ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ : I. A. Κ. Α. ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ : I. A. Κ. Α. ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ : «ΟΙ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΝΑΟΙ ΤΩΝ ΣΤΟΒΩΝ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΔΕΥΤΕΡΑΣ» ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ : ΒΑΣΙΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ ΒΑΡΑΛΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΦΟΥΦΗ ΚΑΣΣΙΑΝΗ ΒΟΛΟΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ

2 Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ & ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ Ειδική Συλλογή «Γκρίζα Βιβλιογραφία» Αριθ. Εισ.: 4258/1 Ημερ. Εισ.: Δωρεά: Συγγραφέα Ταξιθετικός Κωδικός: ΠΤ - 1ΑΚΑ 2004 ΦΟΥ

3 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 3 Εισαγωγή 4 I. Ναοί Εντός των Τειχών 1.1. Επισκοπική βασιλική Βόρεια βασιλική Κεντρική βασιλική 25 II. Ναοί Εκτος των Τειχών II. 1. Κοιμητηριακή βασιλική Βασιλική Trans Erigon Βασιλική στη θέση Palikura 38 III. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ III. 1. Τα χαρακτηριστικά της ναοδομίας των Στόβων 43 Θέση των ναών στον πολεοδομικό ιστό 44 Τοιχοποιίες 44 Μέρη του ναού 46 Λειτουργικές κατασκευές 47 Προσκτίσματα 48 III.2. Οι Στόβοι και η ναοδομία της Μακεδονίας 53 Επίλογος 54 Βιβλιογραφία Προέλευση Πινάκων Πίνακες

4 3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το θέμα της πτυχιακής μου εργασίας είναι «Οι Παλαιοχριστιανικοί ναοί των Στόβων της Μακεδονίας Δευτέρας». Επέλεξα την περιοχή των Στόβων γιατί στο παρελθόν είχα εκπονήσει μια μικρή εργασία για μια γειτονική περιοχή, το Caricin Grad, και μου είχε κεντρίσει το ενδιαφέρον γιατί τόσο αυτή όσο και οι Στόβοι, είναι από τις παλαιοχριστιανικές πόλεις των Βαλκανίων με το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και οι οποίες μέχρι πρότινος μας ήταν παντελώς άγνωστες. Επίσης, ήθελα να ασχοληθώ με ένα θέμα το οποίο δεν θα ήταν τετριμμένο και το οποίο θα μου πρόσφερε πολύπλευρες γνώσεις, καθώς πέρα από τα χαρακτηριστικά της παλαιοχριστιανικής ναοδομίας, μου έδωσε τη δυνατότητα να αποκτήσω και γεωγραφικές γνώσεις και να γνωρίσω την ευρύτατη, τότε, επαρχία της Μακεδονίας Δευτέρας και να πάρω μια ιδέα για το πώς οι πόλεις της αυτοκρατορίας συνανήκαν στο δίκτυο των πολιτικών και εκκλησιαστικών δομών, το οποίο ως έναν βαθμό αντανακλάται και μέσα από τα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την αναπληρώτρια καθηγήτρια Μαρία Βασιλάκη και τον διδάσκοντα Ιωάννη Βαραλή για τη συμβολή τους στην εκπόνηση της πτυχιακής μου εργασίας.

5 4 Εισαγωγή Η θέση των Στόβων (πίν. 1) τοποθετείται σήμερα στην πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και είναι γνωστή ως Γκράντσκο Στόμπι (η ερημούπολη των Στόβων). Ο μερικώς ανασκαμμένος οικισμός βρίσκεται στην κοιλάδα του ποταμού Αξιού, ακριβώς στη συμβολή του με τον ποταμό Cma, τον αρχαίο Εριγώνα. Στην αρχαιότητα δύο σημαντικοί δρόμοι τέμνονταν στους Στόβους: ο ένας ήταν ο δρόμος που ξεκινούσε από το Αιγαίο και κατευθυνόταν βόρεια προς την κεντρική Ευρώπη και ο δεύτερος ήταν ένα παρακλάδι της Εγνατίας οδού, που οδηγούσε από την Ηράκλεια της Λυγκιστίδος στην Σερδική (τη σημερινή Σόφια).1 Κατά την ελληνιστική περίοδο η περιοχή περιήλθε κάτω από τον έλεγχο του βασιλείου των Μακεδόνων και τον 2 αιώνα π.χ. έγινε τμήμα της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας. Η πόλη είχε το προνόμιο να κόβει νομίσματα σε δικό της νομισματοκοπείο2. Κατά τη διάρκεια του τέλους του 4ου αι. μ.χ. οι Στόβοι έγιναν η πρωτεύουσα της επαρχίας Μακεδονίας Σαλουταρίας και υπήρξε σίγουρα η πρωτεύουσα της επαρχίας Μακεδονίας Δευτέρας για κάποια περίοδο κατά τον ύστερο 5 αιώνα ή τον πρώιμο 6 μ.χ. Το 379 οι επαρχίες της Μακεδονίας και της Δακίας δόθηκαν στο Θεοδόσιο Α από τον αυτοκράτορα Γρατιανό και, παρά τη φιλονικία, παρέμειναν κάτω από την πολιτική δικαιοδοσία του Ανατολικού τμήματος της Αυτοκρατορίας και μετά το θάνατο του Θεοδοσίου, ο οποίος επισκέφτηκε την πόλη των Στόβων το 388. Είναι πιθανό ότι η πόλη υπέφερε από τις λεηλασίες του Βησιγότθου Αλάριχου στον 4 αι. και από τις ορδές του θύννου Αττίλα στα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 440, παρόλο που ούτε οι γραπτές πηγές, ούτε τα αρχαιολογικά δεδομένα πιστοποιούν με βεβαιότητα την παρουσία βαρβαρικών δυνάμεων εκεί. Είναι ωστόσο βεβαιωμένο ότι το 479, οι στρατιώτες του Βησιγότθου Θεοδώριχου λεηλάτησαν την πόλη, η οποία υπέφερε ξανά στο σασμό του 518. Τα αρχαιολογικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι σε κάποια χρονική στιγμή μετά τα μέσα του 3ου αι. μ.χ. η πεδιάδα δυτικά του ποταμού Εριγώνος υπέφερε σοβαρά από πλημμύρες και εγκαταλείφθηκε τελικά, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε στην οικιστική δραστηριότητα. Η εντός των τειχών πόλη ιδρύθηκε πιθανώς στις αρχές του 5ου αι., για να αντικαταστήσει την πρωιμότερη επέκταση του οχυρωματικού τείχους, το οποίο κτίστηκε λίγα μέτρα από την όχθη του ποταμού Εριγώνος και αποδείκνυε ότι περίπου 1 Snively 1979, I. 2 Στο ίδιο, 1.

6 5 το ένα τέταρτο της περιοχής που περικλείονταν στα πρωιμότερα τείχη της πόλης έχει χαθεί.3 Κατά τη διάρκεια του 4ου αι. μ.χ. η αυξανόμενη επίδραση του Χριστιανισμού επηρέασε την αντικατάσταση των παγανιστικών ιερών τόπων και άλλων οικοδομημάτων που είχαν εγκαθιδρυθεί στην εγκαταλελειμμένη περιοχή. Ενδεχομένως η αυξανόμενη σημασία του Χριστιανισμού να προκάλεσε και τη στενότητα του θεάτρου κατά τα τέλη του 4ου αιώνα.4 Τα αρχαιολογικά δεδομένα αποδεικνύουν ξεκάθαρα ότι η περίοδος της Ύστερης αρχαιότητας στους Στόβους, ή τουλάχιστον ο 4ος και 5 ς αι. ήταν μια σχετικά ακμάζουσα περίοδος, εν όψει της πολυτάραχης πολιτικής κατάστασης και των σποραδικών βαρβαρικών επιδρομών της μεταγενέστερης περιόδου. Η παρουσία ανακτορικής κατοικίας, συναγωγής, λουτρών, καταστημάτων και εκκλησιών αποδεικνύουν την ευημερία της πόλης. Τον 6 αιώνα τα αυξανόμενα λιγοστά δεδομένα είναι μάρτυρες μιας έντονης πτώσης του μέσου όρου ζωής σε κάποια τμήματά της. Η πόλη εγκαταλείφθηκε από το μεγαλύτερο τμήμα των κατοίκων της, πιθανόν στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα, και τελικά ερειπώθηκε. Πότε έφτασε ο Χριστιανισμός στους Στόβους είναι αβέβαιο. Είναι γνωστός ο επίσκοπος της πόλης Βούδιος, ο οποίος στα 325 πήρε μέρος στη Σύνοδο της Νίκαιας. Τα δύο έδικτα του Θεοδοσίου που εκδόθηκαν στους Στόβους το 388, με τα οποία ο αυτοκράτορας απαγόρευσε τη συγκέντρωση αιρετικών και τη δημόσια συζήτηση για τη θρησκεία, θα μπορούσαν να αντανακλούν συγκρουόμενες θρησκευτικές απόψεις ανάμεσα στους Χριστιανούς στην πόλη και στις τριγύρω περιοχές. Η ανασκαφή έχει αποκαλύψει πολύ λίγα για την αρχιτεκτονική του 4ου αι. Στην πραγματικότητα, η κύρια περίοδος της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής ξεκίνησε λίγο πριν από τα μέσα και συνεχίστηκε μέχρι και λίγο μετά τα τέλη του 5ου αιώνα. Δύο επίσκοποι των Στόβων είναι γνωστοί από αυτήν την περίοδο: ο Νικόλαος, ο οποίος έλαβε μέρος στη Σύνοδο της Χαλκηδόνας το 451, και ο Φίλιππος, ο οποίος σύμφωνα με επιγραφή ήταν υπεύθυνος για την κατασκευή της Επισκοπικής Βασιλικής. Δύο άλλοι επίσκοποι των Στόβων, ο Ιωάννης και ο Μαργαρίτης, έλαβαν μέρος σε Συνόδους του ύστερου 7ου at., αλλά όπως έχουν προτείνει ειδικότεροι ερευνητές, δεν ασκούσαν τα καθήκοντά τους στην επισκοπική έδρα τους.5 3 Στο ίδιο, Στο ίδιο, 3. 5 Snively 1979, 4-5.

7 6 Παρόλο που η πολιτική εξουσία πάνω στις επαρχίες της Μακεδονίας είχε παραχωρηθεί στην Κωνσταντινούπολη από τον ύστερο 4 αι., ο εκκλησιαστικός έλεγχος παρέμεινε στα χέρια του Πάπα της Ρώμης. Ασκούσε εξουσία στην περιοχή μέσω ενός βικαρίου, του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης. Παρ όλες τις προσπάθειες του αυτοκράτορα της Ανατολής να φέρει τις δύο επαρχίες κάτω από τον έλεγχο της Κωνσταντινούπολης, η κατάσταση συνεχίστηκε απαράλλακτη και μέσα στον 6 αιώνα. Υπάρχουν κάποια στοιχεία ότι στα 535 οι Στόβοι και η Μακεδονία Δευτέρα περιήλθαν κάτω από τον εκκλησιαστικό έλεγχο του Αρχιεπισκόπου της Ιουστινιανής Πρώτης, που τοποθετείται στο βόρειο τμήμα της επαρχίας της Μεσογείου Δακίας. Δέκα χρόνια αργότερα, όταν ο Ιουστινιανός επαναβεβαίωσε την εξουσία του Αρχιεπισκόπου της Πρώτης Ιουστινιανής, καμία αναφορά δεν έγινε για τη Μακεδονία Δευτέρα. Η σημασία αυτής της παράλειψης δεν είναι ξεκάθαρη. Ενώ ο Αρχιεπίσκοπος της Ιουστινιανής Πρώτης, όπως και ο Αρχιεπίσκοπος της Θεσσαλονίκης, εξακολούθησαν να υπάγονται στην έδρα της Ρώμης, ο ρόλος του Ιουστινιανού στη θεμελίωση και την εξύψωση της Πρώτης Ιουστινιανής σε περίοπτη θέση αστικής και εκκλησιαστικής σημασίας υποδεικνύει ότι η επιρροή της Κωνσταντινούπολης ήταν ιδιαίτερα δυναμική στην Ιουστινιανή Πρώτη και η περιοχή κάτω από τον εκκλησιαστικό της έλεγχο.6 Η περιοχή των Στόβων ταυτίστηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, αλλά μικρή ανασκαφή έλαβε χώρα και πριν από τον Α Παγκόσμιο πόλεμο, όταν γερμανικά στατεύματα ανέσκαψαν δύο εκκλησίες και τμήμα από μια τρίτη. Το εθνικό Μουσείο του Βελιγραδιού έκανε συστηματικές έρευνες ανάμεσα στο 1924 και το 1940, και πολλά από τα κτίρια που τώρα είναι ορατά αποκαλύφθηκαν αυτήν ακριβώς την περίοδο.7 Οι έξι εκκλησίες που έχουν ανασκαφεί στους Στόβους αποτελούν ένα σημαντικό κεφάλαιο της αρχιτεκτονικής της τελευταίας κύριας φάσης της πόλης. Τα χαρακτηριστικά των εκκλησιών αυτών έχουν διερευνηθεί από Γιουγκοσλάβους και Αμερικανούς ερευνητές και δείχνουν ότι οι βασιλικές των Στόβων εύκολα μπορούν να ενταχθούν στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Μακεδονίας και των νότιων Βαλκανίων γενικότερα. Οι ιδιαίτεροι λόγοι για τους οποίους ιδρύθηκαν οι τρεις από τις έξι βασιλικές είναι γνωστοί: η μία ήταν η Επισκοπική Βασιλική, μια δεύτερη ήταν χτισμένη πάνω από ένα νεκροταφείο και χρησιμοποιόταν για την τέλεση των κηδειών ή και ως χώρος ταφής, ενώ μια τρίτη βασιλική ήταν προσαρτημένη σ ένα μοναστήρι. Η 6 Στο ίδιο, Στο ίδιο, 6-7.

8 7 κατασκευή της Επισκοπικής Βασιλικής απαιτούσε την καταπάτηση και την καταστροφή ενός ολόκληρου οικοδομικού τετραγώνου από πρωιμότερα κτίρια. Η ο κοιμητηριακή Βασιλική κατέστρεψε μια Ιουδαϊκή Συναγωγή. Τρεις από τις έξι παλαιοχριστιανικές εκκλησίες βρίσκονται σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από την εντός των τειχών πόλη. Όλες είναι τρίκλιτες βασιλικές, με προεξέχουσα αψίδα στα ανατολικά και νάρθηκα στα δυτικά. Οι τρεις εκκλησίες εντός των τειχών της πόλης είναι γνωστές ως η Βόρεια, η Κεντρική και η Επισκοπική Βασιλική, ενώ οι τρεις εκκλησίες εκτός των τειχών είναι η Κοιμητηριακή Βασιλική, η Βασιλική στη θέση Παλικούρα και η Βασιλική εκείθεν του ποταμού Εριγώνος (πίν. 2).89 8 Snively 1979, xii-xiii. 9 Στο ίδιο, 8-9.

9 8 I. Οι Ναοί Εντός των Τειχών 1.1. Επισκοπική Βασιλική Η Επισκοπική Βασιλική, γνωστή επίσης ως Βασιλική του Επισκόπου Φιλίππου, είναι η μεγαλύτερη εκκλησία στους Στόβους. Είναι τρίκλιτη βασιλική, με ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά, νάρθηκα στα δυτικά, αίθριο ακόμη δυτικότερα και προσκτίσματα στα βόρεια του νάρθηκα. Επίσης, διέθετε Βαπτιστήριο, το οποίο βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο κατά μήκος της νότιας πλευράς και προσκτίσματα γύρω από αυτό. Η Βασιλική τοποθετημένη στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης, είχε πρόσβαση από την Ιερά Οδό, έναν δρόμο περίπου 85μ. μήκος, που οδηγούσε από την Πύλη της Ηράκλειας ως τη βορειοδυτική γωνία του συγκροτήματος της βασιλικής, εκεί καμπτόταν και γινόταν δρόμος που οδηγούσε προς βορρά. Σε απόσταση περίπου 35 μ. από την πύλη της πόλης, η νοτιοανατολική πλευρά του δρόμου μεταβαλλόταν σε μια μνημειώδη πρόσοψη για τη βασιλική. Μια κιονοστοιχία, στην οποία κάθε δεύτερος κίονας εναλλασσόταν με έναν κτιστό πεσσό, καθόριζε το όριο μιας στοάς που έβαινε δίπλα στο δυτικό τοίχο του συγκροτήματος της βασιλικής. Μπροστά της ο δρόμος πλάταινε και δημιουργούνταν μια ημικυκλική αυλή με καταστήματα γύρω της (πίν. 3). Ένα κτίριο στα βόρεια της εκκλησίας έχει ταυτιστεί με Επισκοπικό μέγαρο, επειδή εκεί βρέθηκαν ένα θυμιατήρι και ένα επισκοπικό δαχτυλίδι. Επικοινωνούσε με τη βασιλική μέσω μιας, μεταγενέστερα διευθετημένης, βορειοανατολικής εισόδου. Στα ανατολικά της βασιλικής, το θέατρο κατεδαφίστηκε στο επίπεδο του διαζώματος πριν από την οικοδόμηση της εκκλησίας. Συγκρότημα προσκτισμάτων, περιλαμβάνοντας και το μεγάλο Βαπτιστήριο, συνόρευε με τη βασιλική στα νότια. Η έκταση του συγκροτήματος δεν είναι γνωστή, ούτε έχει γίνει ανασκαφική έρευνα για τη διαπίστωση αν είχαν ιδρυθεί κτίρια ανάμεσα στο εκκλησιαστικό συγκρότημα και στα τείχη της πόλης, στα νότια (πίν. 4). Η Επισκοπική Βασιλική θα πρέπει να ήταν το κυριότερο ορόσημο στην πόλη. Ανάμεσα στην πύλη της Ηράκλειας και στο χώρο της εκκλησίας, η επιφάνεια χαμήλωνε απότομα στη νοτιοανατολική πλευρά της Ιεράς Οδού, όπως αποδεικνύεται καθαρά από την κλίμακα που οδηγούσε από την Ιερά Οδό στη νότια πλευρά της βασιλικής. Η κατασκευή της βασιλικής απαιτούσε την απόκτηση των οικοπέδων και την ισοπέδωση

10 9 των κτιρίων τους σε μια περιοχή περίπου 3.500τμ. Βρέθηκαν λείψανα από τέσσερα κτίρια, τα οποία καταστράφηκαν ή ενσωματώθηκαν στο συγκρότημα της εκκλησίας. Γερμανικά στρατεύματα υπό την καθοδήγηση του F. Krischen άρχισαν να ανασκάπτουν το ανατολικό άκρο της Επισκοπικής Βασιλικής στα Ανασκάφτηκε το πρεσβυτέριο και τα ανατολικά τμήματα των κλιτών. Στα 1925 ο R. Egger, επικεφαλής της ομάδας του Εθνικού Μουσείου του Βελιγραδιού, συνέχισε την ανασκαφή. Τότε το σχέδιο της εκκλησίας ολοκληρώθηκε με την αποκάλυψη τουλάχιστον των ανώτερων επιφανειών όλων των τοίχων. Ο Egger ακόμη ανέσκαψε την πεσμένη αψίδα και μελέτησε το πρεσβυτέριο και τα αρχιτεκτονικά γλυπτά. Στα 1927 ο Saria ανέσκαψε το νότιο κλίτος και το νότιο ήμισυ του νάρθηκα. Οι Petkovic και Boskovic ανέσκαψαν το αίθριο και τα προσκτίσματα στα βόρειά του το Τον επόμενο χρόνο ο Mano-Zissi αποκάλυψε το βόρειο κλίτος και τα δωμάτια στα βόρεια του νάρθηκα και του βόρειου κλιτούς και έτσι ολοκληρώθηκε η ανασκαφή της εκκλησίας. Το 1971 αποκαλύφθηκαν η α' φάση του ψηφιδωτού στο νότιο κλίτος, και η κλίμακα που οδηγούσε από το νάρθηκα σε ένα χαμηλότερο επίπεδο στη νότια πλευρά της εκκλησίας. Το 1971 ανασκάφτηκε επίσης το Βαπτιστήριο και τμήματα από τα δωμάτια δυτικά από αυτό. Περαιτέρω ανασκαφή ανατολικά του Βαπτιστηρίου έλαβε χώρα στα 1973 και άρχισαν εργασίες εκ νέου ανατολικά του νότιου κλιτούς. Έρευνες συνεχίστηκαν στο νότιο κλίτος και στα ανατολικά του στα Στα 1975 η ανασκαφή από τη νότια πλευρά της εκκλησίας μετατοπίστηκε στο δυτικό άκρο του συγκροτήματος, γύρω από το Βαπτιστήριο. Το 1976 δεν έλαβε χώρα ανασκαφή, αλλά εντατικός καθαρισμός, με αποτέλεσμα πολλές νέες αποκαλύψεις. Περιελάμβαναν την μέχρι τότε ανύποπτη δυτική πρόσοψη του τοίχου από μια πρώιμη φάση της βασιλικής και το γεγονός ότι το βορειότερο τρίτο του κυρίως ναού δεν είχε ανασκαφεί στο επίπεδο του δαπέδου στα Το 1977 μικρές δοκιμαστικές τομές έγιναν στο βόρειο κλίτος, έξω από τη βορειοανατολική γωνία της εκκλησίας, στο βόρειο τμήμα του νάρθηκα, στο αίθριο και στη στοά της Ιεράς Οδού στα δυτικά της εκκλησίας. Ένα χαρακτηριστικό, πιθανόν ταυτισμένο ως μια πρώιμη κολυμβήθρα, ανακαλύφθηκε κάτω από το δάπεδο της κολυμβήθρας του Βαπτιστηρίου. Μια επαναληπτική ανασκαφή στο νότιο κλίτος είχε ως αποτέλεσμα την αποκάλυψη ενός ασύλητου τάφου. Δραστηριότητες έγιναν και το 1978 στην Επισκοπική Βασιλική. Στην αυλή του αίθριου ήρθε στο φως ένα άλλο κτίριο χρονολογούμενο πριν από τη βασιλική10, ενώ έρευνα σε 10 Snively 1979,91-95.

11 10 βάθος 4,50μ. κάτω από το επίπεδο του δαπέδου της βασιλικής αποκάλυψε τμήμα από το πρεσβυτέριο μιας αρχαιότερης εκκλησίας στα δυτικά του πρεσβυτερίου της βασιλικής του Επισκόπου Φιλίππου (πίν. 5) Η αρχαιότερη εκκλησία Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με προεξέχουσα αψίδα στα ανατολικά. Από τις 19 έρευνες προέκυψαν στοιχεία ότι η αρχαιότερη αυτή εκκλησία είχε δύο φάσεις (πίν. 6). Στην α' φάση, η εκκλησία ήταν μια τρίκλιτη βασιλική με αψίδα στα ανατολικά. Καταλάμβανε τα δύο τρίτα σχεδόν της μετέπειτα Επισκοπικής Βασιλικής και προέκυψε από την ανακαίνιση ενός υστερορωμαικού κτίσματος, δίπλα στα ερείπια του αρχαίου θεάτρου. Από το κτίριο αυτό βρέθηκαν τμήμα της ανατολικής αψίδας, του βόρειου στυλοβάτη με δέκα βάσεις κιόνων, οι οποίες ήταν σε δεύτερη χρήση (ενώ ο νότιος στυλοβάτης δεν αποκαλύφθηκε), καθώς και τμήματα των μακρών τοίχων. Η εκκλησία είχε πλάτος 17,50μ. και 31 μ. μήκος. Το πλάτος του κεντρικού κλιτούς είναι 7,10μ. και αυτό των πλάγιων κλιτών υπολογίζεται σε 3,80-4,20μ. Οι περιμετρικοί τοίχοι είχαν πλάτος 0,68-0,70μ. Ο νότιος τοίχος είναι κτισμένος με λίθινες πλάκες και συνδετικό κονίαμα και σώζεται σε ύψος 1,60μ. πάνω από το δάπεδο. Το ανώτερο τμήμα του τοίχου είχε κατασκευαστεί από πλίνθους. Ο βόρειος τοίχος της βασιλικής σώζεται σε ύψος 2,19μ. και τόσο αυτός, όσο και ο νότιος τοίχος, έφεραν εσωτερικά τοιχογραφίες14. Η αψίδα είχε σχήμα υπερυψωμένου τόξου και στην ευθεία της χορδής της βρέθηκε παχύς τοίχος του οποίου η λειτουργία δεν έχει προσδιοριστεί. 15 Τα κλίτη χωρίζονταν με κιονοστοιχίες, με οκτώ κίονες η καθεμιά, που έβαιναν σε στυλοβάτες. Στο δυτικό τμήμα του κεντρικού κλιτούς υπήρχε τρίβηλο. Το κεντρικό κλίτος είχε ψηφιδωτό δάπεδο με ποικίλα ορθογώνια διάχωρα με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, τα οποία περιελάμβαναν κύκλους, οκτάγωνα και πτηνά. Στο κέντρο της δυτικής πλευράς, πιθανόν ακριβώς μπροστά από το τρίβηλο, βρέθηκε η επιγραφή με μονόγραμμα του Χριστού (πίν. 12). Τα μεγάλα ελληνικά γράμματα ΙΧΘΥΣ σχηματίζουν την κοινή ακροστιχίδα του ονόματος του Χριστού ακολουθούμενη από ένα σταυρό.16 Έπειτα ακολουθεί μια επιγραφή σε tabula ansata, στην οποία η ζωή στη γη συνδέεται κατά ένα 11 Aleksova , Στο ίδιο, Aleksova 1985, Aleksova 1985, Βαραλής 2001, Kolarik 1987,

12 11 φιλοσοφικό τρόπο με αυτή του παραδείσου: Ευχαί καί ελε\ημοσύναι καί \ νηστίαι καί μετάνοια εκ κα\θαρας \ καρδίας \ εκ θανάτου ρύετε (πίν ). Μπροστά στην είσοδο του πρεσβυτερίου υπάρχει ένα τετράγωνο διάχωρο με την απεικόνιση ενός κανθάρου που αποδίδει την πηγή της ζωής, την ευχαριστιακή «ένωση» με το Θεό, τυπικό χαρακτηριστικό των δαπέδων του 4ου καί 5ου αιώνα. Η Kolarik, της οποίας την άποψη ενστερνίζομαι, τα χρονολογεί στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα. Συγκεκριμένα, φαίνεται πως το ψηφιδωτό φιλοτεχνήθηκε από ομάδα επαρχιακών καλλιτεχνών και ακολουθεί τα πρότυπα των μεγάλων εργαστηρίων της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινούπολης. Το βόρειο και το νότιο κλίτος ήταν στρωμένα με ρόδινο κονίαμα. Τα δύο στρώματα των γραπτών επιχρισμάτων που βρέθηκαν στην εσωτερική παρειά του νότιου τοίχου βεβαιώνουν τουλάχιστον μια επισκευή πριν το κτίριο να κατεδαφιστεί για την κατασκευή της Επισκοπικής Βασιλικής Η παραπάνω χρονολόγηση μπορεί περαιτέρω να περιοριστεί στο διάστημα μετά το 360μ.Χ. Αυτό αποδεικνύεται από ένα, τουλάχιστον, νόμισμα το οποίο έφεραν στο φως οι ανασκαφές κάτω από το δάπεδο του νότιου κλιτούς και το οποίο χρονολογείται ι ο το μ.Χ. Σύμφωνα με την άποψη της Aleksova, η εκκλησία θα πρέπει να κτίστηκε πριν από την επίσκεψη του Θεοδοσίου στους Στόβους το 388μ.Χ., ο οποίος θα πρέπει να εγκαινίασε το ναό.19 Στην β' φάση της η αρχαιότερη εκκλησία επεκτάθηκε στα ανατολικά. Η αψίδα της α' φάσης κατεδαφίστηκε και το πρεσβυτέριό της έγινε τμήμα του κεντρικού κλιτούς της νέας βασιλικής. Η βασιλική συνέχισε να είναι τρίκλιτη με αψίδα στα ανατολικά. Τα κλίτη χωρίζονταν με κιονοστοιχίες, από εννέα πλέον κίονες η καθεμιά, που έβαιναν σε στυλοβάτες. Η αψίδα ήταν πεταλόσχημη20. 21Το φράγμα του πρεσβυτερίου ήταν πιόσχημο και στο μέσο της δυτικής πλευράς διέθετε προστώο. Σύμφωνα με τα ευρήματα, το δάπεδο της αψίδας ήταν υπερυψωμένο κατά δύο τουλάχιστον βαθμίδες από το δάπεδο του πρεσβυτερίου. Μπροστά στο φράγμα του ιερού βήματος το δάπεδο στρώνεται με νέο ψηφιδωτό, αποτελούμενο από τρία διάχωρα μόνο με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα. Στο κέντρο υπήρχε ένας πολυτελής κάνθαρος που συμβόλιζε την πηγή της ζωής με μια επιγραφή στα ανατολικά του, η οποία μνημόνευε 17 Aleksova 1985, Kolarik 1987, Aleksova 1997, Βαραλής 2001, Aleksova 1997, 115.

13 12 το όνομα του επισκόπου Ευσταθίου στα χρόνια του οποίου ανακαινίστηκε η εκκλησία: *Ανεναιώθη \ η αγία του Θεού \ εκκλησία επι\σκόπου 8ντος του αγιωτάτου \ Ευσταθίου. Επιγραφές όμως έφερε και ο βόρειος τοίχος, ο οποίος είχε πολλά μονογράμματα Ι(ησού)0 Χ(ριστό), και αναφέρονται επιγραφές όπως soteros και Episkopo Eustathiou (κατά τη μεταγραφή της Aleksova). Δίπλα στο νοτιότερο τοίχο της βασιλικής, κατασκευάστηκε το βαπτιστήριο, το οποίο ανακαλύφθηκε το 1971 και το οποίο φαίνεται να ανήκε σε αυτήν τη β' φάση της βασιλικής. Αυτό αποδεικνύεται από τα υλικά και τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του, τα οποία διαφέρουν σημαντικά από εκείνα της α' φάσης (πλίνθοι και κονιάματα). Είχαν χρησιμοποιηθεί πλίνθοι διαφορετικών διαστάσεων και διαφορετικά κονιάματα Σύμφωνα με την Aleksova, το συγκρότημα δυτικά του βαπτιστηρίου ανήκε σε ένα πρωιμότερο κτίριο παγανιστικού χαρακτήρα, άποψη που τη στηρίζει στην ανακάλυψη μαρμάρινων θωρακίων με μια αφιερωματική επιγραφή η οποία αναφέρει την ίδρυση λατρευτικού αγάλματος του Ασκληπιού, της Υγείας και του Τελεσφόρου Το βαπτιστήριο ήταν μια αυτόνομη κατασκευή, από τη στιγμή που και οι τέσσερις τοίχοι του ήταν ανεξάρτητοι. Πρόκειται για εγγεγραμμένο τετράλοβο κτίριο με καμπύλους εσωτερικά τοίχους. Στις γωνιακές κόγχες διαμορφώνονται είσοδοι. Το βαπτιστήριο είχε και μια πέμπτη πλατιά είσοδο στη νότια πλευρά. Τέσσερα ανοίγματα με σκαλοπάτια οδηγούσαν στον πυθμένα της κολυμβήθρας, η οποία ήταν οκταγωνική και διέθετε μαρμαροθέτημα. Το νερό μεταφερόταν στην κολυμβήθρα μέσω ενός μολύβδινου αγωγού παροχέτευσης, ενώ αγωγός αποχέτευσης δεν έχει βρεθεί. Είναι αδύνατο να προσδιοριστεί αν υπήρχε κιβώριο σε αυτή τη φάση ή αν υπήρχε κάποιο σχήμα κάλυψης πάνω από την κολυμβήθρα. Υποθέτουμε ότι το βαπτιστήριο ήταν θολοσκεπές. Επιτοίχιος γραπτός διάκοσμος των τοίχων δεν διαφέρει καθόλου από αυτόν της σύγχρονης με αυτό φάσης της εκκλησίας. Και εδώ τα κύρια θέματα είναι τα γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, οι κάνθαροι και τα πτηνά (πίν. 8-9).26 Για τη χρονολόγηση της β' αυτής φάσης της αρχαιότερης βασιλικής, οι ανασκαφές δεν προσφέρουν κανένα αποδεικτικό στοιχείο. Κανονικά θα πρέπει να χρονολογείται πριν από τη συστηματική κατεδάφιση της εκκλησίας και την κατασκευή της νεότερης βασιλικής. Η κατασκευή της Επισκοπικής Βασιλικής χρονολογείται μετά 22 Aleksova 1985, Downing 1998, Aleksova 1986, Dinsmoor 1974, Downing 1998, 261.

14 13 το 450, την περίοδο που βρέθηκαν τα υστερότερα νομίσματα κάτω από το δάπεδό της. Η β' φάση λοιπόν της αρχαιότερης εκκλησίας χρονολογείται πιθανόν στο πρώτο μισό του 5ου αιώνα.27 Η νεότερη εκκλησία Κάποια στιγμή μετά τα μέσα του 5ου αιώνα η αρχική βασιλική κατεδαφίστηκε και ο χώρος της επιχωματώθηκε ώστε να δημιουργηθεί ένα τεχνητό άνδηρο περίπου 4μ. πάνω από το επίπεδο του δαπέδου της αρχαιότερης εκκλησίας. Η κεραμική που βρέθηκε στην επίχωση αυτή παρέχει χρονολόγηση ανάμεσα στα μέσα και στο τρίτο τέταρτο του 5ου αιώνα Σε 30 αυτό 31 το τεχνητό άνδηρο κτίστηκε η Επισκοπική Βασιλική των Στόβων, η οποία με τις πολλές φάσεις που διαθέτει επιβεβαιώνει την μακρά χρονική περίοδο της επιβίωσής της. Η γ' φάση της βασιλικής είναι η καθαυτό Επισκοπική Βασιλική. Η νεότερη εκκλησία είναι τρίκλιτη. Αψίδα, με τοίχο πλάτους 1,35μ., εξέχει στα ανατολικά ενώ στα δυτικά προστίθεται νάρθηκας. Είναι ημικυκλική εσωτερικά και εξωτερικά και στο εσωτερικό της περιλαμβάνει κρύπτη, πιθανόν για την προσκύνηση κάποιου τιμίου λειψάνου. Κύκλιον, σε βάθος 1,75μ. κάτω από το δάπεδο του πρεσβυτερίου, περιβάλλει τον ημικυκλικό πυρήνα της κρύπτης αυτής, ο οποίος στα ανατολικά οριοθετείται από έναν ημικυκλικό τοίχο που διατρυπάται από τρίβηλο και στα δυτικά από έναν ευθύγραμμο τοίχο, όπου διαμορφώνονται δύο ανοίγματα. Οι ερευνητές πρότειναν ότι σε αυτά τα ανοίγματα θα υπήρχαν κλίμακες, κατά αντιστοιχία προς τις γωνιακές, οι οποίες και αυτές οδηγούσαν από το πρεσβυτέριο στην κρύπτη. Σε αυτήν την κυκλοφορία συνέβαλλαν δύο διάδρομοι, πλάτους 1μ. περίπου, τοποθετημένοι παράλληλα με τους στυλοβάτες στα πλάγια του φράγματος του πρεσβυτερίου, οι οποίοι αποτελούσαν τη μοναδική πρόσβαση στις κλίμακες καθόδου στην κρύπτη. Άλλες κλίμακες διαμορφώνονταν στην προέκταση του ευθύγραμμου τοίχου, δεξιά και αριστερά, και ακριβώς στην ανατολική πλευρά των συμψελλίων, οι οποίες πιθανόν να χρησίμευαν για την κυκλοφορία του κλήρου μέσα στο κύκλιο. Στην γενική διευθέτηση του ιερού βήματος του Επισκόπου Φιλίππου φαίνεται να ακολουθείται ο τύπος του ναού της Αχειροποιήτου, στη Θεσσαλονίκη, καθώς δεν υπάρχουν ενδείξεις για 27 Kolarik 1987, Downing 1998, Snively 1979, 123, Βαραλής 2001, Snively 1979, 117.

15 14 τοφαβτ}ματοη. Στην άντυγα του τόξου της αψίδας θα πρέπει να τοποθετούνταν ο επισκοπικός θρόνος στον οποίο ανέβαινε ο Επίσκοπος από μια κλίμακα η οποία έχει αποκατασταθεί στο κέντρο του ευθύγραμμου τοίχου. Μέσα στον ημικυκλικό πυρήνα βρέθηκαν ίχνη δύο πεσσών και οι ανασκαφείς πρότειναν ότι ενδεχομένως να υπήρχε ένας τάφος ανάμεσά τους Η 3336 αγία τράπεζα έκλινε ελαφρώς προς νότο και οι βάσεις της είχε διαστάσεις 1,40Χ1,20μ. και ήταν λιθόκτιστη με θωράκια σε δεύτερη χρήση. Εκατέρωθέν της τοποθετούνταν τα μακρόστενα κτιστά συμψέλλια. Το φράγμα του πρεσβυτερίου ήταν πιόσχημο με προστώο στο μέσον της δυτικής πλευράς. Ο στυλοβάτης του φράγματος ήταν μαρμάρινος. Το δάπεδο του πρεσβυτερίου ήταν -7 ζ: στρωμένο με λίθινες πλάκες και μαρμαροθετήματα (πίν. 7). Τα κλίτη χωρίζονταν με κιονοστοιχίες, από έντεκα κίονες η καθεμιά, που έβαιναν σε στυλοβάτες. Οι στυλοβάτες αυτοί είχαν ληφθεί ως σπόλια από τα καθίσματα του θεάτρου, και έβαιναν σε βαθιά θεμελιωμένους τοίχους. Ο βόρειος στυλοβάτης σώθηκε σχεδόν σε όλο το μήκος του, από το δυτικό άκρο μέχρι το πρεσβυτέριο. Από το νότιο στυλοβάτη βρέθηκαν κατά χώραν μόνο τέσσερις λιθόπλινθοι στο δυτικό άκρο. Τα μετακιόνια διαστήματα, που ήταν περίπου πλάτους 3μ., φράσσονταν με θωράκια, εκτός από τα τρία τελευταία μετακιόνια στα δυτικά Οι 39στυλοβάτες φτάνουν στο ασυνήθιστο ύψος των 77εκ. Δεν γνωρίζουμε αν οι κίονες στήριζαν τόξα ή επιστύλια. Ο Egger υποστήριζε ότι υπήρχαν υπερώα, γιατί βρήκε βάσεις κιόνων και κίονες μικρότερους σε μέγεθος από εκείνους του κεντρικού κλιτούς. Παρόλα αυτά, δεν σώζονται ίχνη κλίμακας ανόδου στα υπερώα. Όπως επισημαίνει ο Saria, η κλίμακα θα πρέπει να καταστράφηκε όταν η εκκλησία στην τελική της φάση περιορίστηκε στο ίο κεντρικό κλίτος. Θύρες επικοινωνίας ανοίγονται από το κεντρικό και τα πλάγια κλίτη προς το νάρθηκα. Οι τοίχοι του νάρθηκα και ενός ορθογωνίου δωματίου (δωμάτιο 6), που προστίθεται στη βόρεια πλευρά του νάρθηκα και εν μέρει του βόρειου κλιτούς, ανήκουν ως κάποιο ύψος στην ίδια αυτή φάση. Ο δυτικός τοίχος του νάρθηκα είχε τέσσερις εισόδους. Ο νάρθηκας δεν είναι ισοπλατής με το ναό αλλά εισέχει περίπου 2μ. στη νότια στενή πλευρά από τη θύρα της οποίας μια κλίμακα οδηγεί σε μια 32 Hoddinott 1963, Βαραλής 2001, Snively 1979, Στο ίδιο, Βαραλής 2001, Snively 1979, Kitzinger 1946, Snively 1979, 107.

16 15 προϋπάρχουσα περίστυλη αυλή στα δυτικά και στο βαπτιστήριο στα ανατολικά.40 Ενώ στην α' φάση του το βαπτιστήριο ήταν ανεξάρτητο από την άποψη ότι οι τοίχοι του δεν εφάπτονταν με τον νότιο τοίχο της βασιλικής, σε αυτή τη φάση ο βόρειος τοίχος του βαπτιστηρίου ακουμπά στον μεγάλο αναλληματικό τοίχο, πάχους 1,50μ., του τεχνητού ανδήρου πάνω στο οποίο κτίστηκε η εκκλησία. Σε όλο το πλάτος του ανατολικού άκρου του νότιου κλιτούς σώζεται εν μέρει ψηφιδωτό που αποτελείται από τρία διάχωρα. Στο ανατολικό και το δυτικό διάχωρο βρέθηκαν δύο αφιερωματικές επιγραφές ενώ καμιά αφιέρωση δε βρέθηκε στο κεντρικό διάχωρο από το οποίο μόνο τμήματα της παρυφής σώθηκαν. Στο δυτικό διάχωρο σημειώνεται η αφιερωματική επιγραφή: ιυπέρ ευχής \ εποίησεν [Π]εριστε[ρία].41 Ψηφιδωτό υπήρχε και στο κεντρικό τμήμα του νάρθηκα42 ενώ και το δάπεδο του βαπτιστηρίου στρώνεται την ίδια εποχή με ψηφιδωτό. Αποτελείται από τέσσερα διάχωρα η εικονογραφία των οποίων ανταποκρίνεται στη λειτουργία του κτιρίου : σε κάθε διάχωρο το κεντρικό μοτίβο είναι ένας κάνθαρος πλαισιωμένος στο βορειοανατολικό και το νοτιοδυτικό διάχωρο από παγώνια και στα άλλα δύο από ζαρκάδια.43 Πριν αρχίσουν οι ανασκαφές, η κατασκευή της Επισκοπικής Βασιλικής είχε χρονολογηθεί στον 5 ή στις αρχές του 6ου αιώνα. Στα πρώτα χρόνια των ανασκαφών η εκκλησία χρονολογήθηκε στα τέλη του 4ου ή στις αρχές του 5ου αιώνα. Με βάση τα αρχιτεκτονικά γλυπτά, το σχήμα της εκκλησίας και ιδιαίτερα την επιγραφή του κτιρίου, ο Egger χρονολόγησε τη βασιλική στο 500μ.Χ. Αυτή η χρονολόγηση ήταν γενικά αποδεκτή μέχρι την περίοδο μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η Nikolajevic στην μελέτη της για τα αρχιτεκτονικά γλυπτά την επαναχρονολόγησε στο δεύτερο τέταρτο του 5ου αιώνα44 και ο Stricevic σε μια ανάλυση της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής στο Βόρειο Ιλλυρικό τη χρονολόγησε στο πρώτο μισό αυτού του αιώνα.45 Ωστόσο, η γ' φάση της εκκλησίας χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα και το κύριο στοιχείο για τη χρονολόγηση αυτή στηρίζεται στα νομίσματα που βρέθηκαν κάτω από 40 Βαραλής 2001, Snively 1979, Στο ίδιο, Στο ίδιο, Nikolajevic 1957, Dj. Stricevic, Ranovizantiska architektura u severnim provincijama llirika (1956), παραπομπή από τον Boskovic , 187 km σημ. 10.

17 16 το αρχικό ψηφιδωτό στο νότιο κλίτος, επτά από τα οποία είχαν κοπεί μέσα στον 5, 46 αιώνα. Στην δ' φάση της βασιλικής προστίθεται το αίθριο. Ήταν παράγωνο και το σχήμα του οφείλεται είτε στο ότι είχε στριμωχθεί στο χώρο ανάμεσα στην εκκλησία και το δρόμο ή ενδεχομένως η επαναχάραξη της Ιεράς Οδού διέκοψε το δυτικό τμήμα ενός μεγαλύτερου αίθριου. Το αίθριο είναι τρίστωο. Τα δάπεδα των στοών του αίθριου ήταν στρωμένα, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, με πλίνθους ενώ με πήλινες πλάκες είχε στρωθεί το δάπεδο της κεντρικής αυλής. Βόρεια της βόρειας στοάς διαμορφώνονται δωμάτια. Το ανατολικό είναι ορθογώνιο και έχει μία είσοδο. Το δυτικό είναι τραπεζοειδές και η πρόσβαση γίνεται και σε αυτό από τη βόρεια στοά. Το δωμάτιο αυτό επικοινωνούσε και με ένα άλλο, στα βορειότερα, το οποίο είναι τριγωνικό. Δεν έχουν βρεθεί αποδείξεις για τη λειτουργία αυτών των δωματίων. Οι τοίχοι του αίθριου καθώς και των βορειοδυτικών δωματίων έχουν κατά μέσο όρο 0,60μ. πάχος. Στην κεντρική αυλή του αίθριου βρέθηκε ένα μεγάλο, αβαθές, μαρμάρινο αγγείο. Το γεγονός ότι βρέθηκαν επίσης μικροί κίονες και βάσεις κιόνων στην αυλή υποδηλώνει την παρουσία ενός κιβωρίου, το οποίο θα προστάτευε το μαρμάρινο αυτό αγγείο Το αίθριο θα πρέπει να προστέθηκε στη βασιλική στα τέλη του 5ου αιώνα.48 Η ε' φάση της εκκλησίας αποτελείται από επισκευές και εκτεταμένες εργασίες μετά από τις ζημιές που ίσως αυτή υπέστη κατά το σεισμό του Η βασιλική όπως ανακατασκευάζεται εξακολουθεί να είναι, όπως και στην δ' φάση, τρίκλιτη με αψίδα στα ανατολικά, νάρθηκα στα δυτικά, αίθριο ακόμη δυτικότερα και προσκτίσματα. Όλοι οι τοίχοι που βρέθηκαν γύρω από την αψίδα, το κεντρικό και τα πλάγια κλίτη καθώς και τον νάρθηκα ανήκουν σε αυτήν τη φάση και κτίστηκαν με αργολιθοδομή που διακόπτονται καθ ύψος από ζώνες με στρώσεις πλίνθων50. Στη φάση αυτή το δάπεδο της αψίδας ανυψώθηκε περίπου 0,25 μ. και μερικώς τουλάχιστον στρώθηκε με σχιστολιθικές πλάκες, ενώ το πρεσβυτέριο επεκτάθηκε προς τα δυτικά κατά 1,20μ. Τόσο το πιόσχημο πρεσβυτέριο όσο και οι λιθόπλινθοι των πλαγίων σκελών του στυλοβάτη παρέμεναν στη θέση τους από την γ' φάση. Τα συμψέλλια των ιερέων επεκτάθηκαν αλλά ως προς το πλάτος στένεψαν κατά 40 εκ. Ανάμεσά τους τοποθετήθηκε η Αγία Τράπεζα της οποίας η βάση είχε διαστάσεις 1,70Χ1,20μ. Η 46 Snively 1979, Στο ίδιο, , Βαραλής 2001, Στο ίδιο. 50 Στο ίδιο.

18 17 πρόσβαση στην κρύπτη και η συνολική της διευθέτηση παρέμεινε βασικά η ίδια, δηλαδή ήταν εφικτή από τους διαδρόμους εκατέρωθεν του φράγματος του πρεσβυτερίου Η γενική διευθέτηση του ναού ουσιαστικά παραμένει η ίδια με την προηγούμενη φάση. Τα κλίτη χωρίζονταν με κιονοστοιχίες που έβαιναν σε στυλοβάτες. Οι κιονοστοιχίες αποτελούνταν από δεκατρείς κίονες με μια μετακιόνια απόσταση περίπου 2,60μ. Οι στυλοβάτες είχαν περίπου 35,50μ. μήκος. Ο βόρειος στυλοβάτης ξαναχρησιμοποιήθηκε από την προηγούμενη φάση ενώ από την ίδια φάση τα θωράκια του νότιου στυλοβάτη θα πρέπει να μετακινήθηκαν και να αντικαταστάθηκαν από καινούργια. Για την ε' αυτή φάση λαξεύτηκαν νέοι και μεγαλύτεροι κίονες, βάσεις, κιονόκρανα και θωράκια ενώ παράλληλα μειώθηκαν και τα μετακιόνια ενδεχομένως για να στηρίξουν υπερώα πάνω από τα κλίτη. Μικροί κίονες και αρχιτεκτονικά μέλη είναι ενδεικτικά αυτής της ύπαρξης υπερώων. Από το κατώφλι της βασιλείου θύρας δύο σκαλοπάτια οδηγούσαν στο επίπεδο του δαπέδου του κεντρικού κλιτούς γεφυρώνοντας μια διαφορά περίπου 0,80μ. στο επίπεδο. Το ανώτερο σκαλοπάτι αποτελούνταν από μια λιθόπλινθο από λευκό μάρμαρο ενώ το κατώτερο αποτελούνταν από ποικίλα μαρμάρινα θραύσματα, πολλά από τα οποία ήταν αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση από την προηγούμενη φάση. Μια βάση μαρμάρινου άμβωνα τοποθετήθηκε στο νοτιότερο τμήμα του κεντρικού κλιτούς. Ο άμβωνας ήταν του τύπου με αντικριστές κλίμακες. Το ότι ανήκε σε αυτή τη φάση το αποδεικνύει το γεγονός ότι το μάρμαρο που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του φαίνεται ότι ήταν το ίδιο που χρησιμοποιήθηκε και στο φράγμα του πρεσβυτερίου.54 Το βόρειο κλίτος φαίνεται ότι τότε στρώθηκε με σχιστολιθικές πλάκες. Έξω από το βόρειο μακρό τοίχο διαμορφώνεται ορθογώνιο πρόσκτισμα (δωμάτιο 7), στρωμένο και αυτό με τις ίδιες πλάκες. Όσον αφορά στο νότιο κλίτος, στον ανατολικό τοίχο του ανοίχθηκε μία είσοδος, μπροστά στην οποία βρέθηκαν τα ίχνη μιας κλίμακας.55 56Στο ψηφιδωτό του νοτίου κλιτούς, η βορειοδυτική γωνία του ανατολικού διαχώρου επισκευάστηκε αυτήν την περίοδο με διάχωρο που φέρει επιγραφή : (Υπέρ ε[υχης] της Μα[τρώνος] \ η ευλαβ[εστά]\τη διάκ[ονος] \ τήν εξ[έδραν] \ εψήφ[ωσεν].5β 51 Snively, 1979, , Στο ίδιο, Στο ίδιο, Στο ίδιο, Στο ίδιο, Στο ίδιο, 112.

19 18 Στους δυτικούς τοίχους των κλιτών ανοίγονταν τρεις είσοδοι για την επικοινωνία με το νάρθηκα. Η απουσία τόρμων στα κατώφλια αποδεικνύει ότι δεν κλείνονταν με θύρες. Το ανώφλι της κεντρικής εισόδου έφερε επιγραφή που μνημόνευε τον Επίσκοπο Φίλιππο, ο οποίος επισκεύασε την εκκλησία : Εμμανουήλ f μεθ ημών ο Θ[εό]ς ο αγιότατος επίσκοπος Φίλιππος f οικοδόμησεν τήν αγίαν του Q[eoJv εκκλ[ησίαν].5ί Ο νάρθηκας αυτήν την περίοδο χωρίζεται σε τρία τμήματα από δύο τρίβηλα που βαίνουν σε στυλοβάτες οι οποίοι βρίσκονται στην προέκταση των στυλοβατών του CQ ναού. Δύο μόνο είσοδοι ανοίγονταν προς το αίθριο, εν αντιθέσει των τριών ή τεσσάρων της γ' φάσης Το 58 δάπεδο του νάρθηκα ανυψώθηκε και τα τρία τμήματά του στρώθηκαν με ψηφιδωτά, εκ των οποίων το βόρειο και το νότιο δε σώθηκαν ενώ από το κεντρικό βρέθηκαν τα επτά από τα οκτώ διάχωρα που διέθετε.60 Στη φάση αυτή προστέθηκε και ένα παραπάνω σκαλοπάτι στην κορυφή της κλίμακας που οδηγούσε από το νάρθηκα στην περίστυλη αυλή.61 Αλλαγές όμως υπέστη και το αίθριο σε αυτή τη φάση αλλά και νέα προσκτίσματα προστέθηκαν βόρεια και νότια της εκκλησίας. Η δυτική πρόσοψη τον τοίχου μετακινήθηκε κατά 0,65 μ. στα ανατολικά. Η αλλαγή αυτή στένεψε ελαφρώς τη δυτική στοά του αίθριου, αλλά παρόλα αυτά η θέση των εισόδων παρέμεινε η ίδια. Είναι πιθανό ότι τότε δημιουργήθηκε μια στοά κατά μήκος του δρόμου, καθώς και μια ημικυκλική πλατεία στα δυτικά, με κιονοστοιχία στον ημικυκλικό τοίχο, μπροστά ακριβώς από την εκκλησία.62 Επιπλέον κλείστηκε η είσοδος που οδηγούσε από το τραπεζοειδές δωμάτιο (δωμάτιο 2) προς το τριγωνικό δωμάτιο (δωμάτιο 4). Ανατολικά του δωματίου αυτού δημιουργείται άλλο ορθογώνιο πρόσκτισμα (δωμάτιο 5), το οποίο επικοινωνεί με άνοιγμα μόνο με το δωμάτιο έξω από τη βόρεια στενή πλευρά του νάρθηκα (δωμάτιο 6). Στο κάτω επίπεδο της νότιας πλευράς, μετασκευάζονται οι τοίχοι του περιστυλίου. Στο φωτιστήριο του βαπτιστηρίου, το κέντρο του ψηφιδωτού δαπέδου καταλαμβάνει κυκλική εσωτερικά και εξωτερικά μαρμαρεπένδυτη κτιστή καινούρια κολυμβήθρα, με δύο κόγχες ανατολικά και δυτικά και τέσσερις κλίμακες ανάμεσά 57 Στο ίδιο, Kitzinger 1946, Snively 1979, Στο ίδιο, Στο ίδιο, Στο ίδιο,

20 19 /--I τους. Η ε' αυτή φάση της βασιλικής χρονολογείται στα εικοστά ή τριακοστά έτη του 6 0V r αιώνα. Η στ' φάση, η τελική φάση της βασιλικής, είναι ουσιαστικά μια φάση ανακατασκευών και επισκευών. Ο Egger πίστευε ότι σε μια τελική φάση ένα ευθύγραμμο φράγμα πρεσβυτερίου αντικατέστησε το ήδη υπάρχον φράγμα. Το πρεσβυτέριο καταλαμβάνει όλο το πλάτος του κεντρικού κλιτούς στο ανατολικό άκρο του και κλεινόταν από το κεντρικό κλίτος Παράλληλα με τους στυλοβάτες των κλιτών κτίζονται και δεύτεροι από λιθοπλίνθους που εξυπηρετούσαν για τον πλήρη αποκλεισμό των πλαγίων κλιτών από το κεντρικό.65 Στη βορειοανατολική γωνία του βόρειου κλιτούς δύο λίθινες πλάκες ή δύο θωράκια απέκλεισαν τμήματα του χώρου και ονομάστηκαν συμβατικά δωμάτιο 8. Πρόκειται πιθανώς για «ελλαδικό παστοφόριο». Το ψηφιδωτό στο κεντρικό τμήμα του νάρθηκα επισκευάστηκε τουλάχιστον δύο φορές.66 Στο φωτιστήριο, στη βορειοδυτική κλίμακα της κολυμβήθρας ενσωματώνεται μεγάλος μαρμάρινος κάνθαρος. Επιπλέον, αλλάζει η ανωδομή και τοποθετείται μάλλον θόλος ή τρούλος.67 Οι αλλαγές αυτές χρονολογούνται μέσα στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα. 63 Βαραλής 2001, Snively 1979, Βαραλής 2001, Snively 1979, 102/ Βαραλής 2001,

21 Βόρεια Βασιλική Η Βόρεια Βασιλική είναι το βορειότερο κτίσμα στην ανασκαμμένη περιοχή των Στόβων. Είναι το πρώτο σε μια σειρά από τρεις βασιλικές, από τις οποίες η δεύτερη είναι η Κοσμική Βασιλική και η τρίτη η Κεντρική Βασιλική. Η εκκλησία βρίσκεται στα ανατολικά της Via Principalis Inferior και εισερχόταν κανείς στο ναό από αυτήν, το επίπεδο της οποίας είναι περίπου 1,50-2μ. ψηλότερο από ό,τι το επίπεδο του αίθριου.68 Είναι γνωστό ότι τιμούνταν στο όνομα του Ιωάννη Βαπτιστή.69 Ιδρύθηκε πάνω στα λείψανα μιας οικίας της ύστερης αρχαιότητας που μετατράπηκε σε Χριστιανικό ναό.70 Η εκκλησία ανασκάφηκε μερικώς στα 1937 υπό την επίβλεψη του J. Petrovic για λογαριασμό του Μουσείου του Πρίγκιπα Παύλου του Βελιγραδιού Η 73 ανασκαφή στο κεντρικό και τα πλάγια κλίτη και στις περιοχές βόρεια και νότια της εκκλησίας ολοκληρώθηκε και στα 1955 αποκαλύφθηκαν τα τελευταία επίπεδα υπό τη διεύθυνση τον Dimce Koco για το Αρχαιολογικό Μουσείο των Σκοπιών. Είκοσι τρεις τάφοι αποκαλύφθηκαν μέσα και γύρω από τη βασιλική. Στα 1955 συντηρήθηκε το βαπτιστήριο και το βόρειο τμήμα της εκκλησίας. Επισκευάστηκε ο αγωγός νερού στο βόρειο κλίτος και αντικαταστάθηκαν δύο μαρμάρινα τμήματα του στυλοβάτη. Στο αίθριο οι κίονες, οι οποίοι είχαν καταπέσει, ξαναστήθηκαν στη θέση τους, η ορθομαρμάρωση στις κόγχες αποκαταστάθηκε και οι κλίμακες, η δεξαμενή και το 79 λιθόστρωτο δάπεδο του αίθριου επισκευάστηκαν. Ο ναός διήλθε τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις (πίν.13). Στην α' φάση ο ναός ήταν μια τρίκλιτη βασιλική με αψίδα στα ανατολικά, νάρθηκα και πιθανόν αίθριο στα δυτικά. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι με αργολιθοδομή. Η αψίδα είχε σχήμα υπερυψωμένου 70 τόξου. Ο τοίχος της αψίδας σώζεται μόνο στο επίπεδο του δαπέδου και η περιοχή του πρεσβυτερίου έχει ανασκαφεί μέχρι κάτω από το επίπεδο του δαπέδου. Τίποτα δεν είναι γνωστό για την έκταση και τη διάταξη του πρεσβυτερίου. Τα κλίτη χωρίζονταν με κιονοστοιχίες, καθεμιά από τις οποίες διέθετε πέντε κίονες, που έβαιναν σε ευθύγραμμους στυλοβάτες. Οι κίονες συνδέονταν μεταξύ τους με πλίνθινα τόξα74. Τα μετακιόνια διαστήματα υπολογίζονται σε περίπου 2,73μ. Στην άνω επιφάνεια των στυλοβατών ήταν κτισμένες λευκές μαρμάρινες λιθόπλινθοι - εδώλια, οι οποίες είχαν 68 Snively 1979, Aleksova , Aleksova 1986, Petrovic 1942,486, Snively 1979, Βαραλής 2001, 371.

22 21 ληφθεί από το αρχαίο θέατρο των Στόβων, και πάνω σε αυτές τοποθετήθηκαν με μεταλλικούς συνδέσμους οι κίονες. Πολλά τμήματα κιόνων, ένα κορινθιακό κιονόκρανο και δύο κιονόκρανα με σύμφυτο επίθημα (μάλλον σε δεύτερη χρήση), όλα από μάρμαρο, καθώς και τμήμα πλίνθινου τόξου ανακαλύφθηκαν στο νότιο κλίτος κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του Τα τμήματα αυτά δείχνουν ότι οι κίονες στην αρχική φάση του μνημείου στήριζαν πλίνθινα τόξα κι όχι ευθύγραμμα επιστύλια. Τα δάπεδα των κλιτών βρίσκονταν σε επίπεδο χαμηλότερο κατά 0,70μ. περίπου κάτω από το σημερινό ι 75 ανατολικοί τοίχοι των πλαγίων κλιτών διατρυπούνταν από ανοίγματα. Ο νάρθηκας ήταν πλινθόστρωτος και επικοινωνούσε με το κεντρικό κλίτος με τρίβηλο και με θύρες με τα πλάγια κλίτη.77 Από το τρίβηλο σώζεται ακόμη in situ μια βάση κίονα.78 Ο δυτικός τοίχος του νάρθηκα διέθετε δύο θύρες, όπως μαρτυρούν τα ανοίγματα στα κατώφλια. Στα δυτικά του εκτεινόταν αυλή - αίθριο, σε επίπεδο ψηλότερο από το σημερινό, και η οποία από το δρόμο επικοινωνούσε με τοίχο στον οποίο ανοίγονταν δύο θύρες. Η φάση αυτή του ναού χρονολογείται στο δεύτερο τέταρτο του 5ου αιώνα Στη β' φάση της εκκλησίας ανυψώθηκαν τα δάπεδα των κλιτών κατά 0,70μ. Επίσης, προστίθεται υπαίθρια μακρόστενη λιθόστρωτη αίθουσα, πιθανόν ένας εξωνάρθηκας81, 82 στον 83 οποίο κίονες πλαισιώνουν τις δύο εισόδους με λευκά μαρμάρινα κατώφλια και ανοίγματα για διπλές θύρες που οδηγούσαν στο νάρθηκα. Εκατέρωθεν τόσο του εξωνάρθηκα όσο και του νάρθηκα διαμορφώνονται προσκτίσματα. Στα δυτικά του εξωνάρθηκα δύο κλίμακες κατασκευάστηκαν μπροστά από τις θύρες που οδηγούσαν στη Via Principalis Inferior. Ανάμεσα στις κλίμακες το επίπεδο του ΟΤ δαπέδου χαμηλώνει αρκετά. Στον ανατολικό τοίχο αυτού του ορθογώνιου χώρου, τον οποίο πλαισιώνουν οι κλίμακες, υπάρχουν δύο πεσσοί και δύο κίονες που διαμορφώνουν τρίβηλο. Στο δυτικό τοίχο κατασκευάζονται τρεις πλινθόκτιστες κόγχες, οι οποίες επενδύονται με ορθομαρμάρωση. Τόσο το πλάτος τους, όσο και το βάθος τους είναι 0,55μ. και σήμερα σώζονται σε ύψος 1,35μ. από το δάπεδο. Ένα άνοιγμα για 74 Aleksova 1986, Snively 1979, Βαραλής 2001, Snively 1979, Στο ίδιο, Βαραλής 2001, Snively 1979, Βαραλής 2001, Snively 1979, Βαραλής 2001,371.

23 22 αγωγό νερού είναι ορατό στο πίσω τμήμα της κεντρικής κόγχης. Κάτω και μπροστά από τις κόγχες κτίστηκε δεξαμενή, διαστάσεων περίπου 2,40 * 1,20μ.(πίν. 14). Στα ανατολικά των κογχών διαμορφώνεται κιονοστήρικτη φιάλη, ενώ εκατέρωθεν των κογχών υπάρχουν κτιστά θρανία.84 Η β' αυτή φάση της βασιλικής χρονολογείται στο τρίτο τέταρτο του 5ου αιώνα.85 Στην γ' φάση της βασιλικής γίνονται ανακατασκευές σε όλο το ναό. Ο εξωνάρθηκας πιθανώς γίνεται υπαίθριος Τα 88προσκτίσματα στη βόρεια και νότια πλευρά διαιρέθηκαν και έγιναν τέσσερα. Στη νότια πλευρά, το δυτικότερο (δωμάτιο 1) είναι ένα δωμάτιο σχήματος ακανόνιστου ορθογωνίου, εν μέρει στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες, που επικοινωνεί μόνο με το αίθριο. Στην ίδια πλευρά, το ανατολικότερο (δωμάτιο 3) είναι πλινθόστρωτο και η πρόσβαση γίνεται μόνο από το νάρθηκα. Στη βόρεια πλευρά, το δυτικότερο (δωμάτιο 2) είναι πλινθόστρωτο εκτός από μια σειρά από σχιστολιθικές πλάκες κατά μήκος της βόρειας, ανατολικής και δυτικής πλευράς. Το δωμάτιο ήταν προσβάσιμο από το αίθριο, το δάπεδο του οποίου βρέθηκε σε επίπεδο κατά 0,15-0,20μ. χαμηλότερα. Στην ίδια πλευρά το ανατολικότερο (δωμάτιο 4) είναι μεγαλύτερο από το δυτικότερο. Δύο χαμηλά σκαλοπάτια οδηγούσαν στο δωμάτιο 4, το οποίο επικοινωνούσε με το νάρθηκα. Λίθινα θρανία (πλάτους 0,45 μ. και ύψος 0,50μ.) με ασβεστοκονίαμα περιέτρεχαν τους τοίχους του δωματίου, χωρίς να συνδέονται κατασκευαστικά με αυτούς. Κτιστό θρανίο βρέθηκε επίσης και στη οη νοτιοδυτική γωνία του νάρθηκα. Στη φάση αυτή προστίθεται και το βαπτιστήριο (πίν. 15), το οποίο τοποθετείται στη βόρεια πλευρά της βασιλικής. Είναι τετράκογχο, με εισόδους στη δυτική και νότια κόγχη, εκ των οποίων η πρώτη οδηγούσε στο δωμάτιο 4 και η δεύτερη στο βόρειο κλίτος. Οι τοίχοι του βαπτιστηρίου είναι 0,10-0,15μ. παχύτεροι από τους τοίχους της βασιλικής και δε συνδέονται οργανικά με αυτούς. Το δάπεδο του φωτιστηρίου ήταν στρωμένο με μαρμάρινες και πήλινες πλάκες. Στο κέντρο υπάρχει μια σταυρόσχημη, πολύλοβη κολυμβήθρα με εξαγωνικό πυθμένα και δύο κλίμακες καθόδου. Σύμφωνα με την κατάσταση που αποκαλύφθηκε η κολυμβήθρα, φαίνεται ότι έξι κίονες από 88 πορφυρόλιθο, χωρίς ιδιαίτερες βάσεις, πιθανόν στήριζαν κιβώριο. 84 Snively 1979, Βαραλής 2001, Στο ίδιο, Snively 1979, Στο ίδιο,

24 23 Την περίοδο αυτή τειχίστηκε η είσοδος στο ανατολικό άκρο του νότιου κλιτούς.89 Πάνω στο λιθόστρωτο δάπεδο του εξωνάρθηκα τοποθετούνται εκ νέου οι βάσεις των κιόνων των προστώων που κατασκευάζονται μπροστά από τις δυτικές θύρες του νάρθηκα. Τέλος, επισκευάστηκε ο αγωγός που οδηγούσε στην κολυμβήθρα.90 Επισημαίνονται κίονες, βάσεις, επιθήματα, κοσμήτες, αμφικιονίσκοι, θωράκια.91 Όσον αφορά τη διακόσμηση, ψηφιδωτό δάπεδο βρέθηκε στη βόρεια πλευρά του δωματίου 4 και ένα, μάλλον, μεταγενέστερο ρόδινο κονίαμα στη νότια. Το ψηφιδωτό δεν είναι σύγχρονο με τους τοίχους του δωματίου αλλά ανήκει σε προγενέστερη φάση. Τα μοτίβα δεν μπορούν να συγκριθούν με τις τοιχογραφίες του βόρειου και νότιου τοίχου του δωματίου 4, αλλά ταιριάζουν καλύτερα με τις τοιχογραφίες του δωματίου 2. Η κλίση του δαπέδου του ψηφιδωτού δίπλα στον ανατολικό τοίχο έχει γεμιστεί με ρόδινο κονίαμα. Ο στενός χώρος ανάμεσα στη διατηρημένη βόρεια γωνία του ψηφιδωτού και το θρανίο πλάταινε στο ανατολικό άκρο και γεμίζεται επίσης με κονίαμα.92 Η γ' αυτή φάση της βασιλικής χρονολογείται στα τέλη του 5ου και στις αρχές τον 6ου αιώνα.93 Ο Koco διαχώρισε πολλές φάσεις στη Βόρεια Βασιλική.94 Σύμφωνα με αυτόν, μια μονόκλιτη βασιλική με νάρθηκα, με τα δάπεδα περίπου 0,70μ. κάτω από τα σημερινά ανήκουν στην α' φάση. Στη β' φάση προστέθηκαν τα πλάγια κλίτη και τα δάπεδα ανυψώθηκαν 0,70μ. Το κιονόκρανο που βρέθηκε στο νότιο κλίτος ανήκει σε αυτήν τη δεύτερη περίοδο. Το αίθριο, ο παλαιότερος αγωγός νερού κατά μήκος του νάρθηκα και του βόρειου κλιτούς και το βαπτιστήριο με τον αρχικό αγωγό νερού προστέθηκαν στην γ' φάση. Η επισκευή του υδάτινου αγωγού που περνά από το βόρειο κλίτος και ο αγωγός που οδηγούσε στην κολυμβήθρα συγκροτούν τις αλλαγές της δ' φάσης. Σε μια τελική φάση, το κανάλι του αγωγού του νερού που οδηγούσε στο βαπτιστήριο κόπηκε και κλείστηκε,95 από τη στιγμή που κτίστηκε η μνημειώδης Επισκοπική Βασιλική και το ήδη υπάρχον βαπτιστήριο ανακατασκευάστηκε και ξαναδιακοσμήθηκε Στο ίδιο, Στο ίδιο, Βαραλής 2001, Snively 1979, Βαραλής 2001, Koco κ.ά. 1961, Snively 1979, Aleksova 1997, 140.

25 24 O Tomovski έχει διαφορετική άποψη και διέκρινε τρεις φάσεις. Κατά τον ερευνητή, στην α φάση η βασιλική ήταν μονόκλιτη με νάρθηκα, στη β' φάση Q7 προστέθηκαν τα πλάγια κλίτη και το αίθριο και σε μια γ' φάση το βαπτιστήριο. Κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία που δεν τονίστηκαν ιδιαίτερα από τον Koco και τον Tomovski, θα έπρεπε να ληφθούν υπ όψιν σε μια συζήτηση για τις φάσεις της Βόρειας Βασιλικής. Πρώτα απ όλα, οι τοίχοι του αίθριου και των προσκτισμάτων του κατασκευάστηκαν από διαφορετικά υλικά από ό,τι η υπόλοιπη εκκλησία. Δεύτερον, υπάρχουν ανομοιογενή τμήματα τοιχοποιίας στα χαμηλότερα τμήματα των εξωτερικών τοίχων του αίθριου και των προσκτισμάτων και ίχνη από ένα τοιχισμένο άνοιγμα σε ένα υψηλό επίπεδο στο δυτικό τοίχο του δωματίου 1. Τα δεδομένα αυτά υποδεικνύουν ότι το αίθριο και τα προσκτίσματα δεν είναι σύγχρονα με την υπόλοιπη εκκλησία και ότι το δάπεδο αποκόπηκε για να χαμηλώσει το επίπεδό του σε κάποια χρονική στιγμή μετά την αρχική κατασκευή μερικών τοίχων του αίθριου και των προσκτισμάτων. Τέλος, οι τοίχοι του βαπτιστηρίου δε συνέχονται οργανικά με εκείνους της εκκλησίας και η είσοδος από το βαπτιστήριο στο βόρειο κλίτος πρέπει να γινόταν μέσω του βόρειου τοίχου. Το ψηφιδωτό με την περίεργη κλίση του δείχνει ότι το δωμάτιο 4 ξαναχτίστηκε όταν κατασκευάστηκε το βαπτιστήριο. Τα δημοσιευμένα και ορατά στοιχεία, παρ όλα αυτά, δεν είναι επαρκή για να αποδείξουν ότι η αρχική εκκλησία στην περιοχή αποτελούνταν μόνο από τον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Η σύνδεση των εξωτερικών τοίχων των κλιτών με τις ανατολικές γωνίες του νάρθηκα δεν αποδυναμώνει αυτήν την υπόθεση Η Aleksova θεωρεί ότι η εκκλησία θα πρέπει να είχε αφιερωθεί σε ένα τοπικό μάρτυρα, όπως θα μπορούσε να ερμηνευτεί παράσταση ανθρώπινης μορφής σε μία πλίνθο που βρέθηκε στο δάπεδο του νότιου κλιτούς.99 Κάποια στιγμή μετά την καταστροφή της εκκλησίας, ο χώρος που κάποτε καταλαμβανόταν από το κτίριο και η περιοχή νότια από αυτό χρησιμοποιήθηκαν ως κοιμητήριο Tomovski 1961, Snively 1979, "Aleksova 1997, Snively 1979,37-38.

26 Κεντρική Βασιλική Η Κεντρική Βασιλική, γνωστή μέχρι το 1974 ως Synagogue basilica, αποκαλύφθηκε από τον Petrovic στα , κατά τη διάρκεια ανασκαφών για το Εθνικό Μουσείο του Βελιγραδιού. Ο Petrovic ολοκλήρωσε την ανασκαφή της εκκλησίας τον επόμενο χρόνο και προχώρησε στην αποκάλυψη του αρχαιότερου συγκροτήματος, σήμερα γνωστού ως «Οικία των Ψαλμών», που βρίσκεται ακριβώς στα νότια της Βασιλικής, σε χαμηλότερο επίπεδο. Στην εκκλησία διενεργήθηκαν ανασκαφές στα από το Ινστιτούτο Συντήρησης και στα από το Αμερικανο-Γιουγκοσλαβικό πρόγραμμα των Στόβων. Αρχικά, στη μέση αυτοκρατορική περίοδο, φαίνεται πως ιδρύθηκε μια Συναγωγή που αναφέρεται ποικιλοτρόπως στη βιβλιογραφία ως «Συναγωγή I», «Κτίριο I» ή «Συναγωγή του Πολύχαρμου». Δύο επιγραφές αποδεικνύουν όχι μόνο τη λειτουργία του κτιρίου αλλά και τη σύνδεσή του με κάποιον Κλαύδιο Τιβέριο Πολύχαρμο, πρόσωπο άγνωστο από αλλού. Ένα μεταγενέστερο κτίριο, η «Συναγωγή II», διαδέχθηκε τη «Συναγωγή I» στις αρχές του 4ου αιώνα. Πάνω σε αυτήν την δεύτερη Συναγωγή ιδρύθηκε αργότερα χριστιανική εκκλησία κατά τη διάρκεια του 5ου αιώνα. Στο αίθριο της αποκαλύφθηκε μαρμάρινος κίονας με μακρά ελληνική επιγραφή που αφορούσε τον Κλαύδιο Τιβέριο Πολύχαρμο, που επιγράφεται ως «ο πατήρ της Συναγωγής» των Στόβων. Προφανώς ο κίονας αυτός χρησιμοποιήθηκε στο αίθριο της εκκλησίας σε δεύτερη χρήση. Το γεγονός ότι η εκκλησία αυτή χτίστηκε πάνω στις δύο συναγωγές είναι ασυνήθιστο, γιατί συναγωγές εκτός Παλαιστίνης είναι πολύ σπάνιες. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο παραδείγματα αντικατάστασης μιας ιουδαϊκής συναγωγής από χριστιανική εκκλησία. Στην Απάμεια του Ορόντη ένας ναός ιδρύθηκε πάνω σε συναγωγή, η οποία είχε απογυμνωθεί από τον εξοπλισμό της και είχε καεί στο πρώτο τέταρτο του 5ου αιώνα. Στα Γέρασα της Συρίας απαντά το δεύτερο, το πιο γνωστό παράδειγμα : μια συναγωγή, που χρονολογήθηκε στο α' μισό του 50ϋ αιώνα, ερειπώθηκε μάλλον στις αρχές του 6ου και αντικαταστάθηκε από μια χριστιανική εκκλησία στα 530/1 μ.χ. Οι λεπτομέρειες, οι ιδιαίτεροι λόγοι και η ακριβής χρονολόγηση της αντικατάστασης μιας ιουδαϊκής συναγωγής από μια χριστιανική 101 Petrovic 1931, , Petrovic 1932, 81-86, Petrovic , Petrovic 1942, Snively 1979, Aleksova 1986,

27 26 βασιλική παραμένουν ακόμη σκοτεινά ζητήματα. Οι λογοτεχνικές πηγές παρέχουν αρκετά παραδείγματα για την καταστροφή συναγωγών από ομάδες φανατικών χριστιανών, και είναι εύλογο να υποτεθεί ότι το κλείσιμο της συναγωγής των Στόβων μοιάζει ως αποτέλεσμα κάποιων ενεργειών αντισημιτισμού.104 Η Κεντρική Βασιλική είναι η νοτιότερη σε μια σειρά από τρεις βασιλικές. Οι άλλες δύο είναι η Βόρεια Βασιλική και η Κοσμική Βασιλική. Η εκκλησία επικοινωνούσε στα δυτικά με το δρόμο, στα βόρεια με έναν άλλο στενό παράδρομο και στα ανατολικά, μετά την παρεμβολή ενός κενού χώρου, με ένα μικρό λουτρό. Στα νότια βρισκόταν η αρχαιότερη «Οικία των Ψαλμών». Τα δύο κτίρια επικοινωνούσαν στο δυτικό τους τμήμα, όπου η διαφορά των επιπέδων ήταν πολύ μικρότερη. Όταν η εκκλησία ιδρύθηκε πάνω στην αίθουσα της «Συναγωγής II», ο βόρειος μακρός τοίχος της κτίστηκε περίπου 1,50 μ. βορείως του βόρειου τοίχου της συναγωγής και καταπάτησε το γειτονικό παράδρομο. Τα δάπεδα ανυψώθηκαν στα ανατολικά τους τμήματα, με αποτέλεσμα η αψίδα της εκκλησίας να δέσποζε πάνω από κτίρια, όπως η «Οικία των Ψαλμών» και το μικρό λουτρό. Επομένως, υπήρχε κλίση προς ανατολάς, γι αυτό και ο ανατολικός τοίχος της βασιλικής είναι πιο παχύς. Το επίπεδο ανυψώθηκε έτσι, ώστε τα δάπεδα της βασιλικής, από το αίθριο στα δυτικά έως το πρεσβυτέριο στα ανατολικά, όλα να βρίσκονται στην ίδια περίπου στάθμη. Εξαιτίας του περιορισμένου χώρου που ήταν διαθέσιμος για την εκκλησία, το μήκος του κτιρίου ήταν ασυνήθιστα μεγάλο σε σχέση με το πλάτος του. Το οικόπεδο που παραχωρήθηκε για την ίδρυση της βασιλικής ήταν πολύ στενό και επίμηκες, συμπιεσμένο ανάμεσα στο συγκρότημα της «Συναγωγής II» και τον παράδρομο στα βόρεια. Αυτή η γενική στενότητα του χώρου αποτέλεσε κατά πάσα πιθανότητα και την αιτία της σύμπτυξης των πλαγίων προσκτισμάτων. Πράγματι, η ίδρυση τέτοιων δωματίων εμποδιζόταν από τη γραμμή του δρόμου στα βόρεια και από την κλίση του εδάφους και την ύπαρξη της πρωιμότερης «Οικίας των Ψαλμών» στα νότια.105 Στην Κεντρική Βασιλική μπορούν να διακριθούν τρεις οικοδομικές φάσεις (πίν. 16). Στην α' φάση ο ναός ήταν μια τρίκλιτη βασιλική με αψίδα στα ανατολικά, νάρθηκα στα δυτικά και πρόσκτισμα έξω από τη νοτιοδυτική γωνία του νάρθηκα. Ένας περίβολος στα δυτικά περιέκλειε μιαν αυλή. Οι τοίχοι της βασιλικής είναι χτισμένοι με αργολιθοδομή. Ο ανατολικός τοίχος της εκκλησίας και το ανατολικό τμήμα του βόρειου μακρού τοίχου περιλαμβάνουν ζώνη από τέσσερις στρώσεις πλίνθων. Ο 104 Snively 1979, Στο ίδιο,

28 27 ανατολικός τοίχος έχει πλάτος 1,20 μ., ο βόρειος και ο νότιος μακρός τοίχος, τα θεμέλια των στυλοβατών και ο ανατολικός τοίχος του νάρθηκα ποικίλουν ανάμεσα στα 0,80 μ. και στο 1 μ., ενώ οι τοίχοι του αίθριου και ο τοίχος της δυτικής πρόσοψης έχουν κατά μέσο όρο πλάτος 0,65 μ.. Οι μακροί τοίχοι, τα θεμέλια του στυλοβάτη και ο ανατολικός τοίχος του νάρθηκα δεν είναι μόνο παχύτεροι, αλλά επίσης εμφανίζονται να είναι πιο προσεκτικά και πιο συμπαγώς κατασκευασμένοι από τους τοίχους της αυλής, γεγονός που υποδεικνύει διαφορά κατασκευαστικών φάσεων Η αψίδα 108 έχει σχήμα κυκλικού τομέα. Κατά τις ανασκαφές του 1975 αποκαλύφθηκε το σταυρόσχημο όρυγμα του εγκαινίου, που ήταν φτιαγμένο από σπόλια παλαιότερων κατασκευών και περιείχε οστά, τα λείψανα ενός αγνώστου μάρτυρα. Η αγία τράπεζα θα ήταν κατασκευασμένη πάνω από το όρυγμα του εγκαινίου (πίν. 17) και θα καλυπτόταν από κιβώριο. Δυστυχώς δε σώζεται κανένα ίχνος της ούτε και των άλλων λειτουργικών κατασκευών του 1 ΛΟ πρεσβυτερίου. Το φράγμα του πρεσβυτερίου πιθανώς ήταν πιόσχημο με τετραστήρικτο προστώο στην είσοδο,109 όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει από το νότιο μισό του στυλοβάτη του που βρέθηκε κατά χώραν.110 Τα κλίτη χωρίζονταν με κιονοστοιχίες από πέντε κίονες η καθεμιά. Τα μετακιόνια διαστήματα ποίκιλλαν ανάμεσα στα 2,65 και 2,75 μ. Η διαφορά στο μέγεθος και το σχήμα των επτά λευκών μαρμάρινων βάσεων κιόνων που βρέθηκαν κατά χώραν δείχνουν ότι ήταν σπόλια. Το κεντρικό κλίτος ήταν στρωμένο με φαιές λίθινες πλάκες.111 Ένας αξονικός διάδρομος με μαρμαροθέτημα οδηγούσε από την είσοδο του φράγματος του πρεσβυτερίου στην δυτική είσοδο του κεντρικού κλιτούς Τα κλίτη επικοινωνούσαν με θύρες με το νάρθηκα, ο οποίος έφερε δάπεδο από λίθινες και πήλινες πλάκες. Είναι γεγονός ότι τα στενά κλίτη και τα πλατιά μετακιόνια διαστήματα είναι χαρακτηριστικά της ναοδομίας της Συρίας. Αυτά θα πρέπει να οφείλονταν στην πρωιμότερη ιστορία της εκκλησίας ως συναγωγής παρά στην παρουσία μιας ισχυρής κοινότητας Σύρων, ενός Σύρου αρχιτέκτονα ή, τέλος, γενικότερα σε συριακές επιδράσεις.114 Η Κεντρική βασιλική είναι μοναδική ανάμεσα στις βασιλικές των Στόβων, στην οποία δεν προστέθηκαν προσκτίσματα στη βόρεια και τη νότια στενή πλευρά του 106 Snively 1979, Aleksova 1997, Snively 1979, Βαραλής 2001, Snively 1979, Βαραλής 2001, Snively 1979, Στο ίδιο, Hoddinott 1963,

29 28 νάρθηκα. Αυτή η ιδιομορφία εξηγείται από το διαθέσιμο για την εκκλησία οικόπεδο. Μόνο ένα δωμάτιο, το δωμάτιο 1, διευθετήθηκε έξω από τη νοτιοδυτική γωνία του νάρθηκα. Η ανάγκη για ένα βοηθητικό δωμάτιο στο δυτικό άκρο της εκκλησίας και η μη ύπαρξη δυνατότητας αυτό να τοποθετηθεί στα βόρεια και νότια του νάρθηκα ανάγκασε τους αρχιτέκτονες να το τοποθετήσουν στα δυτικά. Αυτή η διευθέτηση καταπάτησε χώρο από την αυλή και ήταν τουλάχιστον μερικώς υπεύθυνη για την μετέπειτα ασύμμετρη διάταξη του αίθριου.115 Δυτικά εκτεινόταν περίβολος που περιέκλειε αύλειο χώρο, ίσως με ανωφερές επίπεδο προς δυσμάς.116 Επισημαίνονται κίονες, βάσεις και κιονόκρανα, τα οποία αποκαλύφθηκαν στα ανατολικά της αψίδας της εκκλησίας και έχει υποτεθεί ότι ανήκαν στα παράθυρά της.117 Η α' αυτή φάση του ναού χρονολογείται στο τρίτο τέταρτο του 5oy αιώνα.118 Στη β' φάση της βασιλικής ανυψώθηκαν κατά 0,30 μ. τα δάπεδα των κλιτών, του νάρθηκα και του νοτιοδυτικού δωματίου που στρώθηκε με μαρμάρινες πλάκες. Στα δυτικά διαμορφώθηκε τρίστωο αίθριο, το οποίο επικοινωνούσε με τρίβηλο με το νάρθηκα. Η ανατολική στοά του αίθριου ήταν στρωμένη με λίθινες και πήλινες πλάκες. Ένα μαρμάρινο αγγείο βρέθηκε κοντά στο νότιο πέρας της, ενώ ένας κιονίσκος όριζε το σήμα ενός τάφου στο βόρειο άκρο της. Η βόρεια στοά του αίθριου, λόγω της κλίσης του εδάφους, διέθετε στο δυτικό τμήμα δύο πλατιούς αναβαθμούς Στο 121 δυτικό μισό του νότιου τοίχου του αίθριου διαμορφώθηκε ένα τρίβηλο, οι βάσεις των κιόνων του οποίου είναι ακόμη ορατές. Στα νότια προσαρτήθηκε μια ευρύχωρη αίθουσα, το δωμάτιο 2, ο προορισμός της οποίας είναι αδιάγνωστος. Η ύπαιθρη αυλή ήταν στρωμένη με πήλινες πλάκες, οι οποίες βρέθηκαν κατά χώραν μόνο στη νοτιοδυτική γωνία, ακριβώς μπροστά από τη φιάλη και λειτουργούσαν και ως καλυπτήριες πλάκες για τμήμα οχετού που διερχόταν από την αυλή. Το δάπεδο της αυλής βρισκόταν περίπου κατά 0,35 μ. πάνω από τα δάπεδα των υπόλοιπων στοών. Η δεξαμενή της φιάλης, επιχρισμένη με κοκκινωπό υδραυλικό κονίαμα, διαμορφώθηκε στο δυτικό πέρας της αυλής σε όλο το πλάτος της. Η ανατολική πλευρά της αποτελούνταν από δύο 6 ταναχρη σιμό το ιημένες πλάκες από ροδόχροο μάρμαρο. Η δεξαμενή τροφοδοτούνταν από αγωγό που αποκαλύφθηκε δυτικότερα, μπροστά από την κεντρική είσοδο της 115 Snively 1979, Βαραλής 2001, Snively 1979, Βαραλής 2001, Στο ίδιο, Snively 1979, Στο ίδιο,

30 29 εκκλησίας, και καμπτόταν μπροστά στον δυτικό τοίχο του αίθριου. Η κορυφή της φιάλης βρισκόταν περίπου κατά 0,10 μ. ψηλότερα από το δάπεδο του αίθριου. Στα δυτικά του αίθριου εκτεινόταν, σε όλο το πλάτος του κτιρίου, ένας διάδρομος που διέθετε τρεις εισόδους πρόσβασης. Η κύρια είσοδος, στο μέσο περίπου του δυτικού τοίχου, οδηγούσε από την εκκλησία στη Via Principalis Inferior. Το κατώφλι φέρει τόρμους για τους στροφείς των θυρόφυλλων. Στη νότια στενή πλευρά του διαδρόμου υπάρχει είσοδος πρόσβασης στην «Οικία των Ψαλμών»: εκεί βρέθηκε κατώφλι με τόρμους για τους στροφείς των φύλλων της θύρας. Μια αντίστοιχη είσοδος ανοίχθηκε στο βόρειο πέρας του διαδρόμου για την επικοινωνία με τον βόρειο παράδρομο, αλλά η είσοδος αυτή βρέθηκε κλεισμένη με πέτρες και λάσπη. Το δάπεδο του διαδρόμου ήταν περίπου κατά 0,70 μ. ψηλότερα από το δάπεδο της ύπαιθρης αυλής. Η β' αυτή φάση του ναού χρονολογείται στο δεύτερο τέταρτο του 6ου αιώνα Τέλος, στην γ' φάση της Κεντρικής Βασιλικής πιθανώς απομονώθηκαν τα ανατολικά τμήματα των πλαγίων κλιτών και κλείστηκαν με ευτελή τοιχοποιία τα μετακιόνια των κιονοστοιχιών. Στο ανατολικό άκρο του βόρειου κλιτούς βρέθηκε συλημένος ένας τάφος και στο αντίστοιχο άκρο του νότιου κλιτούς βρέθηκε θαμμένο ένα πιθάρι. Την ίδια περίοδο ή αμέσως μετά, στον ανατολικό τοίχο του νότιου κλιτούς προστέθηκε αψίδα Η παρουσία των λειψάνων μιας κλίμακας σύρριζα στο βόρειο τμήμα του ανατολικού τοίχου της ανατολικής στοάς του αίθριου υποδεικνύει την πιθανή ύπαρξη υπερώων πάνω από το νάρθηκα και από τα πλάγια κλίτη η ευτελής κατασκευή της κλίμακας αυτής, που κύριο χαρακτηριστικό της έχει τη λάσπη ως συνδετικό κονίαμα, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι τα υπερώα κατασκευάστηκαν ενδεχομένως σ αυτήν την φάση. Επιπλέον, τότε φαίνεται πως κλείστηκε και το τρίβηλο της νότιας στοάς του αίθριου και διαχωρίστηκε από τη στοά η αίθουσα, που τότε διαιρέθηκε σε δύο άνισα τμήματα από εγκάρσιο τοίχο, στον οποίο ενσωματώθηκαν τμήματα των αρχιτεκτονικών γλυπτών του ναού. Στο δυτικότερο τμήμα του δωματίου βρέθηκαν κεραμεική, θραύσματα γυάλινων αγγείων, νομίσματα και μια εστία, τα οποία 1 Λ'Τ υποδεικνύουν τη χρήση του ως σκευοφυλακίου. Η φάση αυτή μπορεί να τοποθετηθεί στο β' μισό του 6ου αιώνα Στο ίδιο, Snively 1979, Βαραλής 2001, Στο ίδιο, Snively 1979, Στο ίδιο, Βαραλής 2001,374.

31 30 Μετά την ερείπωση της βασιλικής, ο χώρος θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο,129 καθώς στο αυλάκι που τρέχει κατά μήκος της βόρειας πλευράς της βασιλικής ερευνήθηκε παιδικός τάφος. Τρεις άλλες παιδικές ταφές βρέθηκαν στα ανατολικά της αψίδας.130 Όσον αφορά στις φάσεις και στη χρονολόγηση της Κεντρικής Βασιλικής, ο Vincic έχει την άποψη ότι η βασιλική διήλθε δύο φάσεις και μετά από αυτές ακολούθησε μια βαρβαρική επαναχρησιμοποίηση του μνημείου. Στην α' φάση ο ερευνητής τοποθετεί το γενικό σχέδιο της εκκλησίας, τους τοίχους και τα δάπεδα, το αίθριο, το φράγμα του πρεσβυτερίου, τους κίονες των τοξοστοιχιών και τα περισσότερα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη. Στην β' φάση θεωρεί ότι ανήκουν η παρούσα κατάσταση του αίθριου, οι επιδιορθώσεις του δαπέδου στο αίθριο, το νάρθηκα και το κεντρικό κλίτος και το στένεμα της δυτικής εισόδου της εκκλησίας. Ο Vincic σημειώνει επίσης ότι, ιδιαίτερα στους στυλοβάτες, ήταν δύσκολο να διακριθεί η β' φάση της βασιλικής εξαιτίας της «επιτυχημένης βαρβαρικής χρήσης» του μνημείου131. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της τελευταίας φάσης είναι η χρήση του χώματος ή της λάσπης ως συνδετικό κονίαμα στους τοίχους. Σε αυτήν την περίοδο, κατά τη γνώμη του, ανήκουν ο τοίχος του δυτικού διαδρόμου του αίθριου, το κλείσιμο της βόρειας εισόδου του διαδρόμου, το κλείσιμο των μετακιονίων του αίθριου, το κλείσιμο της βόρειας πλευράς του δωματίου 2 και η διαίρεση του δωματίου αυτού σε δύο χώρους, ο πεσσός που βρέθηκε έξω από τη νοτιοανατολική γωνία του νότιου κλιτούς και οι κλίμακες στη βορειοανατολική γωνία του αίθριου.132 Στοιχεία για μια απόλυτη χρονολόγηση της Κεντρικής βασιλικής προσφέρονται από τα αρχιτεκτονικά γλυπτά και τα νομίσματα. Οι βάσεις των κιονοστοιχιών του κυρίως ναού και οι βάσεις και οι κίονες του αίθριου έχουν χρονολογηθεί με τεχνοτροπικά κριτήρια στο β' μισό του 5ου αιώνα. Από τα εκατόν ογδόντα νομίσματα, που συνελέγησαν κατά την ανασκαφή της επίχωσης κάτω από τα δάπεδα της «Συναγωγής II», εξηντατρείς είναι οι κοπές του 4ου αιώνα και έντεκα του 5ου αιώνα. Αυτή η κατανομή χρονολογεί με κάποια βεβαιότητα τη βασιλική στον 5 αιώνα,,, 133 πιθανότατα στο γ τέταρτο. 129 Στο ίδιο, Snively 1979, Vincic, 1966, Snively 1979,

32 31 II. Ναοί Εκτος των Τειχών II. 1. Κοιμητηριακή Βασιλική Η Κοιμητηριακή Βασιλική ιδρύθηκε εκτός των τειχών της πόλης των Στόβων, περίπου 250 μ. νοτιοδυτικά της Πύλης της Ηράκλειας. Γερμανικά στρατεύματα, που στρατοπέδευσαν εκεί κοντά κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, ανέσκαψαν την εκκλησία. Στα 1924 βρέθηκε ένας τάφος και ένα άλλο κτίριο, πιθανόν παλαιοχριστιανικό. Στα 1936 αποκαλύφθηκαν τριάντα έξι τάφοι κάτω από το δάπεδο της βασιλικής. Στα 1969 επισκευάστηκε η νότια πλευρά της καμάρας του μεγάλου τάφου, που ήταν ιδρυμένος στη νότια στενή πλευρά του νάρθηκα, και ένα μικρό τμήμα από ψηφιδωτό που βρέθηκε στο κεντρικό κλίτος. Στα 1972 και 1973 ερευνήθηκαν πολλοί τάφοι σε μια δοκιμαστική τομή λίγα μέτρα βορειότερα της βασιλικής Το οροπέδιο στα νοτιοδυτικά της πόλης χρησιμοποιήθηκε ως νεκρόπολη ήδη από την πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο. Η έκταση και η συγκέντρωση του νεκροταφείου ανά τους αιώνες δεν έχει ακόμη προσδιοριστεί. Η βασιλική ιδρύθηκε πάνω σε τάφους, που ήταν ακόμη σε χρήση ή τουλάχιστον τιμούνταν ιδιαίτερα. Η φροντίδα που λήφθηκε από τους κτήτορες της εκκλησίας για να μην τους προξενήσουν ζημιές, αποδεικνύει ότι ήταν τάφοι σημαινόντων Χριστιανών. Στα νότια της εκκλησίας ήταν ιδρυμένος ένας μεγάλος, θολωτός, υπόγειος τάφος. Η υπόγεια αίθουσα του τάφου ήταν σχεδόν τετράγωνη, με αρκοσόλια στη βόρεια, ανατολική και νότια πλευρά. Κάθε αρκοσόλιο αποτελούνταν από ένα τόξο πάνω από τον τάφο και ένα μεγάλο, κάθετο τοίχωμα από πηλόχωμα που χώριζε τον τάφο από την κεντρική αίθουσα. Η είσοδος, τα χαμηλότερα τμήματα και οι τοίχοι ήταν πλινθόκτιστα με κονίαμα για συνδετικό υλικό Οι τοίχοι του μεγάλου τάφου είναι διατηρημένοι ψηλότερα από ό,τι η εξωτερική κορυφή του σταυροθολίου. Για το λόγο αυτό η Truhelka υπέθεσε ότι πρέπει να υπήρχε ένα παρεκκλήσι πάνω από τον τάφο.138 Η Κοιμητηριακή Βασιλική είναι σε γενικές γραμμές όμοια στο σχήμα με τις εντός των τειχών εκκλησίες των Στόβων (πίν. 18). Η βασιλική είχε δύο κατασκευαστικές φάσεις. Στην α' φάση ήταν τρίκλιτη με αψίδα στα ανατολικά και 133 Στο ίδιο, Snively 1979, Στο ίδιο, Aleksova 1986, Snively 1979, Aleksova 1986,

33 32 νάρθηκα στα δυτικά. Η εκκλησία ήταν κτισμένη με αργολιθοδομή. Οι τοίχοι είχαν κατά μέσο όρο πλάτος 0,65 μ. με εξαίρεση τον τοίχο της αψίδας. Η αψίδα είναι ημικυκλική και στη βάση του ημικυλίνδρου διέθετε διάδρομο, το κύκλιον, η δυτική παρυφή του οποίου ορίζεται από τοιχάριο με ημικυκλική εσοχή για τη βάση της κλίμακας ανόδου στον επισκοπικό θρόνο, στο μέσον της δυτικής του πλευράς. Στους ώμους της αψίδας τοποθετούνται τα κτιστά συμψέλλια των εδράνων των ιερέων. Το πρεσβυτέριο κτίστηκε από μαρμάρινα σπόλια, υπολείμματα από την κατασκευή του αρχαίου θεάτρου των Στόβων.139 Το δάπεδο του πρεσβυτερίου ήταν στρωμένο με μαρμαροθέτημα. Ο στυλοβάτης του φράγματος του πρεσβυτερίου ήταν μάλλον ευθύγραμμος με προστώο στο μέσον (πίν. 19). Τα κλίτη χωρίζονταν με κιονοστοιχίες, των οποίων οι κίονες έβαιναν σε ιδιαίτερες μαρμάρινες βάσεις.140 Οι βάσεις και τα τμήματα των κιόνων ήταν αρχιτεκτονικά γλυπτά σε δεύτερη χρήση. Αυτό επιβεβαιώνεται από τις διαφορετικές διαστάσεις τους και τους διαφορετικούς τύπους των μαρμάρων που χρησιμοποιήθηκαν.141 Όπως δείχνει η κάτοψη, το σχήμα του κεντρικού και των πλάγιων κλιτών της βασιλικής δεν είναι συνηθισμένο. Οι στυλοβάτες, αντί να είναι παράλληλοι με το βόρειο μακρό τοίχο της εκκλησίας, κλίνουν προς τη νότια πλευρά στο ανατολικό άκρο, γεγονός που οφείλεται μάλλον στο ότι η εκκλησία είχε θεμελιωθεί πάνω σε τάφους. Στα δυτικά προστίθεται νάρθηκας, ο οποίος θα επικοινωνούσε με το κεντρικό και τα πλάγια κλίτη μέσω τριών ανοιγμάτων.142 Ο δυτικός τοίχος του νάρθηκα και των προσκτισμάτων του οριοθετεί το δυτικό όριο της ανεσκαμμένης εκκλησίας. Δεν υπάρχουν ανοίγματα στο δυτικό τοίχο, ενώ αβεβαιότητα για το επίπεδο του δαπέδου στο νάρθηκα καθιστά δύσκολο να πούμε αν ο τοίχος βρέθηκε περισσότερο από λίγα εκατοστά πάνω από το θεμέλιο. Η κύρια είσοδος θα πρέπει να ήταν στη βόρεια στενή πλευρά του παρά στη δυτική. Το στοιχείο αυτό μάλλον υποδεικνύει ότι η Κοιμητηριακή Βασιλική δε διέθετε αίθριο. Ο νάρθηκας δεν είχε ιδιαιτερότητες. Εκατέρωθεν αυτού είχαν τοποθετηθεί προσκτίσματα. Ο δυτικός τοίχος του, όπως και ο δυτικός τοίχος των προσκτισμάτων του δεν ήταν παράλληλος με τον ανατολικό τοίχο.143 Τα προσκτίσματα ήταν διθάλαμα δωμάτια και επικοινωνούσαν με το νάρθηκα με ανοίγματα. Στα νότια των νότιων προσκτισμάτων προσκολλήθηκε ο μεγάλος, θολωτός τάφος και ο οποίος ήταν 139 Aleksova 1997, Βαραλής 2001, Aleksova 1997, Στο ίδιο, Snively 1979,

34 33 προσβάσιμος από κλίμακα στα δυτικά του.144 Τα διαμερίσματα στη βόρεια πλευρά αποτελούσαν αίθουσες όπου οι Χριστιανοί συναθροίζονταν για να τελέσουν μνημόσυνα ή νεκρόδειπνα για τους νεκρούς τους.145 Οι γερμανικές ανασκαφές αποκάλυψαν ένα ψηφιδωτό δάπεδο στο κεντρικό κλίτος της βασιλικής. Τα γεωμετρικά μοτίβα που δείχνει η δημοσιευμένη φωτογραφία του Dragendorff και τα είδη του λίθου που χρησιμοποιήθηκαν για τις ψηφίδες ήταν όμοια με εκείνα του ψηφιδωτού της της α φάσης του νότιου κλιτούς της Επισκοπικής Βασιλικής. Ο Dragendorff αναφέρει επίσης πολλά τμήματα με παραστάσεις ζώων.146 Το ψηφιδωτό δεν είχε προστατευθεί και είχε σε μεγάλο τμήμα καταστραφεί ήδη από το Χρονολογείται στο δεύτερο τέταρτο ή στα μέσα του 5ου αιώνα. Εξαιτίας των μορφών των ζώων η Kolarik χρονολόγησε το ψηφιδωτό δάπεδο της Κοιμητηριακής Βασιλικής ελαφρώς μεταγενέστερα από εκείνο της Επισκοπικής Βασιλικής, στα μέσα ή στο τρίτο τέταρτο του 5ου αιώνα.148 Στη β' φάση της βασιλικής προσκολλήθηκε στη βόρεια πλευρά μακρόστενο δωμάτιο (δωμάτιο 4), το οποίο εξυπηρετούσε ως πρόπυλο. Ο ανατολικός τοίχος του, ο οποίος διέθετε μάλλον κιονοστοιχία, είχε 6,20 μ. μήκος και δε συνδέεται οργανικά με τον βόρειο τοίχο της βασιλικής. Η έλλειψη αυτής της σύνδεσης και το υλικό που χρησιμοποιήθηκε στους τοίχους του δωματίου 4 οδηγούν στο συμπέρασμα ότι προστέθηκε μετά την αρχική κατασκευή της εκκλησίας.149 Το δωμάτιο αυτό θα μπορούσε να χρονολογηθεί προς τα τέλη του 5ου αιώνα.150 Όπως δηλώνεται και από το όνομά της, η Κοιμητηριακή Βασιλική είναι ιδρυμένη σε μια νεκρόπολη και βρέθηκαν τάφοι ακόμη και μέσα στην ίδια την εκκλησία. Ένας αριθμός τάφων αποκαλύφθηκε πιθανόν από την εποχή της ανασκαφής των Γερμανών, ενώ ο Petrovic και ο Mano-Zissi άνοιξαν τριάντα έξι τάφους, όλους συλημένους151. Σαράντα εφτά τάφοι είναι σήμερα ορατοί μέσα ή κοντά στην εκκλησία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ορισμένοι τάφοι χρονολογούνται πριν από την ίδρυση της εκκλησίας. Πάνω από τους τάφους, 1, 6, 17 και 34 είχαν κατασκευαστεί άλλοι καμαροσκεπείς. Οι τοίχοι της εκκλησίας ήταν χτισμένοι κατά μήκος των τάφων 2, 28, 41, 43, 44 και 46. Οι τάφοι 13, 31 και 39 εκτείνονται κάτω από τους τοίχους της 144 Βαραλής 2001, Aleksova 1997, Dragendorff 1919, Snively 1979, Kolarik 1987, Snively 1979, Βαραλής 2001,375.

35 34 εκκλησίας και δίπλα από αυτούς, ενώ το φράγμα του πρεσβυτερίου εκτείνεται κατά μήκος των τάφων 3 και 5. Δεκαπέντε από τους σαράντα έξι τάφους φαίνονται να είναι πρωιμότεροι της ίδρυσης της Κοιμητηριακής Βασιλικής. Η φροντίδα που λήφθηκε κατά την οικοδόμηση της εκκλησίας να μην καταστραφούν και να μην εμποδιστεί η πρόσβαση σ αυτούς υποδεικνύει ότι ήταν οικογενειακοί τάφοι και σχεδιασμένοι για περισσότερες της μίας χρήσεις.* 152 Η Κοιμητηριακή Βασιλική των Στόβων παρουσιάζει ασυνήθιστη κάτοψη. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εκκλησίας ήταν : 1) ο νότιος τοίχος της εκκλησίας καμπυλώνεται, 2) οι κίονες τοποθετήθηκαν πάνω σε πόδια παρά σε συνεχόμενους στυλοβάτες, 3) οι κιονοστοιχίες ήταν σχεδόν παράλληλες μεταξύ τους αλλά όχι και με τους μακρούς τοίχους της βασιλικής, 4) η βόρεια στενή πλευρά του νάρθηκα και τα βόρεια προσκτίσματά του ήταν στενότερα από ό,τι η νότια στενή πλευρά του νάρθηκα και τα προσκτίσματά της και 5) ο νότιος τοίχος του νάρθηκα δεν βρίσκεται στην προέκταση του νότιου μακρού τοίχου της εκκλησίας. Οι περισσότερες από τις ιδιομορφίες αυτές μπορούν να ερμηνευθούν ως συνέπειες της κατασκευής ενός κτιρίου σε μια περιοχή όπου υπήρχαν ήδη χρησιμοποιημένοι τάφοι.153 Mano-Zissi 1940, 593 και πίν. 67, b; Petrovic 1942, 472, Snively 1979, Στο ίδιο,

36 35 II.2. Βασιλική Trans Erigon Η βασιλική εκείθεν του ποταμού Εριγώνος ταυτίστηκε από μερικούς ερευνητές ως εκκλησία, παρόλο που η κάτοψή της δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Το κτίριο, γνωστό ως Trans Erigon Basilica, ήταν τοποθετημένο κοντά στον ποταμό Αξιό, περίπου 400μ. από τη συμβολή του με τον Εριγώνα. Βρίσκεται κοντά μισό χιλιόμετρο έξω από τα οχυρωματικά τείχη της Ύστερης Ρωμαϊκής πόλης των Στόβων, στην άλλη όχθη του Εριγώνος.154 Η βασιλική αποκαλύφθηκε στα 1930 όταν τα έργα για το δημόσιο δρόμο πέρασαν μέσα από αυτήν. Ο Petrovic σχολίασε σύντομα το κτίριο, σημειώνοντας τη θέση του και την παρουσία των ταφών στις οποίες βρέθηκαν χρυσά κοσμήματα, τα οποία χρονολογήθηκαν από τον ίδιο στην ύστερη βυζαντινή περίοδο. Η βασιλική θα πρέπει να είχε περίπου 10,40 μ. πλάτος και μήκος περίπου 26 μ. Μια αυλή θα βρισκόταν στα ανατολικά της βασιλικής. Η κατασκευή ταυτίστηκε ως εκκλησία από τον Petrovic. Ο Petrov υποστήριξε ότι το κτίριο ήταν βασιλική155, στηριζόμενος στον προσανατολισμό, στην ύπαρξη μιας αψίδας, στους τάφους που αναφέρθηκαν από τον Petrovic156, 157 στον 158 τρόπο που οι ορατοί τοίχοι συνθέτουν μια κάτοψη βασιλικής και στο 157 γεγονός ότι βρέθηκε κοντά σε μια πόλη με άλλες εκτός των τειχών εκκλησίες. Τα ορατά κατάλοιπα του κτιρίου (πίν. 20) μελετήθηκαν, σχεδιάστηκαν και δημοσιεύτηκαν από τον Petrov το Από τα λείψανα προκύπτει ότι πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με αψίδα στα ανατολικά. Τα κατάλοιπα στη βόρεια πλευρά του δρόμου αποτελούνταν από έναν τοίχο (1) με προσανατολισμό Α- Δ σχεδόν 20 μ. μακρύ και κομμένο ακανόνιστα και στα δύο άκρα του, από έναν τοίχο με κατεύθυνση Β - Ν (2) συνδεδεμένο με τον τοίχο 1 και ευρισκόμενο νότια από αυτόν. Ο τοίχος 3 είναι παράλληλος με τον τοίχο 1 και συνδέεται με το νότιο άκρο του τοίχου 2, και κοντά στη γωνία που σχηματίζεται από τους τοίχους 2 και 3 ένα κατάλοιπο θα μπορούσε να υπονοεί την αρχή ενός αψιδωτού τοίχου (4). Όλοι οι τοίχοι είχαν πλάτος περίπου 0,70μ. και κατασκευάστηκαν από λαξευμένους λίθους συνδεδεμένους με ασβεστοκονίαμα.159 Ο Petrov πρότεινε δύο πιθανές ανακατασκευές της βασιλικής. Οι τοίχοι 1,2 και 3 αποτελούν το ανατολικό άκρο του βόρειου κλιτούς και ο τοίχος 5 το νότιο τοίχο του 154 Snively 1979, Petrov 1970, Petrovic 1940/3, 265; Petrovic 1942,472, Snively 1979, Petrov Snively 1979,

37 36 νότιου κλιτούς.160 Έτσι, προκύπτει ότι τα πλάγια κλίτη είχαν 4 μ. πλάτος και το κεντρικό κλίτος 12,60 μ. πλάτος. Ο Petrov πρότεινε μια βασιλική με πλάγια κλίτη 4μ. πλάτος, ένα κεντρικό κλίτος με 8,80μ. πλάτος, και ένα νότιο πρόσκτισμα που δικαιολογεί τον τοίχο 5. Αν ο χώρος που σχηματιζόταν από τους τοίχους 1,2 και 3 ήταν προσβάσιμος όπως το ανατολικό άκρο του βόρειου κλιτούς μιας βασιλικής και αν κάποιος υπέθετε ότι οι αναλογίες που απαντούν στις υπόλοιπες εκκλησίες των Στόβων χρησιμοποιήθηκαν και εδώ, τότε θα μπορούσαμε να αποδεχθούμε ένα κεντρικό κλίτος με περίπου 10,40 μ. πλάτος και περίπου 26 μ. μήκος του κεντρικού και των πλαγίων κλιτών. Η συνέχιση του τοίχου 1 στα ανατολικά πέρα από τον τοίχο 2 υποδεικνύει ότι μια αυλή σαν αυτή που περιέκλειε την αψίδα της Βασιλικής στη θέση Παλικούρα και της Κεντρικής Βασιλικής των Στόβων, καθώς και της βασιλικής στην Τούμπα κοντά στη Θεσσαλονίκη161, 162 βρισκόταν στα ανατολικά της Βασιλικής εκείθεν του ποταμού Εριγώνος. Η χρονολόγηση της βασιλικής αυτής είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί με βάση τις γνώσεις που διαθέτουμε. Αν τα κοσμήματα που αναφέρθηκαν από τον Petrovic ήταν στην πραγματικότητα υστεροβυζαντινά, τότε ο Petrov σωστά διαχωρίζει τα κοσμήματα από το κτίριο, χρησιμοποιώντας ως παράλληλο τον τάφο του 4ου αιώνα που βρέθηκε στη Βόρεια Βασιλική. Ο Mikulcic δηλώνει, παρ όλα αυτά, ότι από τα κοσμήματα που αναφέρθηκαν από τον Petrovic, ένα σκουλαρίκι και ένα δαχτυλίδι, χρονολογούνται στον 4 αιώνα.163 Η χρονολόγηση αυτή του Mikulcic για κοσμήματα από έναν τάφο στην περιοχή της βασιλικής δείχνει ότι το μέρος αυτό χρησίμευε ως νεκρόπολη στην ύστερη ρωμαϊκή περίοδο και, έτσι, η ταύτιση του αψιδωτού κτιρίου αυτής της περιοχής της νεκρόπολης ως μια χριστιανική Βασιλική, είναι περισσότερο από εύλογη. Ο Petrov πιστεύοντας ότι οι Στόβοι δεν είχαν οχυρωθεί με τείχη μέχρι το 479 και ότι τα εκτός των τειχών κτίρια θα πρέπει να σταμάτησαν να χρησιμοποιούνται αυτήν την περίοδο, τοποθέτησε την κατασκευή του κτιρίου κάποια στιγμή μετά το 325 και την καταστροφή του όχι αργότερα από το 479. Πρόσφατες ανασκαφές έδειξαν ότι η εκτός των τειχών πόλη κτίστηκε στα τέλη του 4ου αιώνα ή στον πρώιμο 5 αιώνα. Η πιθανή χρονολόγηση για την κατασκευή και τη χρήση της βασιλικής αποβαίνει έτσι 160 Petrov 1970, Στο ίδιο, 314 και σημ Στο ίδιο, 313.

38 37 ακόμη πιο αόριστη, ανάμεσα στο 325 και την εγκατάλειψη της πόλης στο β μισό του 6ου αιώνα. Η τοποθεσία και οι τάφοι παρέχουν τα μοναδικά στοιχεία για τη λειτουργία της βασιλικής Trans-Erigon. Η δήλωση ότι ένας άγνωστος αριθμός από τάφους, από τους οποίους ένας ή περισσότεροι θα πρέπει να χρονολογούνται τον 4 αιώνα, η παρουσία των τάφων, μερικοί από τους οποίους θα πρέπει να χρονολογούνται στην ύστερη ρωμαϊκή περίοδο, σε σχέση με μια πιθανή εκκλησία τοποθετημένη εκτός των τειχών της πόλης και κοντά σ ένα κύριο δρόμο υποδεικνύουν ότι και η βασιλική αυτή λειτουργούσε ως κοιμητηριακή εκκλησία Mikulcic 1973, 63 και σημ. 2, 89 και σημ Snively 1979,

39 38 II.3. Βασιλική στη θέση Palikura Η βασιλική στη θέση Παλικούρα ιδρύθηκε λίγες εκατοντάδες μέτρα στα δυτικά της γέφυρας, που ενώνει ένα χαλικωτό δρόμο, ο οποίος βαίνει κατά μήκος του ποταμού Εριγώνος, στην ανατολική του πλευρά και το χωριό Παλικούρα, από το οποίο η Βασιλική έχει λάβει το όνομά της. Ακριβώς πριν από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, ένας τάφος με δύο σαρκοφάγους, μια μεγάλη ελληνική επιγραφή και ίχνη από ένα ταφικό παρεκκλήσι αποκαλύφθηκαν στα περίχωρα του χωριού Παλικούρα, του οποίου το όνομα θα πρέπει να προήλθε από το ελληνικό «παλαιός χώρος». Η Βασιλική κοντά στο χωριό Παλικούρα ήταν το πρώτο χρονολογικά μνημείο που ανασκάφτηκε στην περιφέρεια των Στόβων.165 Τα στοιχεία που έφερε στο φως η δοκιμαστική τομή του Hald υποδεικνύουν τρεις φάσεις του κτιρίου : ένα 168κτίσμα πριν από την ίδρυση της βασιλικής, μια α φάση της βασιλικής, που θα μπορούσε να χρονολογηθεί στο α τέταρτο του 6ου oil. και 167 μια β φάση της βασιλικής, η οποία θα τοποθετούνταν ίσως μετά το 540. Η βασιλική κοντά στο χωριό Παλικούρα είναι τυπική τρίκλιτη βασιλική (πίν. 21). Είχε ένα κεντρικό κλίτος που χωρίζεται από τα πλάγια κλίτη με κιονοστοιχίες από πέντε κίονες, μια προεξέχουσα ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά και ένα νάρθηκα στα δυτικά. Οι τοίχοι της βασιλικής είναι κατασκευασμένοι με αργολιθοδομή και το πλάτος τους κυμαίνεται γύρω στα 0,80 μ. Η αψίδα διέθετε σύνθρονο και ένα φράγμα πρεσβυτερίου που θα εκτεινόταν κατά μήκος του κεντρικού κλιτούς. Το πρεσβυτέριο περιελάμβανε μια κτιστή βάση σύνθρονού και η είσοδός του διέθετε κιονοστήρικτο προστώο και ίσως είχε ένα ζεύγος από μικρούς κίονες που στήριζαν ένα τόξο. Τα κλίτη χωρίζονταν με κιονοστοιχίες, των οποίων οι στυλοβάτες ήταν επενδεδυμένοι με πήλινες πλάκες. Οι βάσεις των κιόνων, οι οποίες βρέθηκαν κατά χώραν, πατούσαν σε πήλινες πλάκες τοποθετημένες στην άνω επιφάνεια του στυλόβάτη. Το μετακιόνιο διάστημα είναι 2,20 μ. Ο Hald βρήκε το δάπεδο της εκκλησίας στρωμένο με πήλινες πλάκες171. Αυτά σήμερα δεν διακρίνονται, ούτε υπάρχει κάποιο άλλο ίχνος της 165 Snively 1979, Το σχέδιο δημοσιεύτηκε από τον Mano-Zissi 1940, πίν. 67, a, και Mano-Zissi 1973, 192 εικ Snively 1979, Στο ίδιο, Aleksova 1986, Aleksova 1983, Petrov 1970, 314.

40 επίστρωσης του δαπέδου οπουδήποτε στο συγκρότημα. Τρεις είσοδοι οδηγούσαν στο νάρθηκα. Ο νάρθηκας είναι ασυνήθιστος μόνο στην τοποθέτηση των εισόδων. Μια απλή είσοδος είναι τοποθετημένη στο μέσον του δυτικού του τοίχου, ενώ είσοδοι διαμορφώθηκαν και στη βόρεια και νότια πλευρά του, οι οποίες τοποθετήθηκαν όχι στο μέσον του τοίχου αλλά ανατολικότερα. Ένα αίθριο θα πρέπει να είχε τοποθετηθεί στα δυτικά και το οποίο πιθανόν πλαισίωναν προσκτίσματα αλλά η περιοχή τριγύρω δεν έχει ανασκαφεί ακόμα. Στα ανατολικά πίσω από την αψίδα της βασιλικής εκτείνεται μια ορθογώνια, κλειστή περιοχή, πιθανόν ένα αίθριο. Ο χώρος αυτός ήταν προσβάσιμος μέσω των εισόδων στον ανατολικό τοίχο της εκκλησίας και από μια είσοδο στη βόρεια πλευρά. Ακόμη ανατολικότερα έχει αποκαλυφθεί ένα δωμάτιο που στην κάτοψη είναι εγγεγραμμένο οκτάγωνο, με μια είσοδο στη βόρεια πλευρά του. Διακρίνονται τμήματα θεμελίων δύο δωματίων στα νότια του οκταγώνου και μία θύρα ανοίγεται στον ανατολικό τοίχο του βορειότερου δωματίου. Αυτό το χαρακτηριστικό υποδεικνύει ότι το κτίριο δεν τελείωνε στην ευθεία του ανατολικού τοίχου του οκταγωνικού δωματίου. Στο οκτάγωνο η είσοδος τοποθετείται στη βόρεια πλευρά. Στην ευθεία της ανατολικής πλευράς του οκταγώνου και περίπου 6μ. βόρειά του είναι ορατή μια γωνία που σχηματίζεται από δύο τοίχους. Αυτό θα μπορούσε να αποτελεί τη βορειοανατολική 1 Ί'Χ γωνία ενός δωματίου του οποίου ο δυτικός τοίχος ανασκάφτηκε το Το εγγεγραμμένο οκτάγωνο (πίν. 22) στα ανατολικά της βασιλικής στη θέση Παλικούρα αρχικά ταυτίστηκε από τον Saria στα 1929 ως βαπτιστήριο Η 173 ταύτιση 176 έγινε γενικά αποδεκτή από τους ερευνητές με εξαίρεση την Nikolajevic και τον Mano- Zissi. Οι υστερότεροι το περιγράφουν ως μαρτύριο. Η Nikolajevic σημείωσε ότι ο σκοπός του δωματίου δεν είναι ξεκάθαρος, ιδιαίτερα από τη σκοπιά του γεγονότος ότι ι nr δεν βρέθηκε κολυμβήθρα. Η φανερή απουσία μιας κολυμβήθρας και άλλα στοιχεία του δωματίου (δεν έχουν βρεθεί στοιχεία του διακόσμου και αγωγοί νερού, ούτε εστίες) δημιουργούν αμφιβολίες για τη λειτουργία του ως βαπτιστήριο. Περιλαμβάνουν και την τοποθέτησή του σε σχέση με την εκκλησία και το σχήμα του. Στη νότια Γιουγκοσλαβία και τη βόρεια Ελλάδα, τα βαπτιστήρια της παλαιοχριστιανικής περιόδου τα βρίσκουμε 172 Snively 1979, Στο ίδιο, Petrov 1970, Mikulcic 1973, 63 σημ. 2, 89 κοι σημ Mano-Zissi 1940, 593 και πίν. 67, a; Petrovic 1940α; 108.

41 40 συνήθως δίπλα στο νάρθηκα ή κατά μήκος του βόρειου ή νότιου κλιτούς της εκκλησίας στις περισσότερες περιπτώσεις το συγκρότημα του βαπτιστηρίου επικοινωνεί άμεσα με το νάρθηκα ή τα κλίτη. Στα Βαλκάνια λίγα μόνο παραδείγματα έχουν σημειωθεί για βαπτιστήρια τοποθετημένα στα ανατολικά της εκκλησίας με την οποία είναι συνδεδεμένα, π.χ. στην Αχλαδερή της Λέσβου και στον Αγ. Στέφανο στην Κω. Η λειτουργία του εγγεγραμμένου οκταγώνου δεν μπορεί να προσδιοριστεί μόνο με τα παρόντα στοιχεία. Έχει επίσης προταθεί για την εκκλησία η λειτουργία της ως καθολικό μοναστηριού, απόδοση που θα μπορούσε κατ αρχήν να υιοθετηθεί αν ληφθούν υπ όψιν κάποιες ιδιαιτερότητες στο σχέδιο και την θέση του εγγεγραμμένου οκταγώνου. Το δωμάτιο θα μπορούσε εξίσου καλά να εξυπηρετήσει κάποιον εξ ολοκλήρου διαφορετικό σκοπό. 177 Για 178 παράδειγμα, η Aleksova αναφέρει ότι το εγγεγραμμένο οκτάγωνο δεν ήταν βαπτιστήριο, λόγω του ότι αγωγοί νερού και αποχέτευσης δεν έχουν αποκαλυφθεί. Από έρευνες έχει βγει το συμπέρασμα ότι το δωμάτιο αυτό είχε δύο επίπεδα δαπέδων, εκ των οποίων το παλιότερο ανήκε στο συγκρότημα κάτω από τη βασιλική. Τα οκτάγωνα χρησιμοποιούνταν για τη φύλαξη των αυτοκρατορικών διαδημάτων και είχαν ειδικό ρόλο στα αυτοκρατορικά τυπικά. Υπήρχαν στα αυτοκρατορικά παλάτια και τις αυτοκρατορικές κατοικίες. Το ντύσιμο του αυτοκράτορα, το οποίο είχε συμβολικό και ιερό περιεχόμενο ήταν συνδεδεμένο με την τελετή της νίψης. Στο παλάτι του Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη, δίπλα στην αίθουσα του θρόνου υπάρχει ένα οκτάγωνο. Τέτοιο είναι και το δωμάτιο Ε στο συγκρότημα του παλατιού στο Gamzigrad, το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την φύλαξη των ρούχων και 1 78 την τελετή της νίψης. Η βασιλική στη θέση Παλικούρα έχει ταυτιστεί ως καθολικό μοναστηριού. Στα 1929 οι Egger και Saria πρότειναν σε διαφορετικά άρθρα ότι η βασιλική σχετιζόταν με ένα μοναστήρι. Τα στοιχεία περιορίζονταν στον αριθμό των προσκτισμάτων που ανασκάφτηκαν μερικώς κοντά στην εκκλησία και το γεγονός ότι η περιοχή ήταν γνωστή τοπικά ως Manastiriste.179 Πολύ λίγα είναι γνωστά για τα μοναστικά συγκροτήματα στα Βαλκάνια στην παλαιοχριστιανική περίοδο. Ενώ πολυάριθμες εκκλησίες έχουν ταυτιστεί ως τμήματα τέτοιων συγκροτημάτων, πολύ σπάνια έχουν διασωθεί ή ανασκαφεί περισσότερα κτίρια από την εκκλησία. Τέτοια είναι η περίπτωση 177 Snively 1979, Aleksova 1986, Petrov 1970, κοίίΐκ. 5.

42 41 του Οσίου Δαυίδ και της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη και του Ιωάννη Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη. Οι ανεσκαμμένες περιοχές του συγκροτήματος που περιτριγυρίζουν τη Βασιλική ανταποκρίνονται σε κάποια έκταση με τη διευθέτηση του Isperihovo στη Βουλγαρία και με μερικά μοναστήρια στη Μέση Ανατολή. Η ερευνημένη περιοχή περιλαμβάνει μια μονόχωρη βασιλική με ένα πρόσκτισμα στα ανατολικά και ένα νάρθηκα. Ο νάρθηκας παρέχει πρόσβαση στα βόρεια σε μια σειρά από τρία δωμάτια, το πρώτο ήταν ένα βαπτιστήριο: ένα κιονοστήρικτο προστώο χώριζε τα δωμάτια από μια μεγάλη αυλή στα ανατολικά, η οποία ήταν συνδεδεμένη στη βόρεια πλευρά με μία ομάδα από μικρά ακανόνιστα σχηματοποιημένα δωμάτια. Ένα δεύτερο προστώο κατά μήκος της νότιας πλευράς της εκκλησίας τη χώριζε από μία άλλη αυλή και περισσότερα δωμάτια. Τα ανατολικότερα και νοτιότερα όρια του συγκροτήματος δε διερευνήθηκαν. Στο συγκρότημα της βασιλικής στη θέση Παλικούρα, υπάρχει η αυλή πίσω από την αψίδα και είτε ένας διάδρομος οδηγούσε σε μία μη ανεσκαμμένη περιοχή στα νότια είτε ένα προστώο οδηγούσε σε μία σειρά από δωμάτια περιλαμβάνοντας και το οκτάγωνο και περιοχές στα βόρειο;' που δεν είχαν προσδιοριστεί.180 Όσον αφορά τη χρονολόγηση ο Petrovic χρονολόγησε την εκκλησία στο γ τέταρτο του 4ου οι.181 Ο Kitzinger πρόβαλε την πιθανότητα ότι η α φάση της βασιλικής μπορεί να σχετίζεται με τη βασιλική του επισκόπου Φιλίππου. Η Nikolajevic προσδιόρισε τη γλυπτική της εκκλησίας στον 6 αιώνα ενώ ο Wiseman δοκιμαστικά χρονολόγησε την α φάση στον 5 αι. και μία εκτεταμένη ανακατασκευή στα μέσα του 6ου OIL. Η Βασιλική που ανασκάφτηκε στην Τούμπα κοντά στη Θεσσαλονίκη παρέχει το κοντινότερο παράλληλο για την Βασιλική στη θέση Παλικούρα. Οι ομοιότητες περιλαμβάνουν πίσω από την αψίδα την ορθογώνια αυλή με πρόσβαση μέσω μιας θύρας στο ανατολικό άκρο του κλιτούς, το πρεσβυτέριο ως παράλληλο για την α φάση και η θέση της βόρειας και νότιας εισόδου στο νάρθηκα ακριβώς στα δυτικά του τοίχου του κεντρικού κλιτούς. Ο ανασκαφέας δεν χρονολόγησε τη βασιλική στη Τούμπα υστερότερα από το τέλος του 6ου ca..182 Σύμφωνα με την Aleksova, στη βασιλική αυτή δεν ήταν αναμενόμενο να βρεθεί ένας τάφος μάρτυρα από τη στιγμή που η εκκλησία κτίστηκε πάνω στα θεμέλια μιας 180 Snively 1979, Το σχέδιο δημοσιεύτηκε από τον Mano-Zissi 1940, πίν. 67, a, κοι Mano-Zissi 1973, 192, eik Snively 1979,

43 42 αρχαίας κατασκευής. Ο μόνος τρόπος να αφιερωθεί μια τέτοια εκκλησία σε έναν άγιο ήταν να έφερναν και να τοποθετούσαν στην εκκλησία τα λείψανα και τα οστά ενός μάρτυρα, του οποίου ο τάφος τοποθετήθηκε στην περιφέρεια του κτιρίου. Η Aleksova υποστήριζε ότι η βασιλική κατασκευάστηκε στο πρώτο μισό του 5ου αι. ως μια από τις Κοιμητηριακές βασιλικές της πόλης. Οι είκοσι-τρεις ταφές που ερευνήθηκαν στα ανατολικά της εκκλησίας, οι οποίες είναι σλαβικές, δηλώνουν τη χρήση του κτιρίου ως κοιμητηριακή εκκλησία του οικισμού.183 Κτίστηκε εξαιτίας του αυξανόμενου αριθμού του πληθυσμού της πόλης Πιθανότατα η Βασιλική στη θέση Παλικούρα επέζησε της εγκατάλειψης των 185 Στόβων για ένα σύντομο διάστημα πριν την καταστροφή της. 183 Aleksova 1997, Aleksova 1986, Snively 1979,

44 43 III. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ III. 1. Τα χαρακτηριστικά της ναοδομίας των Στόβων Η θέση των ναών Οι βασιλικές που ανασκάφτηκαν στην περιοχή των Στόβων είναι έξι στο σύνολό τους : τρεις εντός των τειχών και τρεις εκτός των τειχών. Οι βασιλικές εντός των τειχών έχουν ιδρυθεί πάνω στα λείψανα οικιών της ύστερης αρχαιότητας. Η εκμετάλλευση ερειπωμένων κτιρίων και η ανακατασκευή τους, με σκοπό την ίδρυση εκκλησιών, ήταν γνωστό και συχνό φαινόμενο σε όλες τις πόλεις της αυτοκρατορίας κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο. Στους Στόβους, ειδικότερα, απαντά πολύ συχνά. Τα τρικλίνια των οικιών σύμφωνα με το σχέδιό τους και την οργάνωση του χώρου ανταποκρίνονταν εξ ολοκλήρου ή εν μέρει στις απαιτήσεις της χριστιανικής ναοδομίας. Ίσως αυτός είναι ένας από τους λόγους που τα σχέδια των βασιλικών των Στόβων σχεδόν όλα ταυτίζονται. Όσον αφορά τα σημεία του πολεοδομικού ιστού στα οποία ήταν ιδρυμένες οι βασιλικές, η Επισκοπική Βασιλική ιδρύθηκε στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης, το πλέον προσβάσιμο και κοντά στο εμπορικό κέντρο (τα καταστήματα γύρω από την ημικυκλική πλατεία στα δυτικά της), ενδεχομένως σε μικρή απόσταση και από το διοικητικό κέντρο της. Κτισμένη δίπλα στα ερείπια του αρχαίου θεάτρου και εκμεταλλευόμενη το άφθονο υλικό των εδωλίων, ιδρύθηκε πάνω στα λείψανα τεσσάρων κτιρίων, τα οποία καταστράφηκαν ή ενσωματώθηκαν στο συγκρότημά της. Η Βόρεια Βασιλική ήταν η πρώτη σε μια σειρά από τρεις βασιλικές στη Via Principalis Inferior και ιδρύθηκε πάνω στα λείψανα μιας υστερορρωμαϊκής οικίας που μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό. Η Κεντρική Βασιλική, τοποθετημένη νοτιότερα στην ίδια σειρά με τη Βόρεια Βασιλική, ιδρύθηκε πάνω στα ερείπια μιας εβραϊκής συναγωγής με δύο κτιριακές φάσεις και δέσποζε κοντά σε κτίρια όπως η «Οικία των Ψαλμών», στα νοτιοανατολικά, και ένα μικρό λουτρό, στα ανατολικά της. Οι δύο αυτές εκκλησίες, πάνω στον ίδιο δρόμο και σε κοντινή απόσταση η μία από την άλλη, υποδεικνύουν την τέλεση εντυπωσιακών λιτανιών προς το βορρά οι οποίες προφανώς ξεκινούσαν από τον επισκοπικό ναό, που βρισκόταν νοτιότερα. Ως προς τους εκτός των τειχών ναούς, η Κοιμητηριακή Βασιλική ιδρύθηκε πάνω σε ένα ρωμαϊκό νεκροταφείο, 250 μ. περίπου νοτιοδυτικά της Πύλης της Ηράκλειας. Η βασιλική εκείθεν του ποταμού Εριγώνος οικοδομήθηκε κοντά στον

45 44 ποταμό Αξιό, περίπου 400 μ. από τη συμβολή του με τον Εριγώνα. Δεν απείχε πολύ από την πόλη, μόλις περίπου 500 μ. βορειοανατολικά των τειχών των Στόβων. Η τελευταία εκκλησία, η βασιλική στη θέση Παλικούρα, ακολουθεί το πρότυπο των εντός των τειχών εκκλησιών, κτίστηκε δηλαδή πάνω στα λείψανα μιας αρχαιότερης οικίας. Ιδρύθηκε έξω από το σημερινό ομώνυμο χωριό, λίγες εκατοντάδες μέτρα στα δυτικά της γέφυρας, που οδηγεί σε χαλικωτό δρόμο κατά μήκος του ποταμού Εριγώνος. Τοιχοποιίες Οι τοιχοποιίες σε όλους τους ναούς των Στόβων είτε αυτοί βρίσκονταν εντός των τειχών είτε εκτός των τειχών είναι παρόμοιες : χρησιμοποιήθηκε αμιγής αργολιθοδομή από τα θεμέλια ως το σωζόμενο μέχρι σήμερα ύψος (όπως στη Βόρεια Βασιλική, την Κεντρική Βασιλική, την Κοιμητηριακή Βασιλική και τη Βασιλική στη θέση Παλικούρα ) ή 187 αργολιθοδομή 188 στην οποία παρεμβάλλονται στρώσεις πλακαρών λίθων ή και πλίνθων, δηλαδή υπάρχει ένα opus mixtum (όπως στην Επισκοπική Βασιλική190 και τη Βασιλική εκείθεν του ποταμού Εριγώνος191). Από τις εκκλησίες του 401' αιώνα οι μόνες που έχουν έρθει στο φως είναι οι α' και β' φάσεις της αρχαιότερης εκκλησίας κάτω από τη μετέπειτα Επισκοπική Βασιλική. Όλα τα εκκλησιαστικά κτίρια του 5ου αιώνα συνέχισαν να χρησιμοποιούνται χωρίς ριζική αλλαγή ή συνολική επανοικοδόμηση και κατά τον 6 αιώνα. Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική των Στόβων, ανήκει κυρίως στον 5 αιώνα. Μόνο η Βασιλική στη θέση Παλικούρα και ελάσσονος σημασίας κατασκευαστικές αλλαγές και προσθήκες σε άλλες εκκλησίες μπορούν να χρονολογηθούν στον 6 αιώνα. Μέρη του ναού Οι αψίδες των εκκλησιών των Στόβων δεν έχουν κάποιο ιδιαίτερα διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό, αφού το σχήμα τους είναι κοινό192. Γενικά, υιοθετούνται όλοι οι συνήθεις τύποι των παλαιοχριστιανικών αψίδων : συγκεκριμένα, συναντούμε αψίδες σχήματος υπερυψωμένου τόξου (όπως στην α' φάση της αρχαιότερης εκκλησίας κάτω 186 Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Γενικά, για τις αψίδες των παλαιοχριστιανικών ναών, βλ. Ορλάνδος 1952,

46 45 από τη μετέπειτα Επισκοπική Βασιλική193 και στη Βόρεια Βασιλική194), πεταλόσχημες αψίδες (όπως στην β' φάση της αρχαιότερης εκκλησίας κάτω από την Επισκοπική Βασιλική195), αψίδες κυκλικού τομέα (στην Κεντρική Βασιλική196 ) 197 και 198 ημικυκλικές (στην Επισκοπική Βασιλική, την Κοιμητηριακή Βασιλική και τη Βασιλική στη Θέση Παλικούρα199). Τα κλίτη του κυρίως ναού χωρίζονται με κιονοστοιχίες που βαίνουν σε στυλοβάτες200. Ο αριθμός των κιόνων των κιονοστοιχιών δεν είναι σταθερός και ποικίλει από πέντε κίονες (στην Κεντρική201 και την Βόρεια Βασιλική202 και στη Βασιλική στη θέση Παλικούρα203) έως δεκατρείς κίονες (στην ε' φάση της Επισκοπικής Βασιλικής204). Ιδιαιτερότητες παρουσιάζονται στην Κοιμητηριακή Βασιλική, όπου οι κίονες είναι τοποθετημένοι σε ιδιαίτερες μαρμάρινες βάσεις-πόδια και όχι σε συνεχόμενους κτιστούς στυλοβάτες205. Μια άλλη ιδιομορφία στην εκκλησία αυτή είναι ότι οι κιονοστοιχίες στο ανατολικό άκρο τους κλίνουν προς νότον, εξαιτίας του ότι ιδρύθηκαν πάνω σε τάφους. Το πιο ενδιαφέρον, όμως, συναντάται στην στ' φάση της Επισκοπικής Βασιλικής και είναι η ίδρυση διπλού στυλοβάτη για τον πλήρη αποκλεισμό του βόρειου από το κεντρικό κλίτος. Οι νάρθηκες των εκκλησιών των Στόβων είναι ισοπλατείς με τον κυρίως ναό και ενιαίοι. Μόνο στην ε' φάση της Επισκοπικής Βασιλικής ο νάρθηκας γίνεται τριμερής. Στη βασιλική στη θέση Παλικούρα ο νάρθηκας διαθέτει μια είσοδο στο μέσον του δυτικού τοίχου και άλλες δύο στις στενές πλευρές του τοποθετημένες όχι στο μέσον, αλλά λίγο ανατολικότερα. 9Π7 Εξωνάρθηκας υπάρχει στους Στόβους μόνο στην Βόρεια Βασιλική. 193 Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Γενικά, για τους στυλοβάτες, βλ. Ορλάνδος 1952, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Γενικά, για τα πόδια, βλ. Ορλάνδος 1952, Γενικά, για τους νάρθηκες, βλ. Ορλάνδος 1952, Βλ. παραπάνω, 21.

47 46 Αίθρια208 είτε δεν έχουν εντοπιστεί στις βασιλικές των Στόβων (όπως στην Κοιμητηριακή Βασιλική209 και τη Βασιλική εκείθεν του ποταμού Εριγώνος210), είτε υπάρχουν, αλλά δεν έχουν το ίδιο σχήμα. Ορισμένα είναι τρίστωα σύμφωνα με το γενικό κανόνα (στην Επισκοπική211 και την Κεντρική Βασιλική212, 213 με τη μόνη διαφορά ότι οι στοές στην Επισκοπική Βασιλική βρίσκονται στη Β, Ν, και Δ πλευρά ενώ στην Κεντρική βρίσκονται στη Β, Ν, και Α πλευρά. Αυτό ίσως οφειλόταν στον περιορισμένο χώρο που διέθετε το αίθριο της Επισκοπικής Βασιλικής και στον οποίο οφείλεται και το παράγωνο σχήμα του.), είτε πρόκειται για απλές υπαίθριες αυλές (όπως στη Βόρεια λ ι ο Βασιλική ), ενώ συναντούμε και αίθριο στην ανατολική πλευρά των ναών, όπως στη Βασιλική στη Θέση Παλικούρα, γεγονός κάπως ασυνήθιστο. Λειτουργικές κατασκευές Στις λειτουργικές κατασκευές περιλαμβάνονται το κύκλιον214, το πρεσβυτέριο215, ο άμβωνας216 και η φιάλη του αίθριου Ίχνη 219 τέτοιων 220 κατασκευών δεν έχουν αποκαλυφθεί σε όλους τους ναούς των Στόβων. Για παράδειγμα, κύκλιον απαντά μόνο στην Επισκοπική Βασιλική (το οποίο παρείχε πρόσβαση και στην κρύπτη) και στην Κοιμητηριακή Βασιλική, τα οποία εξυπηρετούσαν για την κυκλοφορία του κλήρου μέσα στην αψίδα και πιθανότατα την προσκύνηση κάποιου τιμίου λειψάνου από πλήθος πιστών. Η διάταξη του πρεσβυτερίου θα πρέπει να ακολουθούσε το ίδιο σχέδιο σε όλες τις βασιλικές των Στόβων. Αλλού το πρεσβυτέριο σώζεται ακέραιο και μας επιτρέπει να μελετήσουμε τη διευθέτησή του (όπως στην Επισκοπική και την Κοιμητηριακή Βασιλική ), αλλού σώζεται μόνο εν μέρει (όπως στην Κεντρική και τη Βασιλική στη θέση Παλικούρα221) και αλλού δεν έχουν βρεθεί καθόλου ίχνη του (όπως στη 208 Γενικά, για τα αίθρια, βλ. Ορλάνδος 1952, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Γενικά, για το κύκλιο, βλ. Ορλάνδος 1952, Γενικά, για το πρεσβυτέριο, βλ. Ορλάνδος 1952, Γενικά, για τους άμβωνες, βλ. Ορλάνδος 1952, Γενικά, για τις φιάλες, βλ. Ορλάνδος 1952, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, 38.

48 Βόρεια και τη Βασιλική εκείθεν του ποταμού Εριγώνος ). Στην άντυγα του τόξου της αψίδας τοποθετείται ο επισκοπικός θρόνος (ο οποίος έχει σωθεί στην Επισκοπική και την Κοιμητηριακή Βασιλική), στους ώμους της αψίδας ακουμπούν τα κτιστά συμψέλλια για τα έδρανα των ιερέων (Κοιμητηριακή Βασιλική) και στο μέσον του σύνθρονού τοποθετείται η αγία τράπεζα, η οποία μπορεί να καλυπτόταν με κιβώριο (όπως στην Κεντρική Βασιλική ). Ιδιομορφία παρουσιάζει η αγία τράπεζα της Επισκοπικής Βασιλικής η οποία δεν είναι τοποθετημένη ακριβώς στο κέντρο του πρεσβυτερίου, αλλά λίγο νοτιότερα. Σταυρόσχημο όρυγμα εγκαινίου κάτω από την αγία τράπεζα βρέθηκε μόνο στην Κεντρική Βασιλική. Το φράγμα του πρεσβυτερίου είναι είτε πιόσχημο (Επισκοπική και Κεντρική Βασιλική) είτε ευθύγραμμο (Κοιμητηριακή Βασιλική). Πάντως και στις δύο περιπτώσεις το φράγμα του πρεσβυτερίου διέθετε προστώο στο μέσον του (Επισκοπική, Κεντρική, Κοιμητηριακή Βασιλική). Μια μαρμάρινη βάση άμβωνα βρέθηκε μόνο στην Επισκοπική Βασιλική και ακολουθούσε τον τύπο του άμβωνα με αντικριστές κλίμακες. Τέλος, φιάλη αποκαλύφθηκε μόνο στην Βόρεια και την 225 Κεντρική Βασιλική. Στον δυτικό τοίχο του αίθριου της Βόρειας βασιλικής διαμορφώνονται τρεις πλινθόκτιστες κόγχες στα ανατολικά των οποίων διαμορφώνεται δεξαμενή που κλείνεται με κιονοστήρικτο στηθαίο. Εκατέρωθεν της φιάλης υπάρχουν κτιστά θρανία, ενώ τον χώρο πλαισιώνουν κλίμακες. Η κάτοψη της φιάλης της Βόρειας Βασιλικής είναι μοναδική. Η δεξαμενή της φιάλης της Κεντρικής Βασιλικής διαμορφώθηκε στο δυτικό πέρας της αυλής, σε όλο το πλάτος της. Προσκτίσματα Προσκτίσματα συναντούμε σε όλες τις εκκλησίες των Στόβων (εκτός από τη βασιλική εκείθεν του ποταμού Εριγώνος). Από αυτά πιο σημαντικά είναι το βαπτιστήριο και το σκευοφυλάκιο Q Βαπτιστήρια βρέθηκαν μόνο στην Επισκοπική και τη Βόρεια Βασιλική. Στην πρώτη βασιλική είναι εγγεγραμμένο τετράλοβο κτίριο με καμπύλους εσωτερικά 222 Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Γενικά, για το φράγμα του πρεσβυτερίου, βλ. Ορλάνδος 1952, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, 12,

49 48 τοίχους και γωνιακές κόγχες, στις οποίες ανοίγονται είσοδοι. Η κολυμβήθρα είναι οκταγωνική. Στη Βόρεια βασιλική το βαπτιστήριο είναι τετράκογχο με εισόδους που διάνοίγονται στην ανατολική και τη νότια κόγχη. Η κολυμβήθρα είναι πολύλοβη με εξαγωνικό πυθμένα. Έξι κίονες από πορφυρόλιθο θα στήριζαν ένα κιβώριο. Ένα εγγεγραμμένο οκτάγωνο βρέθηκε επίσης στη Βασιλική στη θέση Παλικούρα αλλά η λειτουργία του παραμένει άγνωστη : ενδεχομένως να πρόκειται όντως για ένα βαπτιστήριο ή ένα μαρτύριο ΛΟ 1 Σκευοφυλάκια δε βρέθηκαν παρά μόνο στην Κεντρική Βασιλική. Λ 1Λ 229 Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Γενικά, για τα διακονικά, βλ. Ορλάνδος 1952, Βλ. παραπάνω, 29.

50 49 III.2. Οι Στόβοι και η ναοδομία της Μακεδονίας Μια συγκεντρωτική θεώρηση των χαρακτηριστικών της ναοδομίας των Στόβων επιτρέπει ευκολότερα την σύγκριση με τα χαρακτηριστικά των ναών μεγάλων παλαιοχριστιανικών κέντρων της Μακεδονίας, όπως των Φιλίππων, της Αμφίπολης και, βεβαίως, της Θεσσαλονίκης της πρωτεύουσας της επαρχίας της Μακεδονίας Πρώτης, αλλά και ολόκληρης της επαρχότητας του ανατολικού Ιλλυρικού. Με τον τρόπο αυτό θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε αν τα χαρακτηριστικά των ναών των Στόβων είναι κοινότοπα για τη ναοδομία της Μακεδονίας ή αν παρουσιάζουν καινοτομίες. Μέρη του ναού Στους ναούς των Στόβων συναντήσαμε διαφόρων τύπων αψίδες (πεταλόσχημες, υπερυψωμένου τόξου, ημικυκλικές). Τους ίδιους τύπους συναντάμε και στους ναούς της Μακεδονίας : στους Φιλίππους, για παράδειγμα, απαντούν πεταλόσχημες (όπως στη Βασιλική Α, πίν. 23) και σχήματος υπερυψωμένου τόξου (όπως στις Βασιλικές Β, πίν. 24, και Γ). Οι αψίδες των Φιλίππων όμως παρουσιάζουν και κάποιες διαφορές, οι αψίδες των Βασιλικών Β και Γ διαθέτουν και αντηρίδες. Οι ίδιοι τύποι αψίδων υιοθετούνται και στην Αμφίπολη : αψίδες υπερυψωμένου τόξου συναντούμε στις Βασιλικές Α (πίν. 25) και Β (πίν. 26), ενώ πεταλόσχημες στις Βασιλικές Γ (πίν. 27) και Δ (πίν. 28) Στους ναούς της Θεσσαλονίκης απαντούν και οι τρεις τύποι : πεταλόσχημες (στο ναό της Αχειροποιήτου, πίν. 29), υπερυψωμένου τόξου (στον Άγιο Δημήτριο, πίν. 30)235 και ημικυκλικές (στο ναό της οδού Γ' Σεπτεμβρίου, πίν. 31), η οποία διέθετε και αντηρίδες, ένα χαρακτηριστικό που δεν συναντούμε στις αψίδες των ναών των Στόβων.236 Οι εκκλησίες της Μακεδονίας ακολουθούν σε γενικές γραμμές τον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο με τις εκκλησίες των Στόβων. Είναι τρίκλιτες βασιλικές ελληνιστικού τύπου. Τα κλίτη χωρίζονται με κιονοστοιχίες, οι οποίες βαίνουν σε στυλοβάτες και στις οποίες ο αριθμός των κιόνων ποικίλει. Ωστόσο υπάρχουν και διαφορές. Για παράδειγμα σε μερικές από τις βασιλικές της Μακεδονίας προστίθεται 233 Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, 29-32,43-44, Ζήκος 1989, 12-14, Κουρκουτίδου -Νχκολαΐδου, Τούρτα 1997, 155, Μαρκή - Αγγέλκου 1981,

51 50 στα ανατολικά εγκάρσιο κλίτος (όπως στη Βασιλική Α των Φιλίππων237 και στον Άγιο Δημήτριο της Θεσσαλονίκης238). Επίσης, η Βασιλική Β των Φιλίππων είναι μεν τρίκλιτη αλλά απομακρύνεται από τις ελληνιστικού τύπου και πλησιάζει τις βασιλικές με τρούλο.239 Ακόμη, στη Θεσσαλονίκη εκτός από τρίκλιτες βασιλικές υπάρχουν και πεντάκλιτες (όπως στον Άγιο Δημήτριο240 και στον λεγόμενο Άγιο Μάρκο, τη βασιλική που προϋπήρχε κάτω από το σημερινό ναό της Αγίας Σοφίας241). Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι, όπως στην Επισκοπική Βασιλική των Στόβων, διπλοί στυλοβάτες απαντούν και στη Βασιλική Α των Φιλίππων. Ακόμη και τα κιονόκρανα των κιόνων της Βασιλικής Α των Φιλίππων είναι κοντινά παράλληλα με τα κορινθιακά κιονόκρανα της Επισκοπικής Βασιλικής των Στόβων.242 Οι νάρθηκες, όπως και στις εκκλησίες των Στόβων, παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά στους ναούς της Μακεδονίας. Μόνο ο νάρθηκας της Βασιλικής Δ της Αμφίπολης είναι τριμερής243, όπως και ο νάρθηκας της ε' φάσης της Επισκοπικής Βασιλικής των Στόβων.244 Η ύπαρξη εγκάρσιων τόξων στο νάρθηκα της Αχειροποιήτου μας βάζει σε υποψίες ότι ενδεχομένως οι ενιαίοι νάρθηκες, των οποίων μόνο τα κατώτερα μέρη των τοίχων έχουν βρεθεί στις ανασκαφές, ίσως ήταν τριμερείς στην ανωδομή τους. Η ασυνήθιστη τοποθέτηση των εισόδων στο νάρθηκα της Βασιλικής στη θέση Παλικούρα στους Στόβους φαίνεται να είναι μοναδική, καθώς δε φαίνεται να απαντά σε άλλον ναό της Μακεδονίας. Οι περιπτώσεις όπου έχουν αποπκαλυφθεί εξωνάρθηκες στις εκκλησίες της Μακεδονίας είναι περιορισμένες (Βασιλική Α Αμφίπολης245 και Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης246), όπως και στους Στόβους (Βόρεια Βασιλική). Αίθρια φαίνεται να διέθεταν όλες οι βασιλικές της Μακεδονίας. Τα αίθρια αυτά μπορεί να ήταν απλές υπαίθριες αυλές (όπως στις Βασιλικές Β και Γ των Φιλίππων247, τις Βασιλικές Α και Β της Αμφίπολης248 και της Αχειροποίητου στη Θεσσαλονίκη249). 237 Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, Κουρκουτίδου - Νικολαΐδου, Τούρτα 1997, Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, Κουρκουτίδου - Νικολαΐδου, Τούρτα 1997, Θεοχαρίδου 1994, Hoddinott 1963, Ζήκος 1989, Βλ. παραπάνω, Ζήκος 1989, Μακροπούλου 1997, Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, 43-44, Ζήκος 1989, 8-9, 11 και ακ.3, Κουρκουτίδου - Νικολαΐδου, Τούρτα 1997, 184.

52 51 r 250 Στη Βασιλική Α των Φιλίππων το αίθριο ήταν τρίστωο όπως και στην Επισκοπική και την Κεντρική Βασιλική των Στόβων. Ένα χαρακτηριστικό που εντοπίζουμε στη Βασιλική στη θέση Παλικούρα το συναντάμε και στη Βασιλική Γ της Αμφίπολης. Όπως στην Παλικούρα το αίθριο δεν εκτείνεται στα δυτικά αλλά στα ανατολικά έτσι 251 και στην Αμφίπολη το αίθριο εκτεινόταν στη νότια πλευρά και όχι στη δυτική.253 Το ίδιο συνέβαινε και στην Αχειροποίητο της Θεσσαλονίκης, δηλαδή το αίθριο εκτεινόταν στην νότια πλευρά του ναού. Λειτουργικές κατασκευές Όπως στους ναούς των Στόβων έτσι και στους ναούς της Μακεδονίας δεν διέθεταν όλες οι αψίδες κύκλιον. Όσες εκκλησίες διέθεταν (όπως οι Βασιλικές Β254 και Γ των Φιλίππων255 και η Βασιλική Α της Αμφίπολης256) εξυπηρετούσαν την κυκλοφορία του κλήρου μέσα στην αψίδα. Ιδιομορφία παρουσιάζει το κύκλιον του ναού της οδού Γ' Σεπτεμβρίου στη Θεσσαλονίκη, καθώς αποτελεί έναν πλατύ διάδρομο με ενδεχόμενη λατρευτική σημασία Όσο για το πρεσβυτέριο, αν και δεν έχουν σωθεί λείψανά του σε όλους τους ΛΓΟ ναούς (όπως στη Βασιλική Γ των Φιλίππων και στις Βασιλικές Β και Γ της Αμφίπολης ), στους ναούς όπου σώζονται στοιχεία του διαπιστώνουμε ότι τόσο στους Στόβους όσο και σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας η διάταξη του πρεσβυτερίου είναι παρόμοια : στην άντυγα του τόξου της αψίδας τοποθετείται ο επισκοπικός θρόνος, στο μέσον του πρεσβυτερίου υπήρχε η αγία τράπεζα, κάτω από την οποία διευθετείται το συνήθως σταυρόσχημο όρυγμα του εγκαινίου, ενώ η αγία τράπεζα σχεδόν πάντα καλύπτεται με κιβώριο. Στα πλάγια του πρεσβυτερίου τοποθετούνται τα κτιστά συμψέλλια για τα έδρανα των ιερέων. Το φράγμα του πρεσβυτερίου στους ναούς της Μακεδονίας φαίνεται πως κατά κανόνα ήταν πιόσχημο (στη Βασιλική Α των 250 Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Στίκας, 1971, Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, Πελεκανίδης 1955, Ζήκος 1989, Μαρκή - Αγγέλκου 1981, Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, Ζήκος 1989,

53 52 Φιλίππων260 και στη Βασιλική Δ της Αμφίπολης261 ), 262 όπως και στους περισσότερους ναούς των Στόβων. Ευθύγραμμος στυλοβάτης βρέθηκε μόνο στην Κοιμητηριακή Βασιλική των Στόβων. Άμβωνες, γενικά από την περιοχή της Μακεδονίας, δεν σώζονται πολλοί. Στους Στόβους βρέθηκε μόνο αυτός στην Επισκοπική Βασιλική, ο οποίος ανήκε στον τύπο με τις αντικριστές κλίμακες263. Τέτοιους άμβωνες συναντάμε και στις Βασιλικές Α και Β των Φιλίππων264 και στις Βασιλικές Α και Δ της Αμφίπολης Ωστόσο στη Μακεδονία σώζεται και ένας δεύτερος τύπος άμβωνα, ο ριπιδιόσχημος (στη Βασιλική Β της -Ί/Τ/Γ Αμφίπολης, στη βασιλική του Μουσείου στους Φιλίππους και στη Ροτόντα της Θεσσαλονίκης, που αποτέλεσε κατά πάσα πιθανότητα το πρότυπο για όλους τους υπόλοιπους). Φιάλες δεν έχουν βρεθεί στα αίθρια των Στόβων, παρά μόνο στην Βόρεια Βασιλική. Ίσως το σχήμα της μνημειακής φιάλης της Βασιλικής Α των Φιλίππων, η οποία διαθέτει δίτονη κιονοστοιχία μπροστά από πέντε μεγάλες κόγχες φαίνεται πως αποτέλεσε το πρότυπο για τη φιάλη της Βόρειας Βασιλικής Προσκτίσματα Τα προσκτίσματα φαίνεται να παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες διαφορές ανάμεσα στις εκκλησίες των Στόβων και σε εκείνες άλλων περιοχών της Μακεδονίας. Τρεις ενδεχομένως ναοί των Στόβων διαθέτουν βαπτιστήριο (Επισκοπική, Βόρεια Βασιλική και ίσως η Βασιλική στη θέση Παλικούρα ). Βαπτιστήρια έχουν και ορισμένοι ναοί της Μακεδονίας (όπως ο ναός της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη, αν και το νότιο πρόσκτισμα αυτό ταυτίζεται στη βιβλιογραφία και ως διακονικό ή σκευοφυλάκιο, και 971 οι Βασιλικές Α και Β των Φιλίππων ). Ωστόσο διαφέρουν στο σχήμα, καθώς τα βαπτιστήρια στους Στόβους ήταν τετράκογχα ή τετράλοβα με τέσσερις γωνιακές 260 Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, Ζήκος 1989, Βλ. παραπάνω, Βλ. παραπάνω, Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, 29-32, Ζήκος 1989, 7-11, Στο ίδιο, Βλ. παραπάνω, Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, Στο ίδιο, Βλ. παραπάνω, 12, 18-19,22, Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, 31 και εικ. 23.

54 53 κόγχες, ενώ στη Μακεδονία έχουν συνήθως τη μορφή παρεκκλησίου (όπως ίσως στην Αχειροποίητο) ή είναι ορθογώνια δωμάτια (όπως στις Βασιλικές Α και Β των Φιλίππων272). 272 Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, 44 κοα, βικ. 34.

55 54 Επίλογος Από όλα τα παραπάνω μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι η ναοδομία των Στόβων δεν έχει τίποτα το διαφορετικό να επιδείξει από ό,τι η ναοδομία της Μακεδονίας των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Επομένως θα μπορούσε πολύ άνετα να ενταχθεί στη ναοδομία της παλαιοχριστιανικής εποχής συγκρίνοντάς την με τα μεγαλύτερα παλαιοχριστιανικά κέντρα, όπως την Θεσσαλονίκη, τους Φιλίππους και την Αμφίπολη. Φυσικά και οι Στόβοι παρουσιάζουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως και τα παραπάνω κέντρα, τα οποία βασίζονται στη μορφολογία του εδάφους και στις ανάγκες που έχει να εξυπηρετήσει κάθε φορά ο κάθε ναός.

56 55 Βιβλιογραφία Aleksova 1983 B. Aleksova, Stobi, Palikura Basilica 1981, GodZborSkopje 10 (1983), Aleksova 1985 B. Aleksova, The Old Episcopal Basilica at Stobi, 1985, στο Αρμός. Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Ν. Κ. Μουτσόπουλο 1 (1985), Aleksova 1986 Β. Aleksova, The Early Christian Basilicas at Stobi, CorsiRav 33 (1986), Aleksoval B.Aleksova, The North Basilica in Stobi, GodZborSkopje 15-16( ), Aleksova B. Aleksova, The Old Episcopal Basilica at Stobi, Starinar ( ), Aleksova 1997 Boskovic B. Aleksova, Loca Sanctorum Macedoniae (Skopje, 1997) Dj. Boskovic, Quelques remarques sur la grand basilique de Stobi et son rapport envers la structure urbaine de cette ville, στο Χαριστήριον εις Αναστάσιον Κ. Ορλάνδον 4 (Αθήναι, ), Dinsmoor 1974 W. Β. Dinsmoor, The Baptistery: Its Roofing and Related Problems, στο Studies in the Antiquities of Stobi II (Beograd, 1974), Downing 1998 C. J. Downing, Wall Paintings from the Baptistery at Stobi, Macedonia, and Early Depictions of Christ and the Evangelists, DOP 52 (1998), Dragendorff 1919 H. Dragendorff, Archaeologische und Kunstwissenschaftliche Arbeit wahrend des Weltkrieges in Macedonien, στο P. Clemen (έκδ.), Kunstschutz in Kriege 2, Zeitschrift fur bildende Kunst 30 (1919), Γκιολές 1998 Ν. Γκιολές, Παλαιοχριστιανική Τέχνη - Ναοδομία (π. 200-

57 56 600), Αθήνα 1998 Hoddinott 1963 R. F. Hoddinott, Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia, London 1963 Kitzinger 1946 E. Kitzinger, A Survey of the Early Christian Town of Stobi, DOP 3 (1946), 87-90, 93-95, Koco κ.α D. Koco, B. Aleksova, K.Petrov, P. Miljkovic-Pepek, I. Jankovic, Izvestaj za iskopuvanjata vo Stobi vo tekot na 1955 godina, Zb orarhmuzejskopje 3 (1961), Kolarik 1987 R. Kolarik, Mosaics of the Early Church at Stobi, DOP 41 (1987), Κουκούλη - Χρυσανθάκη, X. Κουκούλη - Χρυσανθάκη, X. Μπακιρτζής, Φίλιπποι, Αθήνα 1997 Μπακιρτζής 1997 Κουρκουτίδου - Νικολαΐδου, Τούρτα Ε. Κουρκουτίδου - Νικολαΐδου, Α. Τούρτα, Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη Μακροπούλου 1997 Δ. Μακροπούλου, Ο ναός της Αχειροποιήτου, στο Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μνημεία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997, Mano-Zissi 1940 Dj. Mano-Zissi, Berichte iiber die Ausgrabungen in Stobi, στο Bericht iiber den 6. Internationalen Kongress fur Archaologie (Berlin, 1940), Mano-Zissi 1973 Dj. Mano-Zissi, Stratigraphic Problems and the Urban Development of Stobi, στο Studies in the Antiquities of Stobi I (Beograd, 1973), Μαρκή - Αγγέλκου 1981 Ε. Μαρκή - Αγγέλκου, To σταυρικό μαρτύριο και οι Χριστιανικοί τάφοι της οδού Γ' Σεπτεμβρίου στη Θεσσαλονίκη, ΑΕ 1981, Χρονικά, Mikulcic 1973 I. Mikulcic, The West Cemetery : Excavations in 1965, στο Studies in the Antiquities of Stobi I (Beograd 1973), 61-

58 57 95 Nikolajevic 1957 I. Nikolajevic, Ranovizantiska arhitektonska dekorativna plastika u Makedoniji, Srbiji, i Crnoj Gori (Beograd, 1957) Ορλάνδος 1952 A. Ορλάνδος, Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της Μεσογειακής λεκάνης, Αθήνα 1952 Πελεκανίδης 1955 Στ. Πελεκανίδης, Η έξω των τειχών παλαιοχριστιανική βασιλική των Φιλίππων, ΑΕ 1955, Petkovic 1931 V. R. Petkovic, Report on the work at Stobi in 1931, Godisnjak Srpske Akademije Nauka 38 (1929), Petrov 1970 K. Petrov, Smesano zidanje vo nekolko zgradi vo Makedonija od ΠΙ-VI VEK, ZborArhMuzejSkopje I (1955), Petrovic 1931 J. Petrovic, Report on the work at Stobi in 1931, Godisnjak Srpske Akademije Nauka 40 (1931), Petrovic 1940a J. Petrovic, Srpsko srednjovekovno blago u Stobima, Umetnicki Pregled 3/4-5 (1940), Petrovic 1940/3 J. Petrovic, Krstionice u Stobima, Umetnicki Pregled 3/9 (1940), Petrovic 1942 J. Petrovic, U Stobima danas, Glasnik zemaljskih muzeja u Sarajevu (1942), Snively, 1979 C. S. Snively, The Early Christian Basilicas of Stobi: A Study of Form, Function, and Location, Διδ. διατρ. (University of Texas at Austin, 1979) Στίκας 1971 E. Στίκας, Ανασκαφή παλαιοχριστιανικών βασιλικών Αμφιπόλεως, ΠΑΕ 1971, Θεοχαρίδου 1994 Κ. Θεοχαρίδου, Η αρχιτεκτονική του ναού της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα, Αθήνα 1994 Tomovski 1961 Κ. Tomovski, Konzervacija I delumno rekonstrukcija vo bazilikata so krstilnica narecena Sv. Jovan Krstitel vo Stobi,

59 58 Kulturno Nasledstvo 7 (1961), Βαραλής 2001 I. Δ. Βαραλής, Η επίδραση της Θείας Λειτουργίας και των ιερών ακολουθιών στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική του Ανατολικού Ιλλυρικού ( ), Διδ. Διατρ. (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2001) Vincic 1966 Ζ. Vincic, Sinagoga Bazilika (αδημοσίευτη έκθεση ανασκαφών στο Ινστιτούτο Συντήρησης των Σκοπιών, 1966) Ζήκος1989 Ν. Ζήκος, Αμφίπολις. Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αμφίπολις, Αθήνα 1989

60 59 Προέλευση Πινάκων 1. Χάρτης της Βόρειας Ελλάδας και Νότιας Σερβίας (από Snively 1979, πίν. 2) 2. Τοπογραφικό των Στόβων (από Snively 1979, πίν. 3) 3. Επισκοπική Βασιλική. Κάτοψη της βασιλικής, με την Ιερά Οδό και την ημικυκλική αυλή (από Snively 1979, τιν. 17) 4. Αεροφωτογραφία της Επισκοπικής Βασιλικής και του Θεάτρου (από Aleksova 1997, πίν. 3) 5. Κάτοψη των φάσεων της Επισκοπικής Βασιλικής (από Aleksova 1997, πίν. 5) 6. Οι φάσεις της αρχικής εκκλησίας κάτω από τη μετέπειτα Επισκοπική Βασιλική (από Aleksova 1997, πίν. 7) 7. Το πρεσβυτέριο της Επισκοπικής Βασιλικής (από Aleksova 1997, πίν. 4) 8. Άποψη του Βαπτιστηρίου της Επισκοπικής Βασιλικής από τα ΒΑ στην τελική του φάση (από Aleksova 1997, πίν. 25) 9. Επισκοπική Βασιλική. Το ψηφιδωτό και το φωτιστήριο του βαπτιστηρίου (από Snively 1979, πίν. 34β) 10. Ψηφιδωτό δάπεδο της α' φάσης της Επισκοπικής Βασιλικής (από Aleksova 1997, πίν. 13α) 11. Ψηφιδωτό δάπεδο της α' φάσης της Επισκοπικής Βασιλικής. Λεπτομέρεια (από Aleksova 1997, πίν. 13) 12. Ακροστιχίδα ΙΧΘΥΣ από την α' φάση της Επισκοπικής Βασιλικής (από Aleksova 1997, πίν. 14) 13. Βόρεια Βασιλική. Κάτοψη (από Snively 1979, πίν. 4) 14. Βόρεια Βασιλική. Άποψη των κογχών και της δεξαμενής του αίθριου από τα ανατολικά (από Snively 1979, πίν. 6α) 15. Βόρεια Βασιλική. Το βαπτιστήριο από τα βόρεια (από Snively 1979, πίν. 6β)

61 Κεντρική Βασιλική. Κάτοψη (από Snively 1979, πίν. 10) 17. Κεντρική Βασιλική. Το σταυρόσχημο όρυγμα του εγκαινίου κάτω από την Αγία Τράπεζα (από Snively 1979, πίν. 16β) 18. Κοιμητηριακή Βασιλική. Κάτοψη (από Snively 1979, πίν. 36) 19. Κοιμητηριακή Βασιλική. Το πρεσβυτέριο και η αψίδα από τα δυτικά (από Snively 1979, πίν. 42β) 20. Βασιλική εκείθεν του ποταμού Εριγώνος. Κάτοψη (από Snively 1979, πίν. 56) 21. Βασιλική στη θέση Παλικούρα. Κάτοψη (από Snively 1979, πίν. 47) 22. Βασιλική στη θέση Παλικούρα. Το οκτάγωνο από τα ανατολικά με τη βασιλική στο βάθος (από Snively 1979, πίν.49α) 23. Βασιλική Α' Φιλίππων. Κάτοψη (από Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, glk. 23) 24. Βασιλική Β' Φιλίππων. Κάτοψη (από Κουκούλη - Χρυσανθάκη, Μπακιρτζής 1997, 6LK. 34) 25. Βασιλική Α' Αμφίπολης. Κάτοψη (από Ζήκος 1989, εικ. 3) 26. Βασιλική Β' Αμφίπολης. Κάτοψη (από Ζήκος 1989, εικ. 6) 27. Βασιλική Γ' Αμφίπολης. Κάτοψη (από Ζήκος 1989, εικ. 9) 28. Βασιλική Δ' Αμφίπολης. Κάτοψη (από Ζήκος 1989, εικ. 11) 29. Βασιλική Αχειροποιήτου, Θεσσαλονίκη. Κάτοψη (από Γκιολές 1998, ακ. 162) 30. Βασιλική Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη. Κάτοψη (από Γκιολές 1998, εικ. 165) 31. Γενική κάτοψη της ανασκαφής της οδού Γ' Σεπτεμβρίου. Στο κέντρο η βασιλική με τους τάφους και την κινστέρνα (αριστερά) και δεξιά το σταυρικό μαρτύριο (από Μαρκή - Αγγέλκου 1981, πίν. Γ')

62 ΠΙΝΑΚΕΣ

63 Πιν. 1. Χάρτης της Βόρειας Ελλάδας, Μακεδονίας και Νότιας Σερβίας

64 TUv. 2. Τοπογραφικό των Στόβων

65 Hip. 3. Επισκοπική Βασιλική. Κάτοψη της βασιλικής, με την Ιερά Οδό και την η μικυκλική αυλή.

66 Ihv. 4. Αεροφωτογραφία της Επισκοπικής Βασιλικής και του Θεάτρου.

67 Πιρ. 5. Κάτοψη των φάσεων της Επισκοπικής Βασιλικής.

68 Πip. 6. Οι φάσεις της αρχικής εκκλησίας κάτω από τη μετέπειτα επισκοπική Βασιλική.

69 Πιιλ 7. Το πρεσβυτέριο της Επισκοπικής Βασιλικής.

70 Hip. 8. Άποψη του Βαπτιστηρίου της Επισκοπικής Βασιλικής από τα ΒΑ στην τελική του φάση.

71 Πιν. 9. Επισκοπική Βασιλική. Το ψηφιδωτό και το φωτιστήριο του βαπτιστηρίου

72 Ihv. 10. Ψηφιδωτό δάπεδο της a φάσης της Επισκοπικής Βασιλικής.

73 Πιν. 11. Ψηφιδωτό δάπεδο της a φάσης της Επισκοπικής Βασιλικής. Λεπτομέρεια.

74 Πιν. 12. Μονόγραμμα του Ιησού από την a φάση της Επισκοπικής Βασιλικής.

75 Πιν. 13. Βόρεια Βασιλική. Κάτοψη.

76 Hiv. 14. Βόρεια Βασιλική. Άποψη των κογχών και της δεξαμενής του αίθριου από τα ανατολικά.

77 IUv. 15. Βόρεια Βασιλική. Το βαπτιστήριο από τα βόρεια.

78 Πip. 16. Κεντρική Βασιλική. Κάτοψη.

79 Πιν. 17. Κεντρική Βασιλική. Το σταυρόσχημο όρυγμα του εγκαινίου κάτω από την Αγία Τράπεζα.

80 Πιν. 18. Κοιμητηριακή Βασιλική. Κάτοψη.

81 Πιν. 19. Κοιμητηριακή Βασιλική. Το πρεσβυτέριο και η αψίδα από τα δυτικά.

82 toixca 5 π Πit'. 20. Βασιλική εκείθεν του ποταμού Εριγώνος. Κάτοψη.

83 I i llip. 21. Βασιλική στη θέση Παλικούρα. Κάτοψη.

84 Πιν. 22. Βασιλική στη θέση Παλικούρα. Το οκτάγωνο από τα ανατολικά με τη βασιλική στο βάθος.

85 r - k Hiv. 23. Βασιλική A Φιλίππων. Κάτοψη.

86 Πιν. 24. Βασιλική Β Φιλίππων. Κάτοψη.

87 Ihv. 25. Βασιλική A Αμφίπολης. Κάτοψη.

88 Hiv. 26. Βασιλική ΒΆμφίπολης. Κάτοψη.

89 Πιν. 27. Βασιλική Γ Αμφίπολης. Κάτοψη.

90 Πιν. 28. Βασιλική Δ Αμφίπολις. Κάτοψη.

91 Πιν. 29. Βασιλική Αχειροποιήτου, Θεσσαλονίκη. Κάτοψη.

92 15 Μ Πιν. 30. Βασιλική Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη. Κάτοψη.

93 Πιν. 31. Γενική Κάτοψη της ανασκαφής της οδού Γ Σεπτεμβρίου. Στο κέντρο η βασιλική με τους τάφους και την κινστέρνα (αριστρά) και δεξιά το σταυρικό μαρτύριο.