρονικότητας στο τοπίο το αντιμετωπίζει όχι «ως φυσικό υπόβαθρο/πλαίσιο μέσα στο οποίο ενυπάρχουν διάφορα στοιχεία (φυσικά, ανθρωπογενή κτλ.)» αλλά «ως οικοσύστημα, παράγωγο των σχέσεων μεταξύ των συστατικών του στοιχείων, τα οποία 1.. «Το τοπίο ως ζωντανή οντότητα» F.L.Olmsted, στο Τhompson & Steiner (1997), σελ. 13 4

31 μέσα από τη μεταξύ τους διαντίδραση και συνεχή μετάλλαξη κατά τη διάρκεια του χρόνου, διαμορφώνουν τη μορφή και το χαρακτήρα του». Το τοπίο, σύμφωνα με τον νόμο υπ.αριθμ για την προστασία του περιβάλλοντος νοείται ως «κάθε δυναμικό σύνολο βιοτικών και μη βιοτικών παραγόντων και στοιχείων του περιβάλλοντος που μεμονωμένα η αλληλεπιδρώντας σε συγκεκριμένο χώρο συνθέτουν μια οπτική εμπειρία» (ΦΕΚ Α/1/ ) και σύμφωνα με την κύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης του Τοπίου, νόμο υπ.αριθμ (ΦΕΚ Α/30/ ) ως «μία περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, του οποίου ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ή ανθρώπινων παραγόντων». Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος ορίζεται ως «τα γνωρίσματα, μοτίβα και δομή μιας συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής, συμπεριλαμβανομένου της βιολογικής της σύνθεσης, του φυσικού περιβάλλοντος, και των ανθρωπογενών ή κοινωνικών σχηματισμών (anthropological or social patterns). Μια περιοχή από αλληλοεπιδρώμενα (interacting) ομαδοποιημένα και επαναλαμβανόμενα οικοσυστήματα» (ΕΕΑ, 2012). Η πρώτη προσπάθεια για την αποκατάσταση της διεπιστημονικής προσέγγισης στην επιστημονική μελέτη του τοπίου έγινε τo 1967 με την ίδρυση του Landscape Research Group το 1967 και την έναρξη της έκδοσης του περιοδικού Landscape Research (Antrop, 2004). Στις μέρες μας, η χρήση διεπιστημονικών μεθοδολογιών για τη μελέτη του τοπίου είναι αναγκαία η πληθώρα των διεργασιών και των αλληλεπιδράσεων των παραγόντων του τοπίου, επιβάλει την εμπλοκή όλων σχεδόν των γνωστών εργαλείων και μεθοδολογιών στη μελέτη, προγραμματισμό (planning) και εφαρμογή της πολιτικής βούλησης (Terkenli, 2001). Συμπερασματικά, χωρίς να συνθέτουν συγκεκριμένο ορισμό, οι παρακάτω παραδοχές είναι σημαντικές για την ερμηνεία της έννοιας του τοπίου, στα πλαίσια αυτής της διατριβής: Το τοπίο αποτελεί το υπόβαθρο και το σημαντικότερο δίκτυο υποδομών που υποστηρίζει την περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ ζωής και γήινου ανάγλυφου. Το τοπίο αποτελεί μία δυναμική, χωρο-χρονικά μεταβαλλόμενη οντότητα που απαρτίζεται από ένα σύνολο ανθρωπογενών και φυσικών στοιχείων, συμπεριλαμβανομένου των συσχετισμών και αλληλεπιδράσεων των στοιχείων αυτών. Το τοπίο αποτελεί μια κοινωνικο-χωρική οντότητα στενά συνυφασμένη με τον ανθρώπινο πολιτισμό, την ανθρώπινη αντίληψη και την ιστορία της δημιουργίας 5

32 τόπων κοινωνικής πρακτικής. Αποτελεί σημαντική πηγή πληροφορίας σχετικά με τον ανθρώπινο πολιτισμό και η πληροφορία αυτή μπορεί να αντληθεί μέσα από τη μελέτη της δομής του, της χωρικής διάθρωσης των στοιχείων του. Μέσα από τη δομή και τους χωρικούς μετασχηματισμούς στο τοπίο δηλώνεται/αποκαλύπτεται η λειτουργίακατάσταση-αλλαγή (function-state-change) των οικολογικών συστημάτων/ενδιαιτημάτων και των ανθρώπινων, κοινωνικών δομών. 6

33 1.2. Ιστορική Διαδρομή: Το τοπίο και η Αρχιτεκτονική Τοπίου από Ton 19o αιώνα αρχές 21 ου αιώνα Η τοπιογραφία και η συμβολή της στη δημιουργία της έννοιας του τοπίου Η τοπιογραφία, αποτέλεσε το πρώτο μέσο αντίληψης της έννοιας τοπίου και απόδοσης αξίας, η οποία καλλιεργήθηκε τον 15 ο και 16 ο αιώνα κυρίως στη βόρεια Ευρώπη, αλλά δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς τις καλλιτεχνικές θεωρίες της ιταλικής Αναγέννησης 2 (Δασκαλοθανάσης, 2004, Μπακιρτζή & Τσαλικίδης, 2005). Η τοπιογραφία, που ενσάρκωσε το τοπίο ως αισθητική μορφή της φύσης, καλλιεργήθηκε και εκτιμήθηκε από την αγγλική αστική τάξη που αντιλήφθηκε την αποξένωσή της από τη φύση και στράφηκε προς αυτήν με τρόπο διερευνητικό (Δασκαλοθανάσης, 2004). O Clark (1948), έδειξε ότι τα μεγάλα πάρκα που δημιουργήθηκαν το 18 ο αιώνα στην Αγγλία, όπως το Chiswick, το Castle Howard ή το Woburn Farm, εμπνεύστηκαν άμεσα από τον Claude Lorrain, τον Poussin και τον Salvator Rosa, και αποτελούν συνθέσεις που ακολουθούν συγκεκριμένους κανόνες της εποχής. Το τοπίο ως έννοια ορίστηκε για πρώτη φορά τον 17 ο αιώνα, και συνδέεται με την αρχή της αστικοποίησης, η οποία όρισε ως υπέρτατο περιβάλλον διαβίωσης του ανθρώπου του πνεύματος, την πόλη. Ενώ οι θρησκείες των πιο πρωτόγονων εποχών φανερώνουν μια ιδιαιτέρως βαθιά αίσθηση της φύσης, η ευαισθησία για το ιδιαίτερο μόρφωμα του τοπίου είναι κάτι που αναπτύχθηκε μετά τον 17ο αιώνα 3. Ο άνθρωπος αποσπάστηκε από τη φύση και ξαναγύρισε σε αυτήν αντιμετωπίζοντας της ως αντικείμενο θαυμασμού, προστασίας και σχεδιασμού, ως τοπίο 4 (Δασκαλοθανάσης, 2 O ιταλός αρχιτέκτονας Andrea Palladio ( ) θεωρούσε το τοπίο ως ένα σκηνικό θεάτρου, όπου διαδραματίζονται οι ανθρώπινες πράξεις (Cosgrove, 1993). Ο Μιχαήλ-Άγγελος ( ) θεωρούσε ότι το τοπίο είναι κάτι ένδοξο. O Ουμανισμός στην περίοδο της Αναγέννησης, αποδεσμεύει τον άνθρωπο, τον ελευθερώνει από την κοσμοθεωρία του Μεσαίωνα, αλλά και από το φόβο του για τα φυσικά στοιχεία. Οι βίλες και οι κήποι της Ιταλίας, αποτελούν έργα τέχνης, μια εξανθρωπισμένη φύση. 3 Ο Simmel (1913) διατυπώνει ότι «...το μόνο που αναπτύχθηκε προσφάτως είναι η ευαισθησία για το ιδιαίτερο μόρφωμα του τοπίου, και μάλιστα ακριβώς διότι η δημιουργία του απαιτούσε μια απόσπαση από εκείνη την αίσθηση της συνολικής φύσης. Η εξατομίκευση των εσωτερικών και εξωτερικών μορφών ύπαρξης, η διάλυση των πρωταρχικών προσδέσεων και δεσμών σε διαφοροποιημένες μεμονωμένες υποστάσεις, αυτός ο μεγάλος κανόνας του μετα-μεσαιωνικού κόσμου, ήταν που μας επέτρεψε να διακρίνουμε για πρώτη φορά το τοπίο μέσα από τη φύση...». 4 Ο άνθρωπος δεν κατείχε ανέκαθεν υποχρεωτικά την έννοια του τοπίου. Οι πρώιμοι αγροτικοί πληθυσμοί δεν ατένιζαν από απόσταση τη φύση ως τοπίο. Ζούσαν μέσα της. Όσο ισχυρότερη ήταν η σχέση των ανθρώπων με τη φύση τόσο ασθενέστερη ήταν η παρουσία του τοπίου στο εννοιολογικό τους σύμπαν. Η φιλοσοφία του περιβαλλοντικού ντετερμινισμού έβλεπε το φυσικό περιβάλλον ως τον ενεργό παράγοντα 7

34 2004). Το Γραφικό (Picturesque) το οποίο συνδέθηκε στενά με εκείνη την περίοδο αποτέλεσε το πρώτο θεωρητικό πλαίσιο που αποτύπωσε την αμφισημία μιας κοινωνίας για την τεχνολογική πρόοδο αλλά ταυτόχρονα το χαμό της φύσης, ο οποίος συνδέεται με την αστικοποίηση και την μοντερνοποίηση (Μeyer, 1992). Συνεπώς, το τοπίο αποτελεί μια ιστορικά νοηματοδοτούμενη αναπαράσταση του ανθρώπινου περιβάλλοντος (Δασκαλοθανάσης, 2004), μέσα από μια επιστημονικό-τεχνοκρατική θεώρηση του δυτικού κόσμου (Linehan and Gross, 1998), μια προβολή ενός φυσικού χώρου, στην ανθρώπινη συνείδηση (Μανωλίδης, 2005). Κατά τον Simmel (1913), «ένα τοπίο προκύπτει μόνο όταν η συνείδησή μας αποκτήσει την αίσθηση της νέας ολότητας, ενός καινούριου ενιαίου, το οποίο υπερβαίνει τα ξεχωριστά και μεμονωμένα στοιχεία του» 5. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Δασκαλοθανάση (2004) «τοπίο δεν είναι ήδη τα χωράφια έξω από την πόλη, το ποτάμι ως όριο κτλ. Τοπίο γίνονται μόνον όταν ο άνθρωπος στραφεί προς αυτά με κάποιο πρακτικό σκοπό». Ο κήπος αποτελεί την προσπάθεια του ανθρώπου να συμπεριλάβει αυτή τη νέα ολότητα στη ζωή του, ακόμα και να τη δημιουργήσει από την αρχή. Η κηποτεχνία ως τέχνη, υπήρχε από την αρχαιότητα. Για πολλούς αιώνες, και ακολουθώντας αρχικά την θεωρία του Αριστοτέλη περί γεωμετρικοποίησης, η κηποτεχνία επιδίδοντας στη γεωμετρία των φυτικών μοτίβων. Οι Μαυριτανικοί κήποι της Ισπανίας, οι αναγεννησιακοί κήποι της Ιταλίας, οι απόλυτα συμμετρικοί κήποι της Γαλλίας αποτελούν παραδείγματα της τέχνης της γεωμετρίας και του συμβολισμού 6. στη σχέση του ανθρώπου με αυτό και τον άνθρωπο στη θέση του αδύναμου ή προσαρμόσιμου οργανισμού. Οι γεωγράφοι συνεισέφεραν πολύ στην σημερινή άποψη για τη θέση του ανθρώπου στη φύση και στο τοπίο, καθώς σύμφωνα με την Ανανιάδου-Τζημοπούλου, (1982) «επιχείρησαν μια σοβαρή διαφοροποίηση στην άποψη αυτή, εντείνοντας το ρόλο του ανθρώπου στο να σχηματίζει το φυσικό περιβάλλον, να μετατρέπει φυσικά τοπία σε πολιτισμικά τοπία». Η φύση είναι ένα όλον, μία ενότητα χωρίς όρια ενώ η οριοθέτηση, η συμπερίληψη σε έναν στιγμιαίο ή διαρκή ορίζονται είναι για το τοπίο απόλυτα αναγκαία. Τοπίο είναι η αντίληψη του τμήματος του όλου, της φύσης από τον άνθρωπο. 5 Ο G. Simmel (1857) στο Philosophie der Landscahft αποτυπώνει ξεκάθαρα τι δημιουργία της έννοιας του τοπίου: «το τοπίο δημιουργείται σε μια ιδιάζουσα πνευματική διαδικασία στην οποία η συνείδηση μας θέτει μια νέα ολότητα - ενότητα, πέρα από τα επιμέρους στοιχεία. Χαρακτηριστικό για το τοπίο είναι ότι αποτελεί ένα ατομικά περιορισμένο τμήμα της φύσης, το οποίο θεωρείται με τη σειρά του ως ενότητα, και έτσι καθορίζεται με τη χάραξη ορίων. Το τοπίο, ένα μέρος του όλου γίνεται αυτοτελές όλον». 6 Για μια πλήρη ιστορική αναδρομή βλ. (α) Νewton T. N Design on the Lands. The Development of Landscape Architecture. The Belknap Press of Harvard University Press. Cambridge, Massachusetts, (β) Jellicoe G & Jellicoe S., The Landscape of Man. Shaping the Environment from Prehistory to the present. A studio Book. The Viking Press. New York, (γ) Τσαλικίδης, Α. Ιωάννης Αρχιτεκτονική Τοπίου. Εισαγωγή στη Θεωρία και στην Εφαρμογή. Εκδόσεις Επίκεντρο (δ) Tσαλικίδης Α. Ιωάννης Οι κήποι του κόσμου. Εκδόσεις Επίκεντρο, κ.ά. 8