ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΚΑΙ ΔΕΞΙΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΛΟΓΟ - ΜΙΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΤΕΡΖΟΥΔΗ (Α.Ε.Μ: 133) ΘΕΜΑ: ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΚΑΙ ΔΕΞΙΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΛΟΓΟ - ΜΙΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2016

2 Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή: Ανδρέας Πανταζόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Νικόλας Σεβαστάκης, καθηγητής Γιάννης Σταυρακάκης, καθηγητής 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 5 Α Μέρος: Θεωρητικό πλαίσιο 1. Margaret Canovan: Ο λαϊκισμός ως σκιά της δημοκρατίας 8 2. Η κατά Laclau προσέγγιση: Ο λαϊκισμός ως κυριαρχία της λογικής της ισοδυναμίας Pierre- André Taguieff: Η ειδωλολατρία του λαού και ο νέος εθνικολαϊκισμός Cas Mudde: Λαϊκισμός και ηθικοποίηση της πολιτικής 23 Β Μέρος: Λαϊκισμός στην Ελλάδα 1. Η Ελλάδα ως μοναδική περίπτωση Μήπως ζούμε στη δεκαετία του 1980; Λαϊκισμός, αντιλαϊκισμός και οι δύο δημοκρατίες 33 Γ Μέρος: Αριστερός και δεξιός λαϊκισμός στον δημόσιο λόγο 1. Οι εκλογές του 2012 και η άνοδος των νέων λαϊκιστών α) Ο λαϊκιστικός λόγος του ΣΥΡΙΖΑ 37 β) Οι Ανεξάρτητοι Έλληνες ως λαϊκιστικό προϊόν της κρίσης Εκλογές Ιανουαρίου 2015: Ο ελληνικός λαός είναι (μαζί με αυτή την) κυβέρνηση Δημοψήφισμα 5 ης Ιουλίου 2015: Σήμερα μας εκδικούνται Λαϊκισμός στο Twitter: Το εκβιαστικό τελεσίγραφο, η σημαία της εντιμότητας και το τέλος του αντιμνημονιακού λόγου 60 3

4 5. Για τον λαό και το έθνος 79 Συμπεράσματα 84 Παράρτημα Ι 90 Παράρτημα ΙΙ 93 Βιβλιογραφικές αναφορές 97 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Επανερχόμενος στον δημόσιο διάλογο με όρους συναγερμικούς κατά τη διατύπωση του Νικόλα Σεβαστάκη- ο λαϊκισμός βρίσκει εξέχουσα θέση στο πλαίσιο ερμηνείας της οικονομικής κρίσης, ανάλυσης της ελληνικής κακοδαιμονίας, εμβάθυνσης του ελαττωματικού μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος. Κατά τη χρονική περίοδο των τελευταίων ετών ο πολιτικός λόγος, η αρθρογραφία σε έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατακλύζονται από απόψεις, θεωρίες και διατυπώσεις περί λαϊκισμού στη συντριπτική πλειονότητα των οποίων ο λαϊκισμός εκστομίζεται ως ψόγος. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι ήδη το 2010, ως πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, ο Herman Van Rompuy χαρακτήρισε τον λαϊκισμό ως τον μεγαλύτερο κίνδυνο για την Ευρώπη (Frankfurter Allgemeine Zeitung, 9 Απριλίου 2010). Επιπλέον, δεδομένου ότι επιστημονικά ο ορισμός του λαϊκισμού, υπό το βάρος μιας εγγενούς αμφισημίας, αποτελεί περίπλοκο και μάλλον δύσκολο εγχείρημα, ο δημόσιος λόγος κατακλύζεται επί της ουσίας από πολλούς διαφορετικούς λαϊκισμούς καθώς νοείται κατά περίπτωση ως δημαγωγία, υποσχεσιολογία- παροχολογία, χειραγώγηση, πολιτικός τυχοδιωκτισμός, πολιτικός ευτελισμός που προκρίνει το έλασσον έναντι του μείζονος, απροϋπόθετη κολακεία του λαού με στόχο αμφιλεγόμενα μικροπολιτικά οφέλη κ.ά. Δεν έλειψαν ωστόσο οι φωνές, ιδίως μετά τη θεαματική ενίσχυση του ΣΥΡΙΖΑ στις διπλές εθνικές εκλογές του 2012, που έκαναν λόγο για έναν καλό, προοδευτικό λαϊκισμό αριστερής προέλευσης ο οποίος ερχόμενος στο προσκήνιο θα άλλαζε τα δεδομένα, θα ανακούφιζε αυτούς που δοκιμάζονται περισσότερο από την κρίση, θα ενίσχυε το κοινωνικό κράτος, θα προχωρούσε σε γενναίες πολιτικές μεταρρυθμίσεις. 4

5 Στην παρούσα εργασία, μια συγκριτική προσέγγιση αριστερού και δεξιού λαϊκισμού στον δημόσιο λόγο, ως φορείς αριστερού και δεξιού λαϊκισμού επιλέγονται τα κόμματα ΣΥΡΙΖΑ και Ανεξάρτητοι Έλληνες (ΑΝΕΛ) αντίστοιχα. Ο δε λαϊκισμός ερμηνεύεται βάσει τεσσάρων θεωριών εκ των οποίων στην ανάλυσή μας στοιχειοθετούνται και προκρίνονται αυτές των Mudde και Taguieff- Πανταζόπουλου. Ως υλικό ανάλυσης επιλέγονται δύο διαφορετικά είδη δημόσιου λόγου: Η ομιλία Καμμένου στη Βουλή μετά τον εκλογικό θρίαμβο του Ιανουαρίου 2015 και τον σχηματισμό της συγκυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ- ΑΝΕΛ καθώς και το μήνυμα Τσίπρα ενόψει δημοψηφίσματος τον μακρύ, δραματικό Ιούλιο του Επιπλέον, πέρα από δείγματα τυπικού και λίγο- πολύ στιλιζαρισμένου πολιτικού δημόσιου λόγου, παρατίθενται και αναλύονται αναρτήσεις των δύο πολιτικών αρχηγών σε μέσα κοινωνικής δικτυώσης και ειδικότερα στο Twitter ως κατεξοχήν μέσο κωδικοποιημένου λόγου. Όσον αφορά τη δομή, στο πρώτο μέρος παρατίθενται οι περί λαϊκισμού θεωρίες των Canovan, Laclau, Taguieff και Mudde και στο δεύτερο μέρος γίνεται λόγος για τον λαϊκισμό στην Ελλάδα -με έμφαση στην περιγραφή του κοινωνικοπολιτικού περιβάλλοντος και των νέων συσχετισμών που διαμορφώθηκαν μετά τις εκλογές του Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει ανάλυση και αντιπαραβολή χαρακτηριστικών παραδειγμάτων αριστερού και δεξιού λαϊκιστικού λόγου την ομιλία Καμμένου στη Βουλή κατά τη συζήτηση επί των προγραμματικών δηλώσεων της κυβέρνησης (10 Φεβρουαρίου 2015), το μήνυμα Τσίπρα ενόψει δημοψηφίσματος (1 η Ιουλίου 2015) καθώς και σειρά αναρτήσεων των δύο πολιτικών αρχηγών στο Twitter ενόψει του δημοψηφίσματος της 5 ης Ιουλίου και των εκλογών της 20ης Σεπτεμβρίου Όπως προκύπτει, το χρονικό πλαίσιο της ανάλυσης ορίζεται από την άνοιξη του 2012 έως το φθινόπωρο του 2015 με επίκεντρο τις τρεις εκλογικές αναμετρήσεις που σημάδεψαν τη χρονιά που πέρασε. Η προς διακρίβωση υπόθεση που διατρέχει την ανάλυσή μας συνοψίζεται ως εξής: Η οικονομική κρίση, η κατάρρευση του λεγόμενου μεταπολιτευτικού μοντέλου, η κρίση αντιπροσώπευσης και οι δομικές αλλαγές που υπέστη το εγχώριο πολιτικό σύστημα θόλωσαν τα όρια Αριστεράς και Δεξιάς, κατέδειξαν και εξακολουθούν να καταδεικνύουν ανάλογη σύγκλιση και σύμπλευση αριστερού και δεξιού λαϊκισμού. Εάν η συγκυβέρνηση ΝΔ- ΠΑΣΟΚ κατά το πρόσφατο παρελθόν είναι κατά κάποιον 5

6 τρόπο ενδεικτική όσον αφορά το μνημονιακό στρατόπεδο, η συγκυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ- ΑΝΕΛ της τρέχουσας περιόδου αποτελεί προβολή της συγκεκριμένης ευρύτερης σύγκλισης όσον αφορά τις μέχρι πρότινος αντιμνημονιακές δυνάμεις. Η ιδεολογία του μνημονίου -και έως τον περασμένο Ιούλιο- ο οργισμένος και ακατάσχετος αντιμνημονιακός λόγος, η τοξική, ακραία πόλωση και οι πανταχού παρούσες διχαστικές προσλαμβάνουσες προκάλεσαν αναπάντεχες ανακατατάξεις και νέες διαιρετικές τομές. Οι ελίτ και ο λαός ορίζονται ως δύο διαφορετικοί κόσμοι, ως εκφάνσεις του καλού και του κακού που αντιμάχονται μέχρις εσχάτων και η πολιτική διολισθαίνει σε επίπεδο ηθικολογίας ακόμα και με ρητή επίκληση ενός απροσδιόριστου ηθικού πλεονεκτήματος. Ο αριστερο- δεξιός λαϊκισμός ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝΕΛ αναδείχθηκε νικητής και στις τρεις προαναφερθείσες εκλογικές αναμετρήσεις ανεξαρτήτως αιτίων και ερεισμάτων. Το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον, ωστόσο, με δεδομένη τη συνέχιση της πολιτικής των μνημονίων και σε ασφυκτικές συνθήκες όσον αφορά την οικονομία, παραμένει ρευστό και αβέβαιο. Το πώς θα διαμορφωθεί τους επόμενους μήνες και το τι επιφυλάσσει το άμεσο μέλλον στους σημερινούς πολιτικούς πρωταγωνιστές είναι προς το παρόν ερωτήματα δίχως απάντηση. Ανάλογα, το εάν και με ποιόν τρόπο θα επηρεάσει το κυρίαρχο φαινόμενο του λαϊκισμού στην εγχώρια πολιτική σκηνή, μένει να αποδειχθεί. 6

7 Α ΜΕΡΟΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1. Margaret Canovan: Ο λαϊκισμός ως σκιά της δημοκρατίας Προσεγγίζοντας τον λαϊκισμό ως έννοια νεφελώδη η Margaret Canovan αναγνωρίζει εξαρχής ότι η σύγκλιση προς μια κοινά αποδεκτή θεωρία και έναν ορισμό αποτελεί θολό τοπίο. Στη θεωρία της περίοπτη θέση καταλαμβάνει η προσπάθεια ταξινόμησης διαφόρων τύπων λαϊκισμού, ως κατασκευή μιας περιγραφικής τυπολογίας που περιλαμβάνει επτά κατηγορίες: α. Τον ριζοσπαστισμό των μικρογαιοκτημόνων, με πρότυπα το αμερικανικό Κόμμα του Λαού (People s Party) που δραστηριοποιήθηκε στα τέλη του 19 ου αιώνα και το κόμμα Κοινωνική Πίστη (Social Credit) που ιδρύθηκε το 1935 στην Αλμπέρτα του Καναδά. β. Τον επαναστατικό λαϊκισμό των διανοούμενων, με άμεση αναφορά στον λαϊκισμό των Ναρόντνικων στη Ρωσία κατά τον 19 ο αιώνα. γ. Τον αγροτο- λαϊκισμό της Ανατολικής Ευρώπης, με βασικές αναφορές στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. δ. Την λαϊκιστική δικτατορία όπου περιγράφεται ο Περονισμός στην Αργεντινή κατά τις δεκαετίες του 40 και του 50. ε. Την λαϊκιστική δημοκρατία, που περιγράφει κινήματα που αποσκοπούν να καταστήσουν τις κυβερνήσεις άμεσα υπόλογες στον λαό μέσω διαδικασιών άμεσης δημοκρατίας και δημοψηφισμάτων (λ.χ. ελβετικό μοντέλο). στ. Τον αντιδραστικό λαϊκισμό που αναφέρεται στις αντιδράσεις του λαού ο οποίος προσλαμβάνει την έννοια του κοσμάκη ή λαουτζίκου - με πρότυπα εθνικο- ρατσιστικές αντιδράσεις (π.χ. η περίπτωση George Wallace στην Αμερική και Enoch Powell στη Μ. Βρετανία). ζ. Τον λαϊκισμό των πολιτικών, με αναφορά στη χρήση μιας απροσδιόριστης έννοιας του λαού από πολυσυλλεκτικά κόμματα ή ηγέτες 7

8 οι οποίοι επιδιώκουν να ξεπεράσουν τις ιδεολογικοπολιτικές διαιρέσεις ώστε να διευρύνουν το πολιτικό τους ακροατήριο (π.χ.charles de Gaulle, Jimmy Carter) 1. Βασικός άξονας πάνω στον οποίο η Canovan δομεί την ανάλυσή της είναι ο εξής: Ως λαϊκισμός στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες είναι προσφορότερο να θεωρείται κάθε επίκληση του λαού εναντίον τόσο της κατεστημένης δομής της εξουσίας όσο και των κυρίαρχων ιδεών και αξιών της κοινωνίας 2. Παράλληλα, διευκρινίζει ότι η έννοια του λαϊκισμού περιλαμβάνει αμφισβήτηση των αξιών της ελίτ, στρέφεται κατά του οικονομικού και πολιτικού κατεστημένου καθώς και των διαμορφωτών της κοινής γνώμης, της ακαδημαϊκής κοινότητας και των Μέσων. Έτσι, αποκτά διαφορετικό περιεχόμενο ανάλογα με τον κυρίαρχο πολιτικό λόγο κατά του οποίου στρέφεται και το εκάστοτε κατεστημένο που αντιστρατεύεται -με αποτέλεσμα το εγχείρημα να οριστεί ο λαϊκισμός με όρους ιδεολογίας να αποτυγχάνει. Όσον αφορά την επίκληση του λαού - νομιμοποιητική βάση των λαϊκιστών δεδομένου ότι μιλούν στο όνομα του λαού, του υποκειμένου της δημοκρατικής κυριαρχίαςανακύπτει το ερώτημα: Ποιο είναι το περιεχόμενο που αποδίδεται στον όρο λαός; Η Canovan διακρίνει τρεις εκδοχές 3 : τον ενωμένο λαό/ έθνος/ χώρα απέναντι στα πολιτικά κόμματα ή τις φατρίες που τον διχάζουν, τον δικό μας λαό, άποψη που προκρίνει την εθνοτική ομογένεια και διαχωρίζει π.χ. αλλογενείς και μετανάστες και, τέλος, τον κοινό λαό (common people ή ordinary people), τη σιωπηλή πλειοψηφία των απλών ανθρώπων απέναντι στην ελίτ των προνομιούχων. Πέρα από τα δομικά χαρακτηριστικά του, ο λαϊκιστικός λόγος αρθρώνεται με ένα ιδιαίτερο δημοκρατικό στιλ. Κεφαλαιοποιώντας τη λαϊκή δυσφορία απέναντι στην επαμφοτερίζουσα στάση και τη γραφειοκρατική ρητορεία των πολιτικών, αναφέρει χαρακτηριστικά, οι λαϊκιστές καμαρώνουν για την απλότητα και την ευθύτητά τους 4. Απευθύνονται στο λαό με τρόπο άμεσο και κατανοητό από όλους, επιχειρούν πολιτικές αναλύσεις εκλαΐκευσης ακόμα και των πιο περίπλοκων ζητημάτων, εξυμνούν τη διαφάνεια και, ως επί το πλείστον, απορρίπτουν συμμαχίες και 1 Margaret Canovan Two strategies for the studies of populism, περιοδικό Political Studies, 1982, σ Margaret Canovan Εμπιστοσύνη στο λαό! Ο λαϊκισμός και οι δύο όψεις της δημοκρατίας, Σύγχρονα Θέματα, 2010, τ. 110, σ Ό.π. σ Ό.π. σ. 60 8

9 συμβιβασμούς. Συμπληρωματικά, γνώρισμα του λαϊκισμού αποτελεί και η λαϊκιστική διάθεση: Ο λόγος προορίζεται να επιδράσει συναισθηματικά, να ενθουσιάσει, να εμψυχώσει, να αναγάγει τον ρόλο του σε αποστολή σωτηρίας, να προσελκύσει ακροατήριο ανεξαρτήτως ιδεολογικής και κομματικής προέλευσης. Στη θεωρία της Canovan έχει ιδιαίτερη σημασία η ανάλυση της σχέσης λαϊκισμού και φιλελεύθερης δημοκρατίας: Επισημαίνει ότι ο λόγος για τον οποίο οι λαϊκιστές δεν χαρακτηρίζονται δημοκράτες αλλά, αντιθέτως, θεωρούνται έως και εχθροί της δημοκρατίας, έγκειται στο γεγονός ότι η δημοκρατία, όπως τη γνωρίζουμε, είναι φιλελεύθερη ενώ ο λαϊκισμός είναι αντιφιλελεύθερος- και συνεπώς επικίνδυνος. Με βάση τη θεωρία του Michael Oakeshott περί πολιτικής της πίστης και πολιτικής του σκεπτικισμού 5 η Canovan, υποστηρίζει την άποψη ότι η δημοκρατία εμφανίζει δύο όψεις, μια πραγματιστική και μια λυτρωτική για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο λαϊκισμός εμφιλοχωρεί στο μεταξύ τους χάσμα και τροφοδοτείται από τη διαρκή μεταξύ τους ένταση ώστε, τελικά, παρομοιάζεται εύστοχα με σκιά της δημοκρατίας. Κατά τον Oakeshott η πολιτική της πίστης σχετίζεται με την επιδίωξη και την ενθουσιώδη προσδοκία λύτρωσης και πορείας προς έναν ολοένα καλύτερο κόσμο ενώ η πολιτική του σκεπτικισμού δίνει έμφαση στην εμπέδωση του κράτους δικαίου και επικεντρώνεται στη διαχείριση κανόνων και θεσμών προκειμένου να ελαχιστοποιεί τις αιτίες κοινωνικών συγκρούσεων και δίχως να εμφορείται από κάποιον ανώτερο, υπέρτατο στόχο. Βασικό χαρακτηριστικό των δύο στιλ πολιτικής είναι η μεταξύ τους ένταση καθώς και το γεγονός ότι στη σύγχρονη πολιτική εμφανίζονται αδιαχώριστα. Αντίστοιχα, η Canovan αποδίδει στη δημοκρατία μια όψη πραγματιστική και μια λυτρωτική 6 : Η πρώτη συνοψίζεται στο μότο Κάλπες, όχι σφαίρες και παραπέμπει στη θέσπιση και εφαρμογή κανόνων που διασφαλίζουν την ομαλή, δίχως συγκρούσεις λειτουργία του κοινωνικού ιστού. H δεύτερη η οποία μπορεί να αποδοθεί με το μότο Vox populi, vox Dei -αναφέρεται στην επαγγελία ενός καλύτερου κόσμου μέσω της δράσης του κυρίαρχου λαού 7. Όσον αφορά την 5 Ό.π, σ Ό.π. σ Ό.π. σ. 64 9

10 μεταξύ τους σχέση, παρατηρούμε τρεις πτυχές αντίθεσης 8 : 1. Η δημοκρατία ως λυτρωτικό όραμα συγκαταλέγεται στις σύγχρονες ιδεολογίες που επαγγέλλονται σωτηρία μέσω της πολιτικής. Πρακτικά, ωστόσο, αποτελεί μέσο ειρηνικής επίλυσης διαφορών και αποφυγής συγκρούσεων. 2. Στον πυρήνα του λυτρωτικού οράματος βρίσκουμε την έννοια της λαϊκής εξουσίας, τον λαό που παθιάζεται, αναλαμβάνει δράση και παίρνει την τύχη στα χέρια του. Την ίδια στιγμή, όμως, η δημοκρατία λειτουργεί απλώς ως μια μορφή διακυβέρνησης. 3. Η λυτρωτική όψη της δημοκρατίας αντιτίθεται στους θεσμούς, είναι παρορμητική και εκφράζει μια ρομαντική επιθυμία για αμεσότητα. Στην πράξη, ωστόσο, η δημοκρατία είναι αδιανόητη χωρίς τη συγκρότηση και τη λειτουργία θεσμών. Η Canovan υποστηρίζει ότι πραγματιστική και λυτρωτική όψη συνυπάρχουν, συμπορεύονται και συγκρούονται εξ ορισμού. Παρά την εγγενή αμφισημία, δεν τίθεται θέμα πρόκρισης της μιας και απόρριψης της άλλης αλλά, αντιθέτως, νοούνται ως όψεις του ίδιου νομίσματος. Οι μεταξύ τους εντάσεις, όπως τις χαρακτηρίζει, δίνουν το ερέθισμα για τις λαϊκιστικές κινητοποιήσεις που συνοδεύουν τη δημοκρατία σαν σκιά 9. Εξετάζοντας λεπτομερέστερα τις προαναφερθείσες αντιθέσεις- αμφισημίες, παρατηρούμε τα εξής: Όσον αφορά την πρώτη, η πραγματιστική όψη της δημοκρατίας αναφέρεται σε έναν τρόπο ειρηνικής συνύπαρξης και διευθέτησης διαφορών που παραπέμπει σε πολυκομματικά συστήματα, ελεύθερες εκλογές, ομάδες πίεσης, λόμπι και μια συστοιχία θεσμών και πρακτικών βάσει των οποίων πραγματώνεται η δημοκρατική πολιτική 10. Ταυτόχρονα όμως, ως προς την λυτρωτική της όψη, η δημοκρατία είναι και υποδοχέας προσδοκιών. Έμφυτη στη σύγχρονη δημοκρατία και συνάμα σε ένταση με την πραγματιστική της όψη, σημειώνει, είναι η πίστη στην κοσμική λύτρωση: η επαγγελία ενός καλύτερου κόσμου μέσω της δράσης του κυρίαρχου λαού 11. Ο λαϊκισμός τροφοδοτείται από αυτή την αμφισημία και εμφανίζεται όταν μεγαλώνει το χάσμα μεταξύ καθαγιασμένης δημοκρατίας και ρυπαρής πραγματικότητας. Τότε, οι λαϊκιστές τείνουν να καταλάβουν το κενό έδαφος ευαγγελιζόμενοι αντί του 8 Ό.π. σ Ό.π. σ Ό.π. σ Ό.π. σ

11 βρώμικου κόσμου της κομματικής μανούβρας, το απαστράπτον ιδανικό της ανανεωμένης δημοκρατίας 12. Η δεύτερη περίπτωση, η αμφισημία περί λαϊκής κυριαρχίας, σχετίζεται με την επαγγελία της λυτρωτικής και τον ρεαλισμό της πραγματιστικής όψης της δημοκρατίας. Ακόμα και αν υποθέσουμε ότι ο λαός παίρνει την τύχη στα χέρια του, ότι καταφέρνει να συμβιβάσει ποικίλα συμφέροντα και αποκλίνουσες απόψεις, τα πραγματικά δεδομένα όσον αφορά το παγκόσμιο πολιτικοοικονομικό γίγνεσθαι, καθιστούν την επαγγελία κενό γράμμα. Ιδίως σε περιόδους κρίσης, γίνεται σαφές ότι οι κυβερνήσεις έχουν εξαιρετικά περιορισμένο πεδίο ελεύθερης δράσης και επιλογής οικονομικής πολιτικής με αποτέλεσμα οι λαϊκιστικές αντιδράσεις να ενισχύονται και να πληθαίνουν. Ο φαύλος κύκλος είναι προφανής: Ως διαρκές, το χάσμα μεταξύ επαγγελλόμενου και εφικτού δύναται να τροφοδοτεί συνεχώς λαϊκιστικές αντιδράσεις. Ακόμα και στην περίπτωση που ένα λαϊκιστικό κίνημα καταλαμβάνει την εξουσία, η διαχείριση της πραγματικότητας θα το οδηγήσει μακριά από την επαγγελία του καλύτερου κόσμου δημιουργώντας τις προϋποθέσεις να εκδηλωθεί η επόμενη λαϊκιστική αντίδραση, η επόμενη ενθουσιώδης επαγγελία. Η Canovan παρατηρεί ότι αυτή ακριβώς η αμφισημία εξηγεί γιατί ο λαϊκισμός χαρακτηρίζεται συχνά παρωδία ή ακόμα και απειλή για τη δημοκρατία. Δίνει ωστόσο έμφαση στη διαπίστωση ότι η επαγγελία της λυτρωτικής δημοκρατίας δεν είναι εντελώς απατηλή καθώς αποδέχεται ότι οι άνθρωποι που πιστεύουν στη δύναμη της συλλογικής δράσης και ενώνουν τις δυνάμεις τους μπορούν τελικά να ασκήσουν περισσότερη εξουσία απ ό,τι εάν παραιτούνταν και αφοσιώνονταν στις ιδιωτικές τους υποθέσεις 13. Στην τρίτη περίπτωση, η αποστροφή της λυτρωτικής όψης όσον αφορά τους θεσμούς που επιβάλλει η δημοκρατία και η επιθυμία για αδιαμεσολάβητη έκφραση της θέλησης του λαού, αντιπαραβάλλεται με την παραδοχή ότι η δημοκρατική διακυβέρνηση υφίσταται και πραγματώνεται αποκλειστικά μέσω θεσμών. Η Canovan αποσαφηνίζει την αμφισημία παραπέμποντας στη βεμπεριανή ανάλυση περί θεσμών και θρησκευτικής πίστης: Η εκκλησιαστική ιεραρχία αντλεί νομιμοποίηση από τη θεία αρχή αλλά η vox Dei διαμεσολαβείται από αυτήν. Έτσι, είναι πάντοτε 12 Ό.π. σ

12 εκτεθειμένη στην αμφισβήτηση εκείνων που επικαλούνται απευθείας το θείο 14. Παρά το γεγονός ότι οι λαϊκιστικές αυτές εκκλήσεις χαρακτηρίζονται μυωπικές - καθώς η ανάγκη ύπαρξης θεσμών είναι αδιαμφισβήτητη- αναγνωρίζεται σαφώς η ανάγκη ανανέωσης: Σε περίπτωση που οδηγούμαστε σε ανάδειξη νέων κομματικών σχηματισμών ή μεταρρυθμίσεις θεσμικών δομών, η δημοκρατία εμφανίζεται αυτοδιορθούμενη, διατηρεί τις δύο της όψεις υπό έλεγχο και τις εμπεδώνει ως βασικά συστατικά στοιχεία. 2. Η κατά Laclau προσέγγιση: Ο λαϊκισμός ως κυριαρχία της λογικής της ισοδυναμίας Στην ανάλυση του Ernesto Laclau ο λαϊκισμός εκλαμβάνεται ως μορφή λόγου (discourse). Εν προκειμένω ο λόγος ξεφεύγει από τα στενά όρια της γλώσσας ή του κειμένου και αναφέρεται σε δίκτυα νοήματος που συναρθρώνουν τόσο γλωσσικά όσο και εξω- γλωσσικά στοιχεία. Δεν είναι μόνο λέξεις, εκφερόμενα και ιδέες αλλά και πρακτικές που συνδέονται άμεσα με τις ρηματικές λογικές που τις διαμορφώνουν 15. Ως προϋπόθεση, προκύπτει έτσι μια διαδικασία νοηματικής συνάρθρωσης η οποία νοείται μόνον σε αναφορά με κεντρικά σημαίνοντα nodal points κατά Laclau και Mouffe, points-de-capiton κατά Lacan. Στον πυρήνα της πρώιμης θεωρίας του Laclau ο λαός κατέχει δομική θέση. Επιπλέον, για να υπάρξει μια λαϊκή θέση, είναι ανάγκη ένας λόγος να διχοτομεί την κοινωνία μεταξύ κυρίαρχων και κυριαρχούμενων, δηλαδή το σύστημα ισοδυναμιών να αρθρώνει την κοινωνία στο σύνολό της γύρω από έναν θεμελιώδη ανταγωνισμό 16. Η διχοτόμηση αυτή, δεύτερο συστατικό στοιχείο του λαϊκισμού, βασίζεται στο δίπολο διαφορά -ισοδυναμία, δύο αντιθετικές λογικές οργάνωσης του λόγου που ενυπάρχουν σε κάθε ρηματικό μόρφωμα νοήματος 17. Όπως εξηγεί ο Σταυρακάκης, η λογική της διαφοράς κυριαρχεί σε λόγους οι οποίοι δίνουν έμφαση 13 Ό.π. σ Ό.π. σ Γιάννης Σταυρακάκης, Αντινομίες του φορμαλισμού: Η κατά Laclau θεώρηση του λαϊκισμού και ο ελληνικός θρησκευτικός λαϊκισμός, Επιστήμη και Κοινωνία, τ. 12, Αθήνα, 2004 σ. 6, 16 Ό. π. σ Ό.π. σ. 8 12

13 στο στοιχείο της περιεκτικότητας, στη συνάρθρωση ολοένα περισσότερων στοιχείων σε μια συνδυαστική σχέση. Αντίθετα, η λογική της ισοδυναμίας ομογενοποιεί τις διαφορικές θέσεις σε έναν λόγο και καταλήγει στην απλοποίηση των πολιτικών αγώνων δίνοντάς τους τη μορφή ενός πολυδιάστατου αλλά ενιαίου ανταγωνισμού που συνοψίζεται εύληπτα: Εμείς και αυτοί, το καλό και το κακό. Ο Laclau αποδέχεται ότι η λογική που επικρατεί είναι αυτή της ισοδυναμίας με αποτέλεσμα ο λαϊκισμός να ταυτίζεται με τη διχοτόμηση του πολιτικού και κοινωνικού πεδίου, οι διεκδικήσεις και οι αιτιάσεις να προβάλλουν ξεκάθαρες, ο ανταγωνισμός να δίνει τη θέση του στην ενότητα και τη συνοχή, η διαφορά να μετουσιώνεται σε ισοδυναμία. Όσον αφορά την πρώιμη θεωρία του, ο λαϊκισμός ορίζεται βάσει δύο μορφικών/ τυπικών κριτηρίων: Την κομβική αναφορά στο λαό στο σημαίνον λαός - και τη διχοτόμηση της κοινωνίας σε κυρίαρχους και κυριαρχούμενους την ανταγωνιστική δόμηση που θεμελιώνεται σε μια λογική της ισοδυναμίας. Σε μεταγενέστερες μελέτες, ωστόσο, παρατηρούμε σαφείς μετατοπίσεις. Ο Σταυρακάκης παρατηρεί σχετικά: Η θεωρία του Laclau περί λαϊκισμού περνά από μια οντική σε μια οντολογική θεώρηση και η έμφαση στον φορμαλιστικό της χαρακτήρα μεγιστοποιείται. Δέχεται ότι όλα τα χαρακτηριστικά της έννοιας του λαϊκισμού συνδέονται αποκλειστικά με τον τρόπο και όχι με το περιεχόμενο της συνάρθρωσης, συνεπώς ο λαϊκισμός δεν συνδέεται πια με τον λαό ως nodal point- αλλά το σημαίνον λαός αντικαθίσταται από την παραγωγή κενών σημαινόντων ανεξαρτήτως περιεχομένου. Ως θετικό στοιχείο της θεωρητικής αυτής μετατόπισης αναγνωρίζεται το γεγονός ότι αναδεικνύεται η λαϊκιστική διάσταση όλων των πολιτικών συναρθρώσεων που εναντιώνονται σε πανίσχυρα ηγεμονικά μπλοκ, που προβάλλουν αντίσταση στο μη- πολιτικό πνεύμα της διαχείρισης. Ένας λαϊκιστικός τρόπος συνάρθρωσης εμφανίζεται όταν το θεσμικό/ διαχειριστικό σύστημα- μια τάξη (order) που θεμελιώνεται στη λογική της διαφοράς- αποτυγχάνει να ενσωματώσει μια ποικιλία κοινωνικών αιτημάτων τα οποία έτσι μετασχηματίζονται σε μια αλυσίδα ισοδυναμιών που εισάγουν ένα εσωτερικό σύνορο οδηγώντας στη λαϊκιστική ρήξη 18. Με βάση τον έως τώρα συλλογισμό, το ερώτημα εάν ένα κίνημα είναι ή δεν είναι λαϊκιστικό εκτοπίζεται από το ερώτημα: Έως ποιο βαθμό είναι ένα κίνημα λαϊκιστικό; Καταλήγουμε, έτσι, στο συμπέρασμα του Laclau ότι ο λαϊκισμός είναι έννοια συνώνυμη της ίδιας της πολιτικής. Παρά τα πλεονεκτήματα, ωστόσο, ο Σταυρακάκης θέτει το ερώτημα: Αν ο λαϊκισμός γίνεται 18 Ό.π. σ

14 συνώνυμος της πολιτικής και αν οποιοδήποτε σημαίνον και όχι μόνον ο λαός - είναι δυνατό να λειτουργεί ως κομβικό σημείο ενός λαϊκιστικού λόγου, πώς μπορούμε εννοιολογικά να διακρίνουμε έναν λόγο που αρθρώνεται στη βάση της λογικής της ισοδυναμίας και συναρθρώνεται γύρω από το λαό [ ] από οποιονδήποτε άλλον λόγο που θεμελιώνεται πάλι στον άξονα της ισοδυναμίας αλλά χωρίς να εγκαλεί το λαό ως τέτοιον; 19 Προκύπτει, όπως συμπεραίνει, κίνδυνος να χαθεί η εννοιολογική ιδιαιτερότητα του λαϊκισμού. Ας δούμε εν συντομία με ποιόν τρόπο στοιχειοθετείται η μεταλλαγή της θεωρίας του Laclau αποσαφηνίζοντας, ταυτόχρονα, ορισμένες από τις παραπάνω θέσεις και διαπιστώσεις. Ως αφετηρία τίθενται τρεις θεωρητικές προτάσεις: 1. Ότι ο προσδιορισμός της ιδιαιτερότητας του λαϊκισμού απαιτεί να αρχίσει η ανάλυση από μονάδες μικρότερες από την ομάδα είτε στο πολιτικό είτε το ιδεολογικό επίπεδο. 2. Ότι ο λαϊκισμός είναι οντολογική και όχι οντική κατηγορία δηλαδή, το νόημά της δεν πρόκειται να εντοπιστεί σε κανένα από τα πολιτικά ή ιδεολογικά περιεχόμενα που υπεισέρχονται στην περιγραφή των πρακτικών οποιασδήποτε συγκεκριμένης ομάδας αλλά στον ιδιαίτερο τρόπο συνάρθρωσης των κοινωνικών, πολιτικών ή ιδεολογικών περιεχομένων, όποια κι αν είναι αυτά. 3. Ότι αυτή η μορφή συνάρθρωσης, εκτός από τα περιεχόμενά της, παράγει δομικά αποτελέσματα που εκδηλώνονται πρωτίστως στο επίπεδο των τρόπων αναπαράστασης ή αντιπροσώπευσης (representation) 20. Αναφερόμενος στις προαναφερθείσες, μικρότερες της ομάδας μονάδες ανάλυσης, ο Laclau χαρακτηρίζει την κατηγορία του αιτήματος κατευθυντήριο νήμα στην κατασκευή του κοινωνικού δεσμού. Επισημαίνει ότι το αίτημα έχει τόσο την έννοια της ζήτησης ή αίτησης όσο και της απαίτησης ή του αξιώματος και προχωρεί σ ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για να εξηγήσει τη λογική της διαφοράς, τη λογική της ισοδυναμίας και τις αντίστοιχες αλυσίδες : Οι κάτοικοι ενός συγκεκριμένου τόπου κρίνουν ότι χρειάζονται μια νέα λεωφορειακή γραμμή για τη μετακίνηση των περισσοτέρων εξ αυτών στην περιοχή όπου εργάζονται. Για τον λόγο αυτό, απευθύνονται στις αρμόδιες δημοτικές αρχές οι οποίες, τελικά, ανταποκρίνονται στο αίτημά τους. Στην προκειμένη περίπτωση, τα δομικά χαρακτηριστικά είναι τα εξής: 1. Μια κοινωνική ανάγκη μορφοποιείται ως αίτημα δεδομένου ότι η κοινωνική ομάδα 19 Ό.π. σ

15 δεν την αντιμετωπίζει εκ των ενόντων αλλά απευθυνόμενη στην αρμόδια αρχή. 2. Το γεγονός ότι η αποφασιστική αρμοδιότητα ανήκει σε μια συγκεκριμένη αρχή ανώτερης βαθμίδας δεν αμφισβητείται (-ο όρος αίτημα έχει την έννοια της αίτησης/ ζήτησης). 3. Το αίτημα διατυπώνεται με σαφήνεια και νοείται αφ εαυτό χωρίς να συμβολίζει, να σημαίνει ή να παραπέμπει σε διάφορα άλλα κοινωνικά αιτήματα. Τις κοινωνικές λογικές που λειτουργούν σύμφωνα με αυτό το θεσμοποιημένο, διαφορικό πρότυπο θα τις ονομάσουμε λογικές της διαφοράς. Οι λογικές αυτές προϋποθέτουν ότι δεν υπάρχει καμία κοινωνική διαίρεση και ότι κάθε νόμιμο αίτημα μπορεί να ικανοποιηθεί με τρόπο όχι ανταγωνιστικό αλλά διοικητικό/ διαχειριστικό 21. Στο ως άνω παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι το αίτημα των κατοίκων για μια λεωφορειακή γραμμή που θα χρησιμεύσει για τη μετακίνηση προς την περιοχή όπου εργάζονται, απορρίπτεται. Ταυτόχρονα, ας υποθέσουμε ότι και διάφορα άλλα κοινωνικά αιτήματα μένουν ανικανοποίητα π.χ. γειτονικές ομάδες ανθρώπων βλέπουν να απορρίπτονται αιτήματα όσον αφορά θέματα στέγασης, εκπαίδευσης, ύδρευσης κλπ. Η αντίστροφη, λοιπόν, από την προηγούμενη κατάσταση, περιγράφεται ως λογική της ισοδυναμίας, δηλαδή ως μια κατάσταση στην οποία όλα τα αιτήματα, παρά τον διαφορικό τους χαρακτήρα, τείνουν να επανασυντίθενται σχηματίζοντας αυτό που θα ονομάσουμε αλυσίδα ισοδυναμίας 22. Όσον αφορά το υποκείμενο του αιτήματος, ο Laclau προχωρεί στον εξής διαχωρισμό: Στην πρώτη περίπτωση του παραδείγματος, ονομάζει το υποκείμενο του αιτήματος δημοκρατικό υποκείμενο και στη δεύτερη περίπτωση, όπου αυτό εμφανίζεται διευρυμένο καθώς η υποκειμενικότητα προκύπτει από την ανασύνθεση στη βάση της λογικής της ισοδυναμίας, το ονομάζει λαϊκό υποκείμενο. Παρατηρεί ότι όσο περισσότερα κοινωνικά αιτήματα μπορούν να ικανοποιηθούν από ένα σύστημα, τόσο πιο αδύναμοι θα είναι οι κρίκοι ισοδυναμίας και τόσο πιο μικρή η πιθανότητα να συγκροτηθεί μια λαϊκή υποκειμενικότητα 23. Χαρακτηρίζοντας απαραίτητη τη δημιουργία ενός εσωτερικού συνόρου, αναφέρει χαρακτηριστικά: Οι λαϊκοί λόγοι ισοδυναμίας διαιρούν, κατ αυτόν τον τρόπο, το κοινωνικό σε δύο στρατόπεδα: την εξουσία και τους μη προνομιούχους [the underdog]. Αυτή η διαδικασία μετασχηματίζει τη φύση των αιτημάτων: παύουν να είναι απλές αιτήσεις και 20 Ernesto Laclau Λαϊκισμός: Τι σημασία έχει τ όνομα, Σύγχρονα Θέματα, 2010, τ. 110, σ Ό.π. σ Ό.π. σ

16 μετατρέπονται σε μαχητικές απαιτήσεις δηλαδή μετατοπιζόμαστε στη δεύτερη σημασία του όρου αίτημα 24. Το βασικό χαρακτηριστικό της μεταλλαγής στην περί λαϊκισμού θεωρία του Laclau εντοπίζεται στην ανάλυσή του περί κενών σημαινόντων: Η στιγμή της λεγόμενης ισοδυναμίας δεν εντοπίζεται σε κανένα κοινό θετικό γνώρισμα αλλά αντιθέτως συνίσταται στην αντίθεσή της προς το αντίπαλο δέος, τον εχθρό, την κυρίαρχη δύναμη που αρνείται να ικανοποιήσει τα επιμέρους αιτήματα. Καθένα από τα αιτήματα, λοιπόν, προκειμένου να αναπαρασταθεί η ισοδυναμία, μετατρέπεται σε σημαίνον ολόκληρης της αλυσίδας ανεξάρτητα από το ειδικότερο περιεχόμενό του. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η κατασκευή μιας λαϊκής υποκειμενικότητας είναι δυνατή μόνο βάσει της ρηματικής κατασκευής οριακά κενών σημαινόντων 25, έχοντας κατά νου τη συμβολική εικόνα μιας διαδικασίας ομογενοποίησης πολλών ετερογενών υλικών. Όσον αφορά τόσο την κατασκευή του λαού όσο και της εξουσίας ως αντίπαλους όρους - είναι αδιαμφισβήτητη η ασάφεια -δεδομένου ότι διαπιστώνουμε ταυτόχρονα μια προσθήκη και μια αφαίρεση: Στην αλυσίδα ισοδυναμίας τα σημαίνοντα απλώνονται για να ανταποκριθούν στην ευρύτερη αναφορά τους με αποτέλεσμα, ταυτόχρονα, να αποδυναμώνεται η σύνδεσή τους με τα επί μέρους περιεχόμενα. Οι πόλοι λαός και εξουσία, ως προς τη δομή τους, μένουν εκτεθειμένοι στην αμφισβήτηση και τον επαναπροσδιορισμό, το δε εσωτερικό σύνορο όπου θεμελιώνεται ο λαϊκισμός μπορεί να υπονομευθεί. Αυτό, σύμφωνα με τον Laclau, μπορεί να γίνει με δύο τρόπους: Ο πρώτος είναι η επιλεκτική ανταπόκριση σε ορισμένα από τα αιτήματα με στόχο να σπάσει η αλυσίδα ισοδυναμίας και να καμφθεί η λαϊκιστική δράση και ο δεύτερος είναι η αλλαγή του πολιτικού πρόσημου. [ ] Καθώς τα κεντρικά σημαίνοντα ενός λαϊ[κιστι]κού λόγου καθίστανται μερικώς κενά, οι προηγούμενες συνδέσεις τους με ιδιαίτερα περιεχόμενα αποδυναμώνονται, με αποτέλεσμα τα περιεχόμενα αυτά να μπορούν κάλλιστα να ανασυναρθρωθούν σε άλλες, διαφορετικές αλυσίδες ισοδυναμίας 26. Δεδομένου ότι κανένα κοινωνικό αίτημα δεν φέρει σφραγίδα a priori εγγραφής αλλά όλα εξαρτώνται από την ηγεμονική διαπάλη, το πολιτικό πρόσημο μπορεί να αλλάξει. 23 Ό. π. σ Ό. π. σ Ό. π. σ Ό. π. σ

17 Συνθέτοντας τα χαρακτηριστικά της ανάλυσής του ο Laclau καταλήγει στα εξής: Ο λαϊκισμός, ως λογική συνάρθρωσης, προϋποθέτει τη συγκρότηση ενός λαϊκού υποκειμένου και την κατασκευή ενός εσωτερικού συνόρου που διαιρεί το κοινωνικό πεδίο σε δύο στρατόπεδα. Η διαίρεση προκύπτει όταν τα κοινωνικά αιτήματα προβάλλουν ως μια αλυσίδα ισοδυναμίας όπου η ισοδυναμία επικρατεί της διαφοράς, της διαφορικής φύσης των αιτημάτων και με δεδομένη την εμφάνιση ενός στοιχείου, του κενού σημαίνοντος, που δίνει συνοχή στην αλυσίδα σημασιοδοτώντας την ως ολότητα 27. Τα δύο άκρα η απόλυτη επικράτηση είτε της λογικής της ισοδυναμίας είτε της λογικής της διαφοράς- είναι στην πραγματικότητα αδιανόητα: Η πρώτη παραπέμπει στην απόλυτη κυριαρχία μιας διαχειριστικής λογικής όπου τα κοινωνικά αιτήματα παραμένουν εξατομικευμένα με αποτέλεσμα να ακυρώνεται κάθε ενδεχόμενο διαπάλης, σύγκρουσης, ανταγωνισμού και συνεπώς άσκησης πολιτικής. Η δεύτερη, από την άλλη, θα σήμαινε απόλυτη διάλυση των κοινωνικών δεσμών με αποτέλεσμα η έννοια του κοινωνικού αιτήματος να χάσει το περιεχόμενο και τη σημασία της. Δεχόμαστε, λοιπόν, ότι η ισοδυναμία είναι αναμφίβολα ένας ιδιαίτερος τρόπος συνάρθρωσης των διαφορών δεδομένου ότι απαλείφει τον χωρισμό των αιτημάτων και όχι τα αιτήματα καθαυτά 28 και καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ένας λόγος είναι περισσότερο ή λιγότερο λαϊκιστικός ανάλογα με το βαθμό στον οποίο το περιεχόμενό του αρθρώνεται από λογικές ισοδυναμίας. Αυτό σημαίνει ότι κανένα κίνημα δεν είναι ποτέ εξολοκλήρου απαλλαγμένο από τον λαϊκισμό, επειδή κανένα δεν μπορεί να αποφύγει να εγκαλέσει σε έναν βαθμό τον λαό εναντίον ενός εχθρού, μέσω της χάραξης ενός κοινωνικού συνόρου 29. Έτσι, αναδύεται κυρίως σε καιρούς πολιτικής μετάβασης και μεγεθύνεται ανάλογα με το χάσμα μεταξύ των μεταξύ των πολιτικών προταγμάτων. Εάν, όμως, ο λαϊκισμός συνίσταται στη διεκδίκηση μιας ριζοσπαστικής εναλλακτικής πορείας εντός του κοινοτικού χώρου, στη διεκδίκηση μιας άλλης επιλογής σε μια κρίσιμη καμπή, επιλογής από την οποία εξαρτάται το μέλλον μιας δεδομένης κοινωνίας, τότε, αλήθεια, δεν είναι ο λαϊκισμός συνώνυμο της πολιτικής; 30 διερωτάται ο Laclau. Και η απάντηση που δίνει είναι καταφατική. 27 Ό. π. σ Ό. π. σ Ό. π. σ

18 3. Pierre- André Taguieff: Η ειδωλολατρία του λαού και ο νέος εθνικολαϊκισμός Ο Pierre- André Taguieff ορίζει συνοπτικά τον λαϊκισμό ως την πράξη του να παίρνει κάποιος δημόσια το μέρος του λαού κατά των ελίτ, ή ακόμα και ως λατρεία του λαού με ποικίλες συνδηλώσεις (λαϊκή κυριαρχία, λαϊκή κουλτούρα κλπ) διευκρινίζοντας ότι η σημασία του αιωρείται ανάμεσα στην κλήση του λαού και τη λατρεία του λαού 31. Ο λαός αντιπαρατίθεται στις ελίτ, στους ξένους ή και στα δύο μέτωπα από κοινού, προβάλλει αποκαθαρμένος, αυθεντικός και έντιμος γίνεται σύμβολο του μέσου αγνού, απλού ανθρώπου- ενώ οι εχθροί εκλαμβάνονται ως κακόβουλοι και διεφθαρμένοι. Η κλήση στο λαό είναι κλήση ενάντια 32, είναι δυναμική και ενθουσιώδης, δομείται με σκοπό να καταγγείλει, να καταδικάσει, να επιφέρει ρήξη αλλά και να σημάνει αλλαγή χωρίς να χάνει ποτέ το έντονα συναισθηματικό της στοιχείο. Ο Πανταζόπουλος χαρακτηρίζει την έγκληση του λαού ως υποκειμένου πυρηνικό στοιχείο όλων των λαϊκισμών επισημαίνοντας, ωστόσο, ότι κάθε έγκληση προς το λαό δεν συνιστά αυτομάτως λαϊκισμό 33. Ειδοποιός διαφορά είναι η πολεμική της δομή, η ανταγωνιστική πολεμικήάρθρωση της έγκλησης προς ένα κατεστημένο 34. Η λαϊκιστική έγκληση αναλύεται τόσο σε στοιχεία επίκρισης όσο και εκθειασμού πόλεμος στην ελίτ και παράλληλα εκθειασμός του λαού, εξύμνηση του μέσου, απλού ανθρώπου, ενός εξιδανικευμένου μέσου όρου ο οποίος είναι αδιαπραγμάτευτα αυθεντικός, αγαθός, καλός, έντιμος. Όλοι οι λαϊκισμοί ενσαρκώνονται σε έναν άνθρωπο, στον ηγέτη, που είτε προέρχεται απευθείας από τους κόλπους του λαού είτε υιοθετεί το μήνυμα μιας πορείας στο λαό, κάθε μεσολάβηση απορρίπτεται, γεννώνται όνειρα αμεσότητας, αναδεικνύεται το μυθικό στοιχείο 35. Ιδιαίτερα διαφωτιστική, κατά τον Πανταζόπουλο, είναι η ανάλυση της λέξης δημαγωγός που προτείνει ο Taguieff: Η σύγχρονη χρήση της λέξης φέρει ένα καταστατικό διφορούμενο, προερχόμενο από την αρχαία διπλή νοηματοδότησή της: 30 Ό. π. σ Pierre- André Taguieff Ο νέος εθνικολαϊκισμός, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2013, σ Ό. π. σ Ανδρέας Πανταζόπουλος Για το λαό και το έθνος, Η στιγμή Ανδρέα Παπανδρέου , Αθήνα, Πόλις, 2001, σ Ό. π. σ Ό. π. σ

19 παραπέμπει τόσο στο δήμο ως δημοκρατική συνέλευση ( εκκλησία ) όσο και στο λαό ( populus, populace - όχλος ), στα κατώτερα, δηλαδή, στρώματα του λαού, στους πληβείους ( πλέμπα ) 36. Η αμφισημία, όσον αφορά το ακροατήριο του λαϊκιστή ηγέτη, προβάλλει ξεκάθαρα: λαός- έθνος και λαός- πληβείοι. Κατά τον ορισμό του Taguieff προσεγγίζουμε τον λαϊκισμό ως ένα πολιτικό στιλ ικανό να μορφοποιεί διάφορα συμβολικά υλικά και να αποτυπώνεται σε πολλαπλούς ιδεολογικούς τόπους, λαμβάνοντας τον πολιτικό χρωματισμό του τόπου υποδοχής. Παρουσιάζεται επίσης, και αδιαχώριστα, ως σύνολο ρητορικών επιχειρήσεων που ενεργοποιούνται από τη συμβολική εκμετάλλευση ορισμένων κοινωνικών αναπαραστάσεων: η χειρονομία έγκλησης του λαού προϋποθέτει μια εδραία συναίνεση για το τι είναι και τι αξίζει ο λαός (δήμος ή εθνότητα [ethnos]), για το τι θέλει 37. Η δε τυπολογία του αναλύεται στα εξής συγκεκριμένα πεδία 38 : α) Τον λαϊκισμό- κίνημα: Ως τύπος κοινωνικής κινητοποίησης των λαϊκών και μεσαίων τάξεων -με ιδεοτυπικό παράδειγμα τους λατινοαμερικανικούς λαϊκισμούς του δεύτερου τρίτου του 20ου αιώνα- στρέφεται σε ενίσχυση της ενότητας, περισσότερη δικαιοσύνη, ισχυρότερη ταυτότητα. β) Τον λαϊκισμό- καθεστώς, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον περονισμό: Ο ηγέτης- δημαγωγός ενδεχομένως σέβεται τους κανόνες της φιλελεύθερης δημοκρατίας στο πλαίσιο, ωστόσο, του λαϊκιστικού καθεστώτος που έχει επιβάλει. γ) Τον λαϊκισμό- ιδεολογία: Ο μινιμαλιστικός -ισμός έχει παραδείγματα τον ρωσικό και βορειοαμερικανικό λαϊκισμό του δεύτερου μισού του 19 ου αιώνα και μπορεί να αντιπαραβληθεί με τον σοσιαλισμό, τον εθνικισμό, τον φασισμό, τον φιλελευθερισμό, τον φεντεραλισμό. Κυρίαρχα στοιχεία είναι η εξιδανίκευση του λαού, η κατασκευή του εχθρού του, οι θεωρίες συνωμοσίας. δ) Τον λαϊκισμό- στάση: Πρόκειται για μια αυθόρμητη, κοινωνική φιλοσοφία, μια ρευστή ιδεολογία που διατρέχει ολόκληρο το πολιτικό φάσμα και εκδηλώνεται κατά περίπτωση σε οποιοδήποτε σημείο του. Στην περίπτωση αυτή ο εχθρός έχει υπεξαιρέσει τη δημοκρατία και ο λαός καταφέρεται δυναμικά κατά των τεχνοκρατών, των ελίτ, των δυνάμεων που τον απειλούν. 36 Ό. π. σ Ό. π. σ Ό. π. σ

20 ε) Τον λαϊκισμό- ρητορική: Ο ηγέτης εγκαλεί ως προδότες τους από πάνω -εάν ο λαός είναι δήμος ή τους απέναντι εάν ο λαός είναι εθνότητα. Απευθύνεται στη μνησικακία των μαζών με σκοπό να την εκμεταλλευθεί, καταγγέλλει ξένους/ προνομιούχους χρησιμοποιώντας σκληρή γλώσσα και κηρύσσει πόλεμο εναντίον τους. στ) Τον λαϊκισμό- τύπο νομιμοποίησης: Η εξιδανικευμένη σχέση του λαϊκιστή ηγέτη με τον λαό απογειώνεται και αποκαλύπτεται ως μυσταγωγία: Τα όριά της γίνονται δυσδιάκριτα, κάθε βαθμίδα ή φορέας διαμεσολάβησης εξαφανίζεται και απορρίπτεται, ο ηγέτης καθίσταται σωτήρας, ιδανική, χαρισματική φιγούρα που δεν αμφισβητείται, δεν υπεισέρχεται σε λεπτομερείς αναλύσεις και εξηγήσεις αλλά αφοσιώνεται στο να εμπνεύσει, να συνεπάρει, να τροφοδοτήσει πάθη και συναισθήματα. Όταν στο πλαίσιο του λαϊκιστικού πολεμικού λόγου ο λαός εκλαμβάνεται ως δήμος και στο στόχαστρο τίθενται οι εγχώριες ελίτ, έχουμε να κάνουμε με λαϊκισμό διαμαρτυρίας/ καταγγελίας. Όταν ο λαός εκλαμβάνεται ως έθνος ή εθνότητα και στρέφεται κατά των ξένων, των άλλων, έχουμε να κάνουμε με εθνικολαϊκισμό ή εθνοτικολαϊκισμό 39.Ο Πανταζόπουλος, ωστόσο, τεκμηριώνει τον συγκρητισμό λαού και έθνους αναφερόμενος στη συνάρθρωση δήμου- εθνότητας/ έθνους. Επισημαίνει ότι όχι μόνο μπορεί να ανιχνευθεί σε όλες σχεδόν τις λαϊκιστικές εμπειρίες αλλά προσδίδει σε αυτές και, κατ επέκταση στην ίδια την έννοια, την επιχειρησιακή της (τους) ενότητα και αποσαφηνίζει την έννοια του λαού ως εξής 40 : Ο λαός του λαϊκισμού δεν είναι ποτέ ένας συγκεκριμένος λαός, διακρίνεται από ετερογένεια, ποικίλες αντιφάσεις, τομές και διαιρέσεις, είναι ένας λαός, μια αφαίρεση, ένα ιστορικό είναι σε ενεργό διαπλοκή με την εθνότητα ή το έθνος. Πέρα από παραδείγματα των ιστορικών λαϊκισμών όπου αναδεικνύεται η ανάμιξη λαού και έθνους με χαρακτηριστικότερα αυτά της Αργεντινής του Περόν και της Βραζιλίας του Βάργκας- όσον αφορά τους ευρωπαϊκούς λαϊκισμούς έχουν ιδιαίτερη σημασία οι πολιτικά επικρατούντες δύο ορισμοί της έννοιας του έθνους: Το έθνοςσυμβόλαιο -η γαλλική, συμβολαιακή αντίληψη- και το έθνος- αίμα -η 39 Ανδρέας Πανταζόπουλος Ο αριστερός εθνικολαϊκισμός , Από την εξέγερση του Δεκέμβρη, τους Αγανακτισμένους και τις εκλογές του 2012 μέχρι το νέο κυπριακό ζήτημα, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2013, σ Ανδρέας Πανταζόπουλος Για το λαό και το έθνος σ

21 γερμανική οργανικιστική αντίληψη 41. Η ασυμβατότητα των δύο περί έθνους προσεγγίσεων είναι τέτοια που στη δεύτερη (τη γερμανική) περίπτωση δεν παρήγαγε μόνο λαϊκισμό αλλά εθνικο- σοσιαλισμό, το ναζισμό ο οποίος σε κάποια στάδια της δογματικής του διαμόρφωσης χαρακτηρίσθηκε και ως λαϊκισμός 42. Γίνεται σαφές, κατά τον Πανταζόπουλο, ότι ο λαϊκισμός είτε ως κίνημα είτε ως ιδεολογία δεν μπορεί να υπάρξει παρά ως εθνικο- λαϊκισμός. Ακόμα και ο λαϊκισμός διαμαρτυρίας ( λαόςδήμος ) οφείλει, για να είναι αποτελεσματικός, να εγγράψει το διάβημά του σε ένα εθνικό πλαίσιο αναφορών ή, ορθότερα, να καταστήσει το έθνος ή την εθνότητα, σε διαπλοκή με το λαό, έναν ισχυρό κινητοποιητικό μύθο: η προαγωγή μιας λαϊκιστικής κινητοποίησης διαμαρτυρίας σε πολιτικό και κοινωνικό κίνημα και, συνακόλουθα, ο μετασχηματισμός της λαϊκιστικής επίκρισης σε μινιμαλιστικό -ισμό, δηλαδή σε πολιτική ιδεολογία με στόχο την κατάκτηση της κυβερνητικής εξουσίας- άσχετα αν αυτός εκπληρώνεται σε όλες τις περιπτώσεις- περνά μέσα από την ίδια την επινοημένη ανάδειξη μιας εθνικής ιδιαιτερότητας, η οποία στο νεανικό στάδιο εκκόλαψης αυτής της επίκρισης βρισκόταν ενδεχομένως σε ύπνωση 43. Προκύπτει, λοιπόν, ότι όλοι οι λαϊκισμοί που άφησαν το στίγμα τους στην πολιτική ιστορία λειτούργησαν είτε ως εθνικο- λαϊκισμοί (λατινοαμερικανικοί λαϊκισμοί) είτε ως εθνοτικο- λαϊκισμοί (φασισμός) ή ως συγκερασμός εθνικού και εθνοτικού στοιχείου με το εθνοτικό στοιχείο να παραφθείρει το εθνικό (ευρωπαϊκοί εθνικο- λαϊκισμοί του τέλους του 20ου αιώνα). Βασιζόμενος στην ανάλυση του Taguieff ο Πανταζόπουλος συνοψίζει ως εξής: Ο λαϊκισμός είναι ένα πολιτικό ύφος που μπορεί να έλθει σε συγχρωτισμό με οποιαδήποτε ιδεολογία. Θεμελιώνεται στην αδιαμεσολάβητη, προσωπική, πολεμικού τύπου κλήση που ο χαρισματικός ηγέτης απευθύνει στο λαό, στον υγιή λαό, κατά του κατεστημένου, κατά των διεφθαρμένων ελίτ που συνωμοτούν εναντίον του λαού. Μια κλήση που ζητά την πραγματική αλλαγή, μια καθαρτική ρήξη με το παρόν. Η μυθολογική διάσταση είναι παρούσα σε κάθε λαϊκισμό και προϋποθέτει ότι αυτό που αυτή ονομάζει λαός είναι πραγματικότητα, ουσία, επομένως έχει μια ενότητα και/ ή μοναδικότητα. Όπως έχει επισημανθεί χαρακτηριστικά: Η λαϊκιστική δράση 41 Ό. π. σ Ό. π. σ Ό. π. σ

22 διέπεται από την πολιτική μαγεία: ο ηγέτης θέλει να κάνει πιστευτό ότι αλλάζει ή μπορεί να αλλάξει τον κόσμο με μόνη την ισχύ της ομιλίας του 44. Στην ανάλυση του Taguieff ο λαϊκισμός είναι ιδεολογικά ουδέτερος και δεν χαρακτηρίζεται ούτε δεξιός ούτε αριστερός. Αντιθέτως, εξουδετερώνει εξ ορισμού το θεμελιώδες δίπολο αγκαλιάζοντας και τα δύο άκρα: Ιδίως στο πλαίσιο του σύγχρονου ευρωπαϊκού χώρου, ο δεξιός λαϊκισμός υπερ- προβάλλει και υπερβάλλει όσον αφορά πραγματικές απειλές (π.χ. εγκληματικότητα, τρομοκρατία) ή φαινόμενα (π.χ. μετανάστευση η οποία εκλαμβάνεται ως άμεσος κίνδυνος εξισλαμισμού) και προκαλεί ανησυχία και φόβο τον οποίο εκμεταλλεύεται πολιτικά. Ο αριστερός λαϊκισμός, αντίθετα, καταφεύγει κατά περίπτωση στην άρνηση πραγματικών απειλών ή των συνεπειών τους, στην ερμηνεία τους -ενίοτε άστοχα ή αυθαίρετα- κατόπιν αναγωγής στο ευρύτατο πλαίσιο συμπαντικών εχθρών π.χ. του καπιταλισμού, του κεφαλαίου-, στην αντιπαραβολή με ρατσισμό ή φασισμό που αποδίδεται απερίφραστα στους πολιτικούς αντιπάλους. Η λαϊκιστική αριστερά αποφεύγει να θέτει ενοχλητικά προβλήματα και να αντιμετωπίζει υπαρκτές προκλήσεις επιλέγοντας τη φυγή προς τα εμπρός, την επιδεικτική ανάμνηση των αγώνων του παρελθόντος και την προκλητική προσφορά ανατροπής των παραδοσιακών κοινωνικών δεσμών. Αντικαθιστά το κοινωνικό ζήτημα από ορισμένα κοινωνιακά ζητήματα (φύλο, ομογονεϊκότητα, γάμοι ομοφυλοφίλων κλπ) που τα υποστηρίζει και τα επιλύει με τον τρόπο των πιο εξτρεμιστικών περιθωριακών ή προλεταριοειδών διανοουμένων 45. Μεταξύ των δύο πολιτικά ανταγωνιστικών λαϊκισμών, καταλήγει, ως κοινό στοιχείο προβάλλει η ανευθυνότητα. 4. Cas Mudde: Λαϊκισμός και ηθικοποίηση της πολιτικής Αναλύοντας την ένταση μεταξύ λαϊκισμού και δημοκρατίας ο Mudde επιχειρηματολογεί υπέρ ξεκάθαρων ελάχιστων ορισμών. Ο λαϊκισμός ορίζεται ως μια ιδεολογία ισχνού πυρήνα που θεωρεί την κοινωνία ως στην ουσία διαχωρισμένη σε δύο ομοιογενείς και ανταγωνιστικές ομάδες, τον αγνό λαό ενάντια στις διεφθαρμένες ελίτ και που υποστηρίζει ότι η πολιτική θα πρέπει να αποτελεί 44 Ανδρέας Πανταζόπουλος Ο αριστερός εθνικολαϊκισμός σ

23 έκφραση της volonte general (γενικής βούλησης) του λαού. Αυτό σημαίνει ότι ο λαϊκισμός είναι στην ουσία μια μορφή ηθικής πολιτικής καθώς η διάκριση μεταξύ της ελίτ και του λαού είναι πρώτα και κύρια ηθική (δηλ. αγνοί έναντι διεφθαρμένων) και όχι θεσιακή (π.χ. ζήτημα θέσης ισχύος), κοινωνικοπολιτισμική (π.χ. εθνικότητα, θρησκεία) ή κοινωνικοοικονομική (π.χ. τάξη) 46. Ως ιδεολογία ισχνού πυρήνα η οποία περιλαμβάνει και ταυτόχρονα αρθρώνεται από τις βασικές έννοιες λαός, ελίτ, γενική βούληση καθώς και τους αντίθετους πόλους ελιτισμόςπλουραλισμός - μπορεί να επικολληθεί σε άλλες ιδεολογίες οι οποίες καθίστανται ιδεολογίες- ξενιστές 47. Ο λαός -όρος ασαφής και αδιαμφισβήτητα προβληματικός όσον αφορά την εννοιολόγηση και τον προσδιορισμό του- προκαλεί διχογνωμία: Υποστηρίζεται ότι αποτελεί ρητορικό εργαλείο το οποίο δεν αναφέρεται σε καμία πραγματική ομάδα ανθρώπων, ότι αναφέρεται σε συγκεκριμένη κοινωνική τάξη ή, σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές, ότι δεν σχετίζεται με τάξεις αλλά αποτελεί ένα φανταστικό, ενοποιημένο σύνολο ανθρώπων διαφόρων καταβολών, μια φανταστική κοινότητα. Παρόλη την περί λαού θεωρία ο όρος παραμένει ασαφής, επισημαίνει ο Mudde, με αποτέλεσμα να κατασκευάζεται και να εκλαμβάνεται με διαφορετικό τρόπο ακόμα και από λαϊκιστές που ζουν στην ίδια χώρα 48. Η δημοκρατία, ακόμα μια διαφιλονικούμενη έννοια, προσεγγίζεται ως δημοκρατία, φιλελεύθερη δημοκρατία και ριζοσπαστική δημοκρατία. Δίχως επίθετα, η δημοκρατία αναφέρεται στον συνδυασμό της λαϊκής κυριαρχίας και της αρχής της πλειοψηφίας και μπορεί να είναι άμεση, έμμεση, φιλελεύθερη ή μη φιλελεύθερη ενώ ως ελάχιστη εννοιολόγηση αποτελεί ορισμό της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας 49. Όσον αφορά τη φιλελεύθερη ή συνταγματική δημοκρατία, -βάσει της σκέψης του Dahl- πρόκειται για σύστημα το οποίο πέρα από ελεύθερες εκλογές, λαϊκή κυριαρχία και αρχή της πλειοψηφίας χαρακτηρίζεται από τη συνταγματική προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Το βασικό της στοιχείο περιστρέφεται γύρω από την ικανότητά της να 45 Taguieff, Ο νέος εθνικολαϊκισμός σ Cas Mudde, Cristobal Rovira Kaltwasser (επ.) Λαϊκισμός στην Ευρώπη και την Αμερική, Απειλή ή διόρθωση για τη δημοκρατία;, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2013, σ Cas Mudde, The populist zeitgeist, Government and opposition Ltd 2004, σ Ό. π., σ Mudde, Kaltwasser, Λαϊκισμός σ

24 προσφέρει ταυτόχρονα δημόσια αντιπαράθεση και πολιτική συμμετοχή 50. Τέλος, χαρακτηριστικό γνώρισμα της ριζοσπαστικής δημοκρατίας κυρίως βάσει της ανάλυσης των Laclau και Mouffe- είναι η αποκήρυξη των καταπιεστικών εξουσιαστικών σχέσεων και η πάλη για τον μετασχηματισμό αυτής της κατάστασης καθώς η συγκρουσιακή διάσταση της πολιτικής αποτελεί πρωτεύοντα οδηγό -με αποτέλεσμα ως μοντέλο μόνιμης σύγκρουσης να αντιπαρατίθεται στο μοντέλο της επιβεβλημένης συναίνεσης της φιλελεύθερης δημοκρατίας 51. Σε θεωρητικό επίπεδο ο λαϊκισμός χαρακτηρίζεται δημοκρατικός παραμένει ωστόσο αμφίσημος όσον αφορά τη φιλελεύθερη δημοκρατία: Η εδραία δημοκρατική υπόσχεση περί αρχής της πλειοψηφίας και η συνταγματική προστασία δικαιωμάτων των μειονοτήτων αναδύονται ως εσωτερική αντίφαση, ως πεμπτουσία της αμφισημίας της εν λόγω σχέσης. Ο λαϊκισμός, ως ουσιωδώς μονιστική ιδεολογία που ασπάζεται άνευ ετέρου τη γενική βούληση του λαού, αντιμετωπίζει εχθρικά τον πλουραλισμό 52 και τα δικαιώματα των μειονοτήτων 53. Ως βάση της δημοκρατίας, η βούληση του λαού δεν μπορεί να περιοριστεί από οτιδήποτε 54 οπότε καταλήγουμε σε απόλυτη προτεραιότητα του πολιτικού ή της πολιτικής- έναντι οποιουδήποτε άλλου θεσμικού κέντρου συμπεριλαμβανομένης της δικαιοσύνης- σε μια διαρκή ένταση μεταξύ λαϊκής βούλησης και συνταγματικής διακυβέρνησης : Η έμφαση στην πρώτη μπορεί να καταλήξει σε τυραννία της πλειοψηφίας ενώ η αυστηρή προσήλωση στη δεύτερη ενδέχεται να καταλήξει σε αδιαφάνεια, διαφθορά, κοινωνική δυσαρέσκεια 55. Οι Mudde και Kaltwasser υποστηρίζουν ότι ο λαϊκισμός μπορεί να λειτουργήσει τόσο ως διόρθωση όσο και ως απειλή για τη δημοκρατία, να επηρεάσει κάθε διάστασή της τόσο με θετικό όσο και με αρνητικό τρόπο. Ως βασικές παραδοχές τις οποίες αποδεικνύουν εμπειρικά παρά τις διαφορές που κατά περίπτωση προκύπτουν - 50 Ό.π., σ Ό.π. σ Όσον αφορά τη σύνδεση λαϊκισμού- πλουραλισμού και γενικότερα τη σύγχρονη πολιτική σκηνή σε Ευρώπη και Αμερική, βλ. ενδεικτικά το άρθρο του Jan- Werner Muller Parsing populism: Who is and who is not a populist these days, 53 Mudde, Kaltwasser, Λαϊκισμός σ Cas Mudde Λαϊκιστικά ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα στην Ευρώπη, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2011, σ Mudde, Kaltwasser, Λαϊκισμός σ

25 αναγνωρίζονται τα εξής: Ο λαϊκισμός είναι αποτελεσματικότερος σε περιπτώσεις αδύναμης δημοκρατίας, η επίδραση του λαϊκισμού είναι μεγαλύτερη όταν φορείς λαϊκισμού καταλαμβάνουν την εξουσία και μικρότερη όταν βρίσκονται στην αντιπολίτευση 56. Συνοπτικά, η διορθωτική λειτουργία του λαϊκισμού αναλύεται σε βελτίωση της ποιότητας της δημοκρατίας μέσω εμβάθυνσης (περιπτώσεις εδραιωμένων δημοκρατιών) ή ολοκλήρωσής της (περιπτώσεις μη εδραιωμένων δημοκρατιών). Αντίθετα, ο λαϊκισμός υπονομεύει τη δημοκρατία διευκολύνοντας τη διάβρωση (περιπτώσεις εδραιωμένων δημοκρατιών) ή την κατάλυσή της (περιπτώσεις μη εδραιωμένων δημοκρατιών) 57. Ειδικότερα: Επιδρώντας θετικά, ο λαϊκισμός μπορεί να δώσει φωνή σε ομάδες που δεν νιώθουν ότι εκπροσωπούνται από τις ελίτ, να κινητοποιήσει αποκλεισμένα τμήματα της κοινωνίας (π.χ. τους μη προνομιούχους ) προωθώντας την πολιτική τους ενσωμάτωση, να εκπροσωπήσει τα τμήματα αυτά εφαρμόζοντας ανάλογες πολιτικές, να δημιουργήσει κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες συχνά τέμνοντας οριζόντια τις τάξεις, να ενισχύσει τη δημοκρατική λογοδοσία μετατοπίζοντας κατά περίπτωση το ενδιαφέρον από το οικονομικό ή το δικαστικό στο πολιτικό πεδίο, μπορεί να επαναφέρει τη συγκρουσιακή διάσταση της πολιτικής και να βοηθήσει έτσι στην αναζωογόνηση τόσο της κοινής γνώμης όσο και των κοινωνικών κινημάτων με στόχο την καλλιέργεια του εκδημοκρατισμού της δημοκρατίας 58. Στον αντίποδα, ως αρνητική επίδραση του λαϊκισμού εμφανίζεται η επίκληση της λαϊκής κυριαρχίας με σκοπό την εναντίωση στους ελέγχους και ισορροπίες και τη διάκριση των εξουσιών της φιλελεύθερης δημοκρατίας, η επίκληση της αρχής της πλειοψηφίας προκειμένου να αγνοηθούν ή να καταστρατηγηθούν τα δικαιώματα μειονοτήτων, η εγκαθίδρυση μιας αποπροσανατολιστικής διαιρετικής τομής (λαϊκιστές- μη λαϊκιστές) η οποία υπονομεύει κάθε ενδεχόμενο πολιτικής/ κομματικής συνεργασίας, η ροπή σε δημοψηφισματική πολιτική η οποία θέτει υπό αμφισβήτηση θεσμούς με κρίσιμο ρόλο στο πλαίσιο χρηστής διακυβέρνησης 59. Τέλος, ιδιαίτερα σημαντική επίπτωση είναι η ηθικοποίηση της πολιτικής, με αποτέλεσμα να υπονομεύεται κάθε προσπάθεια προσέγγισης, συναίνεσης και πολιτικού συμβιβασμού ενώ, παραδόξως, το άνοιγμα της πολιτικής στον αγνό λαό, σε ανθρώπους που δεν ανήκουν σε καμία 56 Ό. π., σ Ό. π. σ Ό. π. σ Ό. π., σ

26 ελίτ, μπορεί κάλλιστα να οδηγήσει σε συρρίκνωση του πολιτικού και να προκαλέσει τη συστολή του ουσιαστικά δημοκρατικού χώρου 60. Β ΜΕΡΟΣ: ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1. Η Ελλάδα ως μοναδική περίπτωση Παρά τη μακρά του ιστορία στην Ευρώπη και σε αντίθεση με την Αμερική, ο λαϊκισμός υπήρξε πάντα περιθωριακό πολιτικό φαινόμενο. Ο Mudde παρατηρεί ότι η μεταπολεμική Ευρώπη γνώρισε ελάχιστο λαϊκισμό μέχρι τη δεκαετία του 1990, πράγμα που άρχισε να αλλάζει με την άνοδο της λαϊκιστικής ριζοσπαστικής δεξιάς στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ενώ τα τελευταία χρόνια ένας νέος αριστερός λαϊκισμός αναδύθηκε σε κάποιες χώρες, ιδιαίτερα στη νότια Ευρώπη με αποτέλεσμα να διαπιστώνουμε ότι σήμερα ο λαϊκισμός είναι περισσότερο αριστερός στη νότια Ευρώπη και περισσότερο δεξιός στη βόρεια Ευρώπη 61. (Αναφορικά με το διαχωρισμό αριστερού και δεξιού λαϊκισμού, διευκρινίζεται ότι οι αριστεροί λαϊκιστές θα συνδυάσουν τον λαϊκισμό με κάποια ερμηνεία του σοσιαλισμού ενώ οι δεξιοί λαϊκιστές θα τον συνδυάσουν με κάποια μορφή εθνικισμού ). Μελετώντας τη συνολική παρουσία λαϊκιστικών κομμάτων, παρατηρούμε ότι σήμερα σε πέντε χώρες το μεγαλύτερο πολιτικό κόμμα είναι λαϊκιστικό (Ελλάδα, Ουγγαρία, Ιταλία, Σλοβακία και Ελβετία) ενώ σε έξι χώρες, λαϊκιστικά κόμματα βρίσκονται στην κυβέρνηση (Ελλάδα, Ουγγαρία, Λιθουανία, Νορβηγία, Σλοβακία και Ελβετία) με την Ελλάδα να αποτελεί μοναδική περίπτωση ως προς το ότι διαθέτει μια λαϊκιστική κυβέρνηση συνασπισμού που αποτελείται από δύο λαϊκιστικά κόμματα, ένα της Αριστεράς και ένα της Δεξιάς. Οι λόγοι για τους οποίους σήμερα το φαινόμενο του λαϊκισμού εμφανίζεται επιτυχημένο συνοψίζονται ως εξής: Ένα μεγάλο τμήμα του ευρωπαϊκού εκλογικού σώματος πιστεύει ότι τα σημαντικά ζητήματα δεν αντιμετωπίζονται (επαρκώς) από τις πολιτικές ελίτ π.χ. ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, μετανάστευση αλλά και ανεργία, μεταρρύθμιση του κράτους πρόνοιας- με 60 Ό. π., σ

27 αποτέλεσμα η ευρεία πολιτική δυσαρέσκεια να ευνοεί την ανάδειξη και ενίσχυση λαϊκιστικών κομμάτων. Επιπλέον, οι εθνικές πολιτικές ελίτ θεωρούνται ολοένα και περισσότερο όλες ίδιες καθώς τα κόμματα επιρροής ανταποκρινόμενα στη διαρθρωτική αλλαγή των ευρωπαϊκών κοινωνιών ως αποτέλεσμα της μεταβιομηχανικής επανάστασης, συμπεριλαμβανομένης της πτώσης της εργατικής τάξης και της εκκοσμίκευσης γίνονται μετριοπαθή και συγκλίνουν αισθητά τόσο σε κοινωνικοπολιτισμικά όσο και σε κοινωνικοοικονομικά ζητήματα. Πέρα από αυτό, οι εθνικές πολιτικές ελίτ θεωρούνται σε μεγάλο βαθμό ανίσχυρες δεδομένης νέας πραγματικότητας που διαμορφώνει η μεταβίβαση εξουσίας από εθνικό σε υπερεθνικό επίπεδο π.χ. Συνθήκη του Μάαστριχτ, Ευρωζώνη. Ταυτόχρονα, η διαδικασία της γνωστικής κινητικότητας έκανε τους Ευρωπαίους πιο μορφωμένους, πιο ανεξάρτητους και κατά συνέπεια πιο επικριτικούς προς τις πολιτικές ελίτ. Αντίθετα, στο ευρύτερο περιβάλλον των ΜΜΕ όπου κυριαρχούν ιδιωτικά μέσα και διαδίκτυο, οι πολιτικοί αμφισβητίες είναι σαφώς ελκυστικότεροι, πουλάνε και συνεπώς προβάλλονται περισσότερο ενώ συνήθως είναι εξοικειωμένοι με νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τα οποία διευκολύνουν σημαντικά τον πολιτικό διάλογο και την απήχησή τους σε ευρύτατο κοινό. Παρά το γεγονός ότι οι παραπάνω λόγοι είναι γενικοί και κατά τι ασαφείς-, σύμφωνα με τον Mudde, ως ένα βαθμό εξηγούν την επιτυχία και των ελληνικών λαϊκιστικών κομμάτων κυρίως του ΣΥΡΙΖΑ αλλά και των ΑΝΕΛ: Σημαντικό ποσοστό πολιτών αμφισβητεί ευθέως τόσο τις προθέσεις όσο και τις δυνατότητες της πολιτικής ελίτ παρότι αιώνιοι εχθροί, ΠΑΣΟΚ και ΝΔ σχημάτισαν κυβέρνηση συνεργασίας, η χώρα βρίσκεται στο έλεος της ΕΕ και της Τρόικας - ενώ την ίδια ώρα ο ελκυστικός νέος λαϊκισμός, ιδιαίτερα όπως εκφράζεται μέσω του νεαρού ηγέτη Αλέξη Τσίπρα, εισχώρησε στα παραδοσιακά μέσα κυρίως μέσω της πανταχού παρουσίας του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όμως δεν είναι μόνο αυτό. Ο Mudde χαρακτηρίζει την Ελλάδα εξαίρεση και μοναδική περίπτωση στην Ευρώπη και αποδίδει το γεγονός σε τρεις λόγους: 61 Cas Mudde Αριστερός και δεξιός λαϊκισμός σε Ευρώπη και Ελλάδα, The books journal, τ. 55, Μάιος 2015, (Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα του κεφαλαίου περιλαμβάνονται στο συγκεκριμένο άρθρο) 27

28 Πρώτον, η Ελλάδα είναι η χώρα με την πιο μακρόχρονη και επιτυχημένη παράδοση στη λαϊκιστική πολιτική στην Ευρώπη. Το ΠΑΣΟΚ, που μελετήθηκε εκτεταμένα από τους έλληνες μελετητές αλλά αγνοήθηκε σχεδόν απόλυτα στη διεθνή βιβλιογραφία σχετικά με το λαϊκισμό, ήταν ίσως το πιο επιτυχημένο ευρωπαϊκό λαϊκιστικό κόμμα στον 20ο αιώνα. Με ένα μοναδικό μίγμα πελατειακού συστήματος και πατριωτικού αριστερού λαϊκισμού υπό την ηγεσία του Ανδρέα Παπανδρέου τη δεκαετία του 1980, το ΠΑΣΟΚ επηρέασε βαθιά την ελληνική πολιτική. Αυτό ενισχύθηκε από το γεγονός ότι η ΝΔ αισθάνθηκε υποχρεωμένη να αντιγράψει κατά μεγάλο μέρος το πελατειακό σύστημα και, ίσως σε λίγο μικρότερο βαθμό, τον λαϊκισμό, προκειμένου να διατηρήσει την εκλογική ανταγωνιστικότητά της. Μια από τις πιο επιζήμιες λαϊκιστικές κληρονομιές του ΠΑΣΟΚ είναι τα αδύναμα θεμέλια της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην Ελλάδα. Αντανακλώντας τη λαϊκιστική δυσπιστία του για τις αντισταθμιστικές δυνάμεις που θα μπορούσαν να εμποδίσουν τη γενική θέληση (δηλαδή τη διακυβέρνηση από το ΠΑΣΟΚ), το κόμμα δεν ανέπτυξε ποτέ μια ισχυρή ανεξάρτητη γραφειοκρατία ή δικαστική εξουσία ενώ το πελατειακό σύστημα καθιστούσε ασαφή τα όρια μεταξύ κόμματος και κράτους. Ενώ η ΝΔ ιδεολογικά δεν δεσμευόταν να δημιουργήσει αυτό που ο Τάκης Παππάς πρόσφατα ονόμασε λαϊκιστική δημοκρατία 62, εκλογικοί και πολιτικοί υπολογισμοί την οδήγησαν, σε γενικές γραμμές, να αντιγράψει την πολιτική του ΠΑΣΟΚ. Επομένως, η βασική διαφορά μεταξύ ΠΑΣΟΚ και ΝΔ δεν αφορούσε το είδος του πολιτικού καθεστώτος αλλά το ποιος θα έλεγχε την εξουσία και τα ρουσφέτια. Τρίτον, η οικονομική κρίση στην Ελλάδα δεν αποτελεί συνέπεια της ύφεσης σε παγκόσμιο επίπεδο με αφετηρία τη φούσκα των ακινήτων στις ΗΠΑ το όπως συνέβη σε χώρες όπως η Ισπανία και η Ιρλανδία. Αδιαμφισβήτητα η παγκόσμια 62 Ο Τάκης Παππάς ορίζει τον λαϊκισμό ως δημοκρατικό αντιφιλελευθερισμό με κεντρικά γνωρίσματα την καταρχήν πίστη στη δημοκρατία σε συνδυασμό με μια αντιφιλελεύθερη πρακτική. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά, έχοντας ανέλθει στην εξουσία το 1981 (σ.σ: ο λαϊκισμός) διαπότισε την ελληνική πολιτική σκηνή και έδωσε σάρκα και οστά σε αυτό που αποκαλώ λαϊκιστική δημοκρατία. Για να συμβεί αυτό χρειάστηκαν δύο αιτιώδεις μηχανισμοί: πρώτα, ένα κράτος ταγμένο στο να μοιράζει πολιτικές προσόδους σε όλη πρακτικά την κοινωνία και, επιπλέον, ένα κομματικό σύστημα οικοδομημένο έτσι ώστε να εξασφαλίζει τη διανομή αυτών των προσόδων με έναν μεθοδικό όσο και δημοκρατικό τρόπο δηλαδή εκ περιτροπής παρά μια κι έξω. Αυτοί οι δύο μηχανισμοί μαζί οδήγησαν σε αγαστή σύμπνοια την πολιτική τάξη της χώρας, από τη μια πλευρά, και τη συντριπτική πλειονότητα των ελλήνων, από την άλλη, επιτρέποντας έτσι και στις δύο πλευρές να εκμεταλλεύονται το κράτος και τους πόρους του με τρόπο που φαινομενικά και για μεγάλο χρονικό διάστημα- έμοιαζε σαν ένα παιχνίδι θετικού αθροίσματος, αφού όλοι ήσαν κερδισμένοι. (Βλ. Τάκης Σ. Παππάς, Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα, Αθήνα, Ίκαρος, 2015, σ ) 28

29 κρίση είχε σημαντικές επιπτώσεις όμως η καρδιά του προβλήματος βρίσκεται στο εσωτερικό, όχι στο εξωτερικό. Η ιρλανδική και η ισπανική οικονομία και το κράτος ήταν ίσως υπερεκτεθειμένα και ίσως υπερβολικά εξαρτημένα από έναν ή δύο οικονομικούς τομείς αλλά λειτουργούσαν καλά πριν ξεσπάσει η φούσκα των ακινήτων στις ΗΠΑ το Σε έντονη αντίθεση, η ελληνική οικονομία και το ελληνικό κράτος ήταν ήδη δυσλειτουργικά πολύ πριν το Το πελατειακό σύστημα και η διαφθορά ήταν τόσο ενδημικά που εμπόδιζαν τις ελάχιστες αδύναμες προσπάθειες για οικονομική και κρατική μεταρρύθμιση. Και εξακολουθούν να τις εμποδίζουν και σήμερα. Η άποψη ότι λόγω κρίσης η παραδοσιακή διαιρετική τομή Αριστεράς Δεξιάς (ΠΑΣΟΚ- ΝΔ) έχει δώσει τη θέση της στη διαιρετική τομή κατεστημένο λαϊκισμός (ΝΔ- ΠΑΣΟΚ εναντίον ΣΥΡΙΖΑ- ΑΝΕΛ) χαρακτηρίζεται ανιστόρητη και άποψη που αγνοεί την κραταιά λαϊκιστική παράδοση του ΠΑΣΟΚ παρά το γεγονός ότι λόγω κρίσης εμφανίζεται πλέον ως πιο παραδοσιακό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Και ενώ ο ΣΥΡΙΖΑ δεν διαθέτει (ακόμα;) την πελατειακή δομή του ΠΑΣΟΚ, ή αυτήν που είχε πριν την οικονομική κρίση, ο πατριωτικός αριστερός λαϊκισμός του έχει πολλές ομοιότητες με αυτόν του Ανδρέα Παπανδρέου τη δεκαετία του Επομένως, η οικονομική κρίση δεν έχει αλλάξει τόσο πολύ την ελληνική πολιτική ώστε να δημιουργήσει έναν εντελώς νέο κομματικό ανταγωνισμό. Περισσότερο, προς το παρόν, κυρίως άλλαξε τον κύριο πατριωτικό αριστερό λαϊκιστικό πόλο του δικομματικού συστήματος από ΠΑΣΟΚ σε ΣΥΡΙΖΑ. 2. Μήπως ζούμε στη δεκαετία του 1980; Στο πλαίσιο της Αλλαγής του 1981 οι μάζες εντάχθηκαν στο πολιτικό σύστημα με τρόπο κάθετο σε αναφορά, δηλαδή, με μια προσωποπαγή, ανθρωπομορφική και, τελικά, ιδιοκτησιακή αντίληψη της κρατικής εξουσίας. Αυτή η α-φιλελεύθερη τροχιά που έλαβε η ανιούσα κινητικότητα προφανώς δεν κατέληξε στη συγκρότηση μιας φιλελεύθερης κοινωνίας πολιτών -χαρακτηριστικό της οριζόντιας πολιτικής 29

30 ενσωμάτωσης 63. Ο Πανταζόπουλος κάνει λόγο για νέου τύπου κρατισμό και νέοκομματισμό, ανασύσταση πελατειακών δικτύων και κρατικά επιδοτούμενη ευμάρεια που βρήκαν το ιδεολογικό και πολιτισμικό τους ισοδύναμο στον αντιιμπεριαλιστικό και αντι- ευρωπαϊκό εθνικισμό ο οποίος υπονόμευε τον κοινωνικό εκσυγχρονισμό. Η ηθικο- πολιτική μεταρρύθμιση παρέμεινε αιτούμενο και ο βασικότερος λόγος γι αυτό δεν ήταν άλλος από τον ίδιο τον εθνικολαϊκιστικό κώδικα που, ενσαρκωμένος σε μια μυθολογημένη, ρωμαλέα πολιτική βούληση, προσδιόρισε τα περιθώρια και τα περιεχόμενα του πολιτικού και κοινωνικού πράττειν παρά την όποια πληθυντική νεωτερικότητά του: Το δίδυμο, η εγγενής σύμφυση του εθνικισμού και του λαϊκισμού, απονεύρωσαν και τελικά ματαίωσαν μια ριζοσπαστική αλλαγή του κοινωνικοπολιτικού φαντασιακού απαραίτητη προϋπόθεση αλλά ταυτόχρονα και αποτέλεσμα μιας πραγματικής διαδικασίας εκσυγχρονισμού. Ο λαϊκισμός της δεκαετίας του 80 ήταν μεν προοδευτικός, με την έννοια ότι δεν έλαβε αυταρχική κατεύθυνση αλλά αντίθετα διεύρυνε τη δημοκρατία, ταυτόχρονα όμως αυτό ο υπερ- δημοκρατισμός έφτιαξε μια δημοκρατία χωρίς δημοκράτες. Παράλληλα, εμπλουτίσθηκαν βασικά αρνητικά στερεότυπα της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας : πανεχθρισμός, συνωμοσιολογία, χριστιανικός και πολιτικός αντισημιτισμός δομικά στοιχεία της εθνικολαϊκιστικής κοσμοθέασης, προσωποποιημένος εσωτερικός και εξωτερικός εχθρός η επάρατη Δεξιά και ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός-, λατρεία και αποθέωση του ενιαίου λαού, μια μνησίκακη τροπή του ιδεώδους της ισότητας, τριτοκοσμισμός, ακόμα και μια ορισμένη νομιμοποίηση της αντιπολιτικής βίας (π.χ. τρομοκρατία). Σήμερα, όσον αφορά το σύγχρονο ιδεολογικοπολιτικό φαντασιακό, κυριαρχούν τα ίδια δομικά στοιχεία. Ο πολιτικός φορέας μπορεί να άλλαξε αλλά ο εθνικολαϊκιστικός κώδικας αναβαπτίσθηκε, επικαιροποιήθηκε εκσυγχρονίσθηκε, ριζοσπαστικοποιήθηκε και είναι πάντα παρών υπερβαίνοντας την διαίρεση Αριστερά- Δεξιά. Ως διαφοροποιήσεις και μετασχηματισμούς στην ανάπτυξη του λαϊκιστικού κώδικα όπως διαμορφώνεται σήμερα, ο Πανταζόπουλος αναφέρει την 63 Ανδρέας Πανταζόπουλος Ο μοιραίος εκσυγχρονισμός του λαϊκισμού, Κείμενο ομιλίας που εκφωνήθηκε στην εκδήλωση παρουσίασης της επανέκδοσης από τις εκδόσεις Επίκεντρο του Λεξικού : Η Ελλάδα στη δεκαετία του 80. Κοινωνικό, Πολιτικό και Πολιτισμικό Λεξικό (Επιστημονική επιμέλεια: Βασίλης Βαμβακάς- Παναγής Παναγιωτόπουλος) με θέμα: Μήπως ζούμε στη δεκαετία του 80;, Θεσσαλονίκη, Δημοτική Βιβλιοθήκη, 21/4/2015, (Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα του κεφαλαίου περιλαμβάνονται στο συγκεκριμένο άρθρο) 30

31 εμφάνιση του εξτρεμιστικού μορφώματος της Χρυσής Αυγής χαρακτηρίζοντάς την αποκρουστική καινοτομία -, το πλαίσιο χρεοκοπίας, στο οποίο ο εθνικολαϊκισμός δεν πλαισιώνει ελπίδες και προσδοκίες ανιούσας κοινωνικής κινητικότητας όπως αυτός της δεκαετίας του 80 αλλά οργανώνει αντιστάσεις κοινωνικών ομάδων που κατέρχονται της κοινωνικής κλίμακας. Έχει μιζεραμπιλιστική χροιά, λείπουν τα συγκεκριμενοποιημένα αιτήματα και οι κινητοποιήσεις προσομοιάζουν περισσότερο με θρηνητικές δέλτους παραπόνων παρά με διεκδίκηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Ο εχθρός δεν είναι πλέον ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός αλλά η παγκοσμιοποίηση, η Ευρώπη, η Γερμανία, οι τράπεζες, οι αγορές, οι μετανάστες: Ο φιλο-ευρωπαϊκός προσανατολισμός της χώρας έχει δώσει τη θέση του στον ευρωσκεπτικισμό ακολουθώντας ένα ισχυρό ρεύμα αντι-παγκοσμιοποίησης. Τέλος, η σημερινή διάσταση του εθνικολαϊκισμού είναι απόρροια ταυτοχρόνως της οικονομικής αλλά και της πολιτικής κρίσης, της απονομιμοποίησης του μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος όπου η πολιτική εμπιστοσύνη εξακολουθεί ακόμα να αποτελεί βασικό αιτούμενο παρά το φαινόμενο ευρείας, δημοσκοπικής στήριξης που φαίνεται να απολαμβάνει η σημερινή κυβέρνηση. Σήμερα, στο πλαίσιο εκσυγχρονισμού του λαϊκισμού του 80 και ως κορυφαία πολιτική πρωτοβουλία, παρατηρούμε τη θριαμβική είσοδο της γεωπολιτικής στην πολιτική η οποία έχει ως αποτέλεσμα την τάση απομάκρυνσης της χώρας από την Ευρώπη και την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς κυριαρχεί η επινόηση μιας νέας καθ ημάς Ανατολής, το βαρύ άρωμα του συνωμοσιολογικού εθνικοκυριαρχισμού ως ιδεολογίας, ο ιδεολογικοπολιτικός τσαβισμός και κιρχνερισμός ως θετικά στερεότυπα του πολιτικού πράττειν, μια διαφορετική ιδεολογική μορφολογία: Δεν πρόκειται τόσο για προγραμματισμένο σχέδιο όσο για ιδεολογική αντίληψη που, τροφοδοτούμενη από χιμαιρικούς, μοιραίους πειραματισμούς και από νέοτριτοκοσμικά κοιτάσματα, αναπαράγει και ανασημασιοδοτεί, μέσα σε άλλο διεθνές πλαίσιο και υπό συνθήκες εσωτερικής κατάρρευσης, την πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική της δεκαετίας του 80. Σήμερα, για πρώτη φορά από τη δεκαετία εκείνη, κατά τον Πανταζόπουλο, παριστάμεθα μάρτυρες μιας ακραίας ιδεολογικοποίησης του λαϊκιστικού κώδικα, της ανάπτυξης ενός πολυσχιδούς και ισχυρού λαϊκιστικού κόμματος με την ευρύτερη πολιτισμική έννοια το οποίο προέκυψε μέσα από αυθεντικές κινηματικές διαδικασίες αυτές των αγανακτισμένων πλατειών, του άτυπου κοινωνικού Tea Party εντός του οποίου διασταυρώθηκαν και 31

32 γονιμοποιήθηκαν τα ρεύματα του νοοτροπιακού και του πολιτικού λαϊκισμού. Αυτό που ζούμε σήμερα, σημειώνει χαρακτηριστικά, δεν είναι ακριβώς ο πραγματιστικός λαϊκισμός της δεκαετίας του 80 αλλά το απόγειο και η μοιραία συνέπεια μιας μεγάλης αγάπης: Της αγάπης του λαού. 3. Λαϊκισμός, αντιλαϊκισμός και οι δύο δημοκρατίες Η συνθήκη του Μνημονίου φαίνεται να συστήνει εκ νέου τον λαϊκισμό με συναγερμικούς όρους που υποβάλλουν πλέον ένα έσχατο δίλημμα, την ώρα που ο λαϊκισμός παρουσιάζεται ως ο κεντρικός πυρήνας επώασης όλων των επιμέρους ζοφερών καταστάσεων που απειλούν τη χώρα, το έθνος, την κοινωνία με πραγματική κατάρρευση, σημειώνει εμφατικά ο Νικόλας Σεβαστάκης αναφερόμενος στην προ των εκλογών του 2012 χρονική περίοδο 64. Πρωταρχική συνέπεια, η πολυεπίπεδη συγκρότηση του αντιλαϊκιστικού λόγου, ο οποίος ενεργοποιεί μια βασική αφετηριακή πεποίθηση: ότι ο λαϊκισμός, και ιδιαίτερα ένας αριστερόστροφος ή προοδευτικός/ αντιστασιακός λαϊκισμός συνιστά εδώ και καιρό τον κύριο στρατηγικό εχθρό κάθε έλλογης πολιτικής, κάθε μεταρρυθμιστικής αγαθής βούλησης 65. Η πραγματικότητα της ελληνικής κρίσης στρέφει τον αντιλαϊκισμό αυτό στον ηθικό στιγματισμό, τον ριζοσπαστικοποιεί και συσχετίζει ευθέως και αποκλειστικά τον λαϊκισμό με τον προηγούμενο μαζικό δημοκρατικό ηδονισμό, τη δάνεια και πλαστή ευημερία, τον συλλογικό και ατομικό παρασιτισμό 66. Έτσι, επικρατεί μια αντιευδαιμονιστική ηθική, μια δημόσια ηθική της θυσίας, η ρητορική της εθνικής ενοχής και του συλλογικού κακού, το μοτίβο της επανόρθωσης δια του κολασμού. Στον εχθρό τον λαϊκισμό- προσάπτονται ως μοιραία χαρακτηριστικά ο συντεχνιασμός των οικονομικών διεκδικήσεων, η κυριαρχία του τυφλού συναισθήματος επί του λογικού, ο κοινωνικός ανορθολογισμός 67 ενώ ο εμμονικός πολεμικός λόγος, η δραματοποίηση και η πρωτόγνωρη ένταση αλλοιώνουν την ίδια την έννοια του λαϊκισμού: Πλέον, υποδεικνύεται ως το πνεύμα της εν γένει ανομίας 64 Νικόλας Σεβαστάκης, Γιάννης Σταυρακάκης Λαϊκισμός, αντιλαϊκισμός και κρίση, Αθήνα, Νεφέλη, 2012, σ Ό. π. σ Ό. π. σ Ό. π. σ

33 και όχι ως πολιτικό φαινόμενο 68 και συνεπώς εργαλειοποιείται ως καταλύτης για τη στροφή σε νεοσυντηρητικά σχήματα σκέψης 69. Ο Σεβαστάκης ξεκαθαρίζει ότι η μέθοδος της συμπερίληψης διαφορετικών φαινομένων σε ένα ολέθριο συνεχές, στην ενιαία ουσία του αιώνιου ελληνικού λαϊκισμού, δεν προσφέρει τίποτα στην ανάλυση της κρίσης και των υποκειμένων της και δίνει έμφαση στο γεγονός ότι γύρω από το σημαίνον λαός χαράσσονται ποικίλα σύνορα και συμβολικά πεδία μάχης στα οποία μια εξωτερική ομοιότητα του ύφους (λ.χ. του ύφους της οργής ή της εν γένει αγανάκτησης) δεν προδικάζει τη σύμπτωση στα ηθικά και πολιτικά περιεχόμενα -με άλλα λόγια το γενικό πλαίσιο στο οποίο μπορούμε να μιλούμε για χάσμα μεταξύ λαού και ελίτ γεννά διαφοροποιημένες λογικές πολιτικής υποκειμενοποίησης 70. Για παράδειγμα, η προδοσία εκ μέρους των ελίτ σε πολλές περιπτώσεις μετατοπίζεται από την προδοσία του λαού στην προδοσία του έθνους, από μια κοινωνιοκεντρική και ταξική σε μια εθνικιστική οριοθέτηση του δεινού 71. Έτσι, ως ιδιαίτερη συμβολή της θεραπευτικής του Μνημονίου αναγνωρίζεται η εξής: Οι εμπειρίες ταπείνωσης, η αίσθηση απόγνωσης, η απώλεια ταυτότητας δημιούργησαν ιδανικές συνθήκες ώστε ο ακροδεξιός λαϊκισμός να σπεύσει να οικειοποιηθεί το αδιαμφισβήτητο αίτημα ασφάλειας 72. Ενώ ο αριστερός δημοκρατικός λαϊκισμός προϋποθέτει την ανάκτηση της πολιτικής δύναμης του λαού, την ανάδυσή του από την αφάνεια, στην εμφάνιση στον πυρήνα του δημοκρατικού γεγονότος, η ακροδεξιά ψευδο- αντισυστημική αντιστροφή επωφελείται από τη ζοφερή κλιμάκωση της κρίσης και την συνεπαγόμενη κορύφωση του πολιτικού αδιεξόδου 73. Οι δύο όψεις της σύγχρονης κακής ηθικοποίησης, καταλήγει, είναι αφενός ο τιμωρητικός αντιλαϊκισμός και αφετέρου η ακροδεξιά δημαγωγία η οποία επενδύει σε μια αντιπολιτική της μνησικακίας 74. Τεκμηριώνοντας μια πολύπλευρη επιστροφή του λαού, ο Σταυρακάκης επισημαίνει ότι ο λαϊκισμός, η αναφορά στο σημαίνον λαός και στο εξισωτικό, δημοκρατικό δυναμικό που δυνητικά εμπεριέχει είναι μάλλον αναπόφευκτος 75. Συνεπώς υπό 68 Ό. π. σ Ό. π., σ Ό. π. σ Ό. π. σ Ό. π., σ Ό. π. σ Ό. π. σ Ό. π. σ

34 συζήτηση τίθεται το συγκεκριμένο (δημοκρατικό ή αντιδημοκρατικό) φορτίο του εκάστοτε λαϊκισμού το οποίο δεν πρέπει να προδικάζεται εκ των προτέρων ως αρνητικό (ούτε βέβαια και ως απαραίτητα θετικό) δεδομένου ότι ο λαός δεν θα πρέπει να θεωρείται ουσιακός οργανισμός στραμμένος προς τα μέσα αλλά διαιρεμένο, διχασμένο σώμα που ανοίγεται σε μια αέναη και αμφίρροπη αναζήτηση της (μερικής) χειραφέτησής του 76. Ως κρίσιμο ερώτημα προκύπτει το πώς θα καλλιεργηθεί ένας υπεύθυνος λαϊκός- δημοκρατικός πόλος, ένας υπεύθυνος, δημοκρατικός λαϊκισμός 77. Μεταγενέστερα, σε κείμενο που δημοσιεύεται το 2015 ο Σεβαστάκης κάνει λόγο για λαϊκιστικό εθνικισμό ο οποίος συνέχει την κυρίαρχη ελληνική ιδεολογία της τρέχουσας περιόδου, για ρητορική που συγχέει την αγαθότητα των προθέσεων με τις πολιτικές μιας περιστασιακής πολιτικής πλειοψηφίας, που μαρτυρά περισσότερο κακέκτυπα ιακωβινισμού παρά ανανέωση της δημοκρατικής σκέψης 78. Στο πλαίσιο του περί δύο δημοκρατιών προβληματισμού του καταρχήν επισημαίνει ότι τα τελευταία χρόνια η λέξη δημοκρατία βρίσκεται στο επίκεντρο ενός δράματος ιδεολογικής χρήσης και κατάχρησης: Είτε ταυτίζεται με τρόπο αυθαίρετο με φαντασίωση περί άμεσης και αδιαμεσολάβητης έκφρασης του λαού είτε η αναφορά στη λαϊκή κυριαρχία προϋποθέτει ότι τα εθνικά και λαϊκά δίκαια, όσον αφορά το περιεχόμενό τους, γίνονται αντιληπτά ως κάτι ξεκάθαρο και προκαθορισμένο. Διαδίδεται εν τέλει ένας δημόσιος λόγος στον οποίο ο λαός, η κοινωνία, το έθνος και η δικαιοσύνη φτιάχνουν μια σχεδόν μυστικιστική ενότητα σημαινόντων. Ο λαός μετατρέπεται σε ηθικό υποκείμενο ενώ η αγανάκτηση/ αντίσταση προβιβάζεται σε μοναδική εκδοχή ευαίσθητης κριτικής 79. Αυτό στο οποίο δίνει έμφαση είναι η κρίσιμη αφετηριακή παραδοχή ότι η δημοκρατία οριοθετεί πάντα ένα πεδίο εντάσεων και αμφίβολων εκβάσεων. Δεν είναι μια απλή έννοια αλλά μια σύνθετη εμπειρία: συνδέεται αφενός με την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, περιλαμβάνει όμως και τη μέριμνα για τις εγγυήσεις δικαίου, τον πλουραλισμό και την προστασία του ατόμου 80. Αυτή η διπλή αποστολή, για διεύρυνση των 76 Ό. π. σ Ό. π. σ Νικόλας Σεβαστάκης Οι δύο δημοκρατίες, The books journal, τ. 55, Μάιος 2015, 79 Ό. π. 80 Ό. π. 34

35 ελευθεριών αλλά και πρόνοια για άμβλυνση των ανισοτήτων συνιστά τόσο την αμφίπλευρη ψυχή της δημοκρατικής δυναμικής όσο και τη γενεσιουργό αιτία για πολλές από τις έριδες της ιστορίας της. Η επιστροφή στη μια ή άλλη μυθικοεκστατική ιδέα λαϊκής δημοκρατίας, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, είναι το τίμημα που πληρώνουμε για δύο εκτροπές των προηγούμενων χρόνων: τόσο για την υψηλόφωνη ηθικολογία της αγανάκτησης που δημιούργησε μορφές τύφλωσης όσο και για την προσφυγή σε μια τεχνοκρατική ατζέντα μεταρρύθμισης η οποία δεν πήρε στα σοβαρά το ζήτημα των ανισοτήτων 81. Τέλος, σε συνέντευξη που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα των συντακτών 82 (efsyn.gr) στις 8 Νοεμβρίου 2015, ο Σεβαστάκης αναφέρεται σε κυβέρνηση, Αριστερά και ΣΥΡΙΖΑ κάνοντας λόγο για αυταπάτη ενός πολιτικού εθνικισμού με φιλολαϊκά συνθήματα, μια Αριστερά που κατακάθισε πάνω στην άρνηση, μια οπορτουνιστική τεχνική εξουσίας. Είναι χαρακτηριστική η εξής αναφορά: Χωρίς να υπάρξουν πραγματικές εξηγήσεις για τη στροφή του κυβερνώντος ΣΥΡΙΖΑ, χωρίς δηλαδή τη ρητή αναθεώρηση του προγράμματος (της Θεσσαλονίκης ή των άλλων πολιτικοϊδεολογικών κειμένων του ΣΥΡΙΖΑ) κάποιοι πάνε να κυβερνήσουν παίρνοντας μέτρα, διορίζοντας στελέχη, κάνοντας παρελάσεις κλπ. Αριστερός ρεαλισμός για μένα δεν σημαίνει, όμως, να πηδάει κανείς από τη διαρκή κολακεία των κινημάτων στο κόμμα του κράτους. Ερωτηθείς εάν φοβάται ότι η κυβέρνηση θα κάνει τα πράγματα χειρότερα ή εάν διατηρεί μια μικρή ελπίδα να οδηγηθούμε σε κάποιο ξέφωτο, απαντά ως εξής: Φοβάμαι την απογοήτευση και τον κυνισμό. Τις επιπτώσεις τους στο δημόσιο πνεύμα. Η κακή διαχείριση μιας ιστορικής ευκαιρίας ( πρώτη φορά Αριστερά ) δυναμώνει στην κοινωνία τάσεις μηδενισμού μαζί με την αίσθηση ενός συνολικού αδιεξόδου. Βλέπουμε από την άλλη τι γίνεται στην Ευρώπη ή τουλάχιστον σε ένα μεγάλο τμήμα της: είναι η στιγμή των νέων δεξιών λαϊκισμών, όχι μόνο στη συντηρητική Πολωνία αλλά και στις Σκανδιναβικές χώρες και αλλού. Ανησυχώ, λοιπόν, για το εκκρεμές που μπορεί να πάει από έναν ματαιωμένο αριστερό λαϊκισμό σε μια δεξιά αντιπολιτική. Δεν θα ήθελα οι αποτυχίες της συριζαϊκής Αριστεράς να γεννήσουν νέο φαρμάκι δημαγωγίας και 81 Ό. π

36 αντίδρασης: είτε έναν λαϊκοδεξιό πατερναλισμό είτε μια ρηχή ρητορική κατά των άχρηστων κομμάτων και του Δημοσίου. Να περάσουμε, ας πούμε, από τις ανοησίες του αριστερού ριζοσπαστισμού στην αλλεργία για κάθε αριστερή ευαισθησία και μνήμη. Αυτό το φοβάμαι και το απεύχομαι. Γ ΜΕΡΟΣ: ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΚΑΙ ΔΕΞΙΟΣ ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΛΟΓΟ 1. Οι εκλογές του 2012 και η άνοδος των νέων λαϊκιστών α) Ο λαϊκιστικός λόγος του ΣΥΡΙΖΑ Η κρίση στην Ελλάδα, αδήριτη πραγματικότητα ήδη από το 2010, σηματοδότησε την εντυπωσιακή στροφή του ΣΥΡΙΖΑ σε κατεξοχήν λαϊκιστικό πολιτικό λόγο 83 και παράλληλα στάθηκε αφορμή για τη δημιουργία του κόμματος Ανεξάρτητοι Έλληνες, ενός σχηματισμού με σαφώς λαϊκιστικό, εθνικιστικό και πατριωτικό πολιτικό λόγο. Κρίσιμες εν προκειμένω αναδεικνύονται οι δύο εκλογικές αναμετρήσεις του 2012 της 6 ης Μαΐου και 17 ης Ιουνίου- δεδομένου ότι, όσον αφορά τον ΣΥΡΙΖΑ, η διαφαινόμενη ενίσχυσή του στις εκλογές του Μαΐου υπήρξε αποκαλυπτική της μεταστροφής του στον λαϊκισμό -ενώ όσον αφορά τους Ανεξάρτητους Έλληνες η συγκρότηση του κόμματος ανακοινώθηκε μόλις στα τέλη Φεβρουαρίου και η ιδεολογική ταυτότητα δημοσιοποιήθηκε και αποκρυσταλλώθηκε κατά την εν λόγω σύντομη και έντονα φορτισμένη προεκλογική περίοδο. Οι Σταυρακάκης και Κατσαμπέκης παρατηρούν ότι το σημαίνον λαός επιβάλλεται και κυριαρχεί στον λόγο του ΣΥΡΙΖΑ: Το μνημόνιο συνεργασίας με τους δανειστές της χώρας (ΕΕ, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο) και τα συνακόλουθα οικονομικά μέτρα δυναμιτίζουν τον ευρύτερο πολιτικό λόγο, η 83 Περί λαϊκιστικής στροφής και λαϊκισμού του ΣΥΡΙΖΑ βλ. ενδεικτικά δύο διαφορετικές απόψεις: Η εθνικολαϊκιστική μετάλλαξη του ΣΥΡΙΖΑ του Ανδρέα Πανταζόπουλου και ΣΥΡΙΖΑ : Από τη νεολαία στον λαό. Μια λογο- θεωρητική προσέγγιση του λαϊκισμού της ριζοσπαστικής αριστεράς του Γιώργου Κατσαμπέκη, ( και 36

37 οικονομία καταποντίζεται, η ανεργία αγγίζει υψηλότατα ποσοστά, αναταραχή και αυξανόμενη δυσαρέσκεια δοκιμάζουν την κοινωνική συνοχή την ώρα που το κόμμα εμφανίζει εντυπωσιακή δυναμική -προφανώς ως φορέας ελπίδας. Ενδεικτικά, στην κεντρική προεκλογική ομιλία του επικεφαλής του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξη Τσίπρα στην πλατεία Κοτζιά στις 29 Σεπτεμβρίου 2009 η λέξη λαός ακούγεται πέντε φορές ενώ στην κεντρική προεκλογική του ομιλία στην Ομόνοια στις 14 Ιουνίου 2012 οι αναφορές στο λαό πολλαπλασιάζονται και φθάνουν σε αριθμό τις Δύο από τα βασικά συνθήματα της προεκλογικής περιόδου (Μάιος 2012), Αποφάσισαν χωρίς εμάς, προχωράμε χωρίς αυτούς και Ή εμείς ή αυτοί, συνοψίζουν χαρακτηριστικά ένα ξεκάθαρο διχαστικό σχήμα: Εμείς, ο λαός ο οποίος πλήττεται από μέτρα σκληρής λιτότητας τασσόμαστε ενάντια στο καθεστώς, τους κυβερνώντες οι οποίοι επιβάλλουν τα μέτρα αυτά εφαρμόζοντας πολιτικές που επιβάλουν οι επικυρίαρχοι δανειστές. Εχθροί του λαού, λοιπόν, είναι τόσο τα κόμματα των πρόσφατων συγκυβερνήσεων (ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΛΑΟΣ, ΔΗΜΑΡ) όσο και το ευρύτερο μέτωπο θεσμών και φορέων που υπαγορεύουν ενδεδειγμένες πολιτικές καθώς και διαρθρωτικά και οικονομικά μέτρα (π.χ. ΕΕ, ΔΝΤ) άλλως, τόσο η περίφημη τρόικα εξωτερικού όσο και η τρόικα εσωτερικού. Όσο για το λαό, διαπιστώνουμε ότι ποικιλόμορφοι παράγοντες και ετερόκλητα στοιχεία ομογενοποιούνται λόγω κρίσης καθώς πλήττονται, λιγότερο ή περισσότερο, και καταγράφουν απώλειες δημιουργώντας έτσι μια κατά Laclau αλυσίδα ισοδυναμίας. Ο ηγέτης του κόμματος απευθύνεται σε όλους: κάθε δημοκρατικό πολίτη, ψηφοφόρους μέχρι πρότινος του ΠΑΣΟΚ, τον μέσο συντηρητικό ψηφοφόρο που δοκιμάζεται από μνημονιακά μέτρα, αριστεριστές και κομμουνιστές. Απευθύνεται σε άνδρες και γυναίκες, στη νεολαία, τους αναποφάσιστους, αυτούς που νιώθουν ότι οι εκλογές δεν τους αφορούν 85. Οι Σταυρακάκης και Κατσαμπέκης συμπεραίνουν ότι ο πολιτικός λόγος του ΣΥΡΙΖΑ αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αριστερού λαϊκισμού αλλά απορρίπτουν το συνεκδοχικό συμπέρασμα ότι προσομοιάζει και ως εκ τούτου εξισώνεται με τον δεξιό λαϊκισμό ο οποίος γενικότερα στην Ευρώπη εκλαμβάνεται ως παθογένεια και απειλή για τη δημοκρατία. Χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα δεξιού λαϊκισμού το αμφιλεγόμενο εξτρεμιστικό μόρφωμα της Χρυσής Αυγής, επιχειρηματολογούν περί 84 Yannis Stavrakakis & Giorgos Katsambekis (2014) Left-wing populism in the European periphery: the case of SYRIZA, Journal of Political Ideologies, 19:2, σ. 127, 37

38 απολύτως διαφορετικής πρόσληψης της έννοιας λαός : Στο λόγο του ΣΥΡΙΖΑ προβάλλει ενεργή, συμπεριληπτική, δημοκρατική, χειραφετητική ενώ στο λόγο της Χρυσής Αυγής είναι παθητική, αντιδημοκρατική, εθνικά και φυλετικά καθαρή 86. Αναφερόμενος στον αριστερό λαϊκισμό του ΣΥΡΙΖΑ ο Πανταζόπουλος κάνει λόγο για σαφές λαϊκιστικό ύφος που αρθρώνει τον κοινωνιολαϊκισμό διαμαρτυρίας/ καταγγελίας με τον εθνικολαϊκισμό 87 το οποίο εντοπίζει πολύ πριν από την έναρξη της προεκλογικής περιόδου τον Μάιο του Στις καταγγελλόμενες ελίτ αποδίδεται μια ιδιότυπη ανθελληνική συμπεριφορά με αποτέλεσμα να επιβάλλεται η εκφορά ενός αντιστασιακού λόγου με έναν εκούσια εαμικό και πασοκικό χρωματισμό 88. Η κατασκευή του λαού αντιπαρατιθέμενου τόσο στους από πάνω όσο και στους απέναντι, τους ξένους - αντιγράφει τον ανδρεοπαπανδρεϊκό λαό της δεκαετίας του 1970: Συναρθρώνει τις γενιές της εθνικής αντίστασης, του 1-1-4, του αντιδικτατορικού αγώνα, του Πολυτεχνείου, του μεταπολιτευτικού κοινωνικοπολιτικού ριζοσπαστισμού. Στην κεντρική προεκλογική ομιλία του Αλέξη Τσίπρα στην Ομόνοια στις 3 Μαΐου 2012, τα ιστορικά ρεύματα της πασοκικής εθνικολαϊκιστικής κινητοποίησης επανεπικαιροποιούνται, ανασημασιοδοτούνται και κλητεύονται ως εξής: Όλες οι γενιές των ενωτικών αγώνων του λαού μας ξανασυναντιούνται εδώ, στην Ομόνοια, σ αυτό το σταυροδρόμι της Ελλάδας. Οι γενιές που έζησαν τις μυλόπετρες της ιστορίας. Η γενιά της εθνικής αντίστασης. Του εθνικού απελευθερωτικού μετώπου. Του Γοργοπόταμου. Η γενιά των δημοκρατικών αγώνων του Της ενιαίας δημοκρατικής αριστεράς. Του ασυμβίβαστου αιτήματος για δημοκρατία. Η γενιά του αντιδικτατορικού αγώνα. Της υπέρβασης των μετεμφυλιακών διαχωριστικών γραμμών. Η γενιά της μεταπολίτευσης. Του πολιτικού ριζοσπαστισμού και της ανεκπλήρωτης ανατροπής. Αλλά και οι νεότερες γενιές, το σήμερα και το αύριο αυτού του τόπου [ ] Ό. π., σ Ό. π., σ Ανδρέας Πανταζόπουλος Ο αριστερός εθνικολαϊκισμός σ Ό. π., σ Ό. π., σ

39 Παρατηρούμε ότι η έμφαση στην αναγκαία συνθήκη εθνικής ενότητας επιτυγχάνεται εμμέσως με την αναφορά στη γενιά του Γοργοπόταμου αμέσως μετά την αναφορά στη γενιά της εθνικής αντίστασης και του ΕΑΜ, με την απουσία αναφοράς στη γενιά του άρθρου 16, τα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 2008, τους μετανάστες και το την περίοδο εκείνη ιδιαιτέρως επίκαιρο- θέμα των στρατοπέδων φιλοξενίας μεταναστών. Ο λαός επιβάλλεται να είναι ένας και αδιαίρετος συνεπώς οτιδήποτε ενδέχεται να προκαλέσει διχογνωμία, αντιπαράθεση ή ρήξη αποσιωπάται ή μένει στο περιθώριο. Στην ως άνω ρητορικά κατασκευασμένη ενότητα αντιστοιχείται η κοινωνική κλήτευση των μη προνομιούχων ( εργαζόμενοι, μικρομεσαίοι επιχειρηματίες, αγρότες ), οι οποίοι καλούνται να αντιπαραταχθούν σε εκείνους που καρπώνονται τον πλούτο τους και που είναι οι μεσάζοντες, οι τράπεζες και τα καρτέλ ενώ μέσω της επαναλαμβανόμενης αναφοράς στην κοινωνική αξιοπρέπεια και της υπόδειξης της κοινωνικής αποστασίας του ΠΑΣΟΚ από τα παραδοσιακά κοινωνικά του ερείσματα, ο Αλέξης Τσίπρας θα υποστηρίξει ότι οι μη προνομιούχοι Έλληνες καταλαβαίνουν ότι ο ριζοσπαστισμός της μεταπολιτευτικής κοινωνικής συμμαχίας της Αλλαγής βρίσκει σήμερα την αντιστοίχησή του στο μήνυμα ανατροπής που στέλνει ο ΣΥΡΙΖΑ- ΕΚΜ σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Η δημοκρατική παράταξη της μεταπολίτευσης είναι σήμερα εδώ 90. Η καθαυτό πολιτική κλήτευση αναγνωρίζεται στην υπέρβαση των παλιών διαχωριστικών γραμμών. Ο αντιμνημονιακός αγώνας υπερβαίνει τις παλιές διαχωριστικές γραμμές και αναπολιτικοποιεί τις κοινωνικές αντιθέσεις: Τη θέση της μεταπολιτευτικής Δεξιάς και του ομόλογου κατεστημένου έχει καταλάβει το νέο κατεστημένο του μνημονίου 91. Το δε Εδώ και τώρα της μυθικής πασοκικής υπόσχεσης της Αλλαγής του 1981 αντιγράφεται και εικονογραφείται από τον ηγέτη του ΣΥΡΙΖΑ ως εξής: Αναλαμβάνουμε την ευθύνη και εγγυόμαστε ότι από την επομένη των εκλογών, η νέα κυβέρνηση αριστερής συνεργασίας θα κινητοποιήσει όλους τους διαθέσιμους πόρους, με προτεραιότητα να υψώσει αμέσως ασπίδα προστασίας στην κοινωνία 92. Κατά τον Γκυ Ερμέ, σημειώνει ο Πανταζόπουλος, 90 Ό. π., σ Ό. π., σ Ό. π., σ

40 αυτή η αντιπολιτική και ταυτόχρονα ονειρική άμεση χρονικότητα που αγνοεί την αναγκαιότητα να δοθεί χρόνος στον χρόνο, αποτελεί αποκλειστικό γνώρισμα κάθε λαϊκισμού 93. β) Οι Ανεξάρτητοι Έλληνες ως λαϊκιστικό προϊόν της κρίσης Στην ιδρυτική διακήρυξη το κόμμα του Πάνου Καμμένου 94 παρουσιάζεται ως φορέας που γεννήθηκε σε συνθήκες επίθεσης της Νέας Τάξης πραγμάτων μέσω μνημονίων, εθνικής ταπείνωσης και βίαιης οικονομικής επίθεσης στην Ελληνική οικογένεια 95. Ειδικότερα, αναφέρεται ότι: Ο φορέας αυτός: 1. Καθιστά αδιαπραγμάτευτες τις αρχές της Εθνικής Ανεξαρτησίας και περηφάνιας, της λαϊκής κυριαρχίας, της πρόταξης του εθνικού συμφέροντος, της τήρησης του Συντάγματος και της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. 2. Απαιτεί την κατάργηση του μνημονίου και αρνείται να δεχτεί το επαχθές, παράνομο χρέος που διαμορφώθηκε με τοκογλυφικά επιτόκια. 3. Απορρίπτει την εκχώρηση της Εθνικής Κυριαρχίας και την κατάργηση του Έθνους-Κράτους. 4. Απαιτεί την κατάργηση κάθε ασυλίας αξιωματούχων, βουλευτών και υπουργών για εγκλήματα που διέπραξαν κατά του Ελληνικού λαού και της Δημόσιας περιουσίας. Απαιτεί την τιμωρία των καταχραστών του Δημοσίου χρήματος και την δήμευση των περιουσιακών τους στοιχείων. 5. Εγγυάται τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας σε σχέση με: α) Τον καθορισμό των Ελληνικών ΑΟΖ. β) Την διεκδίκηση των οφειλόμενων από την Γερμανία αποζημιώσεων και των κατοχικών δανείων. 6. Κατοχυρώνει την ισονομία, ισότητα, αλληλεγγύη, δικαιοσύνη και αξιοκρατία. Προστατεύει την Ελληνική οικογένεια και τον πολίτη από την επίθεση των αγορών. Πιστεύουμε στο πολίτευμα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και επιδιώκουμε την ενίσχυση και επέκταση των θεσμών της, με άμεση συμμετοχή 93 Ό. π., σ Ο ιδρυτής και πρόεδρος του κόμματος Πάνος Καμμένος, γεννημένος στην Αθήνα το 1965, ξεκίνησε την πολιτική του δράση στην ΟΝΝΕΔ και το τμήμα συνδικαλιστών φοιτητών της νεολαίας του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος. Εκλέγεται βουλευτής της Β Αθηνών με τη ΝΔ στις εκλογές των ετών 1993, 1996, 2000, 2004, 2007 και Αρνούμενος ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Παπαδήμου το Νοέμβριο του 2011 βρίσκεται εκτός κοινοβουλευτικής ομάδας, παραμένει στο κόμμα της ΝΔ ως ανεξάρτητος βουλευτής και διαγράφεται στις 13 Φεβρουαρίου 2012 με αφορμή την καταψήφιση της δανειακής σύμβασης μαζί με άλλους 21 βουλευτές. Η πρωτοβουλία ίδρυσης νέου κόμματος προαναγγέλλεται ήδη από τον Ιανουάριο και ανακοινώνεται μέσω λογαριασμών σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης στις 24 Φεβρουαρίου με χαρακτηριστικό σύνθημα Είμαστε πολλοί, είμαστε ανεξάρτητοι, είμαστε Έλληνες

41 των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων. Πιστεύουμε στις αξίες και την διαχρονικότητα της Ορθοδοξίας. Αναγνωρίζουμε την προσφορά της στο Έθνος και ταυτόχρονα εγγυόμαστε το δικαίωμα της ανεξιθρησκίας και του ατομικού αυτοπροσδιορισμού σε κάθε πολίτη. Πιστεύουμε στην Ενωμένη Ευρώπη της αλληλεγγύης και της συνεργασίας, όπου όλα τα κράτη-μέλη είναι ισότιμα, διατηρώντας την εθνική τους υπόσταση και αξιοπρέπεια και αρνούμαστε τις λογικές και πρακτικές, που την έχουν μετατρέψει σε όχημα συμφερόντων των πιο ισχυρών χωρών και του παγκόσμιου τραπεζικού συστήματος. Πιστεύουμε στον Ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας και ταυτόχρονα αρνούμαστε την εξάρτηση που οδηγεί στην διεθνή απομόνωση και στερεί από τη χώρα άλλες γεωπολιτικές συμμαχίες. Πιστεύουμε σε μια ορθολογική ανάπτυξη με κυρίαρχο μοχλό την ελεύθερη αγορά, όπου το παραγόμενο προϊόν κατανέμεται δίκαια. Αγορά που δεν υπονομεύεται και δεν συκοφαντείται από την σημερινή οικονομική τρομοκρατία, των τοκογλύφων και των καιροσκόπων 96. Στην επίσημη παρουσίαση του κόμματος Ανεξάρτητοι Έλληνες 97 στο Δίστομο τον Μάρτιο του 2012, ο Πάνος Καμμένος δίνει το στίγμα του πολιτικού του λόγου: Μιλά απερίφραστα για τραγωδία σε κορύφωση, τιμωρία των υπευθύνων, θανάσιμο κίνδυνο για την πατρίδα, ανάγκη πατριωτικού ξεσηκωμού, μνημονιακή λαίλαπα, διεθνή κερδοσκοπική συνωμοσία, προλεταριοποίηση της μεσαίας τάξης, νεοφιλελεύθερο δογματισμό που αποτυγχάνει, ανάγκη να δικαιωθούν οι αγώνες και οι θυσίες των Ελλήνων. Ειδικότερα, αναφέρει μεταξύ άλλων: Η Ελληνική Τραγωδία κορυφώνεται. Όμως κάθε ημέρα που περνάει: Η οργή και αγανάκτηση των Ελλήνων σχηματοποιείται με καταιγιστικούς ρυθμούς σε ένα κοινό πανεθνικό αίτημα. Να τιμωρηθούν όλοι οι υπεύθυνοι για τον σημερινό κατάντημα. Όμως κάθε ημέρα που περνάει όλο και περισσότεροι Έλληνες: Δικαιώνουν την στάση όσων από την πρώτη στιγμή είπαν ΟΧΙ και αντιστάθηκαν με σθένος στις πολιτικές των Μνημονίων και στους ωμούς εκβιασμούς της Τρόικα. Κατανοούν ότι η Ελληνική Τραγωδία δεν είναι πλέον μόνο ένα Πρόβλημα Οικονομίας. Είναι πλέον πρόβλημα πολιτικό και μετεξελίσσεται καθημερινά σε πρόβλημα Εθνικής Ανεξαρτησίας. Αποδέχονται ότι πρέπει να ξεπεράσουν τις διαχωριστικές γραμμές του μεταπολιτευτικού πολιτικού φάσματος. Κινδυνεύει η ίδια η υπόσταση της Πατρίδας μας. Απαιτείται η κοινή

42 προσπάθεια όλων για να αντιμετωπιστεί ο θανάσιμος κίνδυνος. Αυτό το συνεχώς μεταλλασσόμενο πολιτικό περιβάλλον μόνο σε ένα συμπέρασμα οδηγεί: oι συνθήκες είναι πλέον ώριμες για μία πανεθνική αφύπνιση για ένα πατριωτικό ξεσηκωμό. Σε αυτό το πανεθνικό προσκλητήριο και πατριωτικό κάλεσμα θέλουν να συμβάλουν και οι Ανεξάρτητοι Έλληνες. Τακτικοί πολιτικοί στόχοι του Κινήματος των Ανεξάρτητων Ελλήνων είναι: 1. Το άνοιγμα και η διαλεύκανση του φακέλου της Ελληνικής Τραγωδίας. Για να νιώσει και πάλι ο Έλληνας ότι στην πατρίδα του λειτουργούν οι νόμοι και το δημοκρατικό πολίτευμα, για να δικαιωθούν τα θύματα της Ελληνικής Τραγωδίας: Πρέπει πρώτα να αποδοθεί δικαιοσύνη. Να βρεθούν και να τιμωρηθούν πολιτικά νομικά και κοινωνικά όλοι οι υπεύθυνοι της Τραγωδίας που ζει και βιώνει σήμερα ο Λαός μας. Όλοι όσοι διαχειρίστηκαν την περιουσία και τα συμφέροντα του Ελληνικού Λαού χωρίς να προστατεύσουν ως όφειλαν το Εθνικό Συμφέρον. Όλοι όσοι συμμετείχαν αφανώς η εμφανώς στην διαχείριση της εξουσίας και λειτούργησαν για το προσωπικό και μικροκομματικό τους συμφέρον. ( ) Γνωρίζουμε ότι για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος απαιτείται η αλλαγή του ισχύοντος νομικού πλαισίου. Δεσμευόμαστε ότι θα αγωνιστούμε ανυποχώρητα και με όσα μέσα διαθέτουμε για να ανοίξει και να κριθεί με απολύτως αντικειμενικούς όρους ο φάκελος της Ελληνικής Τραγωδίας. 2. Να αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά το πρόβλημα του Χρέους. Για να νιώσει και πάλι ο Έλληνας ότι η πατρίδα του είναι ανεξάρτητη και κυρίαρχη χώρα, για να δικαιωθούν οι αγώνες και οι θυσίες αυτής της γενιάς Ελλήνων. ( ) Κανείς λογικός και εχέφρων άνθρωπος δεν μπορεί να εξηγήσει πως μία χώρα της οποίας οι κάτοικοι είχαν 1 τρισ. ευρώ ακίνητη περιουσία και περίπου 300 δισ. ευρώ καταθέσεις χρεοκόπησε. ( )3. Να κτυπηθεί ριζικά και δραστικά η φτώχεια και η ανεργία. Για να νιώσει και πάλι ο Έλληνας ότι το Κράτος δεν είναι εχθρός του αλλά προστάτης των αδικημένων και των αποκλεισμένων για να επανέλθει η κοινωνική ειρήνη και συμφιλίωση. ( ) Συνεπακόλουθα τα προβλήματα της φτώχειας και της ανεργίας δεν είναι αποκλειστικά προβλήματα ύφεσης και ανάπτυξης αλλά προβλήματα που για να λυθούν δραστικά και αποτελεσματικά θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με πολιτικές που θα στοχεύουν την αναδιανομή του πλούτου προς όφελος των αδικημένων και όχι με ακραίες νέο-φιλελεύθερες πολιτικές που αναδιανέμουν τον πλούτο πάντοτε προς όφελος των πλουσίων. 4. Να σωθεί από την μνημονιακή λαίλαπα και την ύφεση η μεσαία τάξη. Για νιώσει και πάλι ο Έλληνας ότι η κυβέρνησή του προστατεύει την

43 οικογενειακή περιουσία και ασφάλεια, για να σταματήσει ο κατήφορος της οικονομίας. Έχει αποδειχθεί ότι τα τελευταία χρόνια που υιοθετούνται και εφαρμόζονται κάτω από την ασφυκτική πίεση της Τρόικα σκληρές περιοριστικές μνημονιακές πολιτικές εκατοντάδες χιλιάδες μικρό-μεσαίες επιχειρήσεις κάθε ειδικότητας (εμπορικές, παροχής υπηρεσιών κλπ) έκλεισαν. ( ) Ουσιαστικά η πάλαι ποτέ μεσαία τάξη της χώρας προλεταριοποιείται. Η προστασία της μικρό-ιδιοκτησίας και της μικρό-επιχείρησης ενάντια στις πολιτικές του μνημονίου που επιθυμούν και επιδιώκουν να τις εξαφανίσουν θα είναι κύριος και βασικός άξονας της πολιτικής μας. Να επανέλθει η Ελληνική Οικονομία στην Ανάπτυξη. Για να ξανά-νιώσει ο Έλληνας υπερήφανος, για να θεραπευτούν οι πληγές και για να ξαναδούν τα θύματα της τραγωδίας το φως του ήλιου. ( ) Οι μικρομεσαίοι επιχειρηματίες είναι ικανοί και έντιμοι διαχειριστές αυτών των κεφαλαίων και έχουν πλέον αντιληφθεί ότι πρέπει να αυξήσουν τον κύκλο εργασιών τους για να επιβιώσουν. Οι φτωχοί και άνεργοι είναι πλέον έτοιμοι να συνεργαστούν με τον επιχειρηματία για επίτευξη υψηλότατων παραγωγικών στόχων. Απομένει στο Κράτος να προετοιμάσει και να επιβάλει ένα θεσμικό εργασιακό και επιχειρηματικό πλαίσιο. ( ) 5. Κράτος Ισχυρό, Επιτελικό και Σύγχρονο. Σήμερα ζούμε όλοι την κορύφωση του Καπιταλισμού. Κορύφωση που έχει προέλθει με την οικονομική θέση του Νέο-Φιλελευθερισμού. Θέση που θεωρεί την απόλυτη συρρίκνωση του Κράτους ως αναγκαία και ικανή συνθήκη για την οικονομική πρόοδο. ( ) Το Κράτος δεν μπορεί και δεν πρέπει να πάψει να λειτουργεί. Η Ιστορία διδάσκει επίσης ότι το Κράτος δεν μπορεί να είναι ουδέτερο στην αέναη και διαχρονική πάλη μεταξύ των αδικημένων των αποκλεισμένων και των οικονομικά ισχυρών. ( ) Γνωρίζουμε ότι ο αγώνας για να γίνουν πράξη όσα διακηρύττουμε θα είναι επίπονος και σκληρός. Γνωρίζουμε ότι σε αυτόν τον αγώνα θα χαθούν πολλά. Αλλά είμαστε αποφασισμένοι. Η Ελληνική Τραγωδία πρέπει να τελειώσει προτού επαναληφθεί το επώδυνο ιστορικό προηγούμενο της απώλειας πολύτιμου Εθνικού Χώρου. Προτού θρηνήσουμε και πάλι για χαμένες πατρίδες 98. Με κυρίαρχα χαρακτηριστικά την υψηλών τόνων ρητορεία και το αιχμηρό λεξιλόγιο, ο πρόεδρος του κόμματος επιδίδεται σε κατεξοχήν λαϊκιστικό, εθνικιστικό και

44 πατριωτικό λόγο δίνοντας έμφαση κυρίως σε καταγγελίες περί συνομωσιών, σκανδάλων και αντεθνικού φρονήματος. Ενδεικτικές είναι οι ομιλίες σε προεκλογικές συγκεντρώσεις που πραγματοποιήθηκαν στη Θεσσαλονίκη 99, το Ηράκλειο 100 και την Αθήνα 101 -στις 2,3 και 4 Μαΐου 2012 αντίστοιχα. Ο αρχηγός του κόμματος αναφέρει ότι η πατρίδα βρίσκεται σε κίνδυνο, χαρακτηρίζει τους συγκυβερνώντες προδότες, νταβατζήδες των τραπεζών, προσκυνημένους και γονατισμένους πολιτικούς, κάνει λόγο για τοκογλυφικά επιτόκια, απεχθές και επονείδιστο χρέος, παρουσιάζει τους Ανεξάρτητους Έλληνες ως αντιμνημονιακό μέτωπο που ενώνει ανθρώπους προερχόμενους από διαφορετικούς πολιτικούς χώρους, ως κίνημα ελληνικό το οποίο έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με την κυβερνητική πλειοψηφία. Στην ομιλία στη Θεσσαλονίκη προχωρά στον εξής δραματικό διαχωρισμό: Αυτοί κρύβονται στις λέσχες Μπίλντεμπεργκ, στις στοές, μ αυτά έχουν σχέση. Εμείς έχουμε σχέση με τη σημαία και τον σταυρό. Μιλά για το ιερό χώμα της πατρίδας, την τρόικα και τους υπηρέτες της, για απατεώνες που εξαθλιώνουν έναν περήφανο λαό, για πρόθεση διάλυσης της ελληνικής οικογένειας, για ανθρώπους που κλέβουν τα όνειρα των παιδιών μας. Δίνει έμφαση στην ανάγκη ανάκτησης της εθνικής κυριαρχίας, στην τιμωρία των υπευθύνων, στην επαναφορά της ηθικής στην πολιτική, στην αποπληρωμή του χρέους όταν και όσο μπορέσουμε. Και στις τρεις προεκλογικές συγκεντρώσεις αναφέρεται σε συμμορίες της νέας τάξης πραγμάτων, στη φτώχεια και την εξαθλίωση των ελλήνων, σε ελληνικές διεκδικήσεις όπως οι περίφημες γερμανικές αποζημιώσεις. Ακόμα και οι υποψήφιοι βουλευτές του κόμματος, όπως επισημαίνει κατά τη διάρκεια της ομιλίας του στο Ηράκλειο, δεν είναι γόνοι πολιτικών οικογενειών αλλά καθαροί έλληνες. Όσον αφορά το μεταναστευτικό, δίνεται ιδιαίτερη σημασία στο πρόβλημα της λαθρομετανάστευσης και την επείγουσα ανάγκη να δοθεί λύση: Στο πλαίσιο της προεκλογικής συγκέντρωσης της 4 ης Μαΐου στην Αθήνα, ο Πάνος Καμμένος τονίζει μεταξύ άλλων: Με ένα εκατομμύριο μετανάστες στην Αθήνα, νομίζετε ότι θα γίνει κάτι με την Αμυγδαλέζα; Απαιτούμε από την Ευρωπαϊκή Ένωση να πιέσει την Τουρκία να εφαρμόσει τη συνθήκη και να γυρίσουν πίσω οι μετανάστες. Αν δεν

45 εφαρμόσει τη συνθήκη επαναπροώθησης θα τους δώσουμε ταξιδιωτικά έγγραφα και θα τους βρούνε στο Παρίσι και το Βερολίνο. 2. Εκλογές Ιανουαρίου 2015: Ο ελληνικός λαός είναι (μαζί με αυτή την) κυβέρνηση Οι εκλογές της 25 ης Ιανουαρίου 2015 ανέδειξαν νικητή τον ΣΥΡΙΖΑ και σηματοδότησαν τη συνεργασία και τον σχηματισμό κυβέρνησης με το κόμμα Ανεξάρτητοι Έλληνες προκαλώντας ποικίλες αντιδράσεις. Βασικός άξονας και δικαιολογητική βάση για τη δημιουργία κυβερνητικού συνασπισμού στάθηκε η κοινή αντιμνημονιακή στάση, η δέσμευση να δοθεί τέλος στην πολιτική της λιτότητας, η υπόσχεση για κοινωνική δικαιοσύνη. Η ομιλία του Πάνου Καμμένου στη Βουλή, στο πλαίσιο συζήτησης επί των προγραμματικών δηλώσεων της κυβέρνησης στις 10 Φεβρουαρίου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα λαϊκιστικού λόγου: Χθες μίλησα ως Υπουργός Εθνικής Άμυνας και σήμερα θα μου επιτρέψετε να πάρω πέντε λεπτά ως πρόεδρος των Ανεξάρτητων Ελλήνων, το κίνημα των πολιτών που απ αυτό εδώ το έδρανο ξεκίνησε το 2010 και τότε ήμουν μόνος μου. Ήμουν ένας διαγραμμένος βουλευτής, διότι δεν δέχθηκα να κάνω τη μεγάλη κωλοτούμπα, να αρνηθώ αυτά που υποσχέθηκα στον ελληνικό λαό, τη μία και μόνη Εξεταστική, το φάρμακο που σκοτώνει τον ασθενή, την πολιτική που διαλύει την πατρίδα μας. Έγινε κίνημα πολιτών μέσα από το διαδίκτυο. Γίναμε Κοινοβουλευτική Ομάδα. Μας πολέμησαν και μας λάσπωσαν, αλλά αντισταθήκαμε. Εκλεγήκαμε και δεύτερη φορά και τρίτη φορά στις Ευρωεκλογές. Μας ξαναπούλησαν. Αποστάτησαν. Κι όμως, σταθήκαμε όρθιοι χάρη στον ελληνικό λαό. Τον ευχαριστώ πολύ. Και τον ευχαριστώ πολύ, γιατί απ αυτό εδώ το βήμα, αυτό που από την πρώτη στιγμή λέγαμε ήταν να ενώσουμε τους Έλληνες, να ενωθούμε άνθρωποι απ όλους τους χώρους

46 Διάβαζα πριν από λίγο την ομιλία του 2010, του Να ενωθούμε άνθρωποι από διαφορετικούς χώρους, από την Αριστερά, από το Κέντρο, από τη Δεξιά, Έλληνες και Ελληνίδες, οι οποίοι διοικούνται από μια τρόικα διοικούντο από μια τρόικα μέχρι προχθές. Η χώρα κυβερνιόταν από . Μας έστελναν τελεσίγραφα και γονατίζαμε. Κι ο ελληνικός λαός απέδειξε ότι οι Έλληνες ενωθήκαμε. Κι όπως είπε ο Ουίνστον Τσόρτσιλ: Η εθνική ενότητα είναι πλατύτερη έννοια ακόμα κι από την ίδια την έννοια του έθνους. Υπάρχει εθνική ενότητα. Βγαίνουν οι δημοσκοπήσεις τώρα που δεν επηρεάζονται από επιχειρηματίες και μέσα ενημέρωσης και για την κυβέρνηση λένε ότι το 90% του ελληνικού λαού συμφωνεί με τις γερμανικές αποζημιώσεις και το 70%-80% συμφωνεί με τους χειρισμούς της κυβέρνησης να σταθεί όρθια, να μη γονατίσει και να εκτελέσει εντολές. Είναι μαζί με την κυβέρνηση Ελληνίδες και Έλληνες που δεν ψήφισαν τα κόμματα που στηρίζουν αυτήν την στιγμή την κυβέρνηση. Είναι μαζί το έθνος. Είναι μαζί η πατρίδα. Είναι μαζί οι Ελληνίδες και οι Έλληνες που υπήρξαν θύματα της κρίσης αυτής. Γιατί υπάρχει ελπίδα, γιατί υπάρχει φως, γιατί είδαν τέλος πάντων κάποιοι να συνομιλούν όρθιοι, όπως συνομιλούν όρθιοι και μιλούν όρθιοι ακόμη κι όταν προσκυνούν οι Έλληνες, και να διαπραγματεύονται. Ζητούμε να γυρίσουν πίσω τα παιδιά μας που έφυγαν μετανάστες στο εξωτερικό. Ζητούμε να βρει δουλειά το 70% των νέων που κάθονται στα σπίτια τους. Ζητούμε να μην έρχεται να μας προσβάλλει ο κάθε Επίτροπος σε ένα Υπουργείο. Ζητούμε να έχουμε αξιοπρέπεια, εθνική περηφάνια. Ζητούμε το Κοινοβούλιο να νομοθετεί δημοκρατικά και να μην αναγκάζεται η κυβέρνηση αυτού εδώ του τόπου να παίρνει φοβούμενη μέσα σε λίγες μέρες πίσω ένα νομοσχέδιο και να αυτοεξευτελίζεται η δημοκρατία. Ζητούμε να λειτουργήσει το Σύνταγμα. Και αυτό ήταν η μεγάλη επιτυχία αυτής της εκλογής

47 Γι αυτό ο ελληνικός λαός είναι μαζί με αυτή την κυβέρνηση. Γι αυτό για πρώτη φορά στην ιστορία της Μεταπολίτευσης κατέβηκαν κάτω στο Σύνταγμα αυθόρμητα πολίτες - δεν κινητοποιήσαμε απολύτως κανέναν - για να στηρίξουν την Ελλάδα. Δεν στηρίζουν ούτε τον Τσίπρα ούτε τον Καμμένο ούτε τον ΣΥΡΙΖΑ ούτε τους Ανεξάρτητους Έλληνες. Την Ελλάδα στηρίζουν που διαπραγματεύεται. Και η Ελλάδα θα νικήσει. Η Ελλάδα θα καταφέρει όρθια να νικήσει! Και μην είστε μεμψίμοιροι. Ελάτε μαζί σε αυτή τη μεγάλη εθνική προσπάθεια. Ελάτε μαζί, όρθιοι οι Έλληνες να ζητήσουμε αυτό που δικαιούμαστε. Το πιστεύατε κι εσείς κάποτε, πριν γονατίσετε, λέγοντας ότι θα πρέπει αυτή η πολιτική που οδηγεί στη σφαγή τον ελληνικό λαό να αλλάξει. Μιλάγατε για μία και μόνο εξεταστική. Και αφήστε εκείνους οι οποίοι έχουν έρθει σε ετούτην εδώ την αίθουσα για να συμβιβαστούν να μείνουν μόνοι. Μπορούμε να διαπραγματευτούμε σαν έθνος. Κυρίες και κύριοι, φίλες και φίλοι, το αναγκαίο καλό που υποσχεθήκαμε στον ελληνικό λαό, είναι πραγματικότητα. Και θέλω να πω ξεκάθαρα ότι ήρθε η ώρα πλέον να μπορέσουμε να ξεκινήσουμε έναν καινούριο δρόμο για την πατρίδα μας και μαζί όλοι να στηρίξουμε αυτή τη νέα προσπάθεια. Άκουσα προηγουμένως - και λυπήθηκα για αυτό, γιατί περίμενα να είναι μία ενωτική συνεδρίαση αυτή - να κατηγορούμαστε από ένα καινούριο κόμμα, το οποίο μάλιστα έχει αποχωρήσει και από το Κοινοβούλιο τώρα που μιλώ - σαν τον κ. Σαμαρά που πάντα έφευγε όταν μιλούσαμε - να μας κατηγορεί με διάφορες κατηγορίες, που είναι ανυπόστατες. Θα του πω λοιπόν του φίλου μου του κ. Θεοδωράκη ότι σήμερα γίνεται η ανάγνωση των προγραμματικών δηλώσεων της κυβέρνησης, αλλά οι βουλευτές από αυτό το βήμα δεν διαβάζουν αυτά που τους γράφουν. Και κλείνω με μία ερώτηση σε αυτό το διάλογο που γίνεται σε αυτή την αίθουσα και που αρνείται σήμερα. Μίλησε για την ΕΡΤ. Ποιοι τα έπαιρναν στην ΕΡΤ τόσα χρόνια; Πόσα έπαιρνε ο ίδιος για τις συμπαραγωγές στην ΕΡΤ; 47

48 Ποιοι ήταν αυτοί που βούλιαξαν την ΕΡΤ; Τα εικοσάρια και τα τριαντάρια για κάθε εκπομπή ήταν! Οι άνθρωποι της διαπλοκής σαν κι αυτόν ήταν! Ας ζητήσει συγγνώμη από αυτό το βήμα τώρα που είναι εκλεγμένος βουλευτής και ας έρθει να συμπαραταχθεί κοντά μας, να πάμε μαζί για να αλλάξουμε τα πράγματα. Έχουμε μπροστά μας ένα δρόμο δύσκολο, ένα δρόμο όμως που θα φέρει την ελπίδα. Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, σας δίνω μόνο ένα στοιχείο και κατεβαίνω από το βήμα. Σήμερα καλέσαμε με την πολιτική ηγεσία, με τον Αναπληρωτή Υπουργό, τον κ. Ήσυχο και τον Υφυπουργό, το Ταμείο Εθνικής Άμυνας για να δούμε τα περιουσιακά στοιχεία που έχουν οι Ένοπλες Δυνάμεις προς εκμετάλλευση. Μόνο τα περιουσιακά στοιχεία του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, το Ταμείο Εθνικής Αμύνης, δηλαδή τα κλειστά στρατόπεδα και η περιουσία που έχει μείνει από κληρονομιές είναι ευρώ, τα οποία αποδίδουν ευρώ κάθε χρόνο. Δεν χρειάζεται λοιπόν να γίνουν αποκρατικοποιήσεις. Χρειάζεται να συμμαζέψουμε αυτόν εδώ τον τόπο, να ενωθούμε όλοι μαζί και να χαράξουμε μία νέα πολιτική, την οποία θα επιβάλλει ο λαός και όχι η διαπλοκή ή ο ξένος παράγων. Εύχομαι καλή επιτυχία στον Γιάννη Βαρουφάκη αύριο. Εύχομαι να γυρίσει πίσω και αυτή η αίθουσα επιτέλους μία φορά ειλικρινά να χειροκροτήσει μία εθνική προσπάθεια που θα πετύχει και είμαι βέβαιος. Ο Πάνος Καμμένος δίνει έμφαση στην ενότητα: Από τη μία, εξαίροντας ως παράδειγμα το κόμμα του οποίου ηγείται, τονίζει ότι οι έλληνες ενωθήκαμε, άνθρωποι από διαφορετικούς χώρους, από την Αριστερά, το Κέντρο, τη Δεξιά, έλληνες και ελληνίδες και από την άλλη απευθύνει έκκληση να ενωθούμε όλοι μαζί και να χαράξουμε μια νέα πολιτική. Σε κάθε περίπτωση όμως, πυρήνας είναι το έθνος: Με την κυβέρνηση συντάσσονται ελληνίδες και έλληνες που δεν ψήφισαν τα κόμματα που στηρίζουν αυτή τη στιγμή την κυβέρνηση. Είναι μαζί το έθνος. Είναι μαζί η πατρίδα. Είναι μαζί οι ελληνίδες και οι έλληνες που υπήρξαν θύματα της κρίσης, είναι οι πολίτες που κατέβηκαν αυθόρμητα στο Σύνταγμα, που δεν στηρίζουν ούτε τον Τσίπρα ούτε τον Καμμένο. Την Ελλάδα στηρίζουν που 48

49 διαπραγματεύεται. Η κινηματική διάσταση προβάλλεται ως σαφές πλεονέκτημα και συνδυάζεται με ένα δυναμικό, συγχωρητικό κάλεσμα προς τους πολιτικούς αντιπάλους: Ελάτε μαζί σ αυτή τη μεγάλη εθνική προσπάθεια. Ελάτε μαζί, όρθιοι οι έλληνες να ζητήσουμε αυτό που δικαιούμαστε. Το πιστεύατε κι εσείς κάποτε πριν γονατίσετε. Ο πρόεδρος των ΑΝΕΛ κάνει λόγο για φάρμακο που σκοτώνει τον ασθενή, πολιτική που διαλύει την πατρίδα μας, έλληνες και ελληνίδες οι οποίοι διοικούντο από μια τρόικα μέχρι προχθές. Μιλώντας στο όνομα του λαού ζητά να γυρίσουν πίσω τα παιδιά μας που έφυγαν μετανάστες, να βρει δουλειά το 70% των νέων που κάθονται στα σπίτια τους, να μην έρχεται να μας προσβάλλει ο κάθε Επίτροπος, να μην αυτοεξευτελίζεται η δημοκρατία, να λειτουργήσει το σύνταγμα, ζητά αξιοπρέπεια και εθνική περηφάνια. Ως εχθρό δείχνει και ονομάζει τη διαπλοκή και την τρόικα, τον ξένο παράγοντα αλλά και τους πολιτικούς αντιπάλους που γονάτισαν και υποτάχθηκαν: Χρειάζεται να συμμαζέψουμε αυτόν εδώ τον τόπο, να χαράξουμε μια νέα πολιτική την οποία θα επιβάλλει ο λαός και όχι η διαπλοκή ή ο ξένος παράγων ενώ ενδεικτική είναι η επίθεση κατά του επικεφαλής του Ποταμιού Σταύρου Θεοδωράκη τον οποίο συμπεριλαμβάνει στους ανθρώπους της διαπλοκής κατηγορώντας τον και προσωπικά για την ΕΡΤ: Ποιοι βούλιαξαν την ΕΡΤ; Οι άνθρωποι της διαπλοκής σαν αυτό ήταν!, λέει και τον καλεί να ζητήσει συγγνώμη από το βήμα της Βουλής. Στον λόγο του Πάνου Καμμένου βρίσκουν θέση οι διεκδικήσεις για τις γερμανικές αποζημιώσεις ως αποκατάσταση μιας αδικίας που χρονίζει και συνεπώς στοιχείο που ενώνει όλους τους έλληνες-, οξύτατες κατηγορίες για επιχειρηματίες και ΜΜΕ που επηρεάζουν τις δημοσκοπήσεις αλλά και αναφορές σε περιουσιακά στοιχεία του υπουργείου Εθνικής Άμυνας τα οποία βάσει ενός υπεραπλουστευτικού συλλογισμού- μπορούν να βγάλουν από την ατζέντα το μείζον θέμα των αποκρατικοποιήσεων ώστε να σωθεί η δημόσια περιουσία. Τέλος, παρά τα μελανά χρώματα με τα οποία περιγράφεται η κρίση ως πραγματικότητα, η βεβαιότητα για κάθαρση και αποκατάσταση είναι διάχυτη: η εθνική προσπάθεια θα πετύχει και είμαι βέβαιος, γιατί υπάρχει ελπίδα, γιατί υπάρχει φως. Και σε αυτή την περίπτωση ο λαός εμφανίζεται σε ρήξη με ευρωπαϊκές και εγχώριες ελίτ- η τρόικα που έστελνε τελεσίγραφα, ο κάθε επίτροπος και στο πρόσωπό του διάφοροι ευρωπαϊκοί θεσμοί, οι άνθρωποι της διαπλοκής, επιχειρηματίες και ΜΜΕ που εχθρεύονται και πολεμούν την κυβέρνηση και την πατρίδα, προηγούμενες κυβερνήσεις που φοβήθηκαν, που γονάτισαν και εφάρμοσαν πολιτικές που οδηγούν 49

50 στη σφαγή τον ελληνικό λαό, διεφθαρμένοι πολιτικοί αντίπαλοι που καλούνται να ζητήσουν συγγνώμη. Ο ενιαίος, ενωμένος λαός στερείται την ίδια τη δημοκρατία, μέχρι πρότινος κυβερνιόταν από , έχει χάσει την αξιοπρέπεια και την εθνική του υπερηφάνεια, το σύνταγμα της χώρας του δεν λειτουργεί, οι νέοι είτε φεύγουν μετανάστες είτε μένουν άνεργοι. Με τα δεδομένα αυτά, η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση - ως μόνη και σωτήρια λύση-, δεν θα γονατίσει, δεν θα εκτελέσει εντολές αλλά θα διαπραγματευτεί και, όπως δηλώνεται απερίφραστα, θα χαράξει μια νέα πολιτική την οποία θα επιβάλλει ο λαός, θα ευθυγραμμιστεί και εν τέλει θα γίνει η ίδια η περίφημη γενική θέληση. 3. Δημοψήφισμα 5 ης Ιουλίου 2015: Σήμερα μας εκδικούνται Το δημοψήφισμα της 5 ης Ιουλίου προκηρύχθηκε εν μέσω δραματικών εξελίξεων όσον αφορά τις διαπραγματεύσεις μεταξύ ελληνικής κυβέρνησης και δανειστών. Το ήδη προ μηνών διαφαινόμενο αδιέξοδο κορυφώθηκε οδηγώντας την κατάσταση εκτός ελέγχου και η προσφυγή στη λαϊκή ετυμηγορία κρίθηκε ενδεδειγμένη λύση προκαλώντας εντονότατη δημόσια συζήτηση σχεδόν σε κάθε επίπεδο 104. Το δε κλείσιμο των τραπεζών που ακολούθησε αμέσως μετά αποτέλεσε στοιχείο απόλυτης δραματοποίησης στο πλαίσιο του νέου διχασμού μεταξύ υπέρμαχων του ναι ή του όχι στο δημοψήφισμα απαντήσεις εκλαμβανόμενες κατά περίπτωση ως ναι ή όχι στην Ευρώπη, ναι ή όχι στους γερμανούς και τα μνημόνια, ναι ή όχι στο ευρώ, ναι ή όχι στην κατάφαση εθνικής υπερηφάνειας και αξιοπρέπειας Παρουσιάζουν ενδιαφέρον οι ενδεικτικές εκ διαμέτρου αντίθετες προσεγγίσεις στο κύριο άρθρο της εφημερίδας Η Αυγή στις 29 Ιουνίου με τίτλο Διαπραγματεύεται ο λαός ( το δημοσίευμα του πρακτορείου Bloomberg στις 28 Ιουνίου με δηκτικό τίτλο Ο Τσίπρας ζητά από τη γιαγιά να διαπιστώσει εάν η συμφωνία για το ελληνικό χρέος είναι δίκαιη ( 28/tsipras-asking-grandma-to-figure-out-if-greek-debt-deal-is-fair), το άρθρο Δημοκρατία, ενότητα, πατρίδα: ο δρόμος για το δημοψήφισμα του Γ. Μαλούχου στην εφημερίδα Το Βήμα στις 27 Ιουνίου ( στην άποψη του Π. Μανδραβέλη με τίτλο Ένα παλαβό δημοψήφισμα στην εφημερίδα Η Καθημερινή στις 4 Ιουλίου ( 105 Βλ. ενδεικτικά τη συγκέντρωση υπέρ του Όχι στο Σύνταγμα στις 3 Ιουλίου ( τα hashtag #oxi, #nai, #dimopsifisma, #greferendum, #Greferendum, #menoumeevropi, τον αλλά και το δημοφιλές -ιδίως την ημέρα υπογραφής συμφωνίας (12 Ιουλίου)- #ThisIsACoup ( Αυτό είναι πραξικόπημα ) στο Twitter με αφορμή το οποίο υπερθεματίζει και ο νομπελίστας Paul Krugman στο άρθρο με τίτλο Killing the European project, ( 50

51 Την 5 η Ιουλίου η επικράτηση του Όχι ήταν συντριπτική με ποσοστό 61,31% έναντι 38,69% του Ναι 106 ενώ η 12 η Ιουλίου στάθηκε ορόσημο καθώς Ελλάδα και δανειστές κατέληξαν σε συμφωνία ύστερα από 17 ώρες συζητήσεων στη σύνοδο κορυφής των ηγετών της Ευρωζώνης -και έξι μήνες σκληρών διαπραγματεύσεων 107. Το μήνυμα Τσίπρα της 1 ης Ιουλίου ενόψει δημοψηφίσματος, εξίσου χαρακτηριστικό παράδειγμα λαϊκιστικού λόγου προφανώς περιγράφει ως ένα βαθμό το κλίμα των ημερών: Ελληνίδες, Έλληνες Βρισκόμαστε σε μια κρίσιμη καμπή που αφορά το μέλλον του τόπου. Το δημοψήφισμα της Κυριακής δεν αφορά την παραμονή ή όχι της χώρας μας στην Eυρωζώνη. Αυτή είναι δεδομένη και κανείς δε μπορεί να την αμφισβητήσει. Την Κυριακή επιλέγουμε αν θα αποδεχτούμε τη συγκεκριμένη συμφωνία ή θα διεκδικήσουμε άμεσα, και με δεδομένη τη λαϊκή ετυμηγορία, μια βιώσιμη λύση. Σε κάθε περίπτωση θέλω να διαβεβαιώσω τον ελληνικό λαό ότι σταθερή πρόθεση της κυβέρνησης είναι η επίτευξη μιας συμφωνίας με τους εταίρους, με όρους βιωσιμότητας και προοπτικής. Ήδη μετά την απόφασή μας για δημοψήφισμα έπεσαν στο τραπέζι καλύτερες προτάσεις για το χρέος και την αναγκαία αναδιάρθρωσή του, από αυτές που είχαμε μέχρι τη Παρασκευή. Δεν τις αφήσαμε να πέσουν κάτω. Αμέσως καταθέσαμε τις αντιπροτάσεις μας ζητώντας βιώσιμη λύση και εξ αυτού του λόγου συνεκλήθη εκτάκτως, χθες, το Eurogroup το οποίο και θα συζητήσει εκ νέου σήμερα το απόγευμα

52 Αν υπάρξει θετική κατάληξη θα ανταποκριθούμε άμεσα. Σε κάθε περίπτωση η ελληνική κυβέρνηση παραμένει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων και θα παραμείνει μέχρι τέλους. Και θα είναι εκεί και τη Δευτέρα, αμέσως μετά τo δημοψήφισμα με καλύτερους όρους για την ελληνική πλευρά. Γιατί πάντοτε η λαϊκή ετυμηγορία είναι πολύ ισχυρότερη από τη βούληση μιας κυβέρνησης. Και θέλω να επαναλάβω ότι η δημοκρατική επιλογή βρίσκεται στον πυρήνα των ευρωπαϊκών παραδόσεων. Σε πολύ σημαντικές στιγμές της ευρωπαϊκής ιστορίας, οι λαοί με δημοψηφίσματα έπαιρναν κρίσιμες αποφάσεις. Αυτό συνέβη στη Γαλλία και σε πολλές άλλες χώρες με το δημοψήφισμα για το Eυρωσύνταγμα. Αυτό συνέβη στην Ιρλανδία όπου το δημοψήφισμα ακύρωσε προσωρινά τη Συνθήκη της Λισσαβόνας και οδήγησε σε επαναδιαπραγμάτευση, όπου η Ιρλανδία κέρδισε καλύτερους όρους. Δυστυχώς, στη περίπτωση της Ελλάδας είχαμε άλλα μέτρα και σταθμά. Προσωπικά δεν θα περίμενα ποτέ η δημοκρατική Ευρώπη να μην αντιλαμβάνεται την ανάγκη να δώσει χώρο και χρόνο σε έναν λαό προκειμένου να επιλέξει κυρίαρχα για το μέλλον του. Η επικράτηση ακραίων συντηρητικών κύκλων είχε ως συνέπεια την απόφαση να οδηγηθούν οι τράπεζες της χώρας σε ασφυξία. Με προφανή στόχο να περάσουν τον εκβιασμό από την κυβέρνηση, σε κάθε πολίτη ξεχωριστά. Είναι πράγματι απαράδεκτο σε μια Ευρώπη της αλληλεγγύης και του αλληλοσεβασμού να έχουμε αυτές τις εικόνες της ντροπής. 52

53 Να κλείνουν τις τράπεζες, ακριβώς επειδή η κυβέρνηση αποφάσισε να δοθεί ο λόγος στο λαό. Και να οδηγούν σε ταλαιπωρία χιλιάδες ανθρώπους ηλικιωμένους που η κυβέρνηση παρά τη χρηματοδοτική ασφυξία, φρόντισε και εξασφάλισε η σύνταξή τους να καταβληθεί κανονικά στους λογαριασμούς τους. Απέναντι σε αυτούς τους ανθρώπους οφείλουμε μια εξήγηση. Για να προστατεύσουμε τις δικές σας συντάξεις δίνουμε τη μάχη τόσους μήνες. Για να προστατεύσουμε το δικαίωμά σας σε μια αξιοπρεπή σύνταξη και όχι σε ένα απλό φιλοδώρημα. Οι προτάσεις που μας ζήτησαν εκβιαστικά να υπογράψουμε ήθελαν τη συντριπτική μείωση των συντάξεων. Και γι αυτό αρνηθήκαμε. Και γι αυτό σήμερα μας εκδικούνται. Στην ελληνική κυβέρνηση δόθηκε ένα τελεσίγραφο για την εφαρμογή ακριβώς της ίδιας συνταγής και όλων των εκκρεμοτήτων του μνημονίου που δεν εφαρμόστηκαν. Και μάλιστα χωρίς καμία πρόβλεψη για το χρέος και τη χρηματοδότηση. Το τελεσίγραφο δεν έγινε αποδεκτό. Η αυτονόητη διέξοδος ήταν να απευθυνθούμε στο λαό γιατί η δημοκρατία δεν έχει αδιέξοδα. Και αυτό πράττουμε. Γνωρίζω πολύ καλά ότι αυτές τις ώρες οι σειρήνες της καταστροφής οργιάζουν. 53

54 Σας εκβιάζουν και σας καλούν να ψηφίσετε ΝΑΙ σε όλα τα μέτρα που ζητούν οι δανειστές και μάλιστα χωρίς κανένα αντίκρισμα εξόδου από την κρίση. Να πείτε κι εσείς όπως έλεγαν εκείνες τις κακές μέρες του κοινοβουλίου, που έχουμε αφήσει πίσω μας, ΝΑΙ σε όλα. Να γίνετε και εσείς ένα με αυτούς. Συνένοχοι στη διαιώνιση των μνημονίων. Από την άλλη μεριά το ΌΧΙ δεν αποτελεί απλά ένα σύνθημα. Το ΟΧΙ είναι αποφασιστικό βήμα για μια καλύτερη συμφωνία που στοχεύουμε να υπογραφεί αμέσως μετά το αποτέλεσμα της Κυριακής. Αποτελεί την ξεκάθαρη επιλογή του λαού για το πώς θα ζήσει την επόμενη ημέρα. ΌΧΙ δε σημαίνει ρήξη με την Ευρώπη, αλλά επιστροφή στην Ευρώπη των αξιών. ΌΧΙ σημαίνει: ισχυρή πίεση για μια οικονομικά βιώσιμη συμφωνία, που θα δίνει λύση στο χρέος, δε θα το εκτινάζει, δε θα υπονομεύει στο διηνεκές την προσπάθειά μας για την ανόρθωση της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Όχι σημαίνει πίεση ισχυρή για μια συμφωνία κοινωνικά δίκαιη, που θα κατανέμει τα βάρη στους έχοντες και όχι στους μισθωτούς και τους συνταξιούχους. Μια συμφωνία που θα οδηγεί δηλαδή σε σύντομο χρονικό διάστημα τη χώρα ξανά στις διεθνείς χρηματαγορές, ώστε να τερματισθεί η εποπτεία και η επιτροπεία. Μια συμφωνία που θα περιέχει τις μεταρρυθμίσεις εκείνες που θα τιμωρήσουν, μια για πάντα, τους θύλακες της διαπλοκής που τροφοδότησαν όλα αυτά τα χρόνια το πολιτικό σύστημα. 54

55 Και θα αντιμετωπίζει ταυτόχρονα την ανθρωπιστική κρίση, θα δημιουργεί δηλαδή ένα συνολικό δίχτυ ασφαλείας για όσους βρίσκονται σήμερα στο περιθώριο εξαιτίας ακριβώς αυτών των πολιτικών που εφαρμόστηκαν τόσα χρόνια στην πατρίδα μας. Ελληνίδες, Έλληνες, Έχω πλήρη επίγνωση των δυσκολιών. Δεσμεύομαι προσωπικά ότι θα κάνω ότι περνά από το χέρι μου ώστε αυτές οι δυσκολίες να είναι προσωρινές. Επιμένουν κάποιοι να συνδέουν το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος με την παραμονή της χώρας στο ευρώ. Λένε, μάλιστα, ότι έχω κρυφό σχέδιο, αν ψηφιστεί το OXI, να βγάλουμε τη χώρα από την ΕΕ. Λένε εν γνώση τους ψέματα. Όσοι τα λένε, είναι οι ίδιοι που τα έλεγαν και στο παρελθόν. Όσοι τα λένε προσφέρουν πολύ κακή υπηρεσία και στο λαό και στην Ευρώπη. Άλλωστε γνωρίζετε, ήμουν εγώ ο ίδιος πριν από ένα χρόνο, υποψήφιος για την προεδρία της Κομισιόν στις ευρωεκλογές. Ενώπιον των Ευρωπαίων και τότε διατύπωσα τη θέση ότι οι πολιτικές λιτότητας πρέπει να σταματήσουν, ότι τα μνημόνια δεν είναι ο δρόμος για την έξοδο από την κρίση. Ότι το πρόγραμμα που εφαρμόστηκε στην Ελλάδα ήταν αποτυχημένο. Ότι η Ευρώπη πρέπει να πάψει να φέρεται αντιδημοκρατικά. Λίγους μήνες μετά τον Γενάρη του 2015, ο λαός μας επισφράγισε αυτή την εκτίμηση. 55

56 Δυστυχώς ορισμένοι στην Ευρώπη επιμένουν να αρνούνται να το κατανοήσουν, να αρνούνται να παραδεχτούν. Όσοι θέλουν μια Ευρώπη κολλημένη σε λογικές αυταρχισμού, σε λογικές μη σεβασμού στη δημοκρατία, όσοι θέλουν την Ευρώπη μια επιδερμική ένωση με συγκολλητική ουσία το ΔΝΤ, δεν είναι οραματιστές για την Ευρώπη. Είναι άτολμοι πολιτικοί, που αδυνατούν να σκεφτούν ως Ευρωπαίοι. Κοντά σε αυτούς, από δίπλα, το εγχώριο πολιτικό σύστημα, αφού οδήγησε τη χώρα στη χρεοκοπία, τώρα σχεδιάζει να ρίξει τα βάρη σε εμάς που προσπαθούμε να σταματήσουμε την πορεία της καταστροφής. Και, μάλιστα, ονειρεύονται και την ολική τους επαναφορά. Τη σχεδίαζαν και τη σχεδιάζουν, είτε αποδεχόμασταν το τελεσίγραφο, αφού ζητούσαν δημόσια δοτό πρωθυπουργό για να την εφαρμόσει, είτε τώρα που δίνουμε το λόγο στο λαό. Μιλούν για πραξικόπημα. Η δημοκρατία όμως δεν είναι πραξικόπημα, οι δοτές κυβερνήσεις είναι πραξικόπημα. Ελληνίδες, Έλληνες, Θέλω από καρδιάς να σας ευχαριστήσω για τη νηφαλιότητα και την ψυχραιμία που επιδεικνύετε κάθε ώρα αυτής της δύσκολης εβδομάδας. Θέλω να σας διαβεβαιώσω ότι η κατάσταση αυτή δεν θα συνεχιστεί για πολύ. Θα είναι πρόσκαιρη. Οι μισθοί και οι συντάξεις δεν θα χαθούν. 56

57 Οι καταθέσεις των πολιτών που επέλεξαν να μη φυγαδεύσουν τα χρήματά τους στο εξωτερικό δεν θα χαθούν στον βωμό των σκοπιμοτήτων και των εκβιασμών. Εγώ, προσωπικά, αναλαμβάνω την ευθύνη της άμεσης λύσης αμέσως μετά τη δημοκρατική διαδικασία. Ταυτόχρονα όμως, σας καλώ να ενισχύσετε αυτή τη διαπραγματευτική προσπάθεια, σας καλώ να πούμε ΟΧΙ στις συνταγές των μνημονίων που καταστρέφουν την Ευρώπη. Σας καλώ να απαντήσουμε καταφατικά στην προοπτική μιας βιώσιμης λύσης. Να ανοίξουμε μια λαμπρή σελίδα δημοκρατίας. Και μια βέβαιη ελπίδα για μια καλύτερη συμφωνία. Είναι η ευθύνη μας προς τους γονείς μας, προς τα παιδιά μας, προς τους εαυτούς μας. Είναι το χρέος μας απέναντι στην ιστορία. Σας ευχαριστώ Ο πρωθυπουργός απευθύνεται στις ελληνίδες και τους έλληνες σε προσωπικό τόνο. Συνοψίζει τις έως τώρα κινήσεις της κυβέρνησής του και διαβεβαιώνει ότι εργάζεται και παλεύει αδιαλείπτως για το καλό του τόπου, ότι η παραμονή της χώρας στην Ευρωζώνη με την οποία συντάσσεται η πλειονότητα- είναι διασφαλισμένη. Κολακεύει και ενισχύει το λαϊκό φρόνημα δηλώνοντας απερίφραστα ότι πάντοτε η λαϊκή ετυμηγορία είναι πολύ ισχυρότερη από τη βούληση μιας κυβέρνησης, καθησυχάζει αναφέροντας ότι ήδη η πρωτοβουλία διεξαγωγής δημοψηφίσματος έχει θετικά αποτελέσματα καθώς έπεσαν στο τραπέζι καλύτερες προτάσεις για το χρέος και την αναγκαία αναδιάρθρωσή του, ότι σημαίνει καλύτερους όρους για την ελληνική πλευρά. Όσον αφορά το ελληνικό δημοψήφισμα σε σχέση με άλλες περιπτώσεις, ωστόσο, διαπιστώνει, άλλα μέτρα και σταθμά. Στο λόγο του Αλέξη Τσίπρα εχθρός είναι οι ακραίοι συντηρητικοί κύκλοι της κατ ευφημισμόν δημοκρατικής Ευρώπης η οποία πρέπει να πάψει να φέρεται αντιδημοκρατικά, η 57

58 οποία απειλεί την ίδια τη λαϊκή κυριαρχία: Δεν περίμενα ποτέ, λέει εμφατικά, η δημοκρατική Ευρώπη να μην αντιλαμβάνεται την ανάγκη να δώσει χώρο και χρόνο σε έναν λαό προκειμένου να επιλέξει κυρίαρχα για το μέλλον του. Αντιθέτως, ο εχθρός οδήγησε τις τράπεζες σε ασφυξία, εκβιάζει κάθε πολίτη ξεχωριστά, απειλεί με τελεσίγραφα, οι τράπεζες έκλεισαν ακριβώς επειδή η κυβέρνηση αποφάσισε να δοθεί ο λόγος στο λαό, ο εχθρός ταλαιπωρεί ηλικιωμένους στην ουρά των ATM, επιδιώκει να αντικαταστήσει τις συντάξεις με φιλοδωρήματα την ώρα που η κυβέρνηση αντιστέκεται, αρνείται να υποκύψει στον εκβιασμό, απευθύνεται στο λαό δεδομένου ότι η δημοκρατία δεν έχει αδιέξοδα. Η κυβέρνηση αρνήθηκε τη συντριπτική μείωση των συντάξεων και γι αυτό σήμερα μας εκδικούνται, λέει δίνοντας ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα υπεραπλούστευσης περίπλοκων οικονομικοτεχνικών θεμάτων, σταθμίσεων και συσχετισμών. Σας εκβιάζουν, τονίζει, και σας καλούν να ψηφίσετε ναι σε όλα τα μέτρα που ζητούν οι δανειστές, όπως έλεγαν εκείνες τις κακές μέρες του κοινοβουλίου, που έχουμε αφήσει πίσω μας, ναι σε όλα. Ο κύκλος των εχθρών διευρύνεται και κλείνει μέσα του τις προηγούμενες κυβερνήσεις πέρα από τον εξωτερικό, εμφανίζεται και ο εσωτερικός εχθρός, εκείνοι που ταυτίζονται με μνημόνια, με κακές ημέρες, που έλεγαν ναι σε όλα εις βάρος του λαού, το εγχώριο πολιτικό σύστημα που οδήγησε τη χώρα στη χρεοκοπία και τώρα υπονομεύει την κυβέρνηση και την προσπάθειά της να σώσει τη χώρα. Επιπλέον, ο κύκλος δύναται να διευρυνθεί ακόμα περισσότερο: [Σας εκβιάζουν] να γίνετε και εσείς ένα με αυτούς. Συνένοχοι στη διαιώνιση των μνημονίων : Προφανώς, αυτοί που προτίθενται να ψηφίσουν ναι θα είναι συνένοχοι και συνεπώς εχθροί του λαού. Αντιθέτως, η γενική θέληση η volonte general- δηλαδή η διακυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, η ξεκάθαρη επιλογή του λαού για το πώς θα ζήσει την επόμενη ημέρα ταυτίζεται με το όχι, με μια κοινωνικά δίκαιη συμφωνία, μια συμφωνία που θα δώσει τέλος στα δεινά του λαού, που θα τερματίσει την εποπτεία και την επιτροπεία αλλά και θα τιμωρήσει μια για πάντα τους θύλακες της διαπλοκής μεριμνώντας για αυτούς που βρίσκονται στο περιθώριο εξαιτίας ακριβώς αυτών των πολιτικών. Κλείνοντας, ο Αλέξης Τσίπρας εξαίρει τη νηφαλιότητα και την ψυχραιμία που επιδεικνύει ο λαός, υπόσχεται βιώσιμη λύση, αποκατάσταση των αδικιών, μια λαμπρή σελίδα δημοκρατίας. Χαρακτηρίζει τη στάση του χρέος απέναντι στην ιστορία και όλες τις γενιές τους γονείς και τα παιδιά μας - και ανακηρύσσεται απόλυτος πρωταγωνιστής: Δεσμεύομαι προσωπικά, τονίζει, ότι θα κάνω ό,τι περνά από το χέρι μου ώστε αυτές οι 58

59 δυσκολίες να είναι προσωρινές, Εγώ, προσωπικά, αναλαμβάνω την ευθύνη άμεσης λύσης αμέσως μετά τη δημοκρατική διαδικασία. Ο λαός, λοιπόν, βρίσκεται σε ρήξη με ευρωπαϊκές και εγχώριες ελίτ: Αδικείται, χειραγωγείται, εκβιάζεται, τιμωρείται, γίνεται αποδέκτης αντιδημοκρατικής συμπεριφοράς από κατ ευφημισμόν εταίρους, υφίσταται πλείστα δεινά λόγω επιβολής αποτυχημένων προγραμμάτων, χάνει το δικαίωμα σε αξιοπρεπείς συντάξεις, στερείται το δικαίωμα να ορίζει το μέλλον του, απειλείται με δοτές κυβερνήσεις, με τελεσίγραφα. Προφανέστατα στο μήνυμα του πρωθυπουργού ο λαός είναι αγνός ενώ η ελίτ διεφθαρμένη, η διάκρισή τους είναι κατεξοχήν ηθική και η πολιτική επιβάλλεται να αποτελεί έκφραση της γενικής θέλησης. Προφανέστατα, όσον αφορά το δημοψήφισμα του Ιουλίου, η βασική λαϊκιστική διαίρεση της κοινωνίας συνοψίζεται και αντικατοπτρίζεται στην απόλυτη αντίθεση μεταξύ ναι και όχι. 4. Λαϊκισμός στο Twitter: Το εκβιαστικό τελεσίγραφο, η σημαία της εντιμότητας και το τέλος του αντιμνημονιακού λόγου Την πανηγυρική επικράτηση του όχι στο δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου ακολούθησε η δραματική Σύνοδος Κορυφής της 12ης Ιουλίου η οποία κατέληξε σε συμφωνία Ελλάδας- πιστωτών 109 και σηματοδότησε αλλαγή πορείας της συγκυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ- ΑΝΕΛ.. Το μνημόνιο 3 ψηφίστηκε από τη Βουλή το πρωί της 14 ης Αυγούστου μετά από μια επεισοδιακή ολονύχτια συνεδρίαση, με 44 βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ να διαφοροποιούνται και την κυβέρνηση να χάνει τη δεδηλωμένη 110. Ένας από τους βουλευτές που καταψήφισαν το τρίτο πρόγραμμα στήριξης ης ελληνικής οικονομίας ήταν και ο αμφιλεγόμενος πρωταγωνιστής των διαπραγματεύσεων, ο μέχρι πρότινος υπουργός Οικονομικών Γιάννης Βαρουφάκης 111 -ο οποίος παραιτήθηκε την επομένη του δημοψηφίσματος ανακοινώνοντας την παραίτησή του στο Twitter με την ανάρτηση Minister no more! ). Η αναμενόμενη Το περιοδικό New Yorker σκιαγραφεί την προσωπικότητα και συνοψίζει τον πολιτικό ρόλο του Γιάννη Βαρουφάκη με αναφορά και στην περίφημη φράση Honey, I shut the banks ( Αγάπη μου, έκλεισα τις τράπεζες )- στο άρθρο του Ian Parker με τίτλο The Greek warrior ( 59

60 διάσπαση του κόμματος οδήγησε στον σχηματισμό ενός αντιμνημονιακού μετώπου, της Λαϊκής Ενότητας (ΛΑΕ) με επικεφαλής τον Παναγιώτη Λαφαζάνη 112 το οποίο διακηρύσσει ότι πλέον ο ΣΥΡΙΖΑ εντάσσεται στο μνημονιακό τόξο και διεκδικεί τη συγκρότηση του μετώπου του Όχι ενώ οι πρόωρες εκλογές της 20ης Σεπτεμβρίου προκηρύχθηκαν αμέσως μετά την παραίτηση της κυβέρνησης στις 20 Αυγούστου. Παρά το γεγονός ότι υπογράφοντας το τρίτο μνημόνιο ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝΕΛ έδωσαν εκ των πραγμάτων τέλος στον αντιμνημονιακό λόγο ο οποίος καταρχήν στάθηκε αφορμή για τη συγκρότηση του κυβερνητικού συνασπισμού- επιδόθηκαν σε προεκλογικό αγώνα με απαράλλαχτο ύφος, με την ίδια ρητορική. Έτσι, τόσο το δημοψήφισμα, που προηγείται του μνημονίου, όσο και οι εκλογές του Σεπτεμβρίου, που έπονται της ψήφισής του, εμπνέουν πανομοιότυπο εθνικολαϊκιστικό λόγο. Το twitter, μέσο κοινωνικής δικτύωσης όπου οι αναρτήσεις (tweets) φθάνουν κατ ανώτατο όριο τους 140 χαρακτήρες με αποτέλεσμα ο πολιτικός λόγος να συμπυκνώνεται και να κωδικοποιείται, χρησιμοποιείται συστηματικά τόσο από τον πρόεδρο του ΣΥΡΙΖΑ όσο και από τον πρόεδρο των ΑΝΕΛ και προσφέρει χαρακτηριστικά παραδείγματα: Όσον αφορά το δημοψήφισμα, το τελεσίγραφο είναι εκβιαστικό και η λιτότητα που φέρνει είναι αυστηρή και ταπεινωτική. Ο λαός καλείται να αποφασίσει κυρίαρχα και προφανώς να το απορρίψει- να επιδείξει εθνική ομοψυχία και να πάρει τις αποφάσεις που του αξίζουν, στον αυταρχισμό και τη λιτότητα να απαντήσει με δημοκρατία. (Φωτ. 1)

61 (φωτ. 1) Ο Πάνος Καμμένος, εν μέσω διαπραγμάτευσης, εξυμνεί τη λαϊκή εντολή και απορρίπτει μετά βδελυγμίας την καταπάτησή της. Ο εχθρός, στο πρόσωπο των πρώην κυβερνώντων Σαμαρά και Βενιζέλου, δεν στάθηκε αντάξιος των λαϊκών προσδοκιών αλλά αντίθετα υπήρξε συνεργάσιμος και προφανώς εχθρός του λαού. (Φωτ. 2) 61

62 (φωτ. 2) Δύο ημέρες πριν το δημοψήφισμα και με διάχυτη αγωνία για το κλείσιμο των τραπεζών και την επιβολή κεφαλαιακών ελέγχων ο πρόεδρος των ΑΝΕΛ απευθύνει κατηγορίες σε πολικούς αντιπάλους και ξορκίζει την τρομοκρατία. Ξέρει ποιος φταίει, τον κατονομάζει και στέκεται απέναντι. (Φωτ. 3) (φωτ. 3) Παρομοίως, αποκρούει τελεσίγραφα, απειλές και εκβιασμούς εκ μέρους του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ. Αυτή η κυβέρνηση δεν είναι σαν τις προηγούμενες και ο ελληνικός λαός αναγνωρίζεται πανηγυρικά ως αυτός που ανέτρεψε τους υπαλλήλους σας. (Φωτ. 4) 62

63 (φωτ. 4) Τσίπρας και Καμμένος υπερθεματίζουν υπέρ του Όχι στο δημοψήφισμα και προκαλούν έντονα αισθήματα εθνικής υπερηφάνειας: Έμφαση στη συνέχεια των γενεών, την ιστορία των ελλήνων και του έθνους, την κυριαρχία και την αξιοπρέπεια του λαού μας, το όχι στην ταπείνωσή μας. (Φωτ. 5) (φωτ. 5) 63

64 Η συντριπτική επικράτηση του Όχι χρίζεται νίκη της δημοκρατίας. Ο ελληνικός λαός δεν εκβιάζεται, δεν τρομοκρατείται, δεν απειλείται και προφανώς απέδειξε όλα όσα έπρεπε. (Φωτ. 6) (φωτ. 6) Κατά την προεκλογική περίοδο του Σεπτεμβρίου ο Αλέξης Τσίπρας αναφέρεται σε κάλπη που έχει χαρακτήρα δημοψηφίσματος και καυτηριάζει την επιλογή αποχής από τη διαδικασία. Επιλέγει μια δυναμική, ξεκάθαρη αναφορά στο αγεφύρωτο χάσμα κυβέρνησης του λαού και κυβέρνησης των δανειστών δείχνοντας τον εξωτερικό εχθρό και απορρίπτει ευθέως το παλαιό καθεστώς, το παλιό, τη ΝΔ ως βασικό εκλογικό του αντίπαλο και εσωτερικό εχθρό. Νίκη του ΣΥΡΙΖΑ σημαίνει νίκη του λαού, νίκη της ΝΔ σημαίνει απώλεια της λαϊκής κυριαρχίας, επιβολή μιας κακής, ξένης κυβέρνησης, ήττα του λαού. (Φωτ. 7) 64

65 (Φωτ. 7) To hashtag και κεντρικό προεκλογικό σύνθημα- #kerdizoume_to_aurio παραπέμπει επίσης στον διαχωρισμό παλιού και νέου, χθες και σήμερα. Ο αγώνας καθίσταται συνώνυμο του ΣΥΡΙΖΑ, της κυβέρνησης του λαού- για να ταυτιστεί τελικά ο λαός με τον ΣΥΡΙΖΑ-, ο λαός είναι και πάλι κυρίαρχος και απόλυτος πρωταγωνιστής ενώ αυτό που μετρά περισσότερο είναι η αξιοπρέπειά του. Προκειμένου να επιτευχθεί η συμφωνία της 12 ης Ιουλίου η κυβέρνηση μάτωσε αλλά έμεινε όρθια και προχωρά, υπερασπίστηκε την αξιοπρέπεια ολόκληρου του λαού. Επιπλέον, προβάλλει εμφατικά τον διαχωρισμό φτωχών- ολιγαρχίας (λαού- ελίτ) με δεδομένο ότι η αριστερά υπάρχει για να προστατεύει τους πιο φτωχούς. (Φωτ. 8) 65

66 (Φωτ. 8) Ο διχαστικός λόγος οξύνεται και προσωποποιείται ως εξής: Η Ευρώπη στέκει διχασμένη, τα αντίπαλα στρατόπεδα ετοιμάζονται να αναμετρηθούν σκληρά: Χωρίζεται σ αυτούς που υποστηρίζουν το σχέδιο Σόιμπλε, τις δυνάμεις της συντήρησης, το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, το κόμμα της Μέρκελ και της ΝΔ και σ αυτούς που υποστηρίζουν το σχέδιο ΣΥΡΙΖΑ, τις δυνάμεις της προόδου, τις δυνάμεις που κερδίζουν το αύριο. Εξωτερικός και εσωτερικός εχθρός συγχωνεύονται σε ενιαίο κακό, η επιλογή παραπέμπει σε άσπρο ή μαύρο -και θυμίζει το παλιότερο δυναμικό σύνθημα Ή εμείς ή αυτοί. (Φωτ. 9) 66

67 (φωτ. 9) Ο Αλέξης Τσίπρας μιλά για παλλαϊκό μήνυμα αξιοπρέπειας και δημοκρατίας, προειδοποιεί να μην δικαιωθούν τα σενάρια αριστερής παρένθεσης, να μη χαθεί το έδαφος που κατακτήθηκε, να μην μείνει πίσω ο λαός και διαβεβαιώνει ότι ο ΣΥΡΙΖΑ θα συγκροτήσει κυβέρνηση όλων των Ελλήνων. (Φωτ. 10) 67

68 (φωτ. 10) Η λαϊκή βούληση ερμηνεύεται αυθεντικά: Ο λαός θέλει συνέχιση του αγώνα που ξεκίνησε με την εκλογική νίκη της 25 ης Ιανουαρίου, θέλει όλοι μαζί να χτίσουμε μια νέα Ελλάδα. Ως πρωταγωνιστής και εκφραστής της γενικής θέλησης - η Αριστερά εγκωμιάζεται ως εξής: Γνωρίζει ότι επιτρέπεται να πέσεις αλλά επιβάλλεται να σηκωθείς, δεν δραπετεύει αλλά τολμά να αγωνίζεται και να νικά, τολμά να λερώσει τα χέρια της για να ξελασπώσει το μέλλον, τολμά να ματώσει για να σταματήσει ο λαός μας να ματώνει. (Φωτ. 11) 68

69 (φωτ. 11) Πρόκειται πράγματι για δύο διαφορετικούς κόσμους, πρόκειται πράγματι για σύγκρουση: Ο λαός είναι ο κόσμος του αύριο ενώ το παλιό, οι εχθροί, η ΝΔ, οι δανειστές, η Μέρκελ ταυτίζονται απόλυτα με τον κόσμο του χθες. (Φωτ. 12) 69

70 (Φωτ. 12) Αμέσως μετά τον εν πολλοίς προσωπικό εκλογικό του θρίαμβο, ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ ευχαριστεί τον Πάνο Καμμένο και δηλώνει ότι προχωρούν μαζί. Ερμηνεύει το εκλογικό αποτέλεσμα ως καθαρή εντολή τετραετίας, νίκη των λαϊκών στρωμάτων, εντολή να ξεμπερδέψουμε με το καθεστώς της διαφθοράς, με το παλιό. Υπόσχεται σκληρή δουλειά για τα λαϊκά στρώματα και δίνει έμφαση στην ηθική υπεροχή, το περίφημο ηθικό πλεονέκτημα : Σηκώνουμε τη σημαία της εντιμότητας. (Φωτ. 13) 70

71 (φωτ. 13) Το αποτέλεσμα των εκλογών προκαλεί ενθουσιασμό: Πρόκειται για πατριωτική ψήφο εμπιστοσύνης παρά το γεγονός ότι απατεώνες δημοσκόποι μας πολέμησαν πρόστυχα όλο τον μήνα. (Φωτ. 14) 71

72 (φωτ. 14) Θρησκευτική πίστη και ελληνορθόδοξη παράδοση ως χαρακτηριστικά κυρίως δεξιού λαϊκισμού. Ενδεικτικές αναφορές σε Ισλάμ και πρόσφυγες/ μετανάστες, εκδηλώσεις συμπάθειας για τους ομόδοξους ρώσους. (Φωτ. 15, 16) 72

73 (φωτ. 15) (φωτ. 16) 73

74 Λίγες ημέρες πριν τις εκλογές, ο Πάνος Καμμένος αναπαράγει tweets που αφορούν καταγγελίες και αφορισμούς κατά του εχθρού - προαναγγέλλοντας ξεκαθαρίσματα και απονομή δικαιοσύνης. (Φωτ. 17) (φωτ. 17) Δύο αξιοπρόσεκτες αναφορές: Στους Κεμαλοναζί του DEB υποψήφιος βουλευτής με το Ποτάμι και βράβευση επιχειρηματία της Θράκης που απασχολεί Πομάκουςγια προσφορά διακεκριμένων υπηρεσιών προς την πατρίδα (Από τη ροή ειδήσεων του Αθηναϊκού- Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων ΑΠΕ- ΜΠΕ). (Φωτ. 18, 19) 74

75 (φωτ. 18) (φωτ. 19) 75

76 Τέλος, έχουν ενδιαφέρον τα σχόλια του Mudde σχετικά με τα αποτελέσματα των εκλογών του Σεπτεμβρίου: Η νίκη Τσίπρα και η ήττα της Λαϊκής Ενότητας αποδεικνύουν ότι η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ δεν αφορά τον σοσιαλισμό αλλά τον πατριωτικό λαϊκισμό καθώς εμφανίζεται ως νέο ΠΑΣΟΚ, ο προσδιορισμός μακιαβελικός είναι λίγος για να περιγράψει την πρωτοβουλία Τσίπρα να συστρατευθεί εκ νέου με τον Καμμένο. Βρίσκεται προ εκπλήξεως καθώς οι ΑΝΕΛ καταφέρνουν να μπουν στη Βουλή και δυσκολεύεται, όπως λέει, να εξηγήσει το γεγονός ότι τα αποτελέσματα των εκλογών της 20 ης Σεπτεμβρίου δεν διαφέρουν κατά πολύ από εκείνα της 25 ης Ιανουαρίου παρά την προδοσία του Όχι. Αυτό στο οποίο έπεσε έξω είναι η πρόβλεψη ότι ο Τσίπρας τελικά θα αθετούσε την προεκλογική του υπόσχεση περί μη συνεργασίας με ΝΔ, ΠΑΣΟΚ και Ποτάμι - πράγμα που προφανώς δεν συνέβη. (Φωτ. 20, 21, 22) (φωτ. 20) 76

77 (φωτ. 21) (φωτ. 22) 77

78 5. Για τον λαό και το έθνος Με αφορμή δύο ιδιαιτέρως σημαντικές στιγμές την εκλογική νίκη του ΣΥΡΙΖΑ τον Ιανουάριο -η οποία οδήγησε με συνοπτικές διαδικασίες στη συγκυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ- ΑΝΕΛ- και την προκήρυξη δημοψηφίσματος τον Ιούλιο του 2015, Καμμένος και Τσίπρας απευθύνονται στο κοινοβούλιο και απευθείας στο λαό αντίστοιχα. Μετά από μια αδιαμφισβήτητη επιτυχία και πλέον ως υπουργός Εθνικής Άμυνας ο επικεφαλής των ΑΝΕΛ περιαυτολογεί, θριαμβολογεί, εγκωμιάζει το έθνος, ψέγει και υβρίζει τους αντιπάλους (συνολικά και επί προσωπικού), διακηρύσσει ενότητα και ταυτόχρονα την υποδαυλίζει, αισθάνεται δικαιωμένος ως αγνός και καθαρός, διαλαλεί ότι ήρθε η ώρα αλλαγής, ελπίδας, πραγματικής διαπραγμάτευσης, ότι οι λύσεις είναι απλές και ξεκάθαρες- ο ίδιος άλλωστε μιλά με στοιχεία-, ότι άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για το τέλος των δεινών της πατρίδας αρκεί το ότι πλέον την πολιτική επιβάλλει ο λαός. Από την πλευρά του ο πρωθυπουργός και πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ καλείται να επιχειρηματολογήσει υπέρ μίας αμφιλεγόμενης επιλογής: οι πολιτικοί αντίπαλοι χαρακτηρίζουν το δημοψήφισμα καταστροφή, συνταγματική εκτροπή, αρχή του τέλους, αναπόφευκτη έξοδο από την Ευρωζώνη και ενδεχομένως την ΕΕ, παιχνίδι σκοπιμότητας, κίνηση τακτικής για προσωπικό πολιτικό όφελος, ερώτημα πάνω σε μια πρόταση που πλέον δεν ισχύει. Ταυτόχρονα, μεγάλο μέρος του κόσμου εκδηλώνει ενθουσιασμό, παθιάζεται και διαδηλώνει ξέφρενα υπέρ του όχι : Στην εκ διαμέτρου αντίθετη ανάγνωση της συγκυρίας, η επιλογή του όχι στο δημοψήφισμα εκλαμβάνεται ως απόδειξη ελληνικότητας και πατριωτισμού, ανάκτηση της χαμένης αξιοπρέπειας, μεγαλειώδης ευκαιρία άρνησης, απόρριψης και καταδίκης του εχθρού, του μνημονίου, της πανίσχυρης Γερμανίας, της ΕΕ των αυταρχικών τεχνοκρατών και των περίπλοκων θεσμικών οργάνων, των ελληνικών κυβερνήσεων που επέβαλαν και υπηρέτησαν το μνημόνιο, της θεολογίας του μνημονίου, της οικονομικής δυσπραγίας, της φτώχειας, της ανεργίας, του βιοτικού επιπέδου που είτε έπεσε είτε κατακρημνίστηκε, του κοινωνικού αποκλεισμού ως απειλής που τέμνει οριζόντια μεγάλο μέρος του κοινωνικού ιστού. Ο Αλέξης Τσίπρας υπερασπίζεται τη συγκεκριμένη απόφαση αλλά και γενικότερα την πολιτική του, προχωρά σε απόλυτο διαχωρισμό καλού- κακού, αποδίδει ανενδοίαστα την ευθύνη για το διαπραγματευτικό αδιέξοδο στην ευρωπαϊκή και εγχώρια πολιτική ελίτ στον ενιαίο εχθρό-, βλέπει εικόνες ντροπής, εκδικητικούς εταίρους που εκβιάζουν με 78

79 τελεσίγραφα, που κλείνουν τράπεζες, που υπόσχονται συντάξεις- φιλοδωρήματα (αλλά με τους οποίους θα καθίσει στο ίδιο τραπέζι με στόχο μια βελτιωμένη συμφωνία). Η επιλογή του όχι στο δημοψήφισμα θα λύσει όλα τα προβλήματα ως εξής: Θα αποτελέσει πίεση για μια καλύτερη, κοινωνικά δίκαιη συμφωνία που θα υπογραφεί αμέσως, μια συμφωνία με πρόβλεψη για τις μεταρρυθμίσεις που θα τιμωρήσουν μια για πάντα τους θύλακες της διαπλοκής, που θα προστατέψει όσους βρίσκονται σήμερα στο περιθώριο εξαιτίας ακριβώς αυτών των πολιτικών που εφαρμόστηκαν τόσα χρόνια στην πατρίδα μας. Είναι παραπάνω από σαφές ότι όποιος διαφωνεί με την επιλογή του όχι είναι εχθρός της πατρίδας, συνένοχος στη διαιώνιση των μνημονίων, ότι το δίλημμα ναι ή όχι συνοψίζει την κυρίαρχη τομή καλού και κακού, ηθικού και ανήθικου, σωστού και λάθους, δημοκρατικού και αντιδημοκρατικού, πατριωτικού και εχθρικού προς την πατρίδα. Αντιπαραβάλλοντας τις ομιλίες των δύο πολιτικών αρχηγών παρατηρούμε ότι η εμφατική διάκριση λαού και ελίτ που διατρέχει τον λόγο τους είναι πρωτίστως ηθική. Παρά το γεγονός ότι ο ένας μιλά με αφορμή μια εκλογική νίκη και τον σχηματισμό μιας νέας κυβέρνησης ενώ ο άλλος μιλά ενόψει ιδιαιτέρως κρίσιμων πολιτικών εξελίξεων, ο θεμελιώδης λαϊκιστικός διαχωρισμός είναι κοινός και διάχυτος: Ο λαός είναι καλός και αγνός, η ελίτ είναι διαφθαρμένη και ανήθικη, ο λαός υφίσταται πόλεμο τόσο από τους από πάνω όσο και από τους απέναντι, τον εσωτερικό και εξωτερικό εχθρό, -τους θιασώτες και υποστηρικτές του ναι συνολικά, όλους τους πολιτικούς αντιπάλους, τους διαφωνούντες, αυτούς που έστελναν τελεσίγραφα, τους ανθρώπους της διαπλοκής. Το μεν εκλογικό αποτέλεσμα σηματοδοτεί έναν καινούργιο δρόμο για την πατρίδα, το δε δημοψήφισμα αποτελεί κάλεσμα να πούμε όχι στις συνταγές των μνημονίων που καταστρέφουν την Ευρώπη και να ανοίξουμε μια λαμπρή σελίδα δημοκρατίας. Συναντώνται και τέμνονται καθώς αποτελούν αντίστοιχα μια σπουδαία νίκη του λαού και μια σπουδαία ευκαιρία για να ορθώσει το ανάστημά του και να διεκδικήσει τη χαμένη του αξιοπρέπεια, να βιώσει και στις δύο περιπτώσεις την πολιτική πραγματικότητα ως νίκη του καλού επί του κακού, ως προσωπική και εθνική δικαίωση μετά από μακρά περίοδο ταπείνωσης. Παρατηρούμε, ωστόσο, τα εξής: στον λόγο του Αλέξη Τσίπρα οι λέξεις λαός/ λαϊκός αναφέρονται 11 φορές, έλληνας/ ελληνικός πέντε φορές (συν έξι συνυπολογίζοντας την προσφώνηση ελληνίδες, έλληνες που επαναλαμβάνεται τρεις 79

80 φορές), οι λέξεις έθνος/ εθνικός δεν αναφέρονται καμία φορά, ο λαός προσδιορίζεται ως ελληνικός λαός μόλις μια φορά και η πατρίδα αναφέρεται επίσης μια φορά. Στην ως άνω ομιλία του ο Πάνος Καμμένος αναφέρεται στο λαό οκτώ φορές επτά εκ των οποίων αφορούν τον ελληνικό λαό, οι αναφορές έλληνας/ ελληνικός είναι 20, οι αναφορές έθνος/ εθνικός είναι οκτώ, η πατρίδα αναφέρεται τρεις φορές. Προφανώς, στο λόγο του το έθνος βρίσκει ρόλο πρωταγωνιστικό, ο λαός προσδιορίζεται με έμφαση ως ελληνικός και η εθνική ενότητα αποτελεί κεντρική έννοια αποδίδοντας τον εν γένει εθνικολαϊκιστικό, πατριωτικό πολιτικό του λόγο. Ο Τσίπρας επιλέγει λεξιλόγιο γυμνό από εθνικές αναφορές μένοντας προσηλωμένος στο καλό και αγνό λαϊκό στοιχείο- ενώ ο Καμμένος επικεντρώνεται σε ένα κατεξοχήν πατριωτικό, αιχμηρό αφήγημα στο οποίο λαός και έθνος γίνονται ένα ως ελληνικός λαός. Κατά πόσον όμως αυτό σημαίνει επί της ουσίας διαφορές στην επιχειρηματολογία και την εκατέρωθεν ανάγνωση και ερμηνεία της πολιτικής συγκυρίας; Πως διακρίνεται ο αριστερός από τον δεξιό λαϊκισμό; Εάν ενδεχομένως ο λόγος του επικεφαλής των ΑΝΕΛ αποτελεί καθαρότερο παράδειγμα εθνικολαϊκιστικού πατριωτικού λόγου και λόγω συντηρητικών, δεξιών καταβολών του κόμματος αλλά και του ίδιου προσωπικά, ο ριζοσπαστικός λόγος του Αλέξη Τσίπρα συγκροτείται ως εθνικολαϊκιστικός με πανομοιότυπο τρόπο: Η κάθαρση, η απάντηση, η σωτηρία θα προέλθει από τους από κάτω, τον ενάρετο λαό που δοκιμάζεται και εκβιάζεται, τον λαό τον οποίο εκδικούνται επειδή διεκδικεί συντάξεις, δημοκρατία, αξιοπρέπεια. Εναντίον του πολεμούν οι εγχώριες ελίτ θύλακες της διαπλοκής, δοτές κυβερνήσεις, αυτοί που οδήγησαν τη χώρα στη χρεοκοπία, το εγχώριο πολιτικό σύστημα που τώρα σχεδιάζει να ρίξει τα βάρη σ εμάς που προσπαθούμε να σταματήσουμε την πορεία της καταστροφής, αυτοί που ονειρεύονται την ολική τους επαναφορά. Επιπλέον, όμως, κοντά σ αυτούς, από δίπλα, συμπαρατάσσονται οι ακραίοι συντηρητικοί κύκλοι της Ευρώπης, αυτοί που κλείνουν τις τράπεζές μας, που εκβιάζουν με συντριπτική μείωση των συντάξεων, άτολμοι πολιτικοί μιας αντιδημοκρατικής, αυταρχικής Ευρώπης. Έτσι, ο λαϊκισμός παντρεύεται με τον εθνικισμό και η εικόνα συμπληρώνεται με μια ευρύτερη εντυπωσιακά απλουστευτική σωτηριολογία : Για την έξοδο από την βαθιά οικονομική κρίση αρκεί η δυναμική λαϊκή κινητοποίηση, αρκεί να τιμωρηθούν οι θύλακες της διαπλοκής, αρκεί ο λαός να πει όχι στις συνταγές των μνημονίων που 80

81 καταστρέφουν την Ευρώπη. Τονίζοντας ότι ο ίδιος προσωπικά αναλαμβάνει την ευθύνη για άμεση λύση αμέσως μετά τη δημοκρατική διαδικασία, ο Αλέξης Τσίπρας εμποτίζει το λόγο του και με την ιδανική δόση πολιτικής μαγείας : τα προβλήματα θα ξεπεραστούν με μόνη τη δύναμη του λόγου του. Οι δυο ως άνω περιπτώσεις αριστερού και δεξιού λαϊκισμού τοποθετούνται στο ίδιο πλαίσιο και εν πολλοίς συμπίπτουν, χρησιμοποιούν παρεμφερές λεξιλόγιο, προβάλλουν κοινά επιχειρήματα και μοιράζονται τον ίδιο στόχο -εμφανίζοντας επουσιώδεις διαφορές: Ο Καμμένος κατονομάζει το έθνος εμφατικά, χρησιμοποιεί τον προσδιορισμό εθνικός κατ επανάληψη, αναφέρεται διαρκώς στην Ελλάδα και την πατρίδα ενώ ο Τσίπρας εμμένει στην επίκληση του λαού την ώρα που το έθνος υποδεικνύεται σαφώς έστω κι αν δεν ονομάζεται. Παρατηρούμε ότι τα όρια μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς θολώνουν και χάνονται όχι απλώς δεν προβάλλονται αλλά αντιθέτως, ο Καμμένος εξαίρει το γεγονός ότι οι έλληνες ενωθήκαμε, άνθρωποι από την Αριστερά, το Κέντρο, τη Δεξιά, δεδομένου ότι η τομή μνημονιακώναντιμνημονιακών υπερίσχυσε κάθε βασικής ιδεολογικής διαφοροποίησης. Και στις δύο περιπτώσεις ο δυναμικός πολεμικός λόγος αποτελεί αφενός δριμύ κατηγορώ και αφετέρου απόλυτη, θεαματική δικαίωση ο εχθρός του λαού πρέπει να τιμωρηθεί, ο λαός επιβάλλεται να αποζημιωθεί, να ανακτήσει ό,τι έχασε, να ξαναβρεί τη χαμένη του αξιοπρέπεια, να ξαναγίνει κυρίαρχος. Για να επιτευχθεί ο στόχος, δεν προτείνεται απολύτως τίποτε συγκεκριμένο, δεν γίνεται καμία αναφορά σε συγκεκριμένα μέτρα που θα μπορούσαν να βγάλουν τη χώρα από το αδιέξοδο, σε στρατηγικές πολιτικές επιλογές που θα άλλαζαν τα δεδομένα. Σ ένα κατεξοχήν γενικό πλαίσιο, η εκατέρωθεν ρητορική επικεντρώνεται σε μια καλύτερη συμφωνία, μια εθνική προσπάθεια που θα πετύχει. Τόσο ο Τσίπρας όσο και ο Καμμένος συστήνονται ως σωτήρες, εμφανίζονται βέβαιοι ότι θα επιτύχουν, αναγνωρίζουν τις δυσκολίες αλλά διαβεβαιώνουν ότι έχουν ηθικό πλεονέκτημα: Συνομιλούν όρθιοι, δεν διαβάζουν αυτά που τους γράφουν από το βήμα της Βουλής, απευθύνονται στο λαό γιατί η δημοκρατία δεν έχει αδιέξοδα, αρνήθηκαν τις προτάσεις των δανειστών για να προστατεύσουν το δικαίωμα σε μια αξιοπρεπή σύνταξη και όχι σε ένα απλό φιλοδώρημα, είναι αυτοί που προσπαθούν να σταματήσουν την πορεία της καταστροφής. Όσον αφορά τον λόγο των δύο πολιτικών στο Twitter παρατηρούμε τα εξής: Ο πόλεμος ελίτ και λαού κλιμακώνεται, ο εχθρός παραμένει ο ίδιος εσωτερικός και 81

82 εξωτερικός-, ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝΕΛ διαμηνύουν ότι προτίθενται να συνεχίσουν όσα ξεκίνησαν τον Γενάρη, προαναγγέλλουν προσφυγή στη δικαιοσύνη προκειμένου να διερευνηθούν καταγγελίες ή σκάνδαλα, η ψήφος είναι πατριωτική ψήφος εμπιστοσύνης στο αύριο παρά τον πόλεμο από απατεώνες δημοσκόπους. Μολονότι πρόκειται για δείγματα αριστερού και δεξιού λαϊκισμού ο οποίος προβάλλει τελικά ως αριστεροδεξιός ή απλώς ως (εθνικο)λαϊκισμός μιας και οι προσδιορισμοί αριστερός και δεξιός χάνουν το νόημα και τη σημασία τουςπαρατηρούμε εν πολλοίς κοινή προσέγγιση, συναισθηματική φόρτιση, ανάγνωση της κρίσης. Το θεμελιώδες λαϊκιστικό χάσμα ελίτ- λαού κυριαρχεί, προβάλλεται και αποκαλύπτεται σχεδόν σε κάθε λέξη και ο διαχωρισμός είναι πρωτίστως ηθικός. Ο λαός ουσιοποιείται, ανάγεται σε είδωλο, εκλείπει ακόμα και η ιδέα της αυτοκριτικής - για τον λόγο ότι ΣΥΡΙΖΑ και ΑΝΕΛ συστήνονται ως εκφραστές της λαϊκής βούλησης και ο λαός δε νοείται να σφάλλει -, η ευθύνη αποδίδεται στο ακέραιο και άνευ ετέρου στον εχθρό -ο οποίος κατηγορείται και υβρίζεται στο όνομα του λαού. Το πολεμικό ύφος προσφέρεται για την καλλιέργεια συλλογικής μνησικακίας: ο εχθρός μας ταπεινώνει, μας εκβιάζει, μας κόβει τις συντάξεις, καταλύει τη δημοκρατία, μας στερεί την εθνική κυριαρχία, την αξιοπρέπεια οπότε πρέπει να πούμε όχι, να απαλλαγούμε, να τον τιμωρήσουμε, να τον πολεμήσουμε. Το συγκεκριμένο σχέδιο, οι συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές, τα συγκεκριμένα μέτρα δεν έχουν προτεραιότητα. Αρκεί να ενωθούμε, να πούμε όχι, να μαυρίσουμε τον εχθρό ακόμα και μετά την υπογραφή του τρίτου μνημονίου. Συγκρινόμενος με τον λόγο του Αλέξη Τσίπρα ο λόγος του Πάνου Καμμένου διακρίνεται για πλείστες εθνικιστικές, πατριωτικές κορώνες, διαπνέεται από θεωρίες συνωμοσίας και έντονο ελληνορθόδοξο θρησκευτικό αίσθημα, αποτυπώνει τον σκεπτικισμό και τη συντηρητική του θέση όσον αφορά πρόσφυγες και μετανάστες ενώ ο ίδιος επιδίδεται συστηματικά σε προσωπικές επιθέσεις ενίοτε χρησιμοποιώντας αγοραίο, υβριστικό λεξιλόγιο. Αυτά ίσως είναι και τα μόνα διακριτικά στοιχεία δεξιού λαϊκισμού που διασώζονται μετά την επέλαση του μνημονίου τουλάχιστον προς το παρόν και με κάθε επιφύλαξη δεδομένου ότι η λεγόμενη Πρώτη φορά Αριστερά έχει ήδη ενδώσει, για παράδειγμα, σε επιβλητικές στρατιωτικές παρελάσεις και εθνικο- λαϊκά γλέντια, επαφές με υψηλά ιστάμενους εκπροσώπους του κλήρου, φιλο-ρωσικές διπλωματικές προσεγγίσεις. Η επίκληση του ηθικού πλεονεκτήματος είναι για άλλη μια φορά εντυπωσιακή: Ο Τσίπρας στέλνει 82

83 μήνυμα ότι η Αριστερά υπάρχει για να προστατεύει τους πιο φτωχούς την ώρα που ο εχθρός τους παραδίδει ανυπεράσπιστους στην ολιγαρχία, ο Καμμένος, με αφορμή το δημοψήφισμα, διεκδικεί λίγη από τη δόξα του Όχι του 1940: Η ιστορία του Έθνους γράφτηκε με ΟΧΙ, το ΟΧΙ του 1940, το ΟΧΙ του Τάσσου Παπαδόπουλου στο σχέδιο Ανάν, το ΟΧΙ της 5 ης Ιουλίου στην ταπείνωσή μας, γράφει σε μια ανάρτησηεπιτομή εθνικολαϊκιστικού πατριωτικού λόγου. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στο πλαίσιο της ως άνω ανάλυσης παρατέθηκαν τέσσερις περί λαϊκισμού θεωρίες και έγινε αναφορά στον λαϊκισμό όσον αφορά τα ελληνικά δεδομένα με αφετηρία το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον που διαμορφώθηκε μετά τις εκλογές του 2012 τον κατακερματισμό και τις δομικές αλλαγές που επήλθαν στο εγχώριο πολιτικό σύστημα καθώς και την τότε διαφαινόμενη εκλογική επικράτηση του ΣΥΡΙΖΑ. Εστιάζοντας στο τη συγκυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ ΑΝΕΛ υπό το πρίσμα τριών κρίσιμων εκλογικών αναμετρήσεων-, ως δείγματα αριστερού και δεξιού λαϊκισμού στον δημόσιο λόγο επιλέχθηκαν το μήνυμα Τσίπρα ενόψει δημοψηφίσματος (1 η Ιουλίου 2015) και η ομιλία Καμμένου στη Βουλή κατά τη συζήτηση επί των προγραμματικών δηλώσεων της κυβέρνησης (10η Φεβρουαρίου 2015) αντίστοιχα. Επιπλέον, παρατέθηκε σειρά αναρτήσεων των δύο πολιτικών αρχηγών σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Twitter) με αφορμή τόσο το δημοψήφισμα όσο και τις εκλογές της 20ης Σεπτεμβρίου με δεδομένο ότι στον πυκνό πολιτικό χρόνο της συγκεκριμένης περιόδου η χώρα έφτασε πιο κοντά από ποτέ στην έξοδο από την Ευρωζώνη, οι διαπραγματεύσεις που έλαβαν χώρα χαρακτηρίστηκαν κρίσιμες και δραματικές, οι τράπεζες έκλεισαν, η χώρα διχάστηκε βαθιά επιλέγοντας ναι ή όχι στο δημοψήφισμα, η ελληνική πλευρά προχώρησε σε συμφωνία με τους ευρωπαίους εταίρους, ο ΣΥΡΙΖΑ επί της ουσίας ο Τσίπρας- απαλλάχθηκε από διαφωνούντες βουλευτές, η συγκυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ ΑΝΕΛ υπέγραψε το τρίτο μνημόνιο. Ανατρέχοντας στο θεωρητικό πλαίσιο της ανάλυσης διαπιστώνουμε ότι τεκμηριώνονται οι περί λαϊκισμού θεωρίες τόσο των Taguieff- Πανταζόπουλου όσο και του Mudde: Όσον αφορά την πρώτη, είναι ξεκάθαρο ότι οι δύο τρόπον τινά χαρισματικοί ηγέτες απευθύνουν αδιαμεσολάβητη, προσωπική και πολεμικού τύπου 83

84 κλήση στον υγιή λαό κατά του κατεστημένου, κατά των διεφθαρμένων ελίτ οι οποίες συνωμοτούν εναντίον του, ευαγγελίζονται αλλαγή, κάθαρση και ρήξη με το παρόν, γίνεται σαφές ότι ο λαϊκισμός δεν είναι ούτε αριστερός ούτε δεξιός αλλά προβάλλει ως εθνικολαϊκισμός. Όσον αφορά τη δεύτερη, ο διαχωρισμός αγνού λαού διεφθαρμένης ελίτ είναι παραπάνω από σαφής, όπως και η θέση ότι η πολιτική θα πρέπει να αποτελεί έκφραση της γενικής βούλησης του λαού- με την διάκριση να είναι πρωτίστως και κατεξοχήν ηθική. Επιχειρώντας μια συγκριτική προσέγγιση καταρχήν παρατηρούμε ότι ο εκατέρωθεν λαϊκιστικός λόγος, με κοινή αφετηρία την οργισμένη αντιμνημονιακή στάση και μια υπεραπλουστευτική ανάγνωση της κρίσης -σύμφωνα με την οποία αυτή η ίδια η αφετηρία συνιστά ταυτόχρονα και μοναδική διέξοδο από την κρίση- μοιράζεται επιχειρήματα, στιλ και ύφος. Η συναισθηματική φόρτιση είναι έντονη, η αναμέτρηση καλού και κακού είναι κυρίαρχη, η πόλωση επιδιώκεται και επιτυγχάνεται σ έναν φαύλο κύκλο. Ο εχθρός κατασκευάζεται και διασύρεται επιτυχώς, ο λαός απαλλάσσεται από κάθε κατηγορία, ευθύνη ή υποχρέωση, προβάλλει αγνός, αποκαθαρμένος -και διαχρονικά αφόρητα αδικημένος. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι μετά την υπογραφή του τρίτου μνημονίου, παρά το γεγονός ότι μένει κενός νοήματος, ο ακραιφνής αντιμνημονιακός λόγος Τσίπρα και Καμμένου κατά κάποιον τρόπο επιζεί, διατηρεί το πολεμικό, καταγγελτικό ύφος και τη θορυβώδη επιχειρηματολογία με κάποιες στοιχειώδεις γλωσσικές προσαρμογές- σαν να μην συνέβη τίποτα. Στην ανάλυσή μας αριστερός και δεξιός λαϊκισμός συμπλέουν, συγκλίνουν και γίνονται ένα με επουσιώδεις διαφορές οι οποίες σχετίζονται κυρίως με το ταμπεραμέντο του πληθωρικού Πάνου Καμμένου, τη ρητή και όχι έμμεση ή λανθάνουσα- αναφορά στο έθνος, τη διακηρυγμένη θρησκευτική πίστη, την εντονότερη ροπή σε θεωρίες συνωμοσίας. Αριστερός και δεξιός λαϊκισμός συγχωνεύονται σε χαρακτηριστικό παράδειγμα (ενιαίου) λαϊκισμού ή εθνικολαϊκισμού αναλόγως ερμηνείας-, τα όρια Αριστεράς και Δεξιάς θολώνουν και ο διαχωρισμός καθίσταται δευτερεύων καθώς η ιδεολογία του μνημονίου, της σωτηρίας της πατρίδας, της εθνικής αναγέννησης υπερτερούν και σβήνουν κάθε άλλη διαχωριστική γραμμή. Παρά το γεγονός ότι αναφέρεται σε δεδομένα του 2012, η προσέγγιση του Πανταζόπουλου εξηγεί ως ένα βαθμό και το πολιτικό περιβάλλον του 2015: ΣΥΡΙΖΑ 84

85 και ΑΝΕΛ με το στοιχείο του κοινωνιολαϊκισμού να προβάλλει ευκρινέστερα στο λόγο του ΣΥΡΙΖΑ χωρίς όμως να απουσιάζουν οι εθνοκεντρικές εγκλήσεις- πέτυχαν να ηγηθούν μιας ριζοσπαστικοποιημένης διαταξικής κινητοποίησης με μικροαστική και μεσοστρωματική δεσπόζουσα 113 -στα αριστερά και δεξιά αντίστοιχα- δεδομένου ότι η ψήφος προς τα δύο κόμματα προήλθε σε μεγάλο βαθμό από τα ίδια κοινωνικά στρώματα. Η κινηματικού τύπου απορριπτική ψήφος, ο δικέφαλος εθνικολαϊκισμός, το αριστερο- δεξιό εθνικολαϊκιστικό ρεύμα απονομιμοποίησης του μεταπολιτευτικού υποδείγματος, προήλθε από τα χθεσινά κοινωνικά του ερείσματα, από τα σπλάχνα του ίδιου του συστήματος : Ένα κύμα ενδοσυστημικής αντισυστημικότητας γαλβανισμένο από το ήθος και τις ματαιώσεις του πρωτομεταπολιτευτικού πασοκισμού και εκσυγχρονισμένο από τις σημερινές απειλές, πραγματικές ή φανταστικές, τιμώρησε παραδειγματικά τους μέχρι χθες βασικούς του αντιπροσώπους. Πρώτα και κύρια το ΠΑΣΟΚ και αμέσως μετά τη ΝΔ, που όλα τα τελευταία χρόνια γαλουχήθηκε από την ιδεολογία και τη συμπεριφορά του μέχρι πρότινος εκλογικού ανταγωνιστή της 114. Εάν το αποτέλεσμα των εκλογών του Ιανουαρίου αποτελεί μεγάλη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ, οι εκλογές της 20ης Σεπτεμβρίου 2015 αποτελούν ακόμα μεγαλύτερη προσωπική νίκη του Αλέξη Τσίπρα. Ο επικεφαλής του ΣΥΡΙΖΑ αναδείχθηκε πολιτικά κυρίαρχος μολονότι οι προεκλογικές εξαγγελίες και υποσχέσεις του ίδιου και του κόμματός του έμειναν ανεφάρμοστες, οι οικονομικοί δείκτες παρέμειναν στάσιμοι και σε ορισμένες περιπτώσεις επιδεινώθηκαν, οι περιορισμοί στους ελέγχους κεφαλαίων (capital controls) διατηρούνται έως σήμερα, μολονότι το τρίτο μνημόνιο φέρει υπογραφή της δικής του κυβέρνησης. Παρά το γεγονός ότι στο δημοψήφισμα του Ιουλίου, σε συνθήκες ακραίας πόλωσης, το όχι επικράτησε πανηγυρικά, το περιλάλητο υπεσχημένο όχι στις συνταγές των μνημονίων που καταστρέφουν την Ευρώπη απέμεινε κενό γράμμα και ο αντιμνημονιακός λόγος κατέρρευσε παταγωδώς. Το δημοψήφισμα άλλωστε αφορούσε κυρίως την επιβίωση της ελληνικής κυβέρνησης και πιο συγκεκριμένα του βασικού της κόμματος, του ΣΥΡΙΖΑ- παρά της Ελλάδας ή της Ευρώπης. Αφορούσε, πρώτα και κύρια, μια εξεζητημένη και δαπανηρή ψήφο εμπιστοσύνης στην πιο μετριοπαθή ομάδα στο 113 Ανδρέας Πανταζόπουλος Ο αριστερός εθνικολαϊκισμός σ Ό.π. σ

86 εσωτερικό του κόμματος του ΣΥΡΙΖΑ 115. Ο Mudde σημειώνει χαρακτηριστικά ότι η ελληνική κυβέρνηση έχτισε την καριέρα της πουλώντας έναν απατηλό Τρίτο Δρόμο μεταξύ της πολιτικής του μνημονίου (που κυρίως την υποστήριξαν η Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ) και του Grexit (που κυρίως το υποστήριξαν το ΚΚΕ και η Χρυσή Αυγή) ενώ πλέον οι ειδικοί δεν έχουν παρά να υπολογίσουν το τεράστιο οικονομικό και πολιτικό κόστος του μισού χρόνου ερασιτεχνικής πολιτικής των Τσίπρα και Βαρουφάκη για την Ελλάδα 116. Ειδικότερα, με αφορμή το δημοψήφισμα καταλογίζει στην κυβέρνηση αλαζονεία, επιθετικότητα, αφέλεια και απόλυτη ανικανότητα και εξηγεί ότι οι επαναλαμβανόμενες αναφορές στην υποκριτική Τρόικα δεν είναι μόνο απόδειξη του κλασικού ηθικολογικού λόγου του λαϊκισμού στον οποίο η άλλη πλευρά είναι ο εχθρός που είναι διεφθαρμένος αλλά πιο σημαντικό είναι πως δείχνει τη λανθασμένη αντίληψη της ελληνικής κυβέρνησης για τους αντιπάλους της 117. Η ελληνική κυβέρνηση κατηγορεί την Τρόικα για το γεγονός ότι είναι η Τρόικα, η Τρόικα κάνει κάτι ανάλογο χρησιμοποιώντας, ωστόσο, τεχνοκρατικό και όχι ηθικολογικό λόγο. Οι δύο πλευρές μάχονται για έναν ανέφικτο συμβιβασμό δεδομένου ότι έχουν διαφορετικά οράματα και μια στρεβλή εικόνα η μια για την άλλη: Η ελληνική κυβέρνηση θεωρεί ότι η Τρόικα προκρίνει την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη και όχι τις πολιτικές λιτότητας και η Τρόικα θεωρεί ότι η Ελλάδα είναι μια τυπική ευρωπαϊκή χώρα. Έτσι, ο Τσίπρας εμμένει σε πιο δίκαιες επιλογές την ώρα που η Μέρκελ ζητά ορθολογικές μεταρρυθμίσεις -με κόστος σαφώς μεγαλύτερο για την Ελλάδα απ ό,τι για τη Γερμανία. Όποια κι αν είναι η λογική και η ηθική της πολιτικής της λιτότητας και στις δύο χωρεί σοβαρή αμφισβήτηση-, η Τρόικα είναι ξεκάθαρη ότι αυτή αποτελεί τη βάση της πολιτικής τους στην Ευρωζώνη. Μπορεί να είναι σκληρή πολιτική αλλά είναι σαφής και συνεπώς έντιμη. Αντίθετα, η ελληνική κυβέρνηση, τόσο ο ΣΥΡΙΖΑ όσο και ο εταίρος του στην κυβέρνηση, οι Ανεξάρτητοι Έλληνες (ΑΝΕΛ), κάθε άλλο παρά ξεκάθαρη είναι στις θέσεις της. Έχει εφεύρει μια τρίτη επιλογή, την Ευρωζώνη χωρίς λιτότητα, κάτι που από την αρχή είχε απορρίψει η Τρόικα 118. Βασικότερο, είναι το γεγονός ότι ο ΣΥΡΙΖΑ υπόσχεται ένα οικονομικό μοντέλο ανάμεσα στον σοσιαλισμό και την 115 Cas Mudde ΣΥΡΙΖΑ: Η διάψευση της λαϊκιστικής υπόσχεσης, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2015, σ Ό.π. σ Ό.π. σ Ό.π. σ

87 κοινωνική δημοκρατία στο πλαίσιο της ΕΕ και της Ευρωζώνης, δύο θεσμών οι οποίοι θεωρούν την κρατική παρέμβαση στην οικονομία λάθος 119. Ο μόνος λόγος που ο Τσίπρας προχώρησε στις εκλογές του Σεπτεμβρίου, υποστηρίζει ο Mudde, ήταν για να απαλλαγεί από τους διαφωνούντες βουλευτές του κόμματος του και να ισχυροποιήσει τη θέση του στον ΣΥΡΙΖΑ, τη χώρα και την Ευρώπη. Μπορεί η επιλογή του να επιλέξει εκ νέου ως κυβερνητικό εταίρο τους ΑΝΕΛ να υποδεικνύει ότι η πατριωτική Αριστερά είναι περισσότερο πατριωτική και λιγότερο Αριστερά αυτό ωστόσο δεν αλλάζει το γεγονός ότι στις 20 Σεπτεμβρίου αναδείχθηκε πανίσχυρος ηγέτης 120. Παρόλα αυτά, ο επικεφαλής του ΣΥΡΙΖΑ και πρωθυπουργός ζει με δανεικό πολιτικό χρόνο καθώς η νίκη του ήταν περισσότερο ήττα της ΝΔ και οι εκλογές διενεργήθηκαν πριν ο ελληνικός λαός αντιμετωπίσει τις συνέπειες του τρίτου μνημονίου 121. Πλέον, ο Τσίπρας πρέπει να επιλέξει προς ποια κατεύθυνση θα στραφεί ο ΣΥΡΙΖΑ. Κι ενώ πολλοί στην ΕΕ ελπίζουν ότι θα θελήσει να φτιάξει ένα σύγχρονο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα υπέρ του καπιταλισμού και της Ευρώπης, οι ενδείξεις ότι θα το πράξει είναι λίγες: Στην πραγματικότητα, η επιλογή του να ξανακάνει κυβέρνηση με τους ΑΝΕΛ αντί με ΠΑΣΟΚ- ΔΗΜΑΡ ή το Ποτάμι είναι σημάδι πως θέλει να φτιάξει ένα άλλο ΠΑΣΟΚ, το λαϊκιστικό κόμμα της πατριωτικής Αριστεράς του Ανδρέα Παπανδρέου 122 : Οργισμένο στη ρητορεία, ρεαλιστικό στην πράξη. Το πρόβλημα είναι ότι το αυθεντικό ΠΑΣΟΚ δεν είχε οικοδομηθεί τόσο πάνω στη ρητορική ή την πολιτική αλλά πάνω στις πελατειακές σχέσεις. Πράγμα που είναι δύσκολο να πετύχει κανείς εντός της σημερινής ΕΕ, πολύ περισσότερο σε περιόδους λιτότητας και μικρότερου δημόσιου τομέα 123. Με ελάχιστες βεβαιότητες και σ ένα κατεξοχήν ρευστό κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον όλα εξαρτώνται από τον Τσίπρα και σε ποιο ΠΑΣΟΚ θα θελήσει να μεταμορφώσει τον ΣΥΡΙΖΑ Ό.π. σ Ό.π. σ Ό.π. σ Όσον αφορά το ΠΑΣΟΚ και τον λαϊκισμό στην Ελλάδα βλ. και τον αντίλογο του Γιάννη Βούλγαρη στην ανάλυση Ο λαϊκισμός εναντίον της πολιτικής ζωής με αφορμή το βιβλίο των Mudde & Kaltwasser Λαϊκισμός στην Ευρώπη και την Αμερική, Απειλή ή διόρθωση για τη δημοκρατία;, ό.π. σ Ό.π. σ

88 124 Ό.π. σ

89 89

90 Παράρτημα Ι Η ημέρα που έκλεισαν οι τράπεζες: Τα πρωτοσέλιδα της 29 ης αποτυπώνουν και ερμηνεύουν την κρίσιμη συγκυρία Ιουνίου 90

91 91

92 Παράρτημα ΙΙ Ενδεικτικές φωτογραφίες και εικόνες που κατέκλυσαν τα social media το καλοκαίρι του 2015 συμπυκνώνοντας τα μηνύματα των ημερών 92

93 93

94 94

95 95