Προς μια φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη, σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας εναντίον των παιδιών: Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ

Transcript

1 Προς μια φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη, σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας εναντίον των παιδιών: Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΑΝΑΦΟΡΑ ΧΩΡΑΣ ΚΥΠΡΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2016

2 Πρωτότυπη παραπομπή: KΑΤΣΟΥΝΑΡΙ, I., KΟΥΡΡΗ, Β. και ΛΕΙΤΑΟ, Σ. (2016) JudEx+: Δικαστικές διαδικασίες σε υποθέσεις σεξουαλικής βίας κατά των παιδιών Η εμπειρία του παιδιού. Αναφορά Χώρας - Κύπρος. JudEx+ Παραδοτέο A1.4 Αυτή η έκδοση είναι διαθέσιμη εδώ: Το JudEx+: Προς μια φιλική προς τα παιδιά, σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας εναντίον των παιδιών έχει χρηματοδοτηθεί από το Πρόγραμμα Δικαιώματα, Ισότητα και Ιθαγένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι συγγραφείς είναι αποκλειστικά υπεύθυνοι για το περιεχόμενο της παρούσας έκθεσης. Η έκθεση δεν αντιπροσωπεύει την άποψη της EEκαι ούτε είναι υπεύθυνη η ΕΕ για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών που μπορεί να γίνει που περιέχονται σε αυτήν. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους επαγγελματίες από τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας της Κυπριακής Δημοκρατίας που συνέβαλαν στη συλλογή δεδομένων σχετικά με την άποψη του παιδιού για τις δικαστικές διαδικασίες σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας κατά των παιδιών. Συγκεκριμένα, την κυρία Σεμέλη Βύζακου, κλινική ψυχολόγο - ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια, για το ενδιαφέρον και τις προσπάθειές της. Επίσης, θα θέλαμε να εκφράσουμε την εκτίμησή μας προς όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς που συμμετείχαν στις ομάδες εστίασης και εκπροσώπησαν το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας, την Κυπριακή Δημοκρατία, τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας της Κυπριακής Δημοκρατίας, και το Πανεπιστήμιο Κύπρου. Η έκθεση αυτή συντάχθηκε με τη συμβολή των συναδέλφων μας από το "Hope For Children" UNCRC Policy Center: Βαγγέλης Γέττος, Λειτουργός διαμόρφωσης και προώθησης πολιτικών, για τις γνώσεις του για την εμπειρία του σχετικά με την ΕΕ και την εθνική νομοθεσία. Hayden Pendergrass για τη συμβολή του στην συλλογή πληροφοριών σε σχέση με το εθνικό πλαίσιο. Aλίκη Βαρέλλα και Ραμόνα Σουσανίδου, για την υποστήριξή τους σε θέματα διοικητικά και επικοινωνίας. 2

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προς μια φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας εναντίον των παιδιών Ισχύουσα Νομοθεσία 1.2 Νομικοί ορισμοί που σχετίζονται με μια πιο φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη 1.3 Στάδια που αφορούν τη συμμετοχή του παιδιού 2. Απόψεις των ενδιαφερομένων σχετικά με την εμπειρία του παιδιού Συζητήσεις Στρογγυλής Τραπέζης: Περιεχόμενο 2.2 Καλές Πρακτικές 2.3 Προβληματικές Πτυχές 2.4 Ανάγκες & Συστάσεις 3. Η οπτική γωνιά του παιδιού Βιβλιογραφική ανασκόπηση 3.2 Συνεντεύξεις: Πλαισιοποίηση 3.3 Καλές Πρακτικές Αναφορά στην Αστυνομία Υποστηρικτικές υπηρεσίες που λήφθηκαν μετά τη αναφορά Εκδίκαση της Υπόθεσης 3.4 Κενά στην Πράξη Αναφορά στην Αστυνομία Υποστηρικτικές υπηρεσίες που λήφθηκαν μετά την αναφορά Στάδιο της σωματικής εξέτασης Αναμονή για εγκλεισμό και εκδίκαση Εκδίκαση της Υπόθεσης 3.5 Ανάγκες & Συστάσεις Συμπεράσματα Βιβλιογραφία 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Κυπριακή αναφορά έχει ολοκληρωθεί στα πλαίσια του χρηματοδοτούμενου Ευρωπαϊκού προγράμματος JudEx+: Προς μια φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη, σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας εναντίον παιδιών 1 και είναι μία από τις 5 αναφορές των χωρών που πρέπει να παραδοθούν από τους εταίρους του Οργανισμού για το πρόγραμμα στη Βουλγαρία, την Ιταλία, τη Σλοβενία και τη Σουηδία. Η αναφορά παρουσιάζει μια ανάλυση των αντιλαμβανομένων αναγκών των επαγγελματιών που εμπλέκονται σε υποθέσεις σεξουαλικής βίας κατά των παιδιών σε σχέση με τις δικαστικές διαδικασίες στην Κύπρο. Ο στόχος είναι να αξιολογηθούν οι υφιστάμενες ανάγκες κατάρτισης των εν λόγω επαγγελματιών δίνοντας προτεραιότητα στις απόψεις του παιδιού για την δικαστική του εμπειρία. Η ανάλυση των στοιχείων, που συγκεντρώθηκαν από τις ομάδες εστίασης με τους επαγγελματίες που σχετίζονται με το θέμα και ερωτηματολογίων σχετικά με τις απόψεις του παιδιού, θα ενημερώσει και θα συμβάλει στην ανάπτυξη ενός διακρατικού και διεπιστημονικού προγράμματος κατάρτισης και μεθοδολογίας με σκοπό την βελτίωση των δεξιοτήτων των επαγγελματιών που εργάζονται απευθείας με παιδιά σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας. 1. Δικαστικές διαδικασίες σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας κατά των παιδιών 1.1 Iσχύουσα νομοθεσία Ο Νόμος Αρ. 91(I)/2014 περί της Πρόληψης και της Καταπολέμησης της Σεξουαλικής Κακοποίησης, της Σεξουαλικής Εκμετάλλευσης Παιδιών και της Παιδικής Πορνογραφίας ψηφίστηκε το 2014 από την Κυπριακή Δημοκρατία. Δηλώνει ρητώς πως σκοπός του είναι να αναλάβει δράση για την πρόληψη, την τιμωρία και την καταπολέμηση όλων των ειδών σεξουαλικής βίας κατά των παιδιών; την στήριξη των θυμάτων; τη θέσπιση μηχανισμών ελέγχου για τα θύματα και τους δράστες, όλα τα προαναφερθέντα, μέσα σε ένα πλαίσιο διεθνούς συνεργασίας που θα διευκολύνει την επίτευξη των σκοπών του. Αυτό το νομικό θέσπισμα ευθυγραμμίζει την Κυπριακή Δημοκρατία με τους κανόνες που επιβάλλονται από την Απόφαση Πλαίσιο του Συμβουλίου του , την Οδηγία 2011/93/EC και μεταγράφει στο εθνικό νομικό πλαίσιο τις αρχές που προβλέπονται από τη Σύμβαση για την προστασία των παιδιών από τη σεξουαλική εκμετάλλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης, τη Σύμβαση Λανζαρότε του Νομικοί ορισμοί που σχετίζονται με μια φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη Βάσει του νόμου 91(I)/2014, αξιόποινα εγκλήματα περιλαμβάνουν τη σεξουαλική κακοποίηση (ο εξαναγκασμός ενός παιδιού να παρακολουθήσει σεξουαλικές σκηνές, να συμμετέχει σε σεξουαλικές δραστηριότητες κάτω και πάνω από την ηλικία συναίνεσης, τη συμμετοχή σε σεξουαλικές δραστηριότητες με τρίτο πρόσωπο), τη σεξουαλική εκμετάλλευση (ο εξαναγκασμός, η προσέλκυση, η χρήση της πειθώς για συμμετοχή του παιδιού σε πορνογραφία και την οικονομική επωφέλεια από την εν λόγω εκμετάλλευση), την πρόσκληση παιδιού για σεξουαλική πράξη με τη χρήση τεχνολογιών επικοινωνίας, την ανάπτυξη και χρήση ιστοσελίδων παιδικής πορνογραφίας. Περαιτέρω, ο νόμος ορίζει πως είναι αδύνατον να υποστηριχθεί η μη συνειδητοποίηση της ηλικίας του παιδιού και η συγκατάθεση του ως αμυντικό επιχείρημα. 1.3 Στάδια που αφορούν τη συμμετοχή του παιδιού Δεν υπάρχει δικαστικό σύστημα ανηλίκων στη χώρα, είτε ως θύματα ή μάρτυρες, τακτικά δικαστήρια με δικαστές που εκδικάζουν υποθέσεις που αφορούν ενήλικες υπεύθυνους για τις δίκες των παιδιών, επαγγελματίες του νόμου που έρχονται σε επαφή με τα παιδιά στις ποινικές διαδικασίες οι οποίοι δεν 1 Funded by the Rights, equality & Citizenship Programme, JUST/2014/RCHI/AG/PROF/7036 4

5 έχουν καμία ιδιαίτερη εκπαίδευση 2. Το στάδιο της έρευνας αρχίζει με την αναφορά μιας υπόθεσης στην αστυνομία ή στις Υπηρεσίες Κοινωνικής Ευημερίας (ΥΚΕ). H αναφορά μπορεί να γίνει από το παιδί, τον νόμιμο κηδεμόνα ή άλλο τρίτο άτομο, διαφορετικά εάν κάποιος παραλείψει να αναφέρει ένα έγκλημα ή την υποψία εγκλήματος καθίσταται ποινικά υπεύθυνος. Αν και δεν υπάρχει συστηματική συλλογή δεδομένων για αναφορές/ή μη αναφορές υποθέσεων από τρίτους, κάποιες υποθέσεις αναφέρονται από τρίτα άτομα στις ΥΚΕ (μεταξύ των εκπαιδευτικών, για παράδειγμα, φαίνεται να υπάρχει μια τάση να παραπέμπουν υποθέσεις στις ΥΚΕ παρά στην αστυνομία 3 ). Οι ΥΚΕ διορίζουν εκπαιδευμένους κοινωνικούς λειτουργούς και οικογενειακούς συμβούλους ή επιμελητές επιτήρησης για το παιδί και την οικογένειά του, παρέχοντας προστασία για το παιδί και απομακρύνοντας τον πιθανό δράστη από τον κύκλο του παιδιού. Λειτουργοί των ΥΚΕ στηρίζουν το παιδί και την οικογένειά του, και διευκολύνουν τη διερευνητική φάση με την συγκέντρωση καταθέσεων από τα θύματα και τη διεξαγωγή ιατρικής εξέτασης από εξειδικευμένους παιδιάτρους. Όταν απαιτούνται ιατρικά στοιχεία για την αξιολόγηση της ύπαρξης σεξουαλικής βίας, το παιδί επισκέπτεται το παιδιατρικό τμήμα ενός δημόσιου νοσοκομείου. Σε γενικές γραμμές, ο νόμος θεσπίζει μια ολιστική προσέγγιση για την προστασία των παιδιών θυμάτων σε ότι αφορά θέματα όπως τις συνεντεύξεις από εκπαιδευμένους αστυνομικούς σε ειδικά διαμορφωμένα δωμάτια στα αστυνομικά τμήματα, τις καταθέσεις καταγεγραμμένες σε βίντεο που να είναι έγκυρες σε δικαστικές διαμάχες, τον διορισμό του Επιτρόπου για τα Δικαιώματα του Παιδιού ως νόμιμου εκπροσώπου του παιδιού όταν υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ του θύματος και των κηδεμόνων, τις ακροαματικές διαδικασίες κεκλεισμένων των θυρών (όταν παιδιά θύματα / μάρτυρες είναι παρόντες), την προστασία της ιδιωτικής ζωής του παιδιού - εμποδίζοντας τη δημοσίευση των πληροφοριών που μπορούν να οδηγήσουν στον εντοπισμό του, την ηλικιακά προσαρμοσμένη υποστήριξη του παιδιού για την αποκατάσταση του θύματος, καθώς και την στήριξη της οικογένειας. Μέσα στο 2017, η Κύπρος και συγκεκριμένα ο Διεθνής Ανθρωπιστικός και Ανεξάρτητος Οργανισμός Hope For Children UNCRC Policy Center θα εγκαινιάσει το πρώτο Σπίτι του Παιδιού βασισμένο στο Ισλανδικό μοντέλο προς μια φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνης, διεπιστημονικής και πολυσύνθετης αντιμετώπισης της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης. Σε αυτή την προσέγγιση επικρατεί το καλύτερο συμφέρον του παιδιού, φέρνοντας κάτω από μία στέγη όλες τις δράσεις που σχετίζονται με την έρευνα της υπόθεσης (όπως είναι η από κοινού διερευνητική συνέντευξη και οι ιατρικές εξετάσεις), σωματική και ψυχολογική υποστήριξη στο παιδί και οικογενειακή συμβουλευτική υποστήριξη. 2. Aπόψεις των ενδιαφερομένων σχετικά με την εμπειρία του παιδιού 2.1 Συζητήσεις Στρογγυλής Τραπέζης: Περιεχόμενο Οι ομάδες συζήτησης συντονίστηκαν από την Δρ. Ιωάννα Κατσουνάρη, Κλινική Ψυχολόγο και Λέκτορα του Τμήματος Κοινωνικής Εργασίας στο Πανεπιστήμιο Frederick που αποτελεί εταιρικό συνεργάτη του προγράμματος; σε συνεργασία με την Βασιλική Κουρρή, Κλινική Ψυχολόγο του Διεθνούς, Ανθρωπιστικού και Ανεξάρτητου Οργανισμού Hope For Children UNCRC Policy Center. 2 European Commission, Directorate-General for Justice and Consumers. 2014: Study on children s involvement in judicial proceedings Contextual overview for the criminal justice phase: Cyprus 3 Idem 5

6 Οι ομάδες εστίασης πραγματοποιήθηκαν στις 4 Απριλίου 2016 στο Ξενοδοχείο Classic, στην Λευκωσία. Η πρώτη ομάδα συνήλθε από τις 09:30 π.μ. μέχρι τις 11:00 π.μ. και αποτελείτο από δύο αντιπροσώπους της Συμβουλευτικής και Επαγγελματικής Αγωγής (Υ.Σ.Ε.Α) του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, από δύο αστυνόμους του Γραφείου χειρισμού θεμάτων βίας στην οικογένεια και κακοποίησης ανηλίκων του Τμήματος Καταπολέμησης Εγκλήματος, της Αστυνομίας Κύπρου, από δύο Κλινικούς Ψυχολόγους των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας, από μια Ιατρική Λειτουργό 1 ης Τάξης ΙΥ&ΥΔΥ και τη Νομική Σύμβουλο του Hope For Children UNCRC Policy Center. Η δεύτερη ομάδα συνήλθε από τις 11:30 π.μ. μέχρι τις 13:00 μμ. και αποτελείτο από τρεις αντιπροσώπους του Υπουργείου Υγείας και Πολιτισμού, εκ των οποίων οι δύο απασχολούνται στην Ειδική Εκπαίδευση και ο τρίτος είναι μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής για την Εθνικής Στρατηγικής και του Σχεδίου Δράσης για την καταπολέμηση της σεξουαλικής κακοποίησης και εκμετάλλευσης παιδιών και της παιδικής πορνογραφίας. Στην ομάδα συμμετείχαν, επίσης, δύο Κλινικοί Ψυχολόγοι εκ των οποίων η μία εκπροσωπεί το Πανεπιστήμιο Κύπρου και η άλλη τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας όπως επίσης και η Νομική Σύμβουλος του Hope For Children UNCRC Policy Center. Αν και κλήθηκαν να παραστούν αρκετές φορές, δεν υπήρχαν εκπρόσωποι από τις Υπηρεσίες Κοινωνικής Ευημερίας, ούτε επαγγελματίες που εργάζονται στο νομικό σύστημα (όπως επαγγελματίες του Κυπριακού Δικηγορικού Συλλόγου και το Επαρχιακό Δικαστήριο). Για την διεξαγωγή και διευκόλυνση των ομάδων ακολουθήθηκαν οι κατευθυντήριες γραμμές που καταστρώθηκαν από τους αντιπροσώπους του Πανεπιστημίου Φρέντερικ, επίσημου εταίρου του προγράμματος. Γενικότερα, η διεξαγωγή των συναντήσεων υπήρξε ομαλή και παραγωγική χωρίς ιδιαίτερα εμπόδια ή/και προβλήματα. Σημαντικό μειονέκτημα αποτέλεσε η απουσία αντιπροσώπων της Νομικής Υπηρεσίας και των Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας. Επιπρόσθετα, υπήρξε ανομοιόμορφη κατανομή των επαγγελματιών στις δύο ομάδες εστίασης, αφού στην πρώτη ομάδα συμμετείχαν δύο αντιπρόσωποί της Αστυνομίας ενώ στην δεύτερη ομάδα δεν υπήρξε αντίστοιχη παρουσία. 2.2 Καλές Πρακτικές Κατά την διεξαγωγή των ομάδων εστίασης διαπιστώθηκε ότι όλοι οι επαγγελματίες γνώριζαν για την κύρωση της Σύμβασης Λανζαρότε, Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης ενάντια στην σεξουαλική κακοποίηση και τη σεξουαλική εκμετάλλευση παιδιών, από την Κύπρο. Επιπρόσθετα, ήταν όλοι ενήμεροι για την ψήφιση και τροποποίηση του περί της Πρόληψης και της Καταπολέμησης της Σεξουαλικής Κακοποίησης, Σεξουαλικής Εκμετάλλευσης Παιδιών και της Παιδικής Πορνογραφίας Νόμου του 2014 (91(Ι)/2014). Στα πλαίσια αυτά είχαν υπόψη τους ότι όλοι οι επαγγελματίες που εργάζονται με παιδιά υποχρεούνται να προχωρήσουν σε καταγγελία εάν υπάρχει εύλογη υποψία για σεξουαλική κακοποίηση. Έγινε αναφορά στο πρωτόκολλο των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας όσον αφορά την αξιολόγηση των παιδιών θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο η αξιολόγηση της ψυχολογικής και νοητικής κατάστασης του παιδιού και η συγγραφή της έκθεσης ολοκληρώνονται μέσα από πέντε περίπου συναντήσεις που αντιστοιχούν σε ένα περίπου μήνα. Ενώ μετά την διεκπεραίωση παραπέμπονται στο κέντρο ψυχοθεραπείας. Οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν για τη δυνατότητα λήψης οπτικογραφημένης κατάθεσης, εάν το παιδί επιθυμεί, από αστυνομικό του ιδίου φύλου με αυτό. 6

7 Εν κατακλείδι, οι επαγγελματίες ήταν ενήμεροι για την επικείμενη δημιουργία του «Σπιτιού του Παιδιού» με στόχο τον καλύτερο συντονισμό όλων των υπηρεσιών για την αποτελεσματική προστασία των παιδιών θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης ή εκμετάλλευσης. 2.3 Προβληματικές πτυχές Οι ομάδες εστίασης ανέδειξαν τις σημαντικές δυσκολίες που προκύπτουν στην προσπάθεια των επαγγελματιών να ακολουθήσουν τις καλές πρακτικές που εφαρμόζει η χώρα μας και να χειριστούν αποτελεσματικά τα περιστατικά σεξουαλικής παιδικής κακοποίησης. Όσον αφορά, κατ αρχάς, το στάδιο της αναφοράς, οι εκπαιδευτικοί αναφέρουν ότι η εκμυστήρευση γίνεται μόνο κάτω υπό την προϋπόθεση της ύπαρξης μια σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ του μαθητή και του καθηγητή, κάτι που δεν ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις. Επιπρόσθετα, η αναφορά του περιστατικού γίνεται ακόμα πιο δύσκολη όταν το περιστατικό λαμβάνει χώρα στην επαρχία, ειδικά αν οι υπηρετούντες στο ΤΑΕ της γεωγραφικής περιοχής είναι γνωστοί προς την οικογένεια πρόσωπα ή/και συγγενείς. Όσον αφορά το στάδιο της κατάθεσης, αναφέρθηκε από τους επαγγελματίες ότι αποτελεί σημαντικό εμπόδιο η άρνηση για συγκατάθεση των γονιών ή των κηδεμόνων του παιδιού αφού στις πλείστες περιπτώσεις δεν θεωρούν αναγκαία την καταγγελία του περιστατικού ή θεωρούν ότι θα επιβαρύνει περισσότερο την ψυχολογική κατάσταση του παιδιού. Επιπρόσθετα, οι επαγγελματίες παρέθεσαν το πρόβλημα της μη ύπαρξης των αναγκαίων ή υποστηρικτικών δομών στην Κύπρο. Σύμφωνα με τους επαγγελματίες, κατά την διαδικασία της καταγγελίας και κατάθεσης του περιστατικού, το παιδί υπόκειται σε μεγάλο συναισθηματικό φόρτο, γεγονός που απαιτεί την παροχή στήριξης, ενδυνάμωσης και προετοιμασίας του παιδιού από ειδικευμένο προσωπικό των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας. Η διαδικασία, όμως, αυτή γίνεται δαιδαλώδης, εάν στην επαρχία που διαμένει το παιδί, οι Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας δεν διαθέτουν έδρα, με αποτέλεσμα να επιβαρύνεται η οικογένεια του παιδιού με τα οδοιπορικά έξοδα για μεταφορά του σε άλλη πόλη ή να μην λαμβάνει τελικά το παιδί την απαραίτητη στήριξη και να αποφασίζει τον τερματισμό της δικαστικής διαδικασίας. Έγινε, επίσης, αναφορά στο πρόβλημα του νομικού συστήματος εντός του οποίου οι διαδικασίες για εκδίκαση μιας υπόθεσης είναι χρονοβόρες με αποτέλεσμα να επιβαρύνεται η ψυχική υγεία τόσο του παιδιού όσο και της οικογένειας του. Επιπρόσθετα, δεν γίνονται σαφείς οι λόγοι για τους οποίους παραπέμπεται μια υπόθεση στο επαρχιακό δικαστήριο ή στο κακουργιοδικείο. Στην πρώτη περίπτωση την υπόθεση αναλαμβάνει η εισαγγελία της αστυνομίας η οποία δεν εξειδικεύεται σε θέματα σεξουαλικής κακοποίησης και η μέγιστη ποινή που μπορεί να λάβει ο κατηγορούμενος είναι μόνο πέντε χρόνια ενώ στην δεύτερη περίπτωση αναλαμβάνει την υπόθεση η γενική εισαγγελία και υπάρχει η δυνατότητα για μεγαλύτερες ποινές. Η διαδικασία της αντεξέτασης κρίνεται ως ιδιαίτερα σκληρή για ένα ανήλικο παιδί που υπέστη σεξουαλική κακοποίηση. Καταρχάς, μεταβαίνοντας, το παιδί, στην αίθουσα εκδίκασης, αναγκάζεται να διέλθει μέσα από διαδρόμους με κελιά στα οποία υπάρχει η πιθανότητα να κρατείται ο θύτης. Μολονότι στο δικαστήριο υπάρχει ήδη ξεχωριστός χώρος για παιδιά, δεν είναι ειδικά διαμορφωμένος και οι συνθήκες της αντεξέτασης παραμένουν επιβλαβείς. Ένας χώρος επιβλητικός με πληθώρα δικηγόρων και 7

8 δικαστών οι οποίοι φέρουν την επίσημη ενδυμασία του δικαστηρίου και χρησιμοποιούν συγκεκριμένη φρασεολογία και ορολογία, δεν αφήνει στο παιδί το περιθώριο να νιώσει οικειότητα και ασφάλεια. Ειδικότερα, τα μικρότερα σε ηλικία παιδία δεν έχουν την γλωσσική ικανότητα να αντιμετωπίσουν την διαδικασία της αντεξέτασης και λόγω του φόρτου εργασίας του εισαγγελέα δεν γίνεται καμία προετοιμασία πριν την έναρξη της διαδικασίας. Καλούνται, δε, στο δικαστήριο, επανειλημμένως, οι κλινικοί ψυχολόγοι των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, προκειμένου να καταθέσουν αναφορικά με την ψυχολογική αξιολόγηση του θύματος. Οι ίδιοι ισχυρίζονται ότι τις πλείστες φορές υπάρχει δυσκολία διερεύνησης του περιστατικού αφού προκύπτουν πιθανά ζητήματα εκδίκησης μεταξύ διαζευγμένων γονέων. Κατά την διάρκεια των δικαστικών διαδικασιών, το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού εξαιρείται από την πολυθεματική ομάδα του «Σπιτιού του Παιδιού» και θα ενημερώνεται για την εξέλιξη του περιστατικού μετά την διαδικασία εκδίκασης για σκοπούς επανένταξης του παιδιού στο σχολικό περιβάλλον. Εν αντιθέσει, οι αντιπρόσωποι του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού και των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας θεωρούν ότι η διαδικασία εκδίκασης αναδεικνύει ζητήματα που χρειάζονται άμεση αντιμετώπιση στο σχολικό περιβάλλον. Εν κατακλείδι, υπήρξε ομοφωνία αναφορικά με το πρόβλημα της μη εξειδίκευσης του προσωπικού των εμπλεκόμενων υπηρεσιών, σε θέματα σεξουαλικής κακοποίησης, της υποστελέχωσης τους και της εναλλαγής του προσωπικού χωρίς καμία προειδοποίηση, τόσο προς τις υπόλοιπες υπηρεσίες όσο και προς την οικογένεια του παιδιού. Η συχνή αλλαγή των υπεύθυνων χειρισμού του περιστατικού, εξαναγκάζει το παιδί να επαναλάβει την εξιστόρηση των τραυματικών γεγονότων και να δημιουργήσει εκ νέου μια σχέση εμπιστοσύνης και ασφάλειας. Είναι πολύ σημαντικό η σεξουαλική βία κατά των παιδιών να αντιμετωπίζεται με αμεσότητα, εγρήγορση και αποτελεσματικότητα και ότι τα τεράστια κενά αναφορικά με την συνεργασία και επικοινωνία των εμπλεκόμενων υπηρεσιών, να επιλυθούν. 2.4 Ανάγκες & Συστάσεις Οι συμμετέχοντες στις Ομάδες Εστίασης κατέθεσαν τις απόψεις τους αναφορικά με τις ανάγκες του συστήματος και εισηγήθηκαν πιθανές λύσεις για διευκόλυνση και προσαρμογή των δικαστικών διαδικασιών στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανήλικου παιδιού θύματος σεξουαλικής κακοποίησης. Αναφορικά με το στάδιο της αναφοράς και της κατάθεσης, οι επαγγελματίες ανέδειξαν την ανάγκη για δημιουργία ενός πρακτικού και εφαρμόσιμου σχεδίου δράσης σε περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης το οποίο θα προϋποθέτει την στελέχωση μιας διεπαγγελματικής ομάδας διαχείρισης ανά επαρχία. Θεωρείται αναγκαία η δημιουργία ταμείου για την οικονομική στήριξη της οικογένειας όσον αφορά την μεταφορά του παιδιού στα εξειδικευμένα κέντρα («Σπίτι Του Παιδιού»). Στα εξειδικευμένα αυτά κέντρα πρέπει να παρέχεται προετοιμασία και συναισθηματική στήριξη τόσο του παιδιού όσο και της οικογένειας του, πριν και μετά την κατάθεση. Η ανάγκη αυτή γίνεται επιτακτικότερη στις περιπτώσεις όπου θύτης αποτελεί μέλος της οικογένειας. Στα πλαίσια αυτά, υπογραμμίστηκε και η άμεση ανάγκη για την δημιουργία του «Σπιτιού του Παιδιού» στο οποίο θα ακολουθηθεί το Ελβετικό Μοντέλο κατάθεσης και η δημιουργία πρωτοκόλλου αρχικής 8

9 συνέντευξης. Πιο συγκεκριμένα, στην ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα κατάθεσης θα βρίσκεται μόνο το παιδί και ο ανακριτής ενώ πίσω από τον ειδικό καθρέπτη μίας όψης θα βρίσκονται όλοι οι υπόλοιποι εμπλεκόμενοι επαγγελματίες. Με αυτό τον τρόπο δεν θα γίνονται αντιληπτοί από το παιδί και θα παρεμβαίνουν στην συνέντευξη μόνο διαμέσου του ανακριτή ο οποίος θα φέρει ακουστικό για να πληροφορείται αναφορικά με τις ερωτήσεις που κρίνεται ότι πρέπει να τεθούν. Σύμφωνα με τους επαγγελματίες Ψυχικής Υγείας και Εκπαίδευσης υπάρχει ανάγκη για θεσμοθέτηση της συνεργασίας του σχολείου με την ομάδα στήριξης του παιδιού (διεπαγγελματικό προσωπικό του «Σπιτιού του Παιδιού»). Προτάθηκε ο ορισμός ενός ή δύο προσώπων επαφής εντός του εκπαιδευτικού συστήματος (π.χ. Εκπαιδευτικοί Ψυχολόγοι) οι οποίοι θα ενημερώνονται για την εξέλιξη του περιστατικού και θα προσφέρουν προληπτική παρατήρηση και στήριξη του παιδιού στο περιβάλλον του σχολείου σε περίπτωση που κριθεί αναγκαίο. Με αυτό τον τρόπο θα υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ των επαγγελματιών και ταυτόχρονα θα εξασφαλίζεται η προστασία των προσωπικών δεδομένων και δικαιωμάτων του παιδιού και κατ επέκταση θα αποφεύγεται ο στιγματισμός του παιδιού στο σχολικό περιβάλλον. Αναφορικά με το στάδιο της αντεξέτασης, προτάθηκε η δημιουργία ενός ξεχωριστού χώρου ειδικά διαμορφωμένου για παιδιά όπου οι δικηγόροι και δικαστές θα φέρουν ανεπίσημη ενδυμασία και θα χρησιμοποιούν φρασεολογία προσαρμοσμένη στην ηλικιακή και νοητική ανάπτυξη του παιδιού. Γενικότερα, οι επαγγελματίες τόνισαν την ανάγκη να τεθούν σημεία προστασίας σε περίπτωση περιστατικού ψευδούς καταγγελίας και πρότειναν την γνωστοποίηση της κατηγορίας για πρόκληση Δημόσιας Βλάβης, στο ευρύτερο κοινό. Τα άτομα που προβαίνουν σε καταγγελία θα πρέπει να ενημερώνονται για τις συνέπειες που θα υποστούν σε περίπτωση που η καταγγελία θεωρηθεί ψευδής. Μια άλλη πρόταση που αναδύθηκε για εξάλειψη του φαινομένου της ψευδούς καταγγελίας είναι η υποχρεωτική ψυχολογική αξιολόγηση των γονιών του ανήλικου θύματος ούτως ώστε να ελαττώνεται η πιθανότητα ύπαρξης κινήτρων εκδίκησης. Όσον αφορά την εποπτεία του θύτη μετά την αποφυλάκιση παρουσιάστηκε η ανάγκη για αλλαγή της νομοθεσίας αφού κρίθηκε ότι στην ισχύουσα νομοθεσία δεν αναλύονται επαρκώς τα καθήκοντα του επόπτη με αποτέλεσμα, στην ουσία να μην επιτελείται επ ουδενί εποπτεία. Εν κατακλείδι, τονίσθηκε η επιτακτική ανάγκη για υποχρεωτικές εκπαιδεύσεις και εξειδίκευση του προσωπικού των εμπλεκόμενων υπηρεσιών σε θέματα σεξουαλικής κακοποίησης. Πιο συγκεκριμένα προτάθηκε να εξειδικευτεί συγκεκριμένο προσωπικό της Αστυνομίας Κύπρου στην εκτέλεση της πρώτης συνέντευξης και στον ιδιαίτερο χειρισμό των παιδιών κατά την διάρκεια της κατάθεσης, ενώ το εκπαιδευτικό προσωπικό του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού θα πρέπει να εκπαιδευτεί στον χειρισμό ενός περιστατικού σεξουαλικής κακοποίησης στα πλαίσια του σχολικού περιβάλλοντος. Μια ομάδα ψυχολόγων των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας θα πρέπει να εξειδικευθεί στην αξιολόγηση και θεραπεία του θύτη (θεραπευτικά προγράμματα εντός και εκτός φυλακής) και σε θέματα δικανικής ψυχολογίας με απώτερο σκοπό τον αποτελεσματικό χειρισμό των περιστατικών στις δικαστικές αίθουσες. 9

10 3. Η οπτική γωνία του παιδιού 3.1 Βιβλιογραφική ανασκόπηση Το 2013 δόθηκε στη δημοσιότητα, μια έκθεση σχετικά με τη συμμετοχή των παιδιών σε δικαστικές διαδικασίες, με μια επισκόπηση του σταδίου της ποινικής δικαιοσύνης στην Κύπρο. Η έκθεση παρουσίαζε μια γενική εικόνα της προσέγγισης των κρατών μελών για τα παιδιά, στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών και τις εξειδικευμένες υπηρεσίες που ασχολούνται με αυτά τα παιδιά στην Κύπρο. Επιπλέον, παρείχε μια σφαιρική ανασκόπηση της φιλικής προς τα παιδιά δικαιοσύνης πριν, κατά και μετά την ποινική δικαστική διαδικασία επισημαίνοντας τα πλεονεκτήματα και τα πιθανά κενά αυτών των διαδικασιών (JUST/2011/CHIL/PR/0147/A4). Το 2015, ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA) δημοσίευσε μια αναφορά πάνω στη φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη, εστιάζοντας στις απόψεις και τις εμπειρίες των επαγγελματιών σχετικά με τη συμμετοχή των παιδιών σε αστικές και ποινικές δικαστικές διαδικασίες σε 10 χώρες μέλη της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης και της Κύπρου. Η αναφορά εξέτασε τις απαντήσεις 570 δικαστών, εισαγγελέων, δικηγόρων, προσωπικού δικαστηρίου, ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών και αστυνομικών από 10 κράτη μέλη της ΕΕ. Τα ευρήματα έδειξαν ότι οι πρακτικές της συμμετοχής του παιδιού σε ποινικές και αστικές δικαστικές διαδικασίες διαφέρουν σημαντικά, όχι μόνο κατά μήκος, αλλά και εντός των κρατών μελών, τονίζοντας την ανάγκη για σαφή και συνεπή πρότυπα καθώς και κατευθυντήριων γραμμών και συστηματικών ελέγχων εφαρμογής τους. Επιπλέον, η έκθεση έδειξε ότι τα παιδιά δεν στηρίζονται επαρκώς όταν συμμετέχουν σε ποινικές ή αστικές διαδικασίες, και ότι οι ρυθμίσεις του δικαστηρίου μπορεί να εκφοβίσουν τα παιδιά, καθώς δεν είναι πάντα προσαρμοσμένες στις ανάγκες τους. Μια δεύτερη έκθεση θα επικεντρωθεί στις απαντήσεις των παιδιών που ερωτήθηκαν για το σκοπό αυτό. Το πρόγραμμα BREAKING THE CIRCLE - European peer to peer actions to raise the awareness of children, youngsters and professionals on rights in children and juvenile justice, εγκρίθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος «JUSTICE» και εφαρμόζεται σήμερα στην Κύπρο. Ο κύριος στόχος του έργου είναι η ευαισθητοποίηση παιδιών και νέων ενηλίκων σχετικά με τα δικαιώματά τους στις αστικές, ποινικές και διοικητικές νομικές διαδικασίες μέσω μιας προσέγγισης που ενθαρρύνει τη συμμετοχή τους, να ενημερώσει τους ενδιαφερόμενους φορείς που εργάζονται στον τομέα του Συστήματος Δικαιοσύνης και Εκπαίδευσης Ανηλίκων σχετικά με μια φιλική προς τα παιδιά προσέγγιση στη δικαιοσύνη και τη βελτίωση των φιλικών προς τα παιδιά πρακτικών δικαιοσύνης σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ. Οι πρωτοβουλίες αυτές παρέχουν ένα πλαίσιο για την υλοποίηση των φιλικών προς τα παιδιά πρακτικών δικαιοσύνης στη Κύπρο. Το JudEx+ είναι το πρώτο έργο που υλοποιείται στην Κύπρο προς μια φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη φιλική σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας εναντίον τους. Αυτό θα επιτευχθεί μέσω της ανάπτυξης και εφαρμογής ενός Διεπιστημονικού Αναλυτικού Προγράμματος και Μεθοδολογίας για την ενίσχυση της ικανότητας των επαγγελματιών που εργάζονται με παιδιά στα διαφορετικά στάδια των νομικών ακροαματικών διαδικασιών. Το πρόγραμμα κατάρτισης θα έχει να κάνει με τις πτυχές της εμπειρίας του παιδιού στο δικαστικό σύστημα, καθώς και τα δικαιώματα των παιδιών, τις αναπτυξιακές τους ανάγκες και το κοινωνικό τους υπόβαθρο. 3.2 Συνεντεύξεις: Πλαισιοποίηση Δεδομένα σχετικά με την εμπειρία των παιδιών σε δικαστικές διαδικασίες συλλέχθηκαν μέσω εγχειριδίων για ημι-δομημένες συνεντεύξεις που δημιουργηθήκαν ειδικά για το πρόγραμμα. Το εγχειρίδιο για τις συνεντεύξεις δημιουργήθηκε με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία πάνω στο συγκεκριμένο θέμα και συμπεριλάμβανε ενότητες που αφορούν δημογραφικά χαρακτηριστικά, γενικές πληροφορίες 10

11 σχετικά με τη σεξουαλική βία, και τα διάφορα στάδια της δικαστικής διαδικασίας (αναφορά στην αστυνομία, ψυχολογική και σωματική εξέταση, εκδίκαση της υπόθεσης, αντεξέταση). Ο οδηγός συνέντευξης έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στην εμπειρία των θυμάτων όπως αναφέρθηκε από τα ίδια τα θύματα σε όλα τα στάδια της δικαστικής διαδικασίας και την εξέταση των ιδιαίτερων ατομικών αναγκών. Αρχικά, οι κατευθυντήριες γραμμές επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν από ειδικευμένους επαγγελματίες σε ένα πλαίσιο συνέντευξης με παιδιά που έχουν περάσει από νομικές διαδικασίες σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας. Λόγω δεοντολογίας, δεν ήταν δυνατή η πρόσβαση σε παιδί είτε θύμα ή μάρτυρα σε υποθέσεις σεξουαλικής βίας, και έτσι βρέθηκε εναλλακτική σε συνεργασία με τους επαγγελματίες των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας. Με βάση τις κατευθυντήριες γραμμές για τη συνέντευξη, τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από τους κλινικούς ψυχολόγους των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Εφήβων του Υπουργείου Υγείας της Κύπρου. Αυτοί οι επαγγελματίες αναλαμβάνουν την αξιολόγηση και / ή τη θεραπεία των σεξουαλικά κακοποιημένων παιδιών / εφήβων που αναφέρονται στις υπηρεσίες αυτές. Τα δεδομένα συλλέχθηκαν από τις Μονάδες Εξωτερικών Ιατρείων της Λευκωσίας, Λεμεσού, και Επαρχιών Λάρνακας / Αμμοχώστου, καθώς και από τη Μονάδα Ψυχοθεραπείας για την αντιμετώπιση των σεξουαλικά κακοποιημένων ανηλίκων και νεαρών ενηλίκων των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας. Η συλλογή δεδομένων από επαγγελματίες οι οποίοι είχαν άμεση εμπειρία με την σεξουαλική κακοποίηση παιδιών θεωρήθηκε ως η επόμενη καλύτερη προσέγγιση για να απεικονιστεί η προοπτική των παιδιών που έχουν περάσει από δικαστικές διαδικασίες. Συγκεκριμένα, 26 ερωτηματολόγια επιστράφηκαν τα οποία παρείχαν στοιχεία για την εμπειρία του παιδιού από τα διάφορα στάδια της δικαστικής διαδικασίας. Είκοσι-μία περιπτώσεις έχουν να κάνουν με θηλυκά παιδιά και πέντε περιπτώσεις με αρσενικά παιδιά. Η ηλικία των παιδιών κατά τη διάρκεια της κακοποίησης κυμαινόταν από 5 έως 15 ετών. Η διάρκεια της κακοποίησης κυμαίνονταν από μια μέρα μέχρι 6 έτη. Αναφερόμενη σεξουαλική βία περιελάβανε όλα τα είδη των ενεργειών που θεωρούνται ως σεξουαλική βία. Ο δράστης ήταν στις περισσότερες περιπτώσεις ένας φίλος, συγγενής της οικογένειας, γείτονας, και σύντροφός της μητέρας. 14 παιδιά κατοικούσαν με την οικογένειά τους κατά τη διάρκεια της κακοποίησης, 10 παιδιά με τη μητέρα και 2 παιδιά με τον πατέρα. Τα δεδομένα αναλύθηκαν χρησιμοποιώντας την ποιοτική μέθοδο της θεματικής ανάλυσης. 3.3 Καλές Πρακτικές Αναφορά στην Αστυνομία Επαγγελματίες ανέφεραν ότι τα παιδιά ανέφεραν ότι το φύλο του αστυνομικού που πήρε τη συνέντευξη από το παιδί είχε κάποια επίδραση στο επίπεδο άνεσης του όσον αφορά την αναφορά της κακοποίησης. Συγκεκριμένα, όταν το φύλο του αστυνομικού ήταν το αντίθετο από το φύλο του θύτη, αυτό είχε θετικό αντίκτυπο στην ικανότητά τους να περιγράψει την κακοποίηση. Σε μία περίπτωση, είχε ληφθεί υπόψιν το νεαρό της ηλικίας του παιδιού (5 ετών) και Ψυχολόγος από τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας κλήθηκε να προετοιμάσει το παιδί για την αναφορά εκ των προτέρων. Σε περιπτώσεις όπου το παιδί προετοιμάστηκε από την κοινωνική λειτουργό πριν από τη διαδικασία, το παιδί ανέφερε θετικά συναισθήματα για αυτό το στάδιο Υποστηρικτικές υπηρεσίες που λήφθηκαν μετά τη αναφορά Υποστηρικτικές υπηρεσίες οι οποίες αξιολογήθηκαν ως υπηρεσίες με θετικό αντίκτυπο στο παιδί ήταν η συνεχής ψυχολογική υποστήριξη που έλαβαν από τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας σε όλη τη δικαστική διαδικασία, η υποστήριξη από ένα οικογενειακό σύμβουλο μετά την αναφορά, καθώς και υποστήριξη από ένα Κοινωνικό Λειτουργό καθ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας. Η Ψυχοκοινωνική υποστήριξη 11

12 αναφέρθηκε ότι είναι σημαντική, τόσο για το παιδί και όσο και για τα μέλη της οικογένειάς του που επλήγησαν από την κακοποίηση Εκδίκαση της υπόθεσης Μια θετική πτυχή της εμπειρίας του παιδιού ήταν το γεγονός ότι η υπόθεση δικάστηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα, επιτρέποντας στο παιδί και την οικογένειά του/της την ανάκτηση της αίσθησης της αξιοπρέπειας και της δικαιοσύνης μετά την κακοποίηση. Μια άλλη αναφερόμενη θετική πτυχή ήταν η σύντομη περίοδος αναμονής έξω από την αίθουσα του δικαστηρίου. Οι επαγγελματίες επεσήμαναν επίσης ως χρήσιμο για το παιδί την υποστήριξη και προετοιμασία που προσφέρονται από Ψυχολόγο και Κοινωνικό Λειτουργό στη διαδικασία της αντεξέτασης. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, παρά τις δυσκολίες που συνάντησαν τα παιδιά κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου, τα περισσότερα παιδιά ανέφεραν πως θα ενθάρρυναν άλλα θύματα όσον αφορά την αναφορά της κακοποίησης. Επιβιώνοντας αυτό το στάδιο, παρείχε στα παιδιά μια αίσθηση ανακούφισης, ενδυνάμωσης, και ήρε τυχόν αισθήματα ενοχής που μπορεί να αντιμετώπιζαν σε σχέση με την κακοποίηση. 3.4 Κενά στην πράξη Αναφορά στην αστυνομία Επαγγελματίες υποδεικνύουν ότι η αναφορά στην αστυνομία είναι μια επίπονη και αγχωτική διαδικασία για τα παιδιά, λόγω της μακροχρόνιας διαδικασίας στον αστυνομικό σταθμό. Στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν υπήρχε προετοιμασία του παιδιού από τις υπηρεσίες κοινωνικής ευημερίας. Επίσης τα παιδιά είχαν την πρώτη τους επαφή με τις υπηρεσίες κοινωνικής ευημερίας στον αστυνομικό σταθμό. Σε μια περίπτωση, ο κοινωνικός λειτουργός που εμφανίστηκε στον αστυνομικό σταθμό, ήταν ο κοινωνικός λειτουργός που ήταν εφημερεύον. Επαγγελματίες εξέφρασαν ότι η έλλειψη αποτελεσματικής επικοινωνίας μεταξύ των κοινωνικών υπηρεσιών και της αστυνομίας και η ελλιπή ενημέρωση σχετικά με τα διάφορα στάδια της διαδικασίας προκαλεί περισσότερη σύγχυση στο παιδί στην φάση αυτή. Έχει αναφερθεί ότι η συμπεριφορά του αστυνομικού προς το παιδί στον αστυνομικό σταθμό επηρέασε την ικανότητα του παιδιού να θυμηθεί το συμβάν της κακοποίησης. Συγκεκριμένα, παιδιά που ένιωσαν ότι δεν δόθηκε η απαραίτητη σοβαρότητα και προσοχή κατά την διάρκεια της αναφοράς του συμβάντος, ένιωσαν ανήσυχα καθ όλη την διάρκεια της διαδικασίας. Επιπρόσθετα, σε περιπτώσεις όπου έγιναν αρκετές και επαναλαμβανόμενες ερωτήσεις, τα παιδιά το μετέφραζαν ως απειλή. Άλλες ψυχολογικές συνέπειες που αναφέρθηκαν λόγο ανεπαρκής προετοιμασίας πριν την αναφορά του συμβάντος ήταν η αυξημένη ευαισθησία, υποχώρηση, δυσπιστία, σύγχυση, και ο φόβος. Ένας άλλος παράγοντας ο οποίος είχε αρνητικό αντίκτυπο στα παιδιά είναι το ότι έπρεπε να επαναλάβουν τα γεγονότα σε διάφορους ειδικούς καθ όλη την διάρκεια της διαδικασίας, για παράδειγμα κοινωνικό λειτουργό, αστυνομικό και κατά την διάρκεια της βιντεοσκοπημένης συνέντευξης. Σε περιπτώσεις όπου η αναφορά έγινε στον τοπικό αστυνομικό σταθμό, η εμπειρία του παιδιού ήταν πιο αρνητική. Η αρνητική εμπειρία ήταν συσχετισμένη με το γεγονός ότι το παιδί ένιωσε ότι οι αστυνομικοί ήταν με το μέρος του δράστη, ότι διάφοροι αστυνομικοί εμφανίζονταν κατά διαστήματα στην συνέντευξη, ότι ο αστυνομικός σταθμός δεν πρόσφερε καθόλου ησυχία ούτε προσωπικό χώρο, και προστασία από τους μάρτυρες που ήρθαν να υποστηρίξουν τον δράστη δεν του προσφέρθηκε. Το παιδί ήταν αναγκασμένο να παρουσιαστεί και να παραθέσει τα 12

13 γεγονότα της κακοποίησης αρκετές φορές κάτω από αυτές τις συνθήκες και οδήγησαν το παιδί να πιστεύει ότι δεν έπαιρναν στα σοβαρά την αναφορά του. Τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά του παιδιού και οι ανάγκες του δεν λαμβάνονται υπόψη τις περισσότερες φορές, οδηγώντας έτσι στην επιδείνωση των συναισθηματικών δυσκολιών που ήδη υπήρχαν λόγω της κακοποίησης, δημιουργώντας ανασφάλειες για την ασφάλεια του παιδιού, και ξεκινώντας συναισθήματα ανασφάλειας για της υπηρεσίες κοινωνικής ευημερίας και την στήριξη που θα μπορούσε να λάβει. Σε περιπτώσεις όπου το παιδί είχε δυσκολίες στο να θυμηθεί την κακοποίηση λόγο έλλειψης προετοιμασίας, το παιδί ανέφερε ότι ένιωθε ένοχο. Δεν δίνεται καμιά πληροφόρηση για την συνέχιση της υπόθεσης μετά την αναφορά της κακοποίησης. Αυτό συνήθως οδηγεί σε συναισθήματα ανασφάλειας και επιπρόσθετου άγχους συσχετισμένο με το γεγονός ότι μπορούσε να ξανασυναντηθούν με τον δράστη που μπορούσε να τους κάνει ξανά κακό Υποστηρικτικές υπηρεσίες που ελήφθησαν μετά την αναφορά Υποστηρικτικές υπηρεσίες που λήφθηκαν μετά την κακοποίηση περιλάμβαναν ψυχολογική υποστήριξη από το Τμήμα Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας για το θύμα και την οικογένεια του, και υποστήριξη από οικογενειακό σύμβουλο (Υπηρεσίες Κοινωνικής Ευημερίας) κατά την πρώτη περίοδο μετά την κακοποίηση. Ωστόσο, οι περισσότεροι επαγγελματίες ανέφεραν ότι η στήριξη της οικογένειας και του παιδιού από το Τμήμα Κοινωνικής Ευημερίας είχε διακοπεί ή προσφερότανε πιο σπάνια μετά από ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Αντιθέτως, ψυχολογική υποστήριξη συνεχίστηκε για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και σε σταθερή βάση Στάδιο της σωματικής εξέτασης Οι περισσότεροι επαγγελματίες ανέφεραν ότι το στάδιο της φυσικής εξέτασης ήταν τραυματικό για το παιδί. Συγκεκριμένα, τα παιδιά ανέφεραν αισθήματα φόβου, ντροπής και τρόμου κατά τη διάρκεια της φυσικής εξέτασης. Αυτή η αντίδραση οφείλεται κατά κύριο λόγο στην έλλειψη επαρκούς προετοιμασίας του παιδιού πριν από τη σωματική εξέταση Αναμονή για εγκλεισμό και εκδίκαση Η περίοδος αναμονής για τη δίκη κυμαινόταν μεταξύ 3 μηνών έως 2 ετών, με μέσο χρόνο αναμονής τους 13,5 μήνες. Ο χρόνος αναμονής που βιώνουν τα περισσότερα παιδιά τους αποτρέπει από το να μπορούν να προχωρήσουν με τη ζωή τους. Σε ένα κρίσιμο στάδιο της συναισθηματικής, κοινωνικής, και γνωστικής τους ανάπτυξης, η διαταραχή που προκαλείται από την αναμονή έχει σημαντικές συνέπειες για την ψυχολογική και κοινωνική τους ευημερία. Ο μεγάλος χρόνος αναμονής αναφέρθηκε ότι επιδεινώνει το τραύμα του παιδιού, κάτι που εκφράσθηκε μέσα από μια ποικιλία ψυχολογικών συμπτωμάτων, όπως άγχος, εφιάλτες, φόβος ότι ο θύτης θα μπορούσε να επαναλάβει την κακοποίηση και / ή να βλάψει το παιδί, αβεβαιότητα ως προς το αν θα αθωωθεί ο θύτης, διαταραχές ύπνου, ενούρηση, θυμός, αίσθημα αδικίας, αυτο-απομόνωση, κρίσεις πανικού, δυσκολία να εμπιστευθεί άλλους ανθρώπους, απώλεια όρεξης, καταθλιπτικά συμπτώματα, αυτοκτονικές τάσεις, και αίσθημα ενοχής. Αρκετές κοινωνικές συνέπειες αναφέρθηκαν επίσης λόγω της μακράς περιόδου αναμονής, όπως μείωση των σχολικών επιδόσεων, δυσκολία συγκέντρωσης στο σχολείο, εκφοβισμός από άλλα παιδιά, 13

14 περιθωριοποίηση στο σχολείο, τη γειτονιά και την κοινότητα, στιγματισμός από την οικογένεια, και αύξηση της οικογενειακής δυσλειτουργικότητας Εκδίκαση της υπόθεσης Οι επαγγελματίες εντόπισαν ορισμένες δυσκολίες στη δικαστική διαδικασία, συμπεριλαμβανομένου την έλλειψη προετοιμασίας πριν από τη δίκη και την έλλειψη υποστήριξης στο δικαστήριο, την αντιμετώπιση του δράστη μέσα στην αίθουσα δικαστηρίου, την παρουσία άλλου προσωπικού μέσα στο γήπεδο, τις δυσκολίες με την καταλληλόλητα των ερωτήσεων για την ηλικία του παιδιού, τη στάση και τη συμπεριφορά του δικαστικού σώματος, την ετυμηγορία και την καταδίκη. Όπως αναφέρεται, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν υπήρχε ξεχωριστή αίθουσα αναμονής έξω από την αίθουσα του δικαστηρίου. Αυτή η εμπειρία προκάλεσε αισθήματα άγχους, πανικού και φόβου στα παιδιά. Η αντεξέταση ήταν άλλη μια αρνητική εμπειρία για τα παιδιά. Η στάση του δικηγόρου υπεράσπισης έναντι του καταγγέλλοντος περιεγράφηκε ως υποτιμητική, γεγονός που υποδηλώνει ότι αυτό χρησιμοποιήθηκε ως τακτική για να κάνουν σκόπιμα το παιδί να αισθάνεται σύγχυση, αμφιβολίες, αλλά και ενοχές. Μια άλλη πτυχή της εμπειρίας κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου, η οποία αναφέρθηκε ως αρνητική ήταν το γεγονός ότι η υπόθεση δικάστηκε στο Επαρχιακό Δικαστήριο αντί στο Ποινικό Δικαστήριο. Η μέγιστη ποινή που χορηγείται μέσω του Επαρχιακού Δικαστηρίου είναι τα πέντε έτη. Οι επαγγελματίες ανέφεραν ότι η ποινή των 5 ετών δημιουργεί αισθήματα αδικίας για το παιδί και την οικογένεια του και προκαλεί εύλογα συναισθήματα φόβου ότι ο θύτης θα βγει από τη φυλακή σε σύντομο χρονικό διάστημα. 3.5 Ανάγκες & Συστάσεις Τα παιδιά πρέπει να είναι πλήρως ενημερωμένα για τα δικαιώματά τους από τη στιγμή που εισέρχονται στις δικαστικές διαδικασίες. Αυτό περιλαμβάνει την ενημέρωση σχετικά με τα νόμιμα δικαιώματά τους, τους διαθέσιμους μηχανισμούς στήριξης, την πιθανή διάρκεια της διαδικασίας, τα διάφορα στάδια της διαδικασίας, και ειδικά την εμπλοκή του παιδιού σε κάθε στάδιο. Τα παιδιά πρέπει να είναι προετοιμασμένα κατάλληλα πριν από την είσοδο τους σε διαφορετικό στάδιο της δικαστικής διαδικασίας, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τις αναπτυξιακές ανάγκες τους καθώς και την ψυχολογική και συναισθηματική τους κατάσταση. Τα παιδιά πρέπει να ενημερώνονται σχετικά με τη διαθεσιμότητα των υπηρεσιών (υγείας, ψυχολογικές, κοινωνικές, και άλλες) ή οργανισμούς που μπορούν να παρέχουν τη στήριξη και τα μέσα για την πρόσβαση σε τέτοιες υπηρεσίες μαζί με την επείγουσα οικονομική ενίσχυση, κατά περίπτωση. Θα πρέπει να παρέχεται η πληροφόρηση και η υποστήριξη σε ένα παιδί με τρόπο που να είναι προσαρμοσμένο στην ηλικία, το επίπεδο ωριμότητας, και ατομικές ανάγκες τους. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται πρέπει να είναι κατάλληλη για την ηλικία και προσαρμοσμένη στις ειδικές ανάγκες που το παιδί μπορεί να έχει. Τόσο το παιδί όσο και οι γονείς/ νομικός κηδεμόνας θα πρέπει να λαμβάνουν άμεσα τις πληροφορίες. Τα παιδιά δεν πρέπει να στερηθoύν τις πληροφορίες που τους αφορούν, ακόμα και όταν οι γονείς είναι πλήρως ενημερωμένοι. Πρέπει να τους παρέχονται πληροφορίες σχετικά με την υπόθεση σε όλα τα στάδια της δικαστικής διαδικασίας. 14

15 Τα παιδιά θα πρέπει να προετοιμάζονται κατάλληλα πριν από την αναφορά της κακοποίησης στο αστυνομικό τμήμα. Η προετοιμασία αυτή θα πρέπει να περιλαμβάνει ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη προσαρμοσμένη στις ατομικές του ανάγκες. Ο χρόνος αναμονής στο αστυνομικό τμήμα πρέπει να είναι ο μικρότερος δυνατόν και η αναφορά θα πρέπει να γίνει σε ένα περιβάλλον σεβασμού, εχεμύθειας και ασφάλειας για το παιδί. Όπως αναφέρθηκε, το φύλο του αστυνομικού που διερευνά την υπόθεση πρέπει πάντα να είναι το αντίθετο από αυτό του θύτη. Σε περιπτώσεις όπου η αναφορά γίνεται σε ένα τοπικό αστυνομικό τμήμα, πρόσθετα προληπτικά μέτρα για την προστασία του παιδιού πρέπει να λαμβάνονται και η δέουσα προσοχή πρέπει να δοθεί σε θέματα εμπιστευτικότητας για το παιδί και την οικογένειά του. Σε αντίθετη περίπτωση, θα πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες για να καταστεί δυνατή η αναφορά της υπόθεσης σε άλλο αστυνομικό τμήμα. Είναι αγχωτικό για τα παιδιά το να πρέπει να επαναλαμβάνουν τα γεγονότα σε διαφορετικούς επαγγελματίες. Ως εκ τούτου, πρέπει να θεσπιστούν διαδικασίες προκειμένου το παιδί να εκτεθεί σε αυτό το στάδιο μόνο μία φορά. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τη θέσπιση μιας διαδικασίας όπου όλοι οι επαγγελματίες συνεργάζονται κατά την έρευνα και η συνέντευξη του παιδιού να καθίσταται διαδικασία ενός σταδίου. Η περίοδος αναμονής μεταξύ της αναφοράς και της δίκης πρέπει να είναι ελάχιστη, προκειμένου να μειωθούν οι επιπτώσεις των ψυχοκοινωνικών συνεπειών της κακοποίησης για το παιδί και την οικογένεια του. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αναμονής, η υποστήριξη για το παιδί και την οικογένειά του πρέπει να είναι συνεχής και διεπιστημονική. Πρέπει να παρέχεται ψυχοκοινωνική υποστήριξη στα παιδιά σε σταθερή βάση καθ όλη τη διαδικασία της δικαστικής διαδικασίας. Οι επαγγελματίες οι οποίοι παρέχουν την στήριξη θα πρέπει να λαμβάνουν ειδική εκπαίδευση σχετικά με σεξουαλική κακοποίηση παιδιών που εμπλέκονται σε δικαστικές διαδικασίες. Οι επαγγελματίες θα πρέπει επίσης να λαμβάνουν πολύπλευρη εκπαίδευση σχετικά με τα δικαιώματα και τις ανάγκες των παιδιών των διαφόρων ηλικιακών ομάδων, καθώς και σχετικά με τις διαδικασίες που είναι προσαρμοσμένες σε αυτούς. Η υποστήριξη κρίθηκε απαραίτητη κατά τη διαδικασία της αναφοράς, της σωματικής εξέτασης, την περίοδος αναμονής για δίκης, και του σταδίου αντιπαράστασης εξέτασης. Ειδικότερα, το στάδιο αντεξέταση φαίνεται να είναι από τα πιο αγχωτικά στάδια της όλης διαδικασίας. Επαγγελματίες που έχουν άμεση επαφή με τα παιδιά θα πρέπει να εκπαιδεύονται στην επικοινωνία μαζί τους σε όλα τα επίπεδα ωριμότητας και την ηλικία, και λαμβάνοντας υπόψη ειδικούς παράγοντες ευαλωτότητας. Πρέπει να ενθαρρυνθεί η στενή συνεργασία μεταξύ των διαφόρων επαγγελματιών, προκειμένου να αποκτηθεί μια ολιστική κατανόηση του παιδιού, και συγκεκριμένα για νομικά, ψυχολογικά, κοινωνικά, σωματικά και γνωστικά θέματα που σχετίζονται με την υπόθεση. Τα παιδιά θα πρέπει να λαμβάνουν υποστηρικτικές υπηρεσίες στο σχολείο που να αποσκοπούν στην στήριξη της ένταξής τους στο σχολείο μετά το στάδιο της αναφοράς. Η στήριξη πρέπει να στοχεύει στην επίλυση τυχόν προβλημάτων που μπορεί να 15

16 προκύψουν στο σχολικό περιβάλλον και με πλήρη προσοχή να δίνεται σε σχέση με τις συναισθηματικές και φυσικές τους ανάγκες, καθώς και τις οικογενειακές σχέσεις. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Τα δεδομένα που συλλέχθηκαν υποστηρίζουν το γεγονός ότι χρειάζεται να γίνουν περισσότερα για να βελτιωθούν η επικοινωνία και οι δεξιότητες των επαγγελματιών που δουλεύουν με παιδιά που έχουν βιώσει σεξουαλική βία. Πέραν των διαδικαστικών αλλαγών, που είναι εκτός του πεδίου αυτής της έρευνας, μπορούμε να διακρίνουμε τρείς κύριους τομείς όπου η επικοινωνία πρέπει να ενισχυθεί: επικοινωνία με το παιδί, επικοινωνία με την οικογένεια και εσωτερική επικοινωνία-συνεργασία μεταξύ των οργανισμών. Το τελευταίο είναι ένας σημαντικός πυλώνας για να διατηρηθεί η επικοινωνιακή διαδικασία, οι επαγγελματίες που ασχολούνται με περιπτώσεις σεξουαλικής βίας σε παιδία πρέπει να είναι εφοδιασμένοι με τα εργαλεία τα οποία ενισχύουν την συνεργασία και μεταφέρουν γνώση και προσόντα. Η εκπαίδευση στην ανάπτυξη και/ή την εφαρμογή πρωτοκόλλων που προσφέρουν κατευθυντήριες γραμμές για ολοκληρωμένα σχέδια δράσης για ενεργοποίηση των μηχανισμών στήριξης είναι βασικά για να κατανοήσουμε τους διάφορους ρόλους και υπευθυνότητες μέσα στο δίκτυο. Επίσης μέσα στο πλαίσιο τις διεπιστημονικής συνεργασίας επικεντρωμένο σε περιβάλλοντα χώρους για παιδιά, είναι σημαντικό να εδραιωθούν επικοινωνιακές πρακτικές ανάμεσα σε συναδέλφους (ειδικότερα κατά την κοινή ερευνητική συνέντευξη). Τα δεδομένα δείχνουν ότι οι ενδο-υπηρεσιακές συνεργασίες πρέπει να συμπεριλαμβάνουν εκπαιδευτικό προσωπικό στο υποστηρικτικό δίκτυο του παιδιού, συνεπώς προτείνετε ότι και το εκπαιδευτικό προσωπικό (δάσκαλοι/καθηγητές) χρήζουν επίσης εκπαίδευσης στους παρών νομικούς μηχανισμούς και στα ολοκληρωμένα σχέδια δράσης τα οποία λειτουργούν στην αναγνώριση και την γνωστοποίηση της κακοποίησης, όπως επίσης και στην παροχή στήριξης των παιδιών στο σχολικό περιβάλλον. Παρομοίως, οι ΜΚΟ που δουλεύουν με παιδιά και οικογενειακά προβλήματα μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην παροχή οικογενειακής στήριξης και έτσι μπορούν και αυτοί να επωφεληθούν από την εκπαίδευση. Η απόκτηση των συμμετοχικών, στοχευμένων επικοινωνιακών δεξιοτήτων που λαμβάνουν υπόψη το περιεχόμενο το οποίο προκύπτει από την επικοινωνία μεταξύ του παιδιού και του επαγγελματία, τη μη λεκτική επικοινωνία (όπως η ενδυμασία του επαγγελματία και η γλώσσα του σώματος), το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού, την κατανόηση του κοινωνικού και πολιτιστικού επιπέδου, είναι σημαντικές πλευρές οι οποίες θα πρέπει να ληφθούν υπόψη στην ανάπτυξη και εφαρμογή ενός εκπαιδευτικού προγράμματος. Επικοινωνιακές δεξιότητες προσανατολισμένες στην στήριξη της οικογενείας/νόμιμου κηδεμόνα καθ όλη την δικαστική διαδικασία αλλά και η μεταδικαστική υποστήριξη, είναι το τελευταίο στάδιο που λαμβάνεται υπόψη. Οι επαγγελματίες χρειάζεται να είναι προετοιμασμένοι να προσφέρουν λεπτομερή ενημέρωση για την δικαστική διαδικασία 16

17 (συμπεριλαμβανομένου τους εμπλεκόμενους επαγγελματίες αλλά και των ρόλο τους, το στόχο των διάφορων σταδίων και το λόγο της διάρκειας των διαδικασιών, των ποινών), όπως επίσης και τα υφιστάμενα δίκτυα ενημέρωσης. BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Council of Europe. Directorate General of Human Rights and Legal Affairs. Listening to Children About Justice: Report of the Council of Europe; Consultation with Children on Child-Friendly Justice. By Ursula Kilkelly. Strasbourg: Council of Europe, Print. 17

18 European Commission, Directorate-General for Justice and Consumers. 2014: Study on children s involvement in judicial proceedings Contextual overview for the criminal justice phase: Cyprus 18