Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2017

Transcript

1 ΕΚΘΕΣΗ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2017 ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ UNICEF - 1ο Γυμνάσιο Τούμπας ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ UNICEF 0

2 1

3 Έκθεση UNICEF: Η Κατάσταση των Παιδιών στην Ελλάδα 2017 Τα παιδιά της κρίσης Καθηγητής Κοινωνικής Πολιτικής Παντείου Πανεπιστημίου Χρίστος Παπαθεοδώρου Δρ. Κοινωνικής Πολιτικής Στέφανος Παπαναστασίου Απρίλιος 2017 Ελληνική Εθνική Επιτροπή UNICEF 2

4 3

5 Πίνακας περιεχομένων 1. Εισαγωγή 5 2. Θεωρητικό υπόβαθρο 7 3. Μεθοδολογία έρευνας Εμπειρικά ευρήματα Συμπερασματικές παρατηρήσεις Βιβλιογραφία 36 4

6 1. Εισαγωγή Η έκθεση αποτυπώνει το επίπεδο διαβίωσης και ευημερίας των παιδιών στην Ελλάδα χρησιμοποιώντας εναλλακτικούς δείκτες μέτρησης της φτώχειας, της αποστέρησης και του κοινωνικού αποκλεισμού και αξιοποιώντας τα πλέον πρόσφατα διαθέσιμα εμπειρικά δεδομένα (ερευνών της ΕΛΣΤΑΤ και της EUROSTAT). Η έντονη και παρατεταμένη ύφεση και οι πολιτικές λιτότητας (με μείωση των δαπανών για κοινωνική προστασία) έχουν πλήξει ιδιαίτερα τις οικογένειες με παιδιά (Petmesidou, 2013; Papatheodorou, 2014). Ως αποτέλεσμα τα παιδιά αντιμετωπίζουν πλέον σημαντικά υψηλότερο κίνδυνο φτώχειας και αποστέρησης σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό (Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος, 2010; Vilaplana-Lopez, 2013). Το φαινόμενο έχει ιδιαίτερη σημασία επειδή η φτώχεια κατά την παιδική ηλικία (ιδιαίτερα κρίσιμη στην εξέλιξη του ατόμου) οδηγεί στη συσσώρευση μειονεκτημάτων και τείνει να εγκλωβίζει τα άτομα σε παγίδες φτώχειας κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής, συμβάλλοντας παράλληλα στη διαγενεακή αναπαραγωγή των φαινομένων της φτώχειας, της ανισότητας και της αποστέρησης (Duncan & Brooks- Gunn, 1997; Corcoran, 2001; d Addio, 2007; Παπαθεοδώρου και Παπαναστασίου, 2010). Σε χώρες όπως η Ελλάδα, η φτώχεια των παιδιών και των ενηλίκων αποτελούν όψεις του ίδιου νομίσματος. Η φτώχεια των παιδιών αντανακλά την φτώχεια των νοικοκυριών-οικογενειών που αυτά ανήκουν. Ο διαχωρισμός όμως μεταξύ φτώχειας ενηλίκων και παιδιών στον δημόσιο διάλογο και στην άσκηση πολιτικής οδηγεί σε μια υπόρρητη διάκριση μεταξύ «ακούσια» και «εκούσια» φτωχών. Η διάκριση αυτή επαναφέρει την παλιά, αλλά επικίνδυνη, ιδέα για άτομα που δεν τους αξίζει να είναι φτωχά (undeserving) και άτομα που τους αξίζει να είναι φτωχά (deserving) όπου η φτώχεια θεωρείται αποτέλεσμα δικών τους επιλογών (Papanastasiou et al, 2016). 5

7 Από την σκοπιά του σχεδιασμού πολιτικής, η εξέλιξη αυτή σηματοδοτεί τη μετάβαση από την κοινωνική προστασία στην κοινωνική επένδυση (με ιδιαίτερη έμφαση στις οικογένειες με παιδιά). Η κυρίαρχη πολιτική αντιμετώπισης της φτώχειας σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο, που εστιάζει στην ενεργοποίηση των ατόμων και τη βελτίωση των χαρακτηριστικών τους για καλύτερη πρόσβαση στην αγορά εργασίας (βελτίωση απασχολησιμότητας), δεν φαίνεται ικανή να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τη ραγδαία επιδείνωση της φτώχειας και της αποστέρησης που αντιμετωπίζουν οι οικογένειες με παιδιά (Πετμεζίδου, 2014). Η αδυναμία των πολιτικών αυτών γίνεται ιδιαίτερα εμφανής την περίοδο της κρίσης. Η διάρθρωση της έκθεσης έχει ως εξής: στην επόμενη ενότητα αναλύεται το θεωρητικό υπόβαθρο της παιδικής φτώχειας και αποστέρησης μέσα από μια αφαιρετική σκοπιά. Στην τρίτη ενότητα περιγράφονται ζητήματα που αφορούν τα δεδομένα και τις μεθοδολογίες που χρησιμοποιούνται στην εμπειρική ανάλυση. Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζονται τα βασικά εμπειρικά ευρήματα της έκθεσης που αποτυπώνουν το επίπεδο ευημερίας και διαβίωσης των παιδιών και των οικογενειών τους στην Ελλάδα τόσο διαχρονικά όσο και συγκριτικά. Τέλος, στην πέμπτη ενότητα γίνονται ορισμένες συμπερασματικές παρατηρήσεις και διατυπώνονται προτάσεις πολιτικής. 6

8 2. Θεωρητικό υπόβαθρο Η εννοιολόγηση της φτώχειας ως δομικής ή σχεσιακής οδηγεί σε μια κατανόηση του φαινομένου ως μια διαδικασία όχι απλώς κοινωνικού αποκλεισμού (όπως έχει επικρατήσει τις τελευταίες δεκαετίες), αλλά μάλλον διαφοροποιημένης ένταξης στις κοινωνικοοικονομικές δομές των σύγχρονων κοινωνιών (π.χ. η διαφορετική ένταξη στην αγορά εργασίας και ο ραγδαία αυξανόμενος πληθυσμός των «εργαζόμενων φτωχών») (Murray, 2002; Bracking, 2003). Παρομοίως, η θεώρηση της παιδικής φτώχειας ως δομικής ή σχεσιακής φέρνει στο επίκεντρο τις σχέσεις ισχύος ή εξουσίας που υφίστανται στο πλαίσιο κοινωνικών δομών (π.χ. οικογένεια, σχολείο, κοινότητα, κλπ.), καθώς επίσης και κοινωνικοοικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες (π.χ. κοινωνική διαστρωμάτωση, λήψη πολιτικών αποφάσεων, παροχή κοινωνικής προστασίας, κλπ.). Στον δημόσιο και ακαδημαϊκό διάλογο αλλά και στο πεδίο άσκησης πολιτικής, η πληθώρα των απόψεων ως προς αίτια της φτώχειας έχουν δύο βασικές θεωρητικές αφετηρίες: «Κοινωνική επιλογή»: Η φτώχεια αποδίδεται σε ατομικά χαρακτηριστικά εξαιτίας γενετικών ή/ και μη-γενετικών κληροδοτημάτων από την οικογένεια προέλευσης (π.χ. υγεία, δεξιότητες, κίνητρα, προσδοκίες, κ.λπ.). «Κοινωνική αιτιότητα»: Η φτώχεια αποδίδεται στις σύγχρονες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές δομές που χαρακτηρίζονται από σπανιότητα θεσμικών ευκαιριών, αποδυνάμωση της κοινωνικής προστασίας, ενίσχυση των χαμηλόμισθων και επισφαλών εργασιών, αναπαραγωγή των ανισοτήτων, κοκ. Ειδικότερα, ο διάλογος για τους προσδιοριστικούς παράγοντες της φτώχειας διεξάγεται γύρω από τέσσερις βασικές θεματικές: α) την κουλτούρα (culture), β) την ατομική ιδιοσυγκρασία (nature), γ) το 7

9 οικογενειακό περιβάλλον (nurture) και δ) την κοινωνικοοικονομική δομή (structure). Είναι προφανές ότι οι διαφορετικές ερμηνείες που δίνονται για το αιτιώδες σκέλος της φτώχειας αντανακλούν διαφορετικές σχολές σκέψης στο πεδίο των κοινωνικών θεωριών. Τη δεκαετία του 1960, οι ερμηνείες της φτώχειας και της αποστέρησης επηρεάζονται έντονα από τη θεωρία της «κουλτούρας της φτώχειας» που εστιάζει στα πολιτισμικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά των φτωχών ατόμων και ομάδων (Lewis, 1965; 1969). Η ταύτιση της φτώχειας με την «κουλτούρα της φτώχειας» προσανατολίζει τις πολιτικές επιλογές για την καταπολέμηση της φτώχειας στη μεταβολή των αξιών και συμπεριφορών των φτωχών (Ludwig & Mayer, 2006). Αντίθετα, η μεταβολή των συνθηκών του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν οι φτωχοί δεν αποτελεί άμεση πολιτική προτεραιότητα, διότι η δομική θεωρείται λιγότερο σχετική από την ατομική αιτιότητα για την φτώχεια και την αποστέρηση. Η κουλτούρα της φτώχειας έχει δεχτεί έντονη κριτική για την αδυναμία της να λάβει υπόψη τις θεσμικές και δομικές διαστάσεις της φτώχειας. Η κριτική στρέφεται στην ενοχοποίηση των φτωχών που τείνει να αποπολιτικοποιεί το κοινωνικό πρόβλημα της φτώχειας, καθώς καλλιεργεί την πεποίθηση ότι η φτώχεια συνδέεται με τις ατομικές αξίες και συμπεριφορές παρά με τα δομικά χαρακτηριστικά του κοινωνικοοικονομικού περιβάλλοντος. Επιπλέον, η χρήση της κουλτούρας της φτώχειας ως ερμηνευτικού εργαλείου των ανισοτήτων βάζει στο περιθώριο του κυρίαρχου διαλόγου την παράμετρο των κοινωνικών συσχετισμών στις σύγχρονες δημοκρατίες και κατά συνέπεια αποστρέφει την προσοχή της κοινής γνώμης από τον βαθμό στον οποίο η κυρίαρχη ιδεολογία (ή κουλτούρα) ευθύνεται για την αναπαραγωγή των συνθηκών φτώχειας. Σε αυτό το πλαίσιο, ένα εύλογο ερώτημα θα ήταν αν υφίσταται μια κουλτούρα πλουτισμού μεταξύ της ανώτερης και μεσαίας τάξης που συντελεί στον κοινωνικό παραγκωνισμό φτωχών ατόμων και ομάδων (Moore, 2001). 8

10 Η συζήτηση για την κουλτούρα της φτώχειας στρέφεται και στους συμπεριφορικούς παράγοντες που οδηγούν στην «προνοιακή εξάρτηση». Σε αυτό το πλαίσιο υποστηρίζεται ότι η προνοιακή εξάρτηση έχει ως αποτέλεσμα να διαιωνίζονται αποκλίνουσες αξίες, αντιλήψεις και συμπεριφορές που ευθύνονται για την φτώχεια και την αποστέρηση (Mead, 1986, 1992). Οι λήπτες προνοιακών παροχών θεωρούνται απρόθυμοι να επωφεληθούν από τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται στη ζωή εξαιτίας των αρνητικών κινήτρων που απορρέουν από την εξάρτηση από το κοινωνικό κράτος (Murray, 1984). Οι θεωρίες της προνοιακής κουλτούρας ασκούν κριτική στο κοινωνικό κράτος διότι θεωρείται υπεύθυνο για την παθητική συμπεριφορά των ληπτών κοινωνικών παροχών, δίχως να διερευνώνται άλλες αιτίες που οδηγούν στην εξάρτηση από το κοινωνικό κράτος, όπως για παράδειγμα ο περιορισμός των οριζόντων των παιδιών εξαιτίας της έλλειψης κοινωνικοοικονομικών ευκαιριών. Παρομοίως, ένα μέρος της ακαδημαϊκής κοινότητας εστίασε το επίκεντρο της ανάλυσης σε πολιτισμικές και συμπεριφορικές παραμέτρους της underclass (Murray, 1984, Jencks & Peterson, 1991). Η συγκεκριμένη σχολή σκέψης έχει υιοθετήσει την έννοια της underclass ως βασικό ερμηνευτικό εργαλείο της φτώχειας και της αποστέρησης αφενός λόγω των εγγενών αδυναμιών και της έντονης κριτικής που δέχτηκε η κουλτούρα της φτώχειας και αφετέρου εξαιτίας των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της underclass έναντι της κουλτούρας της φτώχειας. Πρώτον, ο όρος είναι περισσότερο ουδέτερος. δεύτερον, δεν αφορά το σύνολο των φτωχών αλλά μια υποομάδα. και τρίτον, παραπέμπει σε ένα μικρό μόνο κομμάτι της κοινωνίας με αποτέλεσμα να μην θεωρείται απαραίτητη η αναδιάρθρωση του συστήματος αναδιανομής των πόρων (Morris, 1989). Η underclass αντιμετωπίζεται ως μια περιθωριακή κοινωνική ομάδα που εκδηλώνει ένα διακριτό σύνολο αξιών, αντιλήψεων, πεποιθήσεων, κανόνων και συμπεριφορών που ευθύνεται για την φτώχεια (Swinton & Burbridge, 1981). Σε ακαδημαϊκούς και πολιτικούς κύκλους επικρατεί η 9

11 πεποίθηση ότι τα εγγενή χαρακτηριστικά της underclass ευθύνονται για την φτώχεια (π.χ. αδράνεια, παθητική εξάρτηση, χαμηλό επίπεδο μόρφωσης, περιορισμένη κοινωνική συμμετοχή, έλλειψη κινήτρων/ικανοτήτων, κοκ). Οι πολιτισμικές θεωρίες της underclass τείνουν να εξατομικεύουν τα αίτια της φτώχειας και αποσιωπούν ευρύτερους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες και συσχετισμούς. Έτσι, ο Myrdal (1962) υποστηρίζει ότι η συσσωρευμένη μειονεξία της underclass οφείλεται στη διαρθρωτική ανεργία, την έλλειψη αναδιανεμητικής πολιτικής και τις θεσμικές και κοινωνικές διακρίσεις. Ο Smith (1992) υπογραμμίζει ότι σημαντικό ρόλο για την ύπαρξη της φτώχειας μεταξύ της underclass παίζουν οι συνθήκες της αγοράς εργασίας που παράγουν αποκλεισμό και διακρίσεις. Επιπλέον, ο Wilson (1987) εστιάζει στις πολιτικές συγκράτησης των μισθολογικών αυξήσεων από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 και τη διαδικασία αποβιομηχάνισης στις αναπτυγμένες χώρες που συνεπάγεται την απώλεια μεγάλου αριθμού θέσεων εργασίας. Σε ένα πιο ευρύ πλαίσιο, η Hariss-White (2005) δίνει έμφαση στη συσσώρευση κεφαλαίου που χαρακτηρίζει τον ανεπτυγμένο κόσμο που μπορεί να παράγει οφέλη για το μεγαλύτερο τμήμα της κοινωνίας, αλλά σπρώχνει στο περιθώριο άτομα και ομάδες που δεν είναι σε θέση να διαπραγματευτούν την εργασιακή τους δύναμη στο πλαίσιο της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς. Ταυτόχρονα, η προϊούσα αναδιάρθρωση του κοινωνικού κράτους στις δυτικές κοινωνίες έχει ως αποτέλεσμα τη χαλάρωση της κοινωνικής προστασίας για τα άτομα και τις ομάδες που υφίστανται τον κίνδυνο της αποστέρησης και της φτώχειας εξαιτίας της πολιτικής μετατόπισης από «παθητικά» σε «ενεργητικά» μέτρα. Τέλος, θα μπορούσε κανείς να εστιάσει την προσοχή στο ρόλο της overclass που επιδιώκει συστηματικά την αποφυγή συμμετοχής σε πρακτικές αναδιανομής που μπορούν να συμβάλλουν στον μετριασμό της φτώχειας μεταξύ της underclass. 10

12 Την τελευταία δεκαετία, νεότερες προσεγγίσεις της φτώχειας εστιάζουν στις στρατηγικές επιβίωσης/προσαρμογής (coping strategies). Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, οι στρατηγικές επιβίωσης είναι πιθανό να βοηθούν τους φτωχούς να αποφύγουν την εξαθλίωση, αλλά συχνά οδηγούν στην αναπαραγωγή των συνθηκών που εμποδίζουν τη διαφυγή από την αποστέρηση (Hulme et al, 2001, Moore, 2001). Οι στρατηγικές επιβίωσης παραπέμπουν σε μια μορφή δυσμενούς ένταξης κατά την οποία οι φτωχοί για να διαχειριστούν την ευπάθεια που προκύπτει από τη δυσμενή κοινωνικοοικονομική θέση επενδύουν σε στρατηγικές διαβίωσης. Οι στρατηγικές αυτές παράγουν επιθυμητά βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα, αλλά θέτουν σε μόνιμο κίνδυνο περισσότερο επιθυμητές στρατηγικές που προσφέρουν την προοπτική κάλυψης αναγκών και διατήρησης δικαιωμάτων μακροπρόθεσμα (Wood, 2000, Hulme et al, 2001). Το καινούριο στοιχείο που προσφέρει η έννοια της δυσμενούς ενσωμάτωσης είναι η ανάδειξη της σχεσιακής διάστασης της φτώχειας, δηλαδή των διαδράσεων μεταξύ δομής, οικογένειας και ατόμου. Μια εκδοχή της δυσμενούς ένταξης εστιάζεται στις δυσμενείς συνθήκες συμμετοχής των μειονεκτούντων ατόμων και ομάδων στις κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες που εμποδίζουν τη διαφυγή από την αποστέρηση (π.χ. εργαζόμενοι φτωχοί) (Murray, 2001, Bracking, 2003, du Toit, 2004). Η προσέγγιση της δυσμενούς ενσωμάτωσης διευρύνει το πεδίο αναζήτησης των αιτίων της φτώχειας δεδομένου ότι οι αναλύσεις γίνονται με όρους πολιτικής οικονομίας (Murray, 2001, Hickey & du Toit, 2007). Η προσέγγιση της πολιτικής οικονομίας είναι κατάλληλη για την κατανόηση της πολυδιάστατης φύσης της φτώχειας εξαιτίας της διεισδυτικής ματιάς που προσφέρει στις σχέσεις εξουσίας και τους συσχετισμούς δύναμης που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες. Με την έννοια της πολιτικής οικονομίας εννοούμε την προσέγγιση που αντιμετωπίζει την κοινωνία ως ένα πεδίο ανταγωνισμού συμφερόντων μεταξύ αντίπαλων κοινωνικών ομάδων και τάξεων. Αντίθετα, τα 11

13 περισσότερα συμβατικά θεωρητικά μοντέλα διέπονται από μια ατομοκεντρική μεροληψία υπό την έννοια ότι δίνουν μονομερή έμφαση στην ατομική διάσταση της φτώχειας. Για παράδειγμα, ένα μέρος της ακαδημαϊκής κοινότητας έχει στραφεί στη διερεύνηση της συμβολής των ιδιοσυγκρασιακών χαρακτηριστικών στη διαμόρφωση των μελλοντικών αποτελεσμάτων. Ως ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά νοούνται τα κληρονομικά ή επίκτητα χαρακτηριστικά της συνείδησης ή της προσωπικότητας των ατόμων όπως οι γνωστικές ικανότητες, η εργασιακή ηθική, η κοινωνικότητα, οι φιλοδοξίες, τα κίνητρα, κοκ. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα γενετικά χαρακτηριστικά (Heckman & Murray, 2001, Saunders, 1996, 1997) ή/και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας (Heckman & Rubinstein, 2001; Heckman & Carneiro, 2003, Heckman et al, 2006) εξηγούν σημαντικό μέρος της διακύμανσης των ατομικών επιτευγμάτων. Οι έρευνες που εστιάζουν στα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά έχουν επικριθεί ότι διέπονται από εγγενείς περιορισμούς διότι αποτυγχάνουν να συλλάβουν τις αλληλεπιδράσεις με το οικογενειακό και το ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον. Η σχέση ανάμεσα στα γενετικά ή/και μη-γενετικά χαρακτηριστικά και τα μελλοντικά επιτεύγματα των ατόμων θα πρέπει να μελετάται πάντοτε σε συνάρτηση με χαρακτηριστικά του οικογενειακού και του ευρύτερου κοινωνικοοικονομικού περιβάλλοντος. Σε αυτό το πλαίσιο, οι Franzini και Raitano (2008) υποστηρίζουν ότι είναι πολύ δύσκολο να εκτιμήσουμε το αν και πόσο οι γνωστικές και οι μη-γνωστικές ικανότητες είναι απόρροια γενετικών παρά οικογενειακών και κοινωνικών παραμέτρων (ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της ζωής των παιδιών). Η έμφαση που δίνεται στα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά συνδέεται με τη γενικότερη συζήτηση για την ανθεκτικότητα απέναντι στην φτώχεια και την αποστέρηση. Η έννοια της ανθεκτικότητας έχει καταστεί ελκυστική σε ερευνητές και πολιτικούς στην προσπάθεια που 12

14 γίνεται για τον εντοπισμό των προσδιοριστικών παραγόντων της μελλοντικής ευημερίας. Η ανθεκτικότητα σημαίνει ότι το άτομο μπορεί να αντιμετωπίσει και να ξεπεράσει τις αντιξοότητες που συνδέονται με την κοινωνικοοικονομική αποστέρηση με βάση τις ικανότητες και τα προτερήματα που διαθέτει ως προσωπικότητα (Bird, 2007) και να επιτύχει με αυτό τον τρόπο τη «θετική απόκλιση» (positive deviance) (Engle et al, 1996, Yaqub, 2000). Ενέχει ωστόσο μια λογική εστίασης στις ατομικές παρά τις δομικές ανισότητες πίσω από την φτώχεια. Αν θεωρήσουμε κοινή βιωματική εμπειρία μεταξύ των φτωχών την έλλειψη πόρων και οικονομικών ευκαιριών, ο μόνος παράγοντας που μπορεί να εξηγήσει γιατί κάποια άτομα ξεπερνούν την φτώχεια ενώ άλλα παγιδεύονται σε αυτή είναι τα ατομικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, η θεωρητική προσέγγιση που έχει επικρατήσει ως το βασικότερο ερμηνευτικό εργαλείο της φτώχειας και της αποστέρησης τόσο σε ακαδημαϊκούς όσο και σε πολιτικούς κύκλους είναι η προσέγγιση του «ανθρώπινου κεφαλαίου». Η προσέγγιση αυτή καλλιέργησε την αντίληψη ότι η φτώχεια και η ανισότητα οφείλονται στη χαμηλή παραγωγικότητα των φτωχών ατόμων εξαιτίας του χαμηλού επιπέδου εκπαίδευσης και εξειδίκευσης που τα άτομα αυτά διαθέτουν (Mincer, 1958, Becker, 1964, Schultz, 1966; Becker & Tomes, 1979; 1986). Ως συνέπεια, η εκπαίδευση κέρδισε την αναγνώριση του «μεγάλου εξισωτή» των συνθηκών των ατόμων (Cremin & Kendell, 2003). Επιπλέον, η αντίληψη ότι η εκπαίδευση μπορεί να μειώσει τις ανισότητες ενισχύθηκε από εμπειρικές μελέτες που διαπίστωναν ότι: πρώτον, η ισότητα στην εκπαίδευση συνδέεται με μεγαλύτερη ισότητα στη διανομή του εισοδήματος (Mincer, 1974). δεύτερον, το κοινωνικό και οικογενειακό υπόβαθρο των ατόμων ασκεί πολύ μικρή επίδραση στα μελλοντικά αποτελέσματα των ατόμων (Blau & Duncan, 1967, Duncan et al, 1968, Hauser, 1969). και τρίτον, περισσότερη εκπαίδευση ασκεί θετική επίδραση στα μελλοντικά αποτελέσματα των ατόμων ανεξαρτήτως κοινωνικής και οικογενειακής προέλευσης (Blau & Duncan, 1967, Duncan et al, 1968, Hauser, 1969). 13

15 Οι επιστημονικές αυτές διαπιστώσεις άσκησαν τεράστια επίδραση στη διαδικασία χάραξης πολιτικής με αποτέλεσμα η μερίδα του λέοντος των δημόσιων δαπανών για την καταπολέμηση της φτώχειας και της αποστέρησης να διοχετευθεί στην χρηματοδότηση προγραμμάτων εκπαίδευσης, κατάρτισης και διά βίου μάθησης. Παρ όλα αυτά, οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις του 20ου αιώνα δεν επέφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα της μεγαλύτερης εξίσωσης των ευκαιριών μεταξύ των ατόμων ανεξαρτήτως κοινωνικοοικονομικής προέλευσης (Heineck & Riphahn, 2007). Το γεγονός αυτό μπορεί να αποδοθεί στην σταθερή μείωση της σημασίας της εκπαίδευσης για τα μελλοντικά αποτελέσματα των ατόμων που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια (Breen & Goldthorpe, 2001, Erikson & Goldthorpe, 2002). Ορισμένες εμπειρικές έρευνες βρίσκουν ότι οι διαφορές στις δημόσιες επενδύσεις για την εκπαίδευση δεν μπορούν να εξηγήσουν τη διακύμανση της διαγενεακής κινητικότητας μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών (Shavit & Blossfeld, 1993; Erikson & Jonsson, 1996; Esping- Andersen, 2007). Επιπλέον, πολλοί παραμένουν σκεπτικοί ως προς τη δυνατότητα εξίσωσης του στάτους των ατόμων μέσα από τη διεύρυνση των εκπαιδευτικών ευκαιριών στον βαθμό που η τελευταία τείνει να ωφελεί δυσανάλογα περισσότερο τα παιδιά που προέρχονται από πλούσιες οικογένειες σε σχέση με τα παιδιά που προέρχονται από φτωχές οικογένειες (Papatheodorou, 1997, Ellwood & Kane, 2000, Acemoglu & Pischke, 2001, Blanden et al, 2004, Blanden & Gregg, 2004, Blanden & Machin, 2004, Machin, 2004, Esping-Andersen, 2005). Το μέγεθος της ανισότητας εξαρτάται από το πόσο διευρυμένη είναι η μισθολογική δομή στην αγορά εργασίας. Κατά συνέπεια, η μείωση των ανισοτήτων διέρχεται όχι μόνο μέσα από τη διεύρυνση της δυνατότητας πρόσβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση των παιδιών φτωχών οικογενειών, αλλά και κυρίως μέσα από τη διεύρυνση της δυνατότητας των παιδιών αυτών να κεφαλαιοποιούν τα οικονομικά ανταλλάγματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η διαπίστωση αυτή αναδεικνύει την ανάγκη προώθησης πολιτικών αγοράς εργασίας που 14

16 έχουν ως πρωταρχικό στόχο τη μείωση της διασποράς των μισθών μεταξύ των εργαζομένων με απώτερο σκοπό τον περιορισμό της σημασίας της κοινωνικής κληρονομιάς ως προσδιοριστικού παράγοντα της ατομικής ευημερίας. Επιπλέον, ορισμένες εμπειρικές έρευνες θέτουν υπό αμφισβήτηση ακόμη και τη βασική υπόθεση για την καθοριστική σημασία της εκπαίδευσης για το μελλοντικό εισόδημα (ή τον μισθό) (Breen & Goldthorpe, 2001, Erikson & Goldthorpe, 2002). Οι Warren et al (2002) βρίσκουν ότι η άμεση επίδραση της εκπαίδευσης στον μελλοντικό μισθό είναι χαμηλή και βαίνει μειούμενη κατά τη διάρκεια της εργασιακής καριέρας του ατόμου, ενώ ο Card (1999) υπολογίζει ότι η εκπαίδευση μόλις και μετά βίας εξηγεί το 1/5 της διακύμανσης του μισθού. Από την άλλη μεριά, ολοένα και περισσότεροι μελετητές τονίζουν τη σημασία της παιδικής και προσχολικής φροντίδας για την ανάπτυξη των γνωστικών ικανοτήτων των παιδιών στην ηλικία των 0-6 ετών (Brooks- Gunn et al, 1993, Heckman & Lochner, 2000, Carneiro & Heckman, 2003, Esping-Andersen, 2004α, 2004β, 2005, Corak, 2006). Η ηλικία αυτή κρίνεται ως η πιο ευαίσθητη και κρίσιμη περίοδος για την ανατομική και λειτουργική ανάπτυξη του εγκεφάλου των παιδιών (Berk 1996, McCormick et al, 1992, McEwen & Stellar, 1993, Yacub, 2002). Γι αυτό τον λόγο, πολλοί ερευνητές τονίζουν ότι η παιδική φροντίδα που εστιάζει στην πρώιμη γνωστική διέγερση μπορεί να λειτουργήσει ως βασικό όχημα για τη μακροπρόθεσμη μείωση των ανισοτήτων μέσω της ένταξης των παιδιών σε ένα βιωματικό περιβάλλον που είναι απαλλαγμένο από την επιρροή της οικογενειακής προέλευσης αν και εφόσον το σύστημα φροντίδας είναι καθολικού χαρακτήρα και υψηλής ποιότητας (Waldvogel, 2002, Esping-Andersen, 2004α, 2004β). Κατά συνέπεια, οι ερευνητές αυτοί υποστηρίζουν ότι το μεγάλο στοίχημα για τη μείωση των ανισοτήτων δε βρίσκεται τόσο στην τυπική εκπαίδευση όσο στην παιδική και προσχολική φροντίδα που δίνει 15

17 έμφαση στην ανάπτυξη των γνωστικών ικανοτήτων των παιδιών. Παρ όλα αυτά, η Brooks-Gunn (2003) επισημαίνει εύστοχα ότι για να έχει διαρκή αποτελέσματα η πρώιμη επένδυση στα παιδιά θα πρέπει να συνοδεύεται και από κατάλληλες δομές στη συνέχεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας (π.χ. οικογένεια, σχολείο, γειτονιά), διότι διαφορετικά τα θετικά αποτελέσματα από την πρώιμη επένδυση μπορεί να εξασθενήσουν ή ακόμη και να ακυρωθούν. 16

18 3. Μεθοδολογία έρευνας Στην ανάλυση αξιοποιούνται κυρίως τα στοιχεία της EUROSTAT από τις Έρευνες Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικυριών (EU-SILC). Πρόκειται για ετήσιες δειγματοληπτικές έρευνες που πραγματοποιούνται σε όλες τις χώρες της ΕΕ από το Το δείγμα έχει διαχρονική δομή αποτελούμενο από τέσσερα εναλλασσόμενα πάνελ. Τα πλέον πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία για τις συνθήκες διαβίωσης στην Ελλάδα αλλά και την ΕΕ από την Eurostat (EU-SILC) είναι αυτά της έρευνας του 2015, τα οποία όμως αναφέρονται στα εισοδήματα του προηγούμενου έτους (δηλαδή του 2014). Κατά συνέπεια, για την ακριβή αποτύπωση της φτώχειας, στην παρουσίαση των εμπειρικών δεδομένων, χρησιμοποιείται το έτος που αναφέρονται τα εισοδήματα και όχι το έτος πραγματοποίησης της έρευνας. Για τον υπολογισμό της παιδικής φτώχειας υιοθετείται ο ευρέως χρησιμοποιούμενος ορισμός (EUROSTAT) σύμφωνα με τον οποίο το όριο φτώχειας ορίζεται στο 60% του αντίστοιχου διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος των νοικοκυριών (ή ατόμων) της χώρας. Ένα παιδί χαρακτηρίζεται ως φτωχό αν ζει σε νοικοκυριό-οικογένεια με συνολικό διαθέσιμο ισοδύναμο εισόδημα χαμηλότερο του συγκεκριμένου ορίου φτώχειας. Ως διαθέσιμο εισόδημα ορίζεται το συνολικό εισόδημα του νοικοκυριού από όλες τις πηγές μετά την αφαίρεση των άμεσων φόρων (φόροι εισοδήματος) και των ασφαλιστικών εισφορών. Αποδεχόμενοι την ύπαρξη οικονομιών κλίμακος στην κατανάλωση, η τροποποιημένη κλίμακα ισοδυναμίας του OECD (ή κλίμακα της EUROSTAT) χρησιμοποιείται για την στάθμιση των εισοδημάτων των ατόμων που ζουν σε νοικοκυριά με διαφορετικό μέγεθος και σύνθεση. Σύμφωνα με αυτή την κλίμακα, το πρώτο ενήλικο μέλος του νοικοκυριού σταθμίζεται με 1, κάθε επιπλέον ενήλικας με 0,5 και κάθε παιδί με 0,3. Παράλληλα στην ανάλυση χρησιμοποιείται ο δείκτης της υλικής αποστέρησης. Πρόκειται για ένα εναλλακτικό μέτρο αποτύπωσης των συνθηκών διαβίωσης που δεν βασίζεται σε στοιχεία του εισοδήματος, 1 Στην Ελλάδα, η έρευνα αυτή πραγματοποιείται από την Ελληνική Στατιστική Αρχή. 17

19 αλλά καταγράφει την ικανότητα του νοικοκυριού να καλύψει βασικές ανάγκες (αγαθά και υπηρεσίες) που θεωρούνται κρίσιμες για την ευημερία και το επίπεδο διαβίωσης, όπως πληρωμή πάγιων λογαριασμών, αντιμετώπιση έκτακτων οικονομικών αναγκών, κατάλληλη διατροφή, επαρκής θέρμανση, μια εβδομάδα διακοπές το χρόνο και πρόσβαση σε συγκεκριμένα διαρκή καταναλωτικά αγαθά (τηλέφωνο, πλυντήριο ρούχων, έγχρωμη τηλεόραση και ΙΧ επιβατικό αυτοκίνητο). Ένα παιδί βιώνει αποστέρηση αν ζει σε νοικοκυριό που αδυνατεί να ικανοποιήσει τουλάχιστον 3 από τις συγκεκριμένες 9 βασικές ανάγκες. Σε ακραία αποστέρηση είναι τα νοικοκυριά που αδυνατούν ικανοποιήσουν τουλάχιστον 4 από τις 9 αυτές ανάγκες. Συμπληρωματικά χρησιμοποιείται και ο δείκτης «φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού». Πρόκειται για παιδιά που ζουν σε νοικοκυριά που είναι σε κίνδυνο φτώχειας ή σε ακραία αποστέρηση (στερούνται δηλ. τουλάχιστον 4 από τα 9 βασικά αγαθά και υπηρεσίες) ή χαρακτηρίζονται από χαμηλή ένταση εργασίας (δηλαδή τα μέλη του νοικοκυριού εργάστηκαν λιγότερο από 20% της συνηθισμένης απασχόλησης κατά τη διάρκεια του προηγούμενου έτους). 18

20 4. Εμπειρικά ευρήματα Με βάση τον ευρέως χρησιμοποιούμενο ορισμό της σχετικής φτώχειας (EUROSTAT) σύμφωνα με τον οποίο το όριο φτώχειας ορίζεται στο 60% του αντίστοιχου διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος των ατόμων της χώρας, τα παιδιά στην Ελλάδα αντιμετωπίζουν σαφώς υψηλότερο κίνδυνο φτώχειας από τους ενήλικες. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 1, ο κίνδυνος σχετικής φτώχειας των παιδιών από 23% το 2009 αυξάνεται σε 28,8% το 2012 και στη συνέχεια μειώνεται ελαφρά στο 26,6% το Αυτό σημαίνει ότι περίπου μισό εκατομμύριο παιδιά στη χώρα ζουν σε φτωχές οικογένειες. Παράλληλα φαίνεται ότι οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης είναι δριμύτερες στα παιδιά από ότι στους ενήλικες. Διάγραμμα 1 Φτώχεια παιδιών και ενηλίκων, Ελλάδα, (έρευνες ) Πηγή: Eurostat (πρόσβαση 23/3/2017) 19

21 Ωστόσο, η γραμμή σχετικής φτώχειας δεν είναι ο πλέον κατάλληλος δείκτης για να αποτυπώσει τις αλλαγές στο επίπεδο διαβίωσης τόσο του γενικού πληθυσμού της χώρας όσο και των παιδιών κατά την περίοδο της κρίσης και της εφαρμογής των πολιτικών λιτότητας. Αυτό γιατί μετά το 2009 παρατηρείται δραματική μείωση των εισοδημάτων στη χώρα, γεγονός που επιφέρει ανάλογες μεταβολές και στο εκάστοτε όριο σχετικής φτώχειας που υπολογίζεται ως ποσοστό του διαμέσου ισοδύναμου εισοδήματος της χώρας σε κάθε έτος. Ως αποτέλεσμα την περίοδο αυτή το όριο φτώχειας (για ένα μονομελές νοικοκυριό) από 598 ευρώ/μήνα που ήταν το 2009 μειώνεται σε μόλις 376 ευρώ/μήνα το 2014 (βλ. Διάγραμμα 2). Με άλλα λόγια, το όριο φτώχειας μειώθηκε κατά 37% γεγονός που αντανακλά την αντίστοιχη μείωση που υπέστησαν την ίδια περίοδο τα μεσαία εισοδήματα στη χώρα. Έτσι, νοικοκυριά με ισοδύναμο εισόδημα τέτοιο που το 2009 κατατάσσονταν στα φτωχά, το 2014 θεωρούνται πλέον ως μη φτωχά. Καταλληλότερος δείκτης για την αποτύπωση της επιδείνωσης των συνθηκών διαβίωσης των παιδιών είναι αυτός που υπολογίζεται με βάση ένα διαχρονικά σταθερό όριο φτώχειας, όπως το όριο φτώχειας του 2007, σταθμίζοντας τα εισοδήματα ως προς τις διαφορές στην αγοραστική τους δύναμη. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 2, με βάση το όριο φτώχειας του 2007 (έρευνα 2008) το ποσοστό παιδικής φτώχειας από 22,6% το 2008 μειώνεται στο 20,7% το Στη συνέχεια όμως αυξάνει με δραματικά γρήγορους ρυθμούς και ανέρχεται στο 55,1% το 2014 (στοιχεία της έρευνας του 2015). Αυτό σημαίνει ότι το 2014 το 55,1% των παιδιών της χώρας (δηλαδή πάνω από 1 εκατομμύριο παιδιά) είχε συνθήκες διαβίωσης αντίστοιχες με αυτές που είχε το 20,7% των παιδιών το Τα νούμερα αυτά καταδεικνύουν τις καταστροφικές επιπτώσεις στο επίπεδο διαβίωσης των νοικοκυριών με παιδιά στη χώρα τα πρώτα 5 χρόνια της οικονομικής κρίσης και της εφαρμογής των πολιτικών λιτότητας στη χώρα. 20

22 Διάγραμμα 2 Παιδική φτώχεια στην Ελλάδα, (έρευνες ) Πηγή: Εξεργασία στοιχείων EUROSTAT (πρόσβαση 23/3/2017) Από συγκριτική σκοπιά, το επίπεδο σχετικής φτώχειας των παιδιών στην Ελλάδα με βάση τα πιο πρόσφατα δεδομένα (που αναφέρονται στα εισοδήματα του 2014) είναι από τα υψηλότερα στην ΕΕ-14 2 μαζί με αυτά των υπολοίπων χωρών της νότιας Ευρώπης (Διάγραμμα 3). Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνουν αντίστοιχα ευρήματα άλλων μελετών που καταδεικνύουν ότι τα παιδιά στην Ελλάδα αντιμετωπίζουν έναν από τους υψηλότερους κινδύνους φτώχειας μεταξύ των χωρών της ΕΕ (Παπαθεοδώρου & Δαφέρμος, 2010). Οι σκανδιναβικές χώρες και η Ολλανδία καταγράφουν τις καλύτερες επιδόσεις ακολουθούμενες από τις ηπειρωτικές χώρες. Αντίθετα, οι χώρες της Νοτίου Ευρώπης και η Μεγάλη Βρετανία εμφανίζουν αρκετά υψηλά ποσοστά παιδικής φτώχειας. 2 Πρόκειται για τις 15 παλαιότερες χώρες-μέλη της ΕΕ, με εξαίρεση το Λουξεμβούργο, το όποιο λόγω του πολύ μικρού πληθυσμού και των ιδιαίτερα υψηλών εισοδημάτων δεν συμπεριλαμβάνεται στις συγκρίσεις ως ακραία τιμή. 21

23 Διάγραμμα 3 Παιδική φτώχεια στις χώρες της ΕΕ-14, 2014, (έρευνα 2015) Πηγή: Eurostat (πρόσβαση 23/3/2017) Όπως προκύπτει στο Διάγραμμα 3, η ομαδοποίηση των 14 χωρώνμελών της ΕΕ με βάση διακριτούς και βαθιά εδραιωμένους τύπους κράτους πρόνοιας επιβεβαιώνει τη σημασία των συστημάτων κοινωνικής προστασίας για την καταπολέμηση της παιδικής φτώχειας. Συγκεκριμένα, με βάση την ευρέως διαδεδομένη τυπολογία των συστημάτων κοινωνικής προστασίας 3 διαπιστώνουμε ότι χαμηλότερη παιδική φτώχεια έχουν οι χώρες που έχουν αναπτύξει συστήματα κοινωνικής προστασίας που βασίζονται σε γενναιόδωρες και καθολικού χαρακτήρα παροχές (Σκανδιναβικές χώρες και Ολλανδία). Αντίθετα τον υψηλότερο κίνδυνο φτώχειας παρουσιάζουν οι χώρες της Νοτίου Ευρώπης που χαρακτηρίζονται από την ανεπάρκεια του κοινωνικού κράτους και την έντονη επίδραση του οικογενειασμού. 3 Η τυπολογία αυτή βασίζεται στο έργο του Esping-Andersen (1990) για τα τρία καθεστώτα ευημερίας (σοσιαλδημοκρατικό, συντηρητικό-κορπορατιστικό και φιλελεύθερο) και τη συζήτηση που ακολούθησε ως προς τος σύστημα κοινωνικής προστασίας των χωρών της νότιας Ευρώπης (Leibfried 1992, Ferrera 1996). Στη συγκεκριμένη ανάλυση υιοθετείται η τυποποίηση που έχει χρησιμοποιηθεί από τους Παπαθεοδώρου και Πετμεζίδου (2004) (2005), Παπαθεοδώρου κ.α (2008) και Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος (2010) 22

24 Ιδιαίτερα αποκαλυπτική για τον ρόλο του συστήματος κοινωνικής προστασίας στην άμβλυνση της παιδικής φτώχειας είναι η συγκριτική ανάλυση της επίδρασης των κοινωνικών μεταβιβάσεων σε χρήμα (δηλαδή των διαφορών κοινωνικών επιδομάτων) στις χώρες της ΕΕ-14. Στο Διάγραμμα 4 παρουσιάζονται εκτιμήσεις για τον κίνδυνο φτώχειας που αντιμετωπίζουν τα παιδιά με βάση το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών πριν τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, μετά τις συντάξεις και μετά τις συνολικές κοινωνικές μεταβιβάσεις. Όπως προκύπτει από τις εκτιμήσεις αυτές, ο υψηλός κίνδυνος φτώχειας που εμφανίζουν τα παιδιά στις χώρες της Νοτίου Ευρώπης οφείλεται κυρίως στον ασθενή αναδιανεμητικό ρόλο των κοινωνικών μεταβιβάσεων. Επιπρόσθετα σε όλες σχεδόν τις χώρες, με εξαίρεση την Ισπανία, την Ελλάδα και την Πορτογαλία, η άμβλυνση της παιδικής φτώχειας επιτυγχάνεται μέσω των λοιπών, εκτός συντάξεων, κοινωνικών μεταβιβάσεων που εξ ορισμού έχουν ως αντικείμενο την υποστήριξη του επιπέδου διαβίωσης των νοικοκυριών. Οι συντάξεις, όπως είναι αναμενόμενο, έχουν μια ιδιαίτερα οριακή επίδραση στα εισοδήματα των νοικοκυριών με παιδιά. Στις τρείς όμως χώρες της Νοτίου Ευρώπης (Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία) η επίδραση των συντάξεων στην παιδική φτώχεια είναι ιδιαίτερα σημαντική. Αυτό οφείλεται στο μεγάλο ποσοστό των ηλικιωμένων-συνταξιούχων που συμβιώνουν με τις οικογένειες των παιδιών τους στις χώρες αυτές. Το γεγονός αυτό αντανακλά τις ιδιομορφίες του συστήματος κοινωνικής προστασίας των χωρών της Νοτίου Ευρώπης, όπου τις σημαντικές ελλείψεις σε υποστηρικτικές δομές και τα μεγάλα κενά στην κοινωνική προστασία αναπληρώνουν οι οικογένειες και τα συγγενικά δίκτυα (Papatheodorou 2009, Adam and Papatheodorou 2016). Έτσι συχνά οι ηλικιωμένοι-συνταξιούχοι γονείς συμβιώνουν με τις οικογένειες των ενήλικων παιδιών τους συμβάλλοντας με την σύνταξή τους στο εισόδημα του νοικοκυριού. Παράλληλα βοηθούν στην φροντίδα των ανήλικων παιδιών του νοικοκυριού ή γίνονται οι ίδιοι αποδέχτες φροντίδας όταν την χρειάζονται. 23

25 Διάγραμμα 4 Παιδική φτώχεια στις χώρες της ΕΕ-14, πριν και μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, 2014, (έρευνα 2015) Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων Eurostat (πρόσβαση 23/3/2017) Στην Ελλάδα οι συντάξεις έχουν την μεγαλύτερη επίδραση στην άμβλυνση του κινδύνου φτώχειας που αντιμετωπίζουν τα παιδιά μεταξύ όλων των χωρών της ΕΕ-14. Η επίδραση αυτή είναι αντίστοιχου μεγέθους με αυτή που έχουν οι λοιπές, εκτός συντάξεων, μεταβιβάσεις σε χρήμα. Επιπρόσθετα, οι λοιπές μεταβιβάσεις στην Ελλάδα έχουν την ασθενέστερη επίδραση στη μείωση της παιδικής φτώχειας μεταξύ όλων των χωρών της ΕΕ-14, γεγονός που αντανακλά δομικές αδυναμίες συστήματος κοινωνικής προστασίας της χώρας στην προάσπιση του επιπέδου διαβίωσης ευάλωτών τμημάτων του πληθυσμού και την αντιμετώπιση της φτώχειας και της αποστέρησης (Papatheodorou 2009, Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος 2010, Παπαθεοδώρου και Μισσός 2013). Ιδιαίτερα την περίοδο της κρίσης και των πολιτικών λιτότητας, η μείωση των δαπανών για κοινωνική προστασία έχει αποδυναμώσει περεταίρω τον ήδη ασθενή ρόλο των κοινωνικών μεταβιβάσεων στη χώρα, με προφανείς τις επιπτώσεις στη διόγκωση της παιδικής φτώχειας. 24

26 Ο δείκτης υλικής αποστέρησης αποτυπώνει μια εξίσου δραματική εικόνα για την κατάσταση των παιδιών στην Ελλάδα. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 5, το 2015 σχεδόν ένα στα δύο παιδιά στην Ελλάδα ζουν σε συνθήκες υλικής αποστέρησης (δηλαδή ζει σε νοικοκυριό που αδυνατεί να ικανοποιήσει τουλάχιστον 3 από τις 9 επιλεγμένες βασικές ανάγκες). Με ποσοστό 45% η Ελλάδα είναι με μεγάλη διαφορά η χώρα όπου τα παιδιά αντιμετωπίζουν την υψηλότερη υλική αποστέρηση μεταξύ των 14 παλαιοτέρων χωρών-μελών της ΕΕ. Το ποσοστό αυτό είναι σχεδόν διπλάσιο από αυτό που παρουσιάζει η αμέσως επόμενη χώρα της ΕΕ-14 με τη χειρότερη επίδοση ως προς την υλική αποστέρηση των παιδιών. Ο δείκτης αυτός εμφανίζει μεγάλη σχέση με το σύστημα προστασίας που έχουν αναπτύξει οι χώρες, επιβεβαιώνοντας τα ευρήματα αντίστοιχων ερευνών στο πεδίο αυτό (βλ. Παπαθεοδώρου και Πετμεζίδου 2004, 2005, Παπαθεοδώρου και Δαφέρμος 2010, Παπαθεοδώρου και Μισσός 2013, Ιωαννίδης κ.α ). Είναι χαρακτηριστικό ότι στις Σκανδιναβικές χώρες και την Ολλανδία η υλική αποστέρηση των παιδιών εμφανίζει μονοψήφια ποσοστά. Το σύστημα κοινωνικής προστασίας των χωρών αυτών χαρακτηρίζεται από την θεσμοθετημένη δέσμευση του κράτους για την μείωση της ανισότητας και της φτώχειας μέσω ενός μίγματος γενναιόδωρων και καθολικού χαρακτήρα παροχών σε είδος και σε χρήμα. Αντίθετα υψηλή υλική αποστέρηση εμφανίζουν οι χώρες με φιλελεύθερο σύστημα κοινωνικής προστασίας (Μεγάλη Βρετανία, Ιρλανδία) που χαρακτηρίζεται από περιορισμένες κρατικές παρεμβάσεις στην προώθηση της κοινωνικής ευημερίας οι οποίες περιορίζονται κυρίως σε χρηματικές παροχές που δίνονται με βάση τον έλεγχο πόρων των δικαιούχων, καθώς και οι χώρες της Νοτίου Ευρώπης. Αντίστοιχα υψηλό (22%) είναι και το ποσοστό των παιδιών στη χώρα που ζουν σε συνθήκες ακραίας αποστέρησης (δηλαδή που ζουν σε νοικοκυριά που αδυνατούν να ικανοποιήσουν τουλάχιστον 4 από τις 9 βασικές ανάγκες). Το ποσοστό αυτό είναι επίσης διπλάσιο του αντίστοιχου που εμφανίζει η χώρα της ΕΕ-14 με την αμέσως χειρότερη επίδοση. Χώρες όπως οι σκανδιναβικές, η Ολλανδία, η Γερμανία και η 25

27 Αυστρία εμφανίζουν κίνδυνο ακραίας αποστέρησης μικρότερο του 5%, επιβεβαιώνοντας τη σημασία του συστήματος κοινωνικής προστασίας στην αντιμετώπιση της αποστέρησης που βιώνουν οι οικογένειες με παιδιά. Τα στοιχεία αυτά αποκαλύπτουν την δραματική κατάσταση στην οποία διαβιώνει μεγάλο μερίδιο των οικογενειών με παιδιά στην Ελλάδα, ενώ παράλληλα καταδεικνύουν την αδυναμία του συστήματος κοινωνικής προστασίας της χώρας στο πεδίο αυτό. Διάγραμμα 5 Παιδική υλική αποστέρηση στην ΕΕ-14 (2015) Πηγή: Εξεργασία στοιχείων EUROSTAT (πρόσβαση 23/3/2017) Εστιάζοντας στις επιμέρους 9 βασικές ανάγκες που απαρτίζουν τον δείκτη αποστέρησης για τα έτη 2009 και 2015 στην Ελλάδα, το Διάγραμμα 6 αποκαλύπτει ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα αποστέρησης που αντιμετωπίζουν τα νοικοκυριά με παιδιά δεν αφορά την κατοχή συγκεκριμένων διαρκών καταναλωτικών αγαθών (που ενδεχομένως πολλά νοικοκυριά διαθέτουν από πριν την κρίση), αλλά στην εξόφληση πάγιων λογαριασμών, την κάλυψη έκτακτων αναγκών, την εξασφάλιση 26

28 επαρκούς θέρμανσης και την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Η δραματική αύξηση της αδυναμίας κάλυψης συγκεκριμένων αναγκών μεταξύ 2009 και 2015 αποκαλύπτει την εξαιρετικά δυσχερή θέση στην οποία έχει περιέλθει ένα σημαντικό μερίδιο οικογενειών με παιδιά στη χώρα την περίοδο της ύφεσης και της εφαρμογής των πολιτικών λιτότητας. Έτσι, το 2015 το 58,5% των νοικοκυριών με παιδιά δυσκολεύονται να αποπληρώσουν τους πάγιους λογαριασμούς, το 54,4% αδυνατούν να αντιμετωπίζουν έκτακτες αλλά αναγκαίες δαπάνες, το 55,8% δεν μπορούν να έχουν μία εβδομάδα διακοπών το χρόνο, ενώ το 29,6% δεν εξασφαλίζουν επαρκή θέρμανση στο σπίτι. Διάγραμμα 6 Υλική αποστέρηση σε οικογένειες με παιδιά, Ελλάδα, Πηγή: Eurostat (πρόσβαση 23/3/2017) Αναλύοντας την αποστέρηση ανά ηλικιακή κατηγορία διαπιστώνουμε ότι η υλική αποστέρηση που βιώνουν τα παιδιά ήταν 20% το 2007, ποσοστό χαμηλότερο από αυτό που εμφάνιζαν την ίδια χρονιά οι ενήλικες (18-64 ετών) και οι ηλικιωμένοι (Διάγραμμα 7). Το διάστημα 27

29 όμως το ποσοστό των παιδιών σε αποστέρηση υπερδιπλασιάστηκε αγγίζοντας το 45% το 2015 (Διάγραμμα 6). Με άλλα λόγια, το 2015 σχεδόν 1 στα 2 παιδιά στη χώρα (περίπου 1 εκατομμύριο) ζουν σε οικογένειες που αντιμετωπίζουν υλική αποστέρηση. Πρόκειται για την ηλικιακή ομάδα που εμφανίζει και τη πιο ραγδαία επιδείνωση της αποστέρησης την περίοδο αυτή, καταδεικνύοντας ότι η κρίση και οι πολιτικές λιτότητας έχουν πλήξει δριμύτερα τις οικογένειες με παιδιά. Έτσι το 2015 η υλική αποστέρηση των ηλικιωμένων (κυρίως συνταξιούχων) βρίσκεται περίπου 15 ποσοστιαίες μονάδες χαμηλότερα από ό,τι η αποστέρηση των παιδιών. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι σύστημα κοινωνικών μεταβιβάσεων στη χώρα εξαντλείται σε μεγάλο βαθμό στις συντάξεις. Έτσι, την περίοδο της κρίσης και των πολιτικών λιτότητας, οι ηλικιωμένοι εμφανίζουν σχετικά μικρότερες απώλειες, συγκριτικά με τις άλλες ηλικιακές ομάδες, ως προς την επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης. Η αποστέρηση όμως αυξάνει σημαντικά και μεταξύ των ηλικιακών ομάδων που απαρτίζουν τον ενεργό πληθυσμό. Το γεγονός αυτό αντανακλά τόσο τα υψηλά επίπεδα ανεργίας που καταγράφει η χώρα όσο και την μείωση των εισοδημάτων των ήδη εργαζόμενων που έχει οδηγήσει σε αύξηση του μεγέθους των «εργαζόμενων φτωχών» (βλ. Ιωαννίδης κ.α. 2012). 28

30 Διάγραμμα 7 Υλική αποστέρηση ανά ηλικιακή ομάδα (Αδυναμία ικανοποίησης τουλάχιστον 3 από 9 βασικές ανάγκες) Πηγή: Eurostat (πρόσβαση 23/3/2017) Η αλληλοεπικάλυψη μεταξύ παιδικής φτώχειας και υλικής αποστέρησης είναι ένα εξαιρετικά κρίσιμο ζήτημα στην αποτύπωση των συνθηκών διαβίωσης των παιδιών και στην χάραξη αντίστοιχων πολιτικών. Το Διάγραμμα 7 παρουσιάζει τη διαχρονική σταθερή εξέλιξη της παιδικής φτώχειας και της υλικής αποστέρηση που αντιμετωπίσουν τα παιδιά. Μέχρι το ξέσπασμα της κρίσης το ποσοστό των παιδιών σε σχετική φτώχεια ήταν μεγαλύτερο από αυτό των παιδιών που βιώνουν υλική αποστέρηση. Από το ξέσπασμα όμως της κρίσης και την εφαρμογή των πολιτικών λιτότητας, το ποσοστό των παιδιών σε υλική αποστέρηση αυξάνει με πολύ γρήγορους ρυθμούς και ξεπερνάει κατά πολύ το ποσοστό της παιδικής φτώχειας (το οποίο εμφανίζει μικρότερη αύξηση). Το στοιχείο αυτό φανερώνει ότι σε περιόδους που χαρακτηρίζονται από ραγδαία μείωση των εισοδημάτων, η εισοδηματική φτώχεια δεν μπορεί να αποτυπώσει ικανοποιητικά την επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών. Όπως 29

31 αναφέρθηκε παραπάνω, το όριο σχετικής φτώχειας υπολογίζεται με βάση το διάμεσο εισόδημα κάθε χρονιάς. Κατά συνέπεια σε περίοδο που μειώνονται τα εισοδήματα χαμηλώνει και το όριο φτώχειας και άρα διαφοροποιείται το κρίσιμο κριτήριο με το οποίο ορίζεται ένα νοικοκυριό ως φτωχό. Ο δείκτης υλικής αποστέρησης εμφανίζει παρόμοια αποτελέσματα ως προς την επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης με αυτά της φτώχειας που υπολογίζεται με βάση ένα διαχρονικά σταθερό όριο φτώχειας όπως αυτό που παρουσιάζεται στο Διάγραμμα 2. Η εισοδηματική φτώχεια μπορεί να θεωρηθεί ως ένας ερμηνευτικός παράγοντας της υλικής αποστέρησης, αλλά από μόνη της δεν αρκεί να ερμηνεύσει τη ραγδαία κλιμάκωση της αποστέρησης στη χώρα. Διάγραμμα 8 Αλληλοεπικάλυψη μεταξύ παιδικής φτώχειας και αποστέρησης (Ελλάδα, ) Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων από Eurostat (πρόσβαση 23/3/2017) Το Διάγραμμα 9 αποτυπώνει την ανάλυση συσχέτισης μεταξύ παιδικής φτώχειας και αποστέρησης στην Ελλάδα για το χρονικό διάστημα Η ανάλυση δείχνει ότι η εισοδηματική φτώχεια μπορεί από μόνη της να ερμηνεύσει το 65% της διακύμανσης του ποσοστού των παιδιών 30

32 που βιώνουν υλική αποστέρηση. Η σχετικά υψηλή τιμή του συντελεστή προσδιορισμού (0,65%) επιβεβαιώνει τη σημασία του εισοδήματος ως ερμηνευτικός παράγοντας της υλικής αποστέρησης. Παράλληλα όμως αποκαλύπτει ότι ένα σημαντικό τμήμα των αιτιακών παραγόντων της υλικής αποστέρησης που βιώνουν τα νοικοκυριά παραμένει αδιευκρίνιστο. Σε επίπεδο πολιτικής, αυτό σημαίνει ότι οι χρηματικές μεταβιβάσεις δεν μπορούν από μόνες τους να αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της υλικής αποστέρησης που βιώνουν τα παιδιά. Κοινωνικές παροχές σε είδος (λχ φροντίδας παιδιών και ηλικιωμένων, υγείας, εκπαίδευσης, στέγασης κλπ.) μπορεί να είναι κρίσιμης σημασίας στη διαμόρφωση του κινδύνου αποστέρησης που αντιμετωπίζουν τα νοικοκυριά σε μια χώρα. Για την αποτελεσματική βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης των νοικοκυριών με παιδιά και την αντιμετώπιση της αποστέρησης, απαιτείται ένα κατάλληλο μίγμα πολιτικών σε χρήμα και σε είδος, με παράλληλες ρυθμίσεις για συμφιλίωσης οικογενειακής και εργασιακής ζωής. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι οι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές των δαπανών για κοινωνική προστασία (κυρίως των παροχών σε είδος) είναι ιδιαίτερα υψηλοί (Δαφέρμος και Παπαθεοδώρου 2013). Η κοινωνική προστασία θα πρέπει να ιδωθεί ως οργανικό κομμάτι της μακροοικονομικής πολιτικής. Κατά συνέπεια η ενίσχυση και βελτίωσης του συστήματος κοινωνικής προστασίας ώστε να καταστεί αποτελεσματικότερο στην αντιμετώπιση της παιδικής φτώχειας και αποστέρησης, μέσω της προώθησης του κατάλληλου μίγματος μέτρων και πολιτικών, ενδέχεται να έχει ευεργετικό ρόλο και στην προαγωγή της οικονομικής μεγέθυνσης της χώρας. 31

33 Διάγραμμα 9 Η σχέση μεταξύ παιδικής φτώχειας και αποστέρησης στην Ελλάδα ( ) Πηγή: Εκτιμήσεις με βάση στοιχεία από Eurostat (πρόσβαση 23/3/2017) Η δυσμενής κατάσταση των παιδιών στην Ελλάδα επιβεβαιώνεται και από το ποσοστό των παιδιών που ζουν σε συνθήκες «φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού», που αποτελεί και δείκτη-ορόσημο της Στρατηγικής 2020 της ΕΕ. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 10, την περίοδο της κρίσης και της εφαρμογής των πολιτικών λιτότητας στην Ελλάδα, επιδεινώνεται σημαντικά το ποσοστό των παιδιών που ζουν σε συνθήκες "φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού". Επιπρόσθετα την περίοδο αυτή διαφοροποιείται σημαντικά ο κίνδυνος «φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού» που αντιμετωπίζουν τα παιδιά στην Ελλάδα από τον αντίστοιχο μέσο όρο του συνόλου της ΕΕ

34 Διάγραμμα 10 Ποσοστό παιδιών σε «φτώχεια ή κοινωνικό αποκλεισμό» στην Ελλάδα και την ΕΕ-27, Πηγή: Εξεργασία στοιχείων EUROSTAT 33

35 5. Συμπερασματικές παρατηρήσεις Τα εμπειρικά στοιχεία καταδεικνύουν την δραματική επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης των παιδιών στην Ελλάδα. Την περίοδο της κρίσης πλήττεται περισσότερο η ευημερία των οικογενειών με παιδιά σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό της χώρας. Η βίωση της φτώχειας κατά την παιδική ηλικία οδηγεί σε συσσώρευση μειονεκτημάτων που θα επηρεάσουν αρνητικά τα μελλοντικά τους επιτεύγματα κατά την ενήλικη ζωή, συμβάλλοντάς έτσι στην αναπαραγωγή της φτώχειας και των ανισοτήτων. Το γεγονός αυτό θα έχει σημαντικές επιπτώσεις και στην οικονομία της χώρας μέσω της επίδρασης στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του εργατικού της δυναμικού. Η επιδείνωση της φτώχειας και της αποστέρησης κάνει επιτακτική την ανάγκη σχεδιασμού και εφαρμογής κατάλληλων πολιτικών για την υποστήριξη και ενίσχυση των οικογενειών με παιδιά. Η συρρίκνωση των δαπανών για κοινωνική προστασία στο πλαίσιο της κρίσης και των πολιτικών λιτότητας αποδυναμώνουν περαιτέρω το ήδη ασθενές σύστημα κοινωνικής προστασίας της χώρας ως προς την αντιμετώπιση της φτώχειας και αποστέρησης των παιδιών. Κρίνεται ιδιαίτερα επιτακτική η ενίσχυση και μεταρρύθμιση του συστήματος κοινωνικής προστασίας προκειμένου να αναχαιτιστεί η τάση επιδείνωσης της φτώχειας και αποστέρησης που επηρεάζει δυσανάλογα τα παιδιά. Στο πλαίσιο αυτό η υποστήριξη των οικογενειών με παιδιά θα πρέπει να αναδειχθεί ως βασική προτεραιότητα στην ατζέντα της κυβερνητικής πολιτικής. Η στήριξη των οικογενειών με παιδιά θα πρέπει να βασιστεί σε δημόσιες πολιτικές μέσω ενός κατάλληλου μίγματος παροχών (σε είδος και χρήμα) και ρυθμίσεων (λ.χ. γονικές άδειες ή διευκολύνσεις για την εναρμόνιση εργασιακού και οικογενειακού βίου). Η στήριξη των παιδιών από τα πρώιμα παιδικά χρόνια και σε όλη την παιδική ηλικία αναμένεται να έχει σημαντικό κοινωνικοοικονομικό όφελος και την αποφυγή δαπανηρών παρεμβάσεων στο μέλλον. Επιπρόσθετα μέσω της υψηλής τιμής των δημοσιονομικών πολλαπλασιαστών που έχουν οι 34

36 σχετικές δαπάνες για κοινωνική προστασία, μπορεί να έχουν καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της οικονομικής μεγέθυνσης ως οργανικό κομμάτι της μακροοικονομικής πολικής. Τέλος, έμφαση θα πρέπει να δοθεί στην προώθηση του «ύψιστου συμφέροντος του παιδιού». Με τον όρο «ύψιστο συμφέρον του παιδιού» νοούνται μια σειρά από παρεμβάσεις από τους φορείς κοινωνικής πολιτικής προς όφελος των παιδιών. Ο όρος αυτός αποδίδει τη δέσμευση υπερεθνικών και εθνικών φορέων να αναγνωριστούν στα παιδιά θεμελιώδη δικαιώματα που θα είναι δεσμευτικά προς αποφυγή φαινομένων παιδικής εκμετάλλευσης, ανέχειας, κακοποίησης, κλπ. 35

37 6. Βιβλιογραφία Acemoglu, D. and Pischke, J.-S., (2001) Changes in the wage structure, family income and children s education, European Economic Review, Vol. 45 (4-6), pp Adam, S. and Papatheodorou, C. (2016) Dismantling the feeble social protection system of Greece: Crisis and austerity measures consequences. In K. Schubert, P. de Villota and J. Kuhlmann (eds): Challenges to the European Welfare Systems, Springer, pp Becker G., (1993), Human capital, (Third Edition), Chicago: The University of Chicago press Becker. G. and Tomes. N., (1979) An equilibrium theory of the distribution of income and intergenerational mobility, Journal of Political Economy, Vol. 87, pp page/teaching/ec%20237/becker%20and%20tomes%20(jpe)% pdf Becker, G. and Tomes, N. (1986) Human capital and the rise and fall of families, Journal of Labor Economics, Vol. 4, pp Berk, L. (1996) Infants, children and adolescents, Allyn & Bacon: Boston. Bird, K. (2007) The intergenerational transmission of poverty: An overview, CPRC Working Paper 99, Manchester: Chronic Poverty Research Centre. Blanden, J., (2006) Bucking the trend : What enables those who are disadvantaged in childhood to succeed later in life?, Department for Work and Pensions, Working Paper No 31 Blanden, J. and Gregg, P., (2004) Family income and educational attainment: a review of approaches and evidence for Britain, Oxford Review of Economic Policy, Vol. 20(2), pp Blanden, J., Gregg, P. and Machin, S. (2003) Changes in educational inequality, The Centre for Market and Public Organization, University of Bristol 36

38 Blanden, J. and Machin, S. (2004) Educational inequality and the expansion of UK higher education, Scottish Journal of Political Economy, Vol. 51(2), pp lse.ac.uk_storage_library_secondary_libfile_sh ared_repository_content_blanden,j%26machin,s_educational%20inequality_blande n_educational%20inequality_2014.pdf Blau, P. and Duncan, O. (1967) The American occupational structure, New York: Free Press Boyden, J. and Cooper, E. (2007) Questioning the power of resilience: Are children up to the task of disrupting the transmission of poverty, CPRC Working Paper 73, Manchester: CPRC Bracking, S (2003) The political economy of chronic poverty, CPRC Working Paper 23, Manchester: Chronic Poverty Research Centre or Breen, R. and Goldthorpe, J. (2001) Class, mobility and merit: The experience of two British birth cohorts, European Sociological Review, Vol. 17 (2), pp Breen, R. and Jonsson, J. (2005) Inequality of opportunity in comparative perspective: recent research on educational attainment and social mobility, Annual Review of Sociology, Vol. 31, pp Brooks-Gunn, J. and Duncan, G. (1997) The effects of poverty on children, Future of Children, Vol.7(2), pp Brooks-Gunn, J., Klebanov, P., Liaw, F. and Spiker, D. (1993) Enhancing the development of low- birthweight, premature infants: Changes in cognition and behavior over the first three years, Child Development, Vol. 64, pp Brooks-Gunn, J., Liaw, F. and Klebanov, P. (1992) Effects of early intervention on cognitive function of low birth weight preterm infants, The Journal of Pediatrics, Vol. 120(3), pp

39 Card, D. (1999) The causal effect of education on earnings. In O. Ashenfelter and D. Card (Eds), Handbook of Labor Economics, Vol. 3A, Amsterdam: Elsevier Science Carneiro, P. and Heckman, J. (2003) Human capital policy. In J. Heckman and A. Krueger (Eds) Inequality in America: What role for human capital policy? Cambridge, Mass: MIT Press Corak, M. (2006) Do poor children become poor adults? Lessons from a cross country comparison of generational earnings mobility, Discussion Paper No. 1993, Bonn: IZA Corcoran, M. (2001) Mobility, persistence, and the consequences of poverty for children: child and adult outcomes. In S. Danziger and R. Haveman (Eds) Understanding poverty, Cambridge: Harvard University Press, pp d Addio, A. (2007) Intergenerational transmission of disadvantage: Mobility or immobility across generations? A review of the evidence for OECD countries, OECD Social, Employment and Migration Working Papers No. 52, Paris: OECD Dafermos, Y. and Papatheodorou, C. (2013) The contribution of social protection system in economic growth. Observatory on Economic and Social Developments, Labour Institute, Greek General Confederation of Labour, Athens: INE-GSEE (in Greek) Dafermos, Y. and Papatheodorou C. (2010) Macroeconomic environment, inequality and poverty: An empirical investigation on the impact of economic growth and of social protection in Greece and the EU. Observatory on Economic and Social Developments, Labour Institute, Greek General Confederation of Labour, Athens: INE-GSEE, (in Greek). Duncan, G. and Brooks-Gunn, J. (Eds) (1997) Consequences of growing up poor, New York: Russell Sage. Duncan, G., Brooks-Gunn, J. and Klebanov, P. (1994) Economic deprivation and early childhood development, Child Development, Vol. 65(2), pp