Γεώργιος Παστιάδης. Προσδιοριστικοί παράγοντες της πολιτικής συµπεριφοράς. Η περίπτωση του επιπέδου εκπαίδευσης. ιδακτορική διατριβή

Transcript

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Παιδαγωγική Σχολή Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης Γεώργιος Παστιάδης Προσδιοριστικοί παράγοντες της πολιτικής συµπεριφοράς. Η περίπτωση του επιπέδου εκπαίδευσης. ιδακτορική διατριβή Θεσσαλονίκη 2008

2 Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Παιδαγωγική Σχολή Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης Γιώργος Παστιάδης Προσδιοριστικοί παράγοντες της πολιτικής συµπεριφοράς. Η περίπτωση του επιπέδου εκπαίδευσης. ιδακτορική διατριβή Θεσσαλονίκη 2008

3 Αφιερώνεται στη γυναίκα µου Έλενα, που µε την Ιώβεια υποµονή της, µου πρόσφερε την αναγκαία ηρεµία για την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας.

4 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τα µέλη της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής της διατριβής αυτής, κ. Παύλο Πανταζή (επιβλέποντα), κ. Γιώργο Τσιάκαλο και κ. Νίκο Τσάντα, για τη βοήθεια και την καθοδήγηση που συνεχώς µου προσέφεραν. Ακόµη θέλω να ευχαριστήσω το Θόδωρο Χατζηπαντελή για την αφετηριακή του υποστήριξη και τις πάντα χρήσιµες υποδείξεις του. Ιδιαίτερη ευχαριστία στο ηµοσθένη ώδο, για την αµέριστη ηθική και επιστηµονική στήριξη. Ο Χριστόφορος Βερναρναρδάκης συνέβαλε αποφασιστικά στην ολοκλήρωση της εργασίας, τόσο µε την προσφορά πρωτογενών δεδοµένων, όσο και µε τις συνεχείς και εύστοχες επισηµάνσεις του. Τον ευχαριστώ ιδιαίτερα. Θέλω να εκφράσω την ευγνωµοσύνη µου στην οικογένεια µου που στάθηκε δίπλα µου σε όλη την προσπάθεια. Ιδιαίτερα ο αδελφός µου Κώστας Παστιάδης αποτέλεσε ανεκτίµητο συµπαραστάτη και αρωγό, τόσο µε τη σθεναρή ηθική του υποστήριξη, όσο και µε τις εύστοχες και δηµιουργικές παρατηρήσεις του.

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα Περίληψη 1 Εισαγωγή 4 Ερευνητικοί στόχοι και δοµή της διατριβής 7 Βιβλιογραφική επισκόπηση 11 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας Κεφάλαιο 1 ο : Όψεις της πολιτικής κουλτούρας 1.1 Εισαγωγή Θεωρητικές προσεγγίσεις Ενδιαφέρον για την Πολιτική - Πολιτική αλλοτρίωση Μετα-υλιστικές αξίες και «Νέα Πολιτική» Σταθερότητα των ψηφοφόρων προς τα κόµµατα Ιδεολογική αυτοτοποθέτηση 48 Κεφάλαιο 2 ο : Προσδιοριστικοί παράγοντες της πολιτικής συµπεριφοράς 2.1 Εισαγωγή Το φύλο Η ηλικία Κοινωνικές τάξεις-στρώµατα Συχνότητα εκκλησιασµού Η εκπαίδευση 92 ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ: Η εµπειρική έρευνα Κεφάλαιο 3 ο : Αποτελέσµατα 102 Κεφάλαιο 4 ο : Συζήτηση των αποτελεσµάτων 163 Κεφάλαιο 5 ο : Συµπεράσµατα - Περιορισµοί - Προοπτικές 184 Βιβλιογραφία 197

6 Πίνακες και Σχήµατα Πίνακας 1: Ψήφος στις βουλευτικές εκλογές του 2000 Πίνακας 2: Αυτοτοποθέτηση στην κλίµακα Αριστερά - εξιά Πίνακας 3: Ενδιαφέρον για την πολιτική Πίνακας 4: Βαθµός έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία Πίνακας 5: Παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας Πίνακας 6: Πόσο συχνά αφιερώνουν χρόνο υποστηρίζοντας ένα κόµµα ή υποψήφιο Πίνακας 7: Πόσο συχνά προσπαθούν να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί Πίνακας 8: Αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόµµα από ότι στα υπόλοιπα Πίνακας 9: Χρόνος απόφασης ψήφου Σχήµα 1: Επίπεδο εκπαίδευσης και ψήφος στις βουλευτικές εκλογές του 2000 Σχήµα 2: Επίπεδο εκπαίδευσης και αυτοτοποθέτηση στην κλίµακα Αριστερά - εξιά Σχήµα 3: Επίπεδο εκπαίδευσης και ενδιαφέρον για την πολιτική Σχήµα 4: Επίπεδο εκπαίδευσης και βαθµός έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία Σχήµα 5: Επίπεδο εκπαίδευσης και παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας Σχήµα 6: Επίπεδο εκπαίδευσης και πόσο συχνά αφιερώνουν χρόνο υποστηρίζοντας ένα κόµµα ή υποψήφιο Σχήµα 7: Επίπεδο εκπαίδευσης και πόσο συχνά προσπαθούν να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί

7 Περίληψη Το αντικείµενο της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση των προσδιοριστικών παραγόντων της πολιτικής συµπεριφοράς (φύλο, ηλικία, επίπεδο εκπαίδευσης, θέση στην απασχόληση, αστικότητα, συχνότητα εκκλησιασµού) και η ιδιαίτερη επίδραση του επιπέδου εκπαίδευσης, µε τη χρήση ποσοτικών µεθόδων ανάλυσης δεδοµένων εµπειρικών πολιτικών ερευνών. Πεδίο διερεύνησης και χρονικής αναφοράς της έρευνας, αποτελεί το σύνολο της χώρας στις εθνικές εκλογές του Πηγή της έρευνας υπήρξε η πανελλαδική έρευνα πεδίου υπ. αριθµ (ψηφοφόροι των εθνικών εκλογών του 2000), της εταιρείας V- PRC. Η επεξεργασία των πρωτογενών δεδοµένων της ανωτέρω εµπειρικής έρευνας έγινε µε τυποποιηµένες στατιστικές τεχνικές (crosstabs, ανάλυση αντιστοιχιών-correspondence analysis), µε χρήση του πακέτου SPSS [ αφέρµος, 2005], [Norušis, 2005], [Καρλής, 2005]. Τα κυριότερα ευρήµατα της διατριβής είναι: Η αύξηση του επιπέδου εκπαίδευσης µειώνει το δικοµµατισµό (εντονότερα στις γυναίκες), οδηγεί σε αριστερότερη ιδεολογική αυτοτοποθέτηση (ιδιαίτερα στις γυναίκες), αυξάνει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον για την πολιτική (εντονότερα στις γυναίκες), µειώνει το βαθµό έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία, αυξάνει ιδιαίτερα την παρακολούθηση της προεκλογικής εκστρατείας (ιδιαίτερα στις γυναίκες), αυξάνει ιδιαίτερα τη συχνότητα αφιέρωσης χρόνου υπέρ ενός κόµµατος ή υποψηφίου (εντονότερα στους άνδρες), δεν επηρεάζει ιδιαίτερα τη συχνότητα να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί, µειώνει ιδιαίτερα την κοµµατική ταύτιση (ιδιαίτερα στις γυναίκες), µειώνει την αποκρυστάλλωση (εντονότερα στις γυναίκες). Κατά συνέπεια η αύξηση του επιπέδου εκπαίδευσης οδηγεί µάλλον προς την κατεύθυνση της ορθολογικής επιλογής-θεµατικής ψήφου. 1

8 ύο ευδιάκριτα τµήµατα ανιχνεύονται στο νεοελληνικό εκλογικό σώµα. Το πρώτο τµήµα, το οποίο θα µπορούσε, ως τυπολογία, να ονοµαστεί «κοινωνία της ανασφάλειας». Συγκροτείται κατά κύριο λόγο από αγρότες µικρής ιδιοκτησίας, ανέργους, ηµιαπασχολούµενους, συνταξιούχους, γυναίκες. Είναι συνήθως κατώτερου εκπαιδευτικού επιπέδου και ως εκ τούτου δε δύνανται να παρακολουθήσουν τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις. Χαρακτηρίζεται επίσης από τις έντονες ανάγκες επιβίωσηςβιοπορισµού. Οι ψηφοφόροι αυτοί δε δύνανται ή δε θέλουν να αναλάβουν το «κόστος πληροφορίας» και έτσι οδηγούνται επαναπαυόµενοι, στην υιοθέτηση της κοµµατικής ταύτισης. Η διάκριση Αριστερά - εξιά συµπυκνώνει όλες τις αναγκαίες πολιτικές πληροφορίες για τις διαφορές µεταξύ των κοµµάτων, ελαχιστοποιώντας το «κόστος πληροφορίας». Το δεύτερο τµήµα θα µπορούσε σχηµατικά να ονοµαστεί «κοινωνία των υψηλών προσδοκιών». Συγκροτείται κατά κύριο λόγο από ψηφοφόρους µε υψηλό µορφωτικό επίπεδο, που εµφορούνται από µεταυλιστικές αξίες, απασχολούνται κυρίως στον τριτογενή τοµέα, έχουν υψηλό εισόδηµα και αποτελούν τα νέα ανερχόµενα µεσοστρώµατα. Αυτοί δεν ενδιαφέρονται συνήθως για τη διάκριση Αριστερά - εξιά, αυτοτοποθετούµενοι στις µεσαίες θέσεις, εµφανίζονται λιγότερο ταυτισµένοι µε κάποιο κόµµα, είναι περισσότερο αναποφάσιστοι, επιλέγοντας συνήθως τις τελευταίες ηµέρες προ των εκλογών. Αυτοί αναλαµβάνουν συνήθως το «κόστος πληροφορίας» και κατά συνέπεια οδηγούνται στην υιοθέτηση της ορθολογικής επιλογής. Η διαιρετική τοµή ανάµεσα στην κοµµατική ταύτιση - διαιρετική ψήφο - παλαιά πολιτική (old politics) και στην ορθολογική επιλογή - θεµατική ψήφο - µετα-υλιστικές αξίες - νέα πολιτική (new politics), είναι ανιχνεύσιµη και σε αρκετές περιπτώσεις ιδιαίτερα ευδιάκριτη. Η εξεταζόµενη διαιρετική τοµή συµπυκνώνει, ως ο τελευταίος κρίκος µιας µεγάλης χρονοσειράς, όλες τις πρότερες διαιρέσεις και τις απεικονίζει µε αξιοσηµείωτη ενάργεια. Η διαίρεση µοιάζει να διατρέχει όλες τις κοινωνικο-δηµογραφικές µεταβλητές, τεµαχίζοντας εν συνόλω την νεοελληνική κοινωνία. Στην κοµµατική ταύτιση - διαιρετική ψήφο - παλαιά πολιτική (old politics), εντάσσονται περισσότερο οι γυναίκες, οι µεγάλες 2

9 ηλικίες, οι µισθωτοί του ηµόσιου Τοµέα, οι συνταξιούχοι, οι κάτοικοι των αγροτικών κέντρων και οι εκκλησιαζόµενοι. Στην ορθολογική επιλογή - θεµατική ψήφο - µετα-υλιστικές αξίες - νέα πολιτική (new politics), φαίνονται να εντάσσονται περισσότερο οι άνδρες, οι νέοι, οι εργοδότεςαυτοαπασχολούµενοι, οι φοιτητές, οι κάτοικοι των αστικών κέντρων και οι µη εκκλησιαζόµενοι. εσπόζουσας σηµασίας παράµετρο αποτελεί το επίπεδο εκπαίδευσης, το οποίο καταγράφεται ως διεγέρτης-υποκινητής επηρρεάζον προς τη µια ή την άλλη κατεύθυνση. Το κατώτερο επίπεδο εκπαίδευσης ωθεί τους ψηφοφόρους προς την πρώτη τυπολογία, ενώ το ανώτερο επίπεδο κατεύθυνσης προς τη δεύτερη. 3

10 Εισαγωγή Αντικείµενο της διατριβής Το αντικείµενο της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση των προσδιοριστικών παραγόντων της πολιτικής συµπεριφοράς (φύλο, ηλικία, επίπεδο εκπαίδευσης, θέση στην απασχόληση, αστικότητα, συχνότητα εκκλησιασµού) και η ιδιαίτερη επίδραση του επιπέδου εκπαίδευσης, µε τη χρήση ποσοτικών µεθόδων ανάλυσης δεδοµένων εµπειρικών πολιτικών ερευνών. Η διερεύνηση της επίδρασης του επιπέδου εκπαίδευσης στην πολιτική συµπεριφορά (µε τη χρήση ποσοτικών µεθόδων), δεν έχει γίνει αντικείµενο ιδιαίτερης µελέτης στην ελληνική πραγµατικότητα. Οι σχετικές έρευνες που υφίστανται είναι περιορισµένες ποσοτικά και εξετάζουν το αντικείµενο σε όχι ιδιαίτερα µεγάλη έκταση και βάθος. Η παρούσα έρευνα επιχειρεί να συµβάλλει στην «κάλυψη» των κενών αυτών, καθώς επίσης να αποτελέσει έναυσµα και ερέθισµα για ένα γόνιµο προβληµατισµό και διάλογο στην επιστηµονική αυτή περιοχή. Πεδίο διερεύνησης και χρονικής αναφοράς της έρευνας, αποτελεί το σύνολο της χώρας στις εθνικές εκλογές του Περιγραφή της ερευνητικής µεθοδολογίας και πηγές της έρευνας Πηγή της έρευνας υπήρξε η πανελλαδική έρευνα πεδίου υπ. αριθµ (ψηφοφόροι των εθνικών εκλογών του 2000), της εταιρείας V- PRC. Η ταυτότητα της έρευνας, σύµφωνα µε τη V-PRC, είναι η ακόλουθη: Τύπος και µέθοδος: Ποσοτική έρευνα µε ατοµικές συνεντεύξεις, πρόσωπο µε πρόσωπο (face to face) στα νοικοκυριά των ερωτωµένων και χρήση δοµηµένου ερωτηµατολογίου και κάλπης. Πληθυσµός: Γενικός πληθυσµός 18 ετών και άνω. 4

11 Περιοχή: Το σύνολο της χώρας, συµπεριλαµβανοµένων των νήσων Αιγαίου και Ιονίου. είγµα: Το σχεδιασθέν µέγεθος του δείγµατος ανέρχεται σε άτοµα και το πραγµατοποιηθέν σε άτοµα. ειγµατοληψία: Ακολουθήθηκε η µέθοδος της πολυσταδιακής στρωµατοποιηµένης δειγµατοληψίας. Τα στρώµατα της έρευνας είναι οι δώδεκα γεωγραφικές περιοχές της χώρας (Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, Κεντρική Μακεδονία, Πολεοδοµικό Συγκρότηµα Θεσσαλονίκης, υτική Μακεδονία, Ήπειρος, Θεσσαλία, υτική Ελλάδα, Στερεά Ελλάδα, Πολεοδοµικό Συγκρότηµα Πρωτευούσης, Υπόλοιπο Αττικής, Πελοπόννησος και Κρήτη) συµπεριλαµβανόµενων και των νήσων Αιγαίου και Ιονίου, και τα τρία επίπεδα αστικότητας (αστικές, ηµιαστικές και αγροτικές περιοχές). Σε πρώτο στάδιο επιλέχθηκε ο αριθµός των νοµών ανά περιοχή που περιέχεται στο δείγµα. Στη συνέχεια καθορίστηκε το µέγεθος του δείγµατος, σε κάθε στρώµα αστικότητας της γεωγραφικής περιφέρειας (π.χ. Αστικά Κεντρικής Μακεδονίας), αναλογικά της αστικότητας του συνολικού πληθυσµού της χώρας, εκτός Πολεοδοµικών Συγκροτηµάτων Πρωτευούσης, Θεσσαλονίκης και Υπολοίπου Αττικής. Σε δεύτερη φάση επιλέχθηκαν οι νοµοί (µε πιθανότητα ανάλογη του σχετικού µεγέθους του πληθυσµού τους εντός της γεωγραφικής περιφέρειας - proportional to size sampling). Σε τρίτη φάση, από κάθε κατηγορία αστικότητας εντός του επιλεγέντος νοµού επιλέχθηκε δείγµα οικοδοµικών τετραγώνων, µεγέθους ανάλογου του πληθυσµού του νοµού, (µε πιθανότητα επιλογής κάθε τετραγώνου ανάλογη του µεγέθους του οικοδοµικού τετραγώνου - proportional to size sampling), βάσει του αρχείου απογραφής του 2001 της ΕΣΥΕ. Με τη µέθοδο αυτή επιλέχθηκαν 142 σηµεία εκκίνησης. Στο δεύτερο στάδιο, µε συστηµατική δειγµατοληψία (systematic sampling), επιλέχθηκαν από κάθε σηµείο εκκίνησης τα νοικοκυριά της έρευνας. Τέλος, µε απλή τυχαία δειγµατοληψία (simple random sampling), επελέγη ένας/µια ερωτώµενος/η σε κάθε νοικοκυριό. Με την εν λόγω δειγµατοληπτική µέθοδο, εξασφαλίσθηκε η τυχαιότητα και αντιπροσωπευτικότητα του δείγµατος ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά (παραµέτρους) του πραγµατικού πληθυσµού των περιοχών της έρευνας. 5

12 Χρόνος διεξαγωγής της έρευνας πεδίου: Η έρευνα πεδίου πραγµατοποιήθηκε στο χρονικό διάστηµα 17 έως 27 Ιανουαρίου Προσωπικό έρευνας πεδίου: Για την πραγµατοποίηση της έρευνας εργάστηκαν 61 ερευνητές και 11 επόπτες. Οι µεταβλητές της ανωτέρω έρευνας, οι οποίες συσχετίζονται µεταξύ τους, κατηγοριοποιούνται ως προς την ανεξαρτησία και ως προς το θεµατικό τους περιεχόµενο. Έτσι προκύπτουν: Κοινωνικοδηµογραφικές-ανεξάρτητες µεταβλητές: φύλο - ηλικία - επίπεδο εκπαίδευσης - θέση στην απασχόληση - αστικότητα - συχνότητα εκκλησιασµού. Πολιτικής συµπεριφοράς-εξαρτηµένες µεταβλητές: ψήφος στις βουλευτικές εκλογές του αυτοτοποθέτηση στην κλίµακα Αριστερά- εξιά - ενδιαφέρον για την πολιτική - βαθµός έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία - παρακολούθηση προεκλογικής εκστρατείας - πόσο συχνά αφιερώνουν χρόνο υποστηρίζοντας ένα κόµµα ή υποψήφιο - πόσο συχνά προσπαθούν να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί - αισθάνονται πιο κοντά σε κάποιο κόµµα από ότι στα υπόλοιπα - χρόνος απόφασης ψήφου. Η επεξεργασία των πρωτογενών δεδοµένων της ανωτέρω εµπειρικής έρευνας έγινε µε τυποποιηµένες στατιστικές τεχνικές (crosstabs, ανάλυση αντιστοιχιών-correspondence analysis), µε χρήση του πακέτου SPSS [ αφέρµος, 2005], [Norušis, 2005], [Καρλής, 2005]. 6

13 Ερευνητικοί στόχοι και δοµή της διατριβής Ερευνητικά ερωτήµατα-υποθέσεις εργασίας Τα κυριότερα ερυνητικά ερωτήµατα της διατριβής είναι: Πως επιδρά η αύξηση του επιπέδου εκπαίδευσης στο δικοµµατισµό, στην ιδεολογική αυτοτοποθέτηση, στο ενδιαφέρον για την πολιτική, στο βαθµό έκθεσης στην πολιτική επικοινωνία, στην παρακολούθηση της προεκλογικής εκστρατείας, στη συχνότητα αφιέρωσης χρόνου υπέρ ενός κόµµατος ή υποψηφίου, στη συχνότητα να πείσουν κάποιο να ψηφίσει όπως αυτοί, στην κοµµατική ταύτιση, στην αποκρυστάλλωση; Κατά συνέπεια η αύξηση του επιπέδου εκπαίδευσης προς ποιά κατεύθυνση (κοµµατική ταύτιση-διαιρετική ψήφος ή ορθολογική επιλογή-θεµατική ψήφος) επιδρά; Είναι το πολιτικό προφίλ, των γυναικών συντηρητικότερο από το αντίστοιχο των ανδρών; Η αύξηση του επιπέδου εκπαίδευσης λειτουργεί ως παράγοντας εξοµάλυνσης των ανισοτήτων-διαφορών µεταξύ της ανδρικής και της γυναικείας πολιτικής συµπεριφοράς; Η αύξηση της ηλικίας αυξάνει την πολιτικότητα; Ποιές κοινωνικές οµάδες εντάσσονται στην κοµµατική ταύτιση - διαιρετική ψήφο - παλαιά πολιτική (old politics) και ποιές στην ορθολογική επιλογή - θεµατική ψήφο - µετα-υλιστικές αξίες - νέα πολιτική (new politics); Η δοµή της διατριβής Στο πρώτο µέρος (Κεφάλαια 1-2), αναπτύσσεται το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας. Στο δεύτερο µέρος (Κεφάλαια 3-5), παρουσιάζεται η εµπειρική έρευνα (τα αποτελέσµατα της επεξεργασίας των πρωτογενών δεδοµένων, η 7

14 συζήτηση αναφορικά µε αυτά, τα συµπεράσµατα-περιορισµοί-προοπτικές της διατριβής). Στο Κεφάλαιο 1 διερευνώνται όψεις της πολιτικής κουλτούρας. Γίνεται αναφορά στη δοµολειτουργική και στη µη-δοµολειτουργική προσέγγισή της. Επίσης διερευνώνται οι διαδικασίες της πολιτικής κοινωνικοποίησης. Εξετάζεται το ερώτηµα εάν υφίσταται ενιαία εθνική πολιτική κουλτούρα. ιερευνάται η πολιτική κουλτούρα στην Ελλάδα, εάν υφίσταται ως ενιαία µορφή και ποιός ο χαρακτήρας της. Εξετάζεται το θέµα του «ενδιαφέροντος για την πολιτική» στην Ελλάδα και η διαφαινόµενη υπερπολιτικοποίηση των Ελλήνων, αναφορικά µε το φύλο, την ηλικία, τη θέση στο επάγγελµα και το επίπεδο εκπαίδευσης. Επιπλέον προσεγγίζεται το θέµα της πολιτικής αλλοτρίωσης και αποξένωσης. ιερευνάται ακόµη η σχέση των ΜΜΕ µε την πολιτική και η πιθανή συσχέτιση ανάµεσα στα ΜΜΕ και στον πολιτικό κυνισµό και την πολιτική αποξένωση. Παρατίθενται στοιχεία που αναφέρονται στην αξιοπιστία και την επιρροή των ΜΜΕ. Προσεγγίζεται το ζήτηµα των µετα-υλιστικών αξιών και της «νέας πολιτικής». Εξετάζεται η ιστορική διαδροµή του φαινοµένου καθώς και οι άξονές του. Παρατίθενται οι «οπτικές» του Inglehart και του Offe, µε τη ψυχολογική και δοµική αιτιολόγηση, που υιοθετούν αντίστοιχα. Επιπλέον µελετάται το ερώτηµα της µονιµότητας του µετα-υλιστικού φαινοµένου και πως αυτό συσχετίζεται µε την ηλικία, τη θέση στο επάγγελµα και το επίπεδο εκπαίδευσης. Εξετάζεται το θέµα της σταθερότητας των ψηφοφόρων προς τα κόµµατα. ιερευνάται το ερώτηµα του τι είναι αυτό που οδηγεί στην ένταξη των πολιτών στους διάφορους φορείς πολιτικής δράσης και ιδιαίτερα στα κόµµατα. Παρατίθενται οι «οπτικές» του Downs και της Σχολής του Michigan (Belknap - Campbell), µε τη θεωρία-µοντέλο της ορθολογικής επιλογής και της κοµµατικής ταύτισης, που υιοθετούν αντίστοιχα. Αναφέρονται οι προσεγγίσεις για τα «κατώφλια» και τις «διαιρετικές τοµές» (Lipset - Rokkan). Εξετάζονται τα ζητήµατα της εξασθένησης των σταθερών συσπειρώσεων και της ανασυσπείρωσης (realignment) και αποσυσπείρωσης-αποευθυγράµµισης 8

15 (dealignment) (Flanagan - Dalton). Εξετάζονται επίσης στοιχεία που αφορούν τη συσχέτιση της κοµµατικής ταύτισης µε την ηλικία και το επίπεδο εκπαίδευσης, για την περίπτωση της Ελλάδας. ιερευνάται το θέµα της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης στον άξονα Αριστερά - εξιά. Γίνεται αναφορά στην ιστορική διαδροµή του θέµατος. Παρατίθεται η διαχρονική συζήτηση για τα κριτήρια της διάκρισης Αριστερά - εξιά. Με βάση τις έρευνες του Ε.Κ.Κ.Ε. εξετάζεται η διαχρονική εξέλιξη της κατανοµής Αριστερά - εξιά στην Ελλάδα, τόσο για το σύνολο των ψηφοφόρων, όσο και για το κάθε κόµµα ξεχωριστά. Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο κατά πόσον το φύλο αποτελεί διαφοροποιητικό παράγοντα της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης. Επιπλέον µελετώνται τα στοιχεία που αφορούν τη συσχέτιση του φύλου και της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης µε το πολιτικό ενδιαφέρον, τη συµµετοχή σε προεκλογικές συγκεντρώσεις και την υποστήριξη ενός κόµµατος ή ενός υποψηφίου στην ελληνική πραγµατικότητα. Στο Κεφάλαιο 2 προσεγγίζονται οι παράγοντες της πολιτικής συµπεριφοράς. ιερευνάται το κατά πόσον το φύλο αποτελεί διαφοροποιητική µεταβλητή της εκλογικής συµπεριφοράς. Εξετάζονται οι διαφοροποιήσεις ως προς το φύλο σε ζητήµατα όπως η αντίληψη της βαρύτητας των πολιτικών αποφάσεων, η ψήφος ως µέσο επίλυσης των καθηµερινών προβληµάτων, η αίσθηση της πολιτικής αναρµοδιότητας, ο ανδροκεντρικός χαρακτήρας της πολιτικής, η οικογενειακή οµοιογένεια της ψήφου µε ανδρικό καθορισµό, η δήλωση του πολιτικού ενδιαφέροντος, η πολιτική επικοινωνία, η συµµετοχή σε προεκλογικές δραστηριότητες, η ανάγνωση εφηµερίδων και η παρακολούθηση πολιτικών ειδήσεων από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση στον άξονα Αριστερά - εξιά. Επιπλέον µελετάται η κατανοµή των διαφοροποιήσεων του φύλου, ως προς την ηλικία και το επίπεδο εκπαίδευσης. Προσεγγίζεται η ηλικία, ως ερµηνευτική παράµετρος της πολιτικής κουλτούρας και της εκλογικής συµπεριφοράς. Μελετάται η «επίδραση γενιάς» (cohort effect) καθώς και οι συσχετίσεις της ηλικίας µε το πολιτικό ενδιαφέρον και τις µετα-υλιστικές αξίες. Επιπλέον εξετάζεται η συσχέτιση της ηλικίας µε την ιδεολογική αυτοτοποθέτηση στον άξονα Αριστερά - εξιά, µε την 9

16 κοµµατική ταύτιση, µε το χρόνο λήψης της απόφασης για την εκλογική επιλογή. Εξετάζεται το ζήτηµα των κοινωνικών τάξεων-στρωµάτων. Παρατίθενται οι θεωρητικές απόψεις του Marx και του Weber. Εξετάζεται το ερώτηµα του εάν η δύναµη των κοινωνικών τάξεων υποχωρεί έναντι των νέων µορφών διαστρωµάτωσης που παρατηρούνται στις ανεπτυγµένης βιοµηχανικές κοινωνίες, δηλαδή εάν παρατηρείται εξασθένηση της ταξικής ψήφου. Επιπλέον γίνεται αναφορά σε διάφορα σχήµατα ταξινόµησης των κοινωνικών τάξεων, µε βάση διάφορα κριτήρια. Εξετάζονται ακόµη διάφοροι δείκτες συσχέτισης κοινωνικής τάξης και κοµµατικής ταύτισης. Επίσης µελετάται η ιστορική διαδροµή του φαινοµένου στην Ελλάδα. Εξετάζεται η συχνότητα εκκλησιασµού ως παράµετρος διαµόρφωσης της πολιτικής-εκλογικής συµπεριφοράς. Εξετάζεται το επίπεδο εκπαίδευσης ως παράγοντας διαµόρφωσης της πολιτικής συµπεριφοράς. Προσεγγίζεται η επίδραση του επιπέδου εκπαίδευσης στην πολιτική συµπεριφορά ως προς το φύλο καθώς και στην ιδεολογική αυτοτοποθέτηση στον άξονα Αριστερά - εξιά. Επιπλέον µελετάται η επίδραση του επιπέδου εκπαίδευσης στην κοµµατική ταύτιση και στο χρόνο απόφασης της εκλογικής επιλογής. Στο Κεφάλαιο 3 παρουσιάζονται και αναλύονται τα αποτελέσµατα της επεξεργασίας των πρωτογενών δεδοµένων. Στο Κεφάλαιο 4 ανοίγει η συζήτηση αναφορικά µε τα αποτελέσµατα. Στο Κεφάλαιο 5 καταγράφονται τα συµπεράσµατα, περιγράφονται οι περιορισµοί της έρευνας και εξετάζονται οι προοπτικές για την περαιτέρω διερεύνηση του θέµατος. 10

17 Βιβλιογραφική επισκόπηση Ο σχηµατισµός-µορφοποίηση της πολιτικής-εκλογικής συµπεριφοράς, αποτελεί µια πολύπλοκη, πολυσύνθετη και πολυπαραµετρική, δυναµική και διαρκώς εξελισσόµενη-µεταβαλλόµενη διαδικασία. Η εκλογική πράξη αποτελεί το συµπύκνωµα µιας σύνθετης διαδικασίας, όπου εµπλέκονται το κοινωνικό και το πολιτικό, βραχυχρόνιοι και µακροχρόνιοι παράγοντες, ατοµικά χαρακτηριστικά και συλλογικές εντάξεις, ένστικτα και υπολογισµοί, και ο προσανατολισµός της δεν καθορίζεται µια για πάντα [Mayer, 2005, σελ. 16]. Η επεξεργασία και η ανάλυση των εµπειρικών ερευνών, αποτελεί ένα χρησιµότατο «εργαλείο» για την ερµηνεία της πολιτικής και εκλογικής συµπεριφοράς. Οι ποσοτικές έρευνες, όταν εδράζονται στην αντίστοιχη θεωρητική τεκµηρίωση, αποτελούν ένα χρήσιµο εργαλείο ελέγχου των θεωρητικών προσεγγίσεων που αφορούν τα κοινωνικά φαινόµενα. ιάφοροι επιστηµονικοί κλάδοι, έχουν εστιάσει το ενδιαφέρον τους στις έρευνες πολιτικής συµπεριφοράς, όπως η πολιτική επιστήµη, η κοινωνιολογία, η κοινωνική ψυχολογία, η ανθρωπογεωγραφία, η νοµική επιστήµη, σε µια προσπάθεια διεπιστηµονικής προσέγγισης. Έτσι διάφορες ονοµασίες αποδίδονται στο κοινό κατά βάση ερευνητικό αντικείµενο, όπως πολιτική συµπεριφορά, εκλογική συµπεριφορά, εκλογική µελέτη, εκλογική έρευνα, εκλογική κοινωνιολογία, εκλογική γεωγραφία. Ο Siegfried [1913], υπήρξε ο πρώτος που µελέτησε συστηµατικά τα εκλογικά φαινόµενα µε βάση τη θεώρηση των κοινωνικών επιστηµών. Ο Siegfried εισήγαγε τις ερευνητικές µεθόδους της γαλλικής γεωγραφικής σχολής στη µελέτη των εκλογών και θεµελίωσε ουσιαστικά το νέο επιστηµονικό κλάδο που ονόµασε "εκλογική γεωγραφία". Η µεθοδολογία του αποτελείται από δύο στάδια. Στο πρώτο στάδιο χαρτογραφούνται τα εκλογικά αποτελέσµατα. Έτσι αναδύονται οι γεωγραφικές ζώνες των πολιτικών επιλογών. Στο δεύτερο στάδιο, οι χάρτες των εκλογικών αποτελεσµάτων συγκρίνονται µε άλλους χάρτες (ανθρωπογεωγραφικούς, οικονοµικούς, γεωλογικούς, κτλ). Έτσι εµφανίζονται κάποιες κρίσιµες ερµηνευτικές παράµετροι της εκλογικής συµπεριφοράς όπως η κοινωνική δοµή, η θρησκεία 11

18 (καθολικοί και διαµαρτυρόµενοι), οι ιστορικές συνθήκες συγκρότησης της περιοχής. Οι συσχετίσεις που προκύπτουν ανάγονται ουσιαστικά σε διαφορετικές δοµές κοινωνικής οργάνωσης και συνεπώς διαφορετικής πολιτικής συµπεριφοράς. Οι µελέτες της "πολιτικής οικολογίας" που αναπτύσσονται στη Β. Ευρώπη και στις Η.Π.Α., χρησιµοποιούν ως µεθοδολογικό εργαλείο, τον υπολογισµό στατιστικών συσχετίσεων µεταξύ των κοινωνικών, οικονοµικών, πολιτισµικών, θρησκευτικών και κοινωνικών δεδοµένων. Οι δύο αυτές σχολές της "εκλογικής γεωγραφίας" και της "πολιτικής οικολογίας", ταυτίστηκαν στην πορεία. Η εκλογική έρευνα, όπως και η εµπειρική έρευνα εν γένει, θεωρείται ως ένα βασικό συστατικό στοιχείο των κοινωνικών επιστηµών και συνιστά µετά το 1945, µια αποφασιστική επιστηµονική καινοτοµία [Wildenmann, 1998]. Οι πρώτες έρευνες σχεδιάστηκαν και διενεργήθηκαν στο Πανεπιστήµιο του Κολούµπια από τον κοινωνιολόγο Paul Lazarsfeld. Ο Lazarsfeld θεωρεί ότι ένα άτοµο σκέφτεται πολιτικά µε τον ίδιο τρόπο που ζει κοινωνικά και ότι τα κοινωνικά χαρακτηριστικά προσδιορίζουν τις πολιτικές προτιµήσεις. Σύµφωνα µε αυτόν η ψήφος είναι µια ατοµική συµπεριφορά που δοµείται από συλλογικούς κανόνες, εκείνους που διέπουν τις διάφορες οµάδες στις οποίες ανήκει ο καθένας. Το να µοιράζεται κανείς τις συνθήκες δουλειάς και διαβίωσης είναι κάτι που αναπτύσσει κοινές αξίες και ιδέες. Ψηφίζει κανείς όπως η οικογένεια του, οι γείτονες του, οι συνάδελφοι του. Η έρευνα του Lazarsfeld [1948], στις αµερικανικές προεδρικές εκλογές του 1940, χάραξε νέο δρόµο στις εκλογικές µελέτες, χρησιµοποιώντας τη µεθοδολογία των εµπειρικών κοινωνικών ερευνών µε τη βοήθεια των ατοµικών συνεντεύξεων βάσει δοµηµένου ερωτηµατολογίου (δειγµατοληπτικές ποσοτικές έρευνες). Η έρευνα αυτή βασίζεται στην τεχνική των δηµοσκοπήσεων που τη χρησιµοποιεί προκειµένου να καλύψει ένα ευρύ φάσµα θεµάτων, που σχετίζονται άµεσα µε τις διαδικασίες που οδηγούν στη διαµόρφωση της εκλογικής επιλογής. Ο Lazarsfeld δε χρησιµοποιεί τις δηµοσκοπήσεις απλώς και µόνο για την καταγραφή µεµονωµένων απόψεων και τάσεων, αλλά διευρύνει πολύ το πεδίο εφαρµογής τους. Η µελέτη αυτή στηρίχθηκε στην τεχνική των επαναλαµβανόµενων συνεντεύξεων (panel) 12

19 προκειµένου να ανιχνευθεί η διαδικασία διαµόρφωσης της ψήφου. Ο Lazarsfeld και οι συνεργάτες του διέγνωσαν ότι οι περισσότεροι ψηφοφόροι εµφάνιζαν µακροχρόνια κοµµατική ταύτιση, έτσι ώστε η εκλογική απόφαση να έχει ήδη ληφθεί πριν από την έναρξη της προεκλογικής περιόδου. Ο Lazarsfeld και η οµάδα του εισήγαγαν ένα "δείκτη πολιτικών προδιαθέσεων" ο οποίος διαµορφώνεται από τρία χαρακτηριστικά ιδιαίτερης βαρύτητας: την κοινωνικοοικονοµική θέση, τη θρησκευτική ταυτότητα (καθολικοί ή διαµαρτυρόµενοι) και τον τόπο κατοικίας (αγροτικές ή αστικές περιοχές). Η οµάδα του Lazarsfeld [1954], προχώρησε αργότερα σε λεπτοµερέστερη καταγραφή και ανάλυση των κοινωνικών χαρακτηριστικών, που σχετίζονται ισχυρά µε την απόφαση ψήφου. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι: Η κοινωνικοοικονοµική θέση (κοινωνική τάξη, εισόδηµα, απασχόληση). Η θρησκεία (ταυτότητα και πρακτική). Ο τόπος κατοικίας (αγροτική ή αστική περιοχή). Η γεωγραφική περιφέρεια κατοικίας. Η ηλικία. Το επίπεδο εκπαίδευσης. Το φύλο. Η φυλετική θέση. Η εθνοτική παράδοση. Ο Lazarsfeld και οι συνεργάτες του συµπεραίνουν ότι οι διάφορες κοινωνικές οµάδες τείνουν να είναι πολιτικά οµοιογενείς και η τάση αυτή εντείνεται µέσω της προεκλογικής εκστρατείας. ιαπιστώνουν ότι υφίσταται συλλογικός χαρακτήρας της εκλογικής ταύτισης. Υποστηρίζουν ότι "ένας άνθρωπος σκέπτεται πολιτικά σύµφωνα µε αυτό που είναι κοινωνικά. Τα κοινωνικά χαρακτηριστικά προσδιορίζουν τις πολιτικές προτιµήσεις". Οι ερευνητές του Μίσιγκαν εµφανίζονται επιφυλακτικοί απέναντι στον κοινωνικό ντετερµινισµό του Lazarsfeld και των συνεργατών του. Το θρήσκευµα, η κοινωνική θέση ή η εθνοτική οµάδα τους φαίνονταν αδύναµες να εξηγήσουν τις µεσοπρόθεσµες εκλογικές ρευστότητες. Γι αυτόν το λόγο επιµένουν περισσότερο στην ατοµική ψυχολογία και στις πολιτικές αντιλήψεις παρά στην κοινωνική ένταξη και στα κοινωνικο-πολιτιστικά χαρακτηριστικά των ψηφοφόρων [Mayer, 2005, σελ. 60]. Ο Campbell και οι συνεργάτες του 13

20 στο Πανεπιστήµιο του Μίσιγκαν [1960], πραγµατοποίησαν εκτεταµένες δειγµατοληπτικές έρευνες σε εθνική κλίµακα, προκειµένου να ανιχνεύσουν τα κοινωνικά χαρακτηριστικά που επιδρούν στην εκλογική επιλογή. Με τις µεθόδους αυτές της εµπειρικής κοινωνιολογίας, κατέστη επίσης δυνατή η µελέτη και διερεύνηση των εκλογικών µετατοπίσεων, της αποχής, των διαδικασιών της κοµµατικής ταύτισης (party identification) που θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να µελετηθούν µόνο µε τη χρήση των εκλογικών αποτελεσµάτων. Η εκλογική συµπεριφορά αναλύεται ως το συµπύκνωµα ενός χώρου ψυχολογικών δυνάµεων, οι οποίες βαρύνουν καταλυτικά στην ερευνώµενη εκλογική µάχη. Για να προβλεφθεί η ψήφος των ψηφοφόρων, αρκεί να γνωρίζουµε τον προσανατολισµό και την ένταση των στάσεων τους απέναντι σε διάφορα πολιτικά ζητήµατα, υποψηφίους, κόµµατα, προγράµµατα, κλπ, στάσεις που αναδεικνύονται µε τη βοήθεια ανοιχτών ερωτήσεων. Το στοιχείο παραγωγής και συνοχής αυτών των στάσεων είναι η κοµµατική ταύτιση, δηλαδή η σταθερή προσήλωση του ψηφοφόρου στην οµάδα αναφοράς. Η κοµµατική ταύτιση αυξάνεται ανάλογα µε το βαθµό πολιτικού ενδιαφέροντος και ενασχόλησης. Στους περισσότερο αδιάφορους και λιγότερο πολιτικοποιηµένους ψηφοφόρους το ποσοστό των «ανεξάρτητων» εµφανίζεται περισσότερο ανεβασµένο [Mayer, 2005, σελ ]. Οι βασικές εργασίες του Lazarsfeld στις ΗΠΑ [1944], του Buttler και του Stokes στη Μεγάλη Βρετανία [1969], έχουν αναδείξει τους δύο «βασικούς πυλώνες» της εκλογικής κοινωνιολογίας, την κοινωνική τάξη και το θρήσκευµα. Τα ευρωπαϊκά πολιτικά κόµµατα δηµιουργήθηκαν σε ταξική βάση, αναλαµβάνοντας τα µεν αριστερά κόµµατα τις εργατικές διεκδικήσεις, τα δε δεξιά κόµµατα τις διεκδικήσεις των µεσαίων και ανώτερων τάξεων [Lipset και Rokkan, 1967]. Όσο για τις θρησκευτικές διαιρέσεις, η συγκριτική µελέτη που διηύθυνε ο Rose [1974] έδειξε πως ασκούσαν αποφασιστική επίδραση στις εκλογικές επιλογές, ανώτερη από αυτήν της κοινωνικής τάξης στις πέντε από τις δώδεκα υπό εξέταση δηµοκρατίες, αποδεικνύοντας ότι οι πιο θρησκευόµενοι ψηφοφόροι είναι και πιο συντηρητικοί. Ωστόσο, από τα µέσα της δεκαετίας του 1970, αυτό το «κοινωνιολογικό» µοντέλο που συσχέτιζε την ψήφο µε την κοινωνική ένταξη σε διάφορες οµάδες (επαγγελµατικές, θρησκευτικές, πολεοδοµικές) φαίνεται να χάνει την 14

21 ερµηνευτική του ικανότητα [Mayer, 2005, σελ. 109]. Μεγάλος αριθµός µελετών υπογραµµίζει, αντίστοιχα, την υποχώρηση της ταξικής ψήφου, γεγονός που θα µπορούσε να ερµηνευτεί υπό το πρίσµα της µετάβασης από τη βιοµηχανική στη «µεταβιοµηχανική» κοινωνία [Clark, Lipset και Rempel, 1993], [Dogan, 1996]. Η εξέλιξη της σχολικής φοίτησης, ειδικότερα στο ανώτερο επίπεδο εκπαίδευσης, η επίδραση των ΜΜΕ, η άνοδος των «µεταυλιστικών» αξιών [Inglehart, 1990], [Dalton, 1984], ευνοούν τη χειραφέτηση των πολιτών και την εµφάνιση µιας νέας κατηγορίας ψηφοφόρων, «ατοµικιστικής» και «ορθολογικής». Παράλληλα µε την κρίση της κοµµατικής ταύτισης, παρατηρούµε την άνοδο του λεγόµενου issue vote, δηλαδή της θεµατικής ψήφου, σε σχέση µε τα ειδικότερα προβλήµατα που εµφανίζονται σε κάθε εκλογή. Για να υπάρξει αυτή η µορφή ψήφου χρειάζεται να ισχύουν τρεις συνθήκες: α) οι ψηφοφόροι πρέπει να έχουν µια καθαρή τοποθέτηση ως προς τις διακυβεύσεις των εκλογών, β) να αντιλαµβάνονται τις διαφορές ανάµεσα στις τοποθετήσεις των υποψηφίων και, γ) να ψηφίζουν τον υποψήφιο διότι έχει την ίδια τοποθέτηση µε αυτούς στο συγκεκριµένο ζήτηµα [Mayer, 2005, σελ. 69]. Στο µοντέλο του Downs [1990], οι πολιτικοί παράγοντες είναι «ορθολογικοί» στο µέτρο που επιδιώκουν να προσαρµόσουν τα µέσα στους επιδιωκόµενους σκοπούς. Τα κόµµατα είναι πολιτικές επιχειρήσεις που προσπαθούν να αυξήσουν τις ψήφους τους και οι ψηφοφόροι ψηφίζουν υπέρ αυτού που θα τους προσφέρει το µεγαλύτερο όφελος ή τη µεγαλύτερη χρησιµότητα µε το µικρότερο κόστος. Το µοντέλο στηρίζεται σε έναν ορισµένο αριθµό προϋποθέσεων. Ο ψηφοφόρος είναι ικανός να επιλέξει µεταξύ διαφορετικών επιλογών και να ιεραρχήσει αυτές τις επιλογές µε βάση τις προτεραιότητες του. Καλύτερα πληροφορηµένοι, περισσότερο πολιτικοποιηµένοι, οι ψηφοφόροι θεωρούνται λιγότερο εξαρτηµένοι από τα πολιτικά κόµµατα και περισσότερο διατεθειµένοι να τοποθετηθούν σχετικά µε τις συγκεκριµένες διακυβεύσεις κάθε εκλογής. Εντέλει, αυτή η «θεµατική ψήφος» θα αντικαθιστούσε τη «διαιρετική ψήφο» που οργανώνεται σε βάση θρησκευτική ή κοινωνικο-επαγγελµατική [Mayer, 2005, σελ. 110]. Οι διαπιστώσεις που αφορούν την ιδιαίτερη βαρύτητα των πολιτικών παραδόσεων καθώς και την εντυπωσιακή ιστορική συνέχεια των εκλογικών 15

22 επιλογών σε τοπικό επίπεδο, ώθησαν τις εκλογικές µελέτες στη διερεύνηση και νέων πεδίων. Οι νέες αυτές προσεγγίσεις λαµβάνουν υπόψη ιστορικές, πολιτικές, ανθρωπολογικές, ψυχολογικές παραµέτρους. Η ιστορική-εξελικτική ανάλυση, επιτρέπει την εξέταση της ποικιλοµορφίας των διαφορετικών τρόπων µε τους οποίους οι άνθρωποι βιώνουν το πολιτικό γίγνεσθαι, πολιτικοποιούνται και δρουν. Προς την κατεύθυνση αυτή συνέβαλε η συγκριτική πολιτική ανάλυση, που αναπτύχθηκε κυρίως στη δεκαετία του 60. Χαρακτηριστικές είναι οι έρευνες της συγκριτικής πολιτικής ανάλυσης των Lipset - Rokkan [1967] και Dogan - Rokkan [1969], οι οποίοι επεξεργάστηκαν το βασικό θεωρητικό υπόδειγµα για πολλές εκλογικές µελέτες που ακολούθησαν. Σε σχέση µε την απόφαση ενός ψηφοφόρου για ένα κόµµα, οι Lipset - Rokkan [1967], συστηµατοποίησαν το θεσµικό πλαίσιο, το οποίο προσδιορίζει τη δοµή των κοινωνικών συγκρούσεων, µε βάση «κατώφλια» και διαιρετικές τοµές. Οι Lipset - Rokkan [1967], διακρίνουν τέσσερα κατώφλια (thresholds), από τα οποία εξαρτάται η δοµή των συγκρούσεων. Το πρώτο είναι το κατώφλι της νοµιµοποίησης (threshold of legitimation), το δεύτερο είναι το κατώφλι της ενσωµάτωσης (threshold of incorporation), το τρίτο είναι το κατώφλι της αντιπροσώπευσης (threshold of representation) και το τέταρτο κατώφλι αναφέρεται στη δύναµη της πλειοψηφίας (majority power). Οι Lipset - Rokkan [1967], θεωρούν ότι το υπάρχον, κάθε φορά, κοµµατικό σύστηµα είναι το αποτέλεσµα µακροχρόνιων εξελίξεων, µέσα σε ένα θεσµικό πλαίσιο, εντός του οποίου αλληλοεπηρεάζονται η κοινωνική δοµή και οι διαιρετικές τοµές. Τα κόµµατα σε αυτήν τη µακροχρόνια διαδικασία, είναι ο διαµεσολαβητής της σύγκρουσης και το µέσο της ενσωµάτωσης. Ο αριθµός των κοµµάτων εξαρτάται από τον αριθµό των συγκρούσεων, τις συµµαχίες και τα όρια που παρέχονται από τους θεσµούς. Οι Lipset - Rokkan [1967], ανιχνεύουν τέσσερις διαιρετικές τοµές (cleavages) στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού κοµµατικού συστήµατος. Η πρώτη είναι η διαιρετική τοµή κέντρουπεριφέρειας, η δεύτερη είναι η διαιρετική τοµή κράτους-εκκλησίας και αναφέρεται στη διαδικασία εκκοσµίκευσης, η τρίτη είναι η διαιρετική τοµή πόλης-υπαίθρου και η τέταρτη είναι η διαιρετική τοµή ιδιοκτητών-εργατών και αναφέρεται στην ταξική σύγκρουση µεταξύ των κατόχων των µέσων παραγωγής και των εργατών. 16

23 Ένα σηµαντικό ερώτηµα της πολιτικής κοινωνιολογίας και της συγκριτικής πολιτικής ανάλυσης, είναι το θέµα της σταθερότητας των ψηφοφόρων προς τα κόµµατα. Εάν υφίσταται η εξασθένηση των σταθερών συσπειρώσεων γύρω από τα κόµµατα και εάν αυτό αποτελεί ένα περιστασιακό γεγονός ή παρουσιάζει χαρακτηριστικά µονιµότητας. Για την απάντηση του έχουν αναπτυχθεί δύο θεωρητικές υποθέσεις. Η πρώτη αναφέρεται στην ανασυσπείρωση (realignment) και η δεύτερη στην αποσυσπείρωση-αποευθυγράµµιση (dealignment). Οι Flanagan - Dalton [1984], αναφερόµενοι στην πρώτη υπόθεση, θεωρούν ότι τα κόµµατα στις βιοµηχανικές κοινωνίες προήλθαν µέσα από τις µεγάλες ιστορικές συγκρούσεις. Έτσι οι νέες συγκρούσεις στις µετα-βιοµηχανικές κοινωνίες και οι σηµαντικές αλλαγές του συστήµατος αξιών των νέων µεταπολεµικών γενεών, οδηγούν στην ιδεολογική και πολιτική σύγκλιση των παραδοσιακών κοµµάτων και στην εξασθένηση των διαιρετικών τοµών, όπως προσδιορίστηκαν από τους Lipset - Rokkan [1967]. Παράλληλα οι αλλαγές αυτές αναδεικνύουν τη βαρύτητα νέων προβληµάτων και νέων διαιρετικών τοµών και παρέχουν ευνοϊκές συνθήκες για τη δηµιουργία των κοµµάτων «νέας πολιτικής». Μέχρι όµως να µονιµοποιηθούν οι νέες κοµµατικές συγκλίσεις, υπάρχει ένα χρονικό διάστηµα µε έντονες µετακινήσεις των ψηφοφόρων. Σε σχέση µε τη δεύτερη υπόθεση, οι Flanagan - Dalton [1984], θεωρούν ότι παρουσιάζεται µια κάµψη του διαµεσολαβητικού ρόλου των κοµµάτων. Τα κόµµατα δυσκολεύονται να προτείνουν αποτελεσµατικές λύσεις στα νέα αιτήµατα της κοινωνίας. Έτσι διευρύνονται οι δυνατότητες της κοινωνίας των πολιτών. Επιπλέον οι ψηφοφόροι στρέφονται περισσότερο σε περιστασιακές εκλογικές προτιµήσεις, εστιάζουν σε προβλήµατα της επικαιρότητας και στα πρόσωπα υποψηφίων παρά στα κόµµατα. Εµφανίζονται έτσι ενεργοί πολίτες χωρίς κοµµατική στράτευση. Συναφές ερώτηµα µε το προηγούµενο, αποτελεί το εάν υφίσταται η εξασθένηση της ταξικής επίδρασης στην πολιτική συµπεριφορά, στις µεταβιοµηχανικές κοινωνίες (break down-declining of class politics in postindustrial societies). Η πιθανή εξασθένηση επεκτείνεται σε όλα τα τµήµατα των ψηφοφόρων; Συνδέεται το ερώτηµα αυτό µε την ανάπτυξη των µετα- 17

24 υλιστικών αξιών και σε ποιές κατηγορίες ψηφοφόρων [Inglehart 1971, 1973, 1976, 1977, 1981, 1990]; Αξιοσηµείωτη συνιστώσα στην προβληµατική αποτελεί το εάν η συχνότητα εκκλησιασµού δύναται να θεσµοποιηθεί ως µια νέα διαιρετική τοµή και κάτω από ποιές προϋποθέσεις. Ιδιαίτερα σηµαντικό είναι το θέµα του ιδεολογικού άξονα Αριστερά - εξιά και των επαγόµενων ιδεολογικών ταυτοτήτων. Πως συγκροτείται η αριστερή και η δεξιά κοσµαντίληψη στο επίπεδο των αξιών - απόψεων - στάσεων; Πως ψηλαφούνται οι πολιτικές εκφράσεις της ιδεολογικής ταυτότητας; Πως σκιαγραφείται το «προφίλ» των αντίστοιχων ψηφοφόρων; Σύµφωνα µε το Βερναρδάκη [2005β, σελ ], η ιστορία της εκλογικής συµπεριφοράς δείχνει ότι τα διαφορετικά θεωρητικά-επιστηµονικά ρεύµατα εµφανίζονταν και αναπτύσσονταν κάθε φορά που οι προηγούµενες κοινωνικές, ιδεολογικές, ταξικές και πολιτισµικές συνθήκες µεταλλάσσονταν και τα «παλαιά» εργαλεία δεν ήταν ικανά να εξηγήσουν από µόνα τους τη διαδικασία της πολιτικής επιλογής. Έτσι, π.χ., η Σχολή του Μίσιγκαν «διόρθωσε» και «συµπλήρωσε» τον Lazarsfeld, ενώ µε τον ίδιο τρόπο οι θεωρητικοί της ορθολογικής επιλογής αµφισβήτησαν αργότερα το δικό της υπόδειγµα της «κοµµατικής ταύτισης». Η συγκρότηση κάθε νέου θεωρητικού, επιστηµονικού ή ερευνητικού υποδείγµατος στο χώρο της εκλογικής συµπεριφοράς παραπέµπει στην πραγµατικότητα σε µια αλλαγή της µορφής του κοµµατικού φαινοµένου. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει µελέτη της εκλογικής συµπεριφοράς χωρίς θεωρία για τα πολιτικά κόµµατα. Το «κοινωνιολογικό» υπόδειγµα του Lazarsfeld ή η θεωρία της «κοµµατικής ταύτισης», π.χ., παραπέµπουν σε µια µορφή κοµµάτων µε «καθαρές» και ανταγωνιστικές µεταξύ τους σχέσεις εκπροσώπησης αλλά και µε «καθαρά» και ανταγωνιστικά µεταξύ τους πολιτικά-προγραµµατικά σχέδια. Οι πολλαπλές θεωρίες της ορθολογικής επιλογής µε τη σειρά τους παραπέµπουν σε µια µορφή κοµµάτων µε «συγκλίνοντα» µεταξύ τους ιδεολογικά, κοινωνικά, και προγραµµατικά χαρακτηριστικά. Καθένας από τους δύο παραδειγµατικούς αυτούς τύπους κοµµάτων παραπέµπει σε διαφορετική ιστορική περίοδο, σε διαφορετική µορφή κράτους και πολιτικού συστήµατος, σε διαφορετική µορφή κοινωνικών αντιθέσεων, σε διαφορετική σχέση οικονοµίας - πολιτικής. Γι 18

25 αυτόν ακριβώς το λόγο ο χώρος της µελέτης της εκλογικής συµπεριφοράς δεν περιορίζεται απλώς και µόνο στις µεθόδους της εµπειρικής πολιτικής - κοινωνικής έρευνας, όπως θα ήθελε ο διαρκώς διογκούµενος εµπειρισµός των ηµερών µας, αλλά αποτελεί ένα συστατικό κοµµάτι της µελέτης του πολιτικού και κρατικού φαινοµένου. Στην ελληνική πραγµατικότητα δεν υφίσταται ιδιαίτερα µεγάλος αριθµός ερευνών πολιτικής-εκλογικής συµπεριφοράς, µε τη χρήση ποσοτικών µεθόδων, σε αντίθεση µε τη διεθνή εµπειρία. Απαντώνται όµως αρκετές θεωρητικές προσεγγίσεις. Στην Ελλάδα η πολιτική κουλτούρα, ως αντικείµενο επιστηµονικής και ερευνητικής προσέγγισης, παρουσιάζει µια υστέρηση σε σχέση µε τη ύση και έγινε αντικείµενο διαλόγου κυρίως τις δεκαετίες του 80 και ιδιαίτερα του 90. Οι Meynand κ.ά. [1992], είναι οι πρώτοι που µελέτησαν τις πολιτικές δυνάµεις στην Ελλάδα κατά τη µεταπολεµική περίοδο. Παρότι η εργασία τους δε συµπεριλάµβανε ειδικές αναφορές στην εκλογική εµπέδωση των πολιτικών κοµµάτων, αποτελούσε µια συνολική επισκόπηση των εκλογικών αναµετρήσεων, µε παράλληλη καταγραφή και παρουσίαση όλων των πολιτικών κοµµάτων. Ο Legg, το 1969, συµπεριέλαβε ειδικές αναφορές στην εκλογική επιρροή των κοµµάτων στην Ελλάδα, επίσης ανέλυσε συστηµατικά το πολιτικό προσωπικό. Στη δεκαετία του 70 οι πρώτοι που ασχολήθηκαν µε το θεωρητικό πλαίσιο της πολιτικής κουλτούρας ήταν ο Τερλεξής [1975] και ο Βεντούρης [1977]. Ο αµιανάκος [1981], µελέτησε την εκλογική γεωγραφία στην περιφέρεια της πρωτεύουσας. Ο Νικολακόπουλος [1984], µελέτησε συστηµατικά τις εκλογές του Ο ίδιος [1985], ασχολήθηκε εκτενώς µε την εκλογική γεωγραφία των πολιτικών δυνάµεων από το , συµπεριλαµβάνοντας ένα πλήθος ιδιαίτερα χρήσιµων χαρτών. 19

26 Ιδιαίτερη ώθηση έδωσαν στις εκλογικές µελέτες καθώς και στο γενικότερο προβληµατισµό για τις ερµηνευτικές µήτρες της εκλογικής συµπεριφοράς, η έρευνα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών το 1985, που αποτελούσε µια συγκριτική έρευνα πολιτικής κουλτούρας στις χώρες της Νότιας Ευρώπης. Τα συµπεράσµατα καθώς και σχόλια δηµοσιεύτηκαν στα τεύχη 69 Α και 75 Α της Επιθεώρησης Κοινωνικών Ερευνών [Μαυρογορδάτος - Νικολακόπουλος - ηµητράκος κ.ά., 1988], [Καφετζής, 1988], [ ώδος - Καφετζής - κ.ά., 1990], [Παντελίδου-Μαλούτα, 1990β], [ εµερτζής, 1990α]. Ο Νικολακόπουλος και η Παντελίδου-Μαλούτα [1988], [1992], µελέτησαν την πολιτική συµπεριφορά των γυναικών, σε µια προσπάθεια σκιαγράφησης της πολιτικής φυσιογνωµίας των Ελληνίδων. Ο ώδος [1989], ασχολήθηκε συστηµατικά µε την Α εκλογική περιφέρεια Θεσσαλονίκης. ιερεύνησε (σε επίπεδο σταυρού προτίµησης σε υποψηφίους) τις εκλογικές αναµετρήσεις Η εργασία του περιλαµβάνει επίσης εκτενή περιγραφή των εκλογικών αποτελεσµάτων, των συνδυασµών και των υποψηφίων καθώς και γεωγραφική ανάλυση των εκλογών του Επιπλέον διεξοδικά τα εκλογικά αποτελέσµατα από τις εκλογές του 1915 έως το Ο Ζαφειρόπουλος [1995], εστιάστηκε στις εκλογικές αναµετρήσεις της περιόδου , σε επίπεδο κοµµάτων. Μελέτησε την εκλογική συµπεριφορά σε εθνικό επίπεδο, στο ενδιάµεσο επίπεδο της Α εκλογικής περιφέρειας Θεσσαλονίκης καθώς και στο τρίτο επίπεδο της ατοµικής συµπεριφοράς. Ο Καφετζής [1996], στα πλαίσια της διδακτορικής του διατριβής, µελέτησε την πολιτική κουλτούρα στην Ελλάδα την περίοδο Οι Βερναρδάκης [1999, 2002, 2004, 2005α, 2005β], Μαυρής [2000α, 2000β, 2001α, 2002β, 2004, 2005], Χατζηπαντελής [2004], εστιάζονται στις εκλογικές µεταβολές της δυνάµεως των πολιτικών κοµµάτων, τις κοινωνικές συντεταγµένες της κοµµατικής επιρροής και τις συνθήκες του κοµµατικού ανταγωνισµού. 20

27 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας Κεφάλαιο 1 ο Όψεις της πολιτικής κουλτούρας 1.1 Εισαγωγή ιερευνώνται όψεις της πολιτικής κουλτούρας. Γίνεται αναφορά στη δοµολειτουργική και στη µη-δοµολειτουργική προσέγγισή της. Επίσης διερευνώνται οι διαδικασίες της πολιτικής κοινωνικοποίησης. Εξετάζεται το ερώτηµα εάν υφίσταται ενιαία εθνική πολιτική κουλτούρα. ιερευνάται η πολιτική κουλτούρα στην Ελλάδα, εάν υφίσταται ως ενιαία µορφή και ποιός ο χαρακτήρας της. Εξετάζεται το θέµα του «ενδιαφέροντος για την πολιτική» στην Ελλάδα και η διαφαινόµενη υπερπολιτικοποίηση των Ελλήνων, αναφορικά µε το φύλο, την ηλικία, τη θέση στο επάγγελµα και το επίπεδο εκπαίδευσης. Επιπλέον προσεγγίζεται το θέµα της πολιτικής αλλοτρίωσης και αποξένωσης. ιερευνάται ακόµη η σχέση των ΜΜΕ µε την πολιτική και η πιθανή συσχέτιση ανάµεσα στα ΜΜΕ και στον πολιτικό κυνισµό και την πολιτική αποξένωση. Παρατίθενται στοιχεία που αναφέρονται στην αξιοπιστία και την επιρροή των ΜΜΕ. Προσεγγίζεται το ζήτηµα των µετα-υλιστικών αξιών και της «νέας πολιτικής». Εξετάζεται η ιστορική διαδροµή του φαινοµένου καθώς και οι άξονές του. Παρατίθενται οι «οπτικές» του Inglehart και του Offe, µε την ψυχολογική και δοµική αιτιολόγηση, που υιοθετούν αντίστοιχα. Επιπλέον µελετάται το ερώτηµα της µονιµότητας του µετα-υλιστικού φαινοµένου και πως αυτό συσχετίζεται µε την ηλικία, τη θέση στο επάγγελµα και το επίπεδο εκπαίδευσης. Προσεγγίζεται το θέµα της σταθερότητας των ψηφοφόρων προς τα κόµµατα. ιερευνάται το ερώτηµα του τι είναι αυτό που οδηγεί στην ένταξη των πολιτών στους διάφορους φορείς πολιτικής δράσης και ιδιαίτερα στα 21

28 κόµµατα. Παρατίθενται οι «οπτικές» του Downs και της Σχολής του Michigan (Belknap - Campbell), µε τη θεωρία-µοντέλο της ορθολογικής επιλογής και της κοµµατικής ταύτισης, που υιοθετούν αντίστοιχα. Αναφέρονται οι προσεγγίσεις για τα «κατώφλια» και τις «διαιρετικές τοµές» (Lipset - Rokkan ). Εξετάζονται τα ζητήµατα της εξασθένησης των σταθερών συσπειρώσεων και της ανασυσπείρωσης (realignment) και αποσυσπείρωσης-αποευθυγράµµισης (dealignment) (Flanagan - Dalton). Εξετάζονται επίσης στοιχεία που αφορούν τη συσχέτιση της κοµµατικής ταύτισης µε την ηλικία και το επίπεδο εκπαίδευσης, για την περίπτωση της Ελλάδας. ιερευνάται το θέµα της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης στον άξονα Αριστερά - εξιά. Γίνεται αναφορά στην ιστορική διαδροµή του θέµατος. Παρατίθεται η διαχρονική συζήτηση για τα κριτήρια της διάκρισης Αριστερά - εξιά. Με βάση τις έρευνες του Ε.Κ.Κ.Ε. εξετάζεται η διαχρονική εξέλιξη της κατανοµής Αριστερά - εξιά στην Ελλάδα, τόσο για το σύνολο των ψηφοφόρων, όσο και για το κάθε κόµµα ξεχωριστά. Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο κατά πόσον το φύλο αποτελεί διαφοροποιητικό παράγοντα της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης. Επιπλέον µελετώνται τα στοιχεία που αφορούν τη συσχέτιση του φύλου και της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης µε το πολιτικό ενδιαφέρον, τη συµµετοχή σε προεκλογικές συγκεντρώσεις και την υποστήριξη ενός κόµµατος ή ενός υποψηφίου στην ελληνική πραγµατικότητα. 22

29 1.2 Θεωρητικές προσεγγίσεις Η έννοια της πολιτικής κουλτούρας, στο πλαίσιο των κοινωνικών επιστηµών, διατυπώθηκε στη δεκαετία του 60, µέσα στο γενικότερο πλαίσιο της θεωρίας για την κουλτούρα των πολιτών (civic culture) [Almond - Verba, 1965]. Η πολιτική κουλτούρα εννοιολογικά χαρακτηρίζεται από κάποια ασάφεια, ως απότοκο συγκρουόµενων ερµηνειών και θεωρητικών αναζητήσεων. ιάφορες ερµηνευτικές προσεγγίσεις της µπορούν να γίνουν, ανάλογα µε τη θεωρητική αναφορά και το µεθοδολογικό εργαλείο που χρησιµοποιείται [Patrick, 1984, σελ ], [ εµερτζής, 1990β, σελ ]. ύο είναι οι κυρίαρχες θεωρήσεις της πολιτικής κουλτούρας. Η δοµολειτουργική και η µη δοµολειτουργική. Σύµφωνα µε τη δοµολειτουργική προσέγγιση της πολιτικής κουλτούρας, αυτή µπορεί να οριστεί ως ένα γενικό σύνολο ψυχολογικών προσανατολισµών προδιαθέσεων των ατόµων προς τα διάφορα πολιτικά αντικείµενα, όπου τα τελευταία αποτελούν ουσιαστικά το πολιτικό σύστηµα στο σύνολό του, συµπεριλαµβανοµένων των ατόµων ως πολιτικών δρώντων. Για τους Almond και Verba [1965] (που εισήγαγαν για πρώτη φορά τον όρο πολιτική κουλτούρα (civic culture), στα πλαίσια της συγκριτικής τους µελέτης σε διάφορα κράτη, αναφορικά µε τις απόψεις, ενηµέρωση και συµµετοχή των πολιτών σε θέµατα πολιτικής), ανάλογα µε τα πολιτικά αντικείµενα προσανατολισµού υπάρχουν τρεις ιδεατοί τύποι πολιτικής κουλτούρας και υποκουλτούρας: ο κοινοτικός (parochial), ο υποτακτικός (subject) και ο συµµετοχικός (participatory). Η δοµολειτουργική προσέγγιση µελετάει την πολιτική κουλτούρα µε συµπεριφορικές µεθόδους. Χρησιµοποιεί δηλαδή την εµπειρική διερεύνηση µε τη συλλογή πρωτογενούς υλικού (ερωτηµατολογίων) αναφορικά µε τις στάσεις (attitudes), απόψεις και θέµατα (issues), αξίες (values), µέσα στο πλαίσιο των οποίων λειτουργεί ένα πολιτικό σύστηµα και διαµορφώνεται η πολιτική συµπεριφορά. Σύµφωνα µε τη δοµολειτουργική προσέγγιση, η πολιτική κουλτούρα αποτελεί τη γενεσιουργό µήτρα του πολιτικού γίγνεσθαι. 23

30 Η πολιτική συµπεριφορά και η λειτουργία του πολιτικού συστήµατος προς τη µια ή την άλλη κατεύθυνση εξηγείται µε βάση την πολιτική κουλτούρα. Στοιχειοθετείται δηλαδή η σχέση αιτίου-αιτιατού µεταξύ πολιτικής κουλτούρας και πολιτικής συµπεριφοράς. Η δοµολειτουργική προσέγγιση δέχτηκε έντονη κριτική για τα ιδεολογικά και µεθοδολογικά της προβλήµατα. Οι ενστάσεις αφορούν τον δυτικισµό, τον ψυχολογισµό, τον συστηµισµό και τον ατοµοκεντρισµό. Βασικό σηµείο κριτικής αποτέλεσε η διάκριση µεταξύ αξιών και κοινωνικής δράσης, την οποία εισήγαγε ο ψυχολογισµός της θεωρίας της civic culture [Τσαγκαρουσιάνου, 1994, σελ. 331]. Όσον αφορά τα µεθοδολογικά προβλήµατα, η κατηγορία αναφέρεται στη συµπεριφορική στενότητα, η οποία ανάγει τη µελέτη της πολιτικής κουλτούρας στην καταγραφή και µέτρηση ατοµικών ψυχολογικών προδιαθέσεων [Τσαγκαρουσιάνου, 1994, σελ. 330]. Η µη-δοµολειτουργική προσέγγιση της πολιτικής κουλτούρας, δεν ποδηγετείται από τις εµπειρικές µεθόδους µέτρησης στάσεων [ εµερτζής, 1990β, σελ. 70]. Υιοθετεί µια εναλλακτική προσέγγιση µέσα από την ανάλυση ιστορικών, πολιτικών, ανθρωπολογικών, ψυχολογικών παραµέτρων [Παναγιωτοπούλου, 1994, σελ. 291]. Η ιστορική εξελικτική αυτή ανάλυση, στοχεύει στη διερεύνηση των σχέσεων µεταξύ των πολιτικών προδιαθέσεων και της πολιτικής συµπεριφοράς [ εµερτζής, 1990β, σελ. 70]. Το ερµηνευτικό πλαίσιο της εναλλακτικής αυτής προσέγγισης, παρουσιάζει πλεονεκτήµατα, εφόσον µας επιτρέπει τη σε βάθος εξέταση της ποικιλοµορφίας των διαφορετικών τρόπων µε τους οποίους οι άνθρωποι βιώνουν το πολιτικό γίγνεσθαι, πολιτικοποιούνται και δρουν [Τσαγκαρουσιάνου, 1994, σελ. 332]. Η θεώρηση αυτή µας δίνει τη δυνατότητα να µελετήσουµε τη δυναµική της δηµιουργίας νέων αξιών και την εξέλιξή τους σε πολιτική συµπεριφορά. Επίσης µας επιτρέπει να κατανοήσουµε το µετασχηµατισµό και τη νέα νοηµατοδότηση παλαιότερων αξιακών πλαισίων, που επανέρχονται στο προσκήνιο [Τσαγκαρουσιάνου, 1994, σελ. 332]. Η σκιαγράφηση της έννοιας της πολιτικής κουλτούρας, προϋποθέτει τη διερεύνηση των διαδικασιών πολιτικής κοινωνικοποίησης, ως ερµηνευτικό πλαίσιο των διαφόρων τρόπων που τα µέλη µιας ή περισσοτέρων κοινωνιών βιώνουν τη σφαίρα του πολιτικού γίγνεσθαι και πράττειν [Kavanagh, 1991, 24

31 σελ. 57]. Η πολιτική κοινωνικοποίηση είναι ουσιαστικά η διαδικασία δια µέσου της οποίας ένα άτοµο δηµιουργεί το προσωπικό πολιτικό του πλέγµα, αξιών, γνώσεων, εκτιµήσεων, προκαταλήψεων και αντιδράσεων για τα πολιτικά φαινόµενα. Η πολιτική κοινωνικοποίηση αποτελεί την αναγκαία σύνδεση ανάµεσα στην ιδιωτική σφαίρα (άτοµο) και τη δηµόσια σφαίρα (πολιτικό σύστηµα). Αποτελεί µια διαδικασία που πραγµατοποιείται σε καθορισµένο για κάθε άτοµο περιβάλλον (οικογένεια-γειτονιά-σχολείο σε πρώτο στάδιο και εργασία-προσωπικές σχέσεις σε επόµενο στάδιο) [Hyman, 1969, σελ ]. Η πολιτική κοινωνικοποίηση είναι κρίσιµη και καθοριστική της διαµόρφωσης των αντιλήψεων, στάσεων, αξιών του πολιτικού προσδιορισµού του ατόµου. Το ερώτηµα που ανακύπτει είναι εάν υφίσταται ενιαία εθνική πολιτική κουλτούρα. Λαµβάνοντας υπόψη ότι η διαδικασία πολιτικής κοινωνικοποίησης δε γίνεται για όλα τα άτοµα µε τον ίδιο τρόπο, ούτε κάτω από τις ίδιες συνθήκες, τότε προκύπτει νοµοτελειακά ένα µεγάλο φάσµα πρόσληψης και νοηµατοδότησης της δηµόσιας σφαίρας (πολιτικό σύστηµα). Σε αυτό συντελεί και η ιστορική παράδοση που µεταφέρεται από τη µια γενιά στην άλλη, µέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Η εθνική πολιτική κουλτούρα δεν αποτελεί ένα ενιαίο, συµπαγές σύνολο, που εκφράζεται οµοιόµορφα σε όλες τις κοινωνικές οµάδες. Έτσι διάφορες κοινωνικές οµάδες, µε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά η κάθε µια, έχουν τις δικές τους πολιτικές υπο-κουλτούρες (το υπο-, έχει την έννοια της κατάτµησης του ενιαίου και όχι την απαξιωτική) [Μουζέλης, 1992]. Στην Ελλάδα η πολιτική κουλτούρα, ως αντικείµενο επιστηµονικής και ερευνητικής προσέγγισης, παρουσιάζει µια υστέρηση σε σχέση µε τη ύση και έγινε αντικείµενο διαλόγου κυρίως τις δεκαετίες του 80 και ιδιαίτερα του 90. Στη δεκαετία του 70 οι πρώτοι που ασχολήθηκαν µε το θεωρητικό πλαίσιο της πολιτικής κουλτούρας ήταν ο Τερλεξής [1975] και ο Βεντούρης [1977]. Σήµερα η πολιτική κουλτούρα χρησιµοποιείται ευρέως στο δηµόσιο διάλογο, όχι µόνον από τους ειδικούς επιστήµονες. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην πρωτοπόρο έρευνα του Ε.Κ.Κ.Ε., σα συµµετοχή σε πρόγραµµα συγκριτικής ανάλυσης της πολιτικής κουλτούρας στις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου [Μαυρογορδάτος - Νικολακόπουλος κ.ά., 1988], [Καφετζής, 1988], [ ώδος - Καφετζής κ.ά., 1990]. Η έρευνα αυτή αποτέλεσε το έναυσµα για µια 25