ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ. Διπλωματική Εργασία

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Διπλωματική Εργασία Η ΉΠΙΑ ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΩΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ 11 η ΣΕΠΤΕΜΒΡΊΟΥ ΚΑΙ Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΣΤΟ ΙΡΑΚ Ιωάννης Μαλαδάκης ΑΜ: Επιβλέπων: Μιλτιάδης Σαρηγιαννίδης Επίκουρος Καθηγητής ΑΠΘ Μαθήματα Β έτους: Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο Διεθνές Οικονομικό Δίκαιο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2015

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η έννοια της ισχύος και ο διαχωρισμός της σε επιμέρους κατηγορίες 1.1 Προσδιορισμός της έννοιας της ισχύος Η έννοια της σκληρής ισχύος Ήπια Ισχύς: το δεύτερο πρόσωπο της ισχύος 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Οι πηγές της ήπιας ισχύος των Ηνωμένων Πολιτειών 2.1 Η.Π.Α: μία κατεξοχήν χώρα ισχύος Η κουλτούρα ως πηγή ήπιας ισχύος Η αμερικανική εσωτερική και εξωτερική πολιτική Η δημόσια διπλωματία 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η αμερικανική ήπια ισχύς κατά τη διάρκεια διακυβέρνησης του George W. Bush 3.1 Η ήπια ισχύς στις πρώτες αντιδράσεις της κυβέρνησης Bush μετά την 11 η Σεπτεμβρίου Η περίπτωση του πολέμου στο Ιράκ 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η σημασία της ήπιας ισχύος 4.1 Ο αντίκτυπος του πολέμου του Ιράκ στην αμερικανική ήπια ισχύ και η άνοδος 45 του αντιαμερικανισμού 4.2 Έξυπνη Ισχύς: ο συνδυασμός σκληρής και ήπιας ισχύος 50 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ 56 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 63 1

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η διπλωματική αυτή εργασία εκπονήθηκε κατά το ακαδημαϊκό έτος , υπό την επίβλεψη του κ. Μιλτιάδη Σαρηγιαννίδη, επίκουρου καθηγητή Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στη Νομική σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στον οποίο και οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες. Στη συνέχεια, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές μου για τις ιδιαίτερα εποικοδομητικές συζητήσεις και ανταλλαγές απόψεων που είχαμε σε όλες τις κατά καιρούς συναντήσεις μας, σχετικά με ζητήματα γύρω από το παγκόσμιο γίγνεσθαι και το Διεθνές Δίκαιο. Περισσότερο από όλους, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές μου, Αρετή και Ηλία, οι οποίοι ήταν πάντοτε πρόθυμοι να βοηθήσουν, καθώς μη όντας απόφοιτος της Νομικής σχολής, τους εξέφραζα απορίες ακόμη και για τα πιο απλά νομικά θέματα. Τέλος, ευχαριστώ την οικογένειά μου για τη στήριξη που μου περιέχει και για τη συμπαράστασή της σε όλη τη διάρκεια της έρευνας και της συγγραφής της εργασίας. 2

4 Η ΉΠΙΑ ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΩΝ ΜΕΤΑ ΤΗΝ 11 η ΣΕΠΤΕΜΒΡΊΟΥ ΚΑΙ Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΣΤΟ ΙΡΑΚ Ιωάννης Μαλαδάκης ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ήπια ισχύς αποτελεί διπλωματικό όρο που ανέπτυξε για πρώτη φορά ο Αμερικανός καθηγητής και διεθνολόγος Joseph S. Nye Jr. στο βιβλίο του Bound to Lead το Στο βιβλίο αυτό, ο Nye υπογράμμισε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν το ισχυρότερο κράτος όχι μόνο σε στρατιωτική και οικονομική ισχύ, αλλά και σε μια τρίτη διάσταση, την οποία αποκάλεσε ήπια ισχύ. Στην παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει η ήπια ισχύς στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας και θα αναφερθούμε στο παράδειγμα της Αμερικής, μίας κατεξοχήν χώρας ισχύος, εστιάζοντας στην εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α στα χρόνια που ακολούθησαν τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11 ης Σεπτεμβρίου. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, θα προσπαθήσουμε μέσα από τη βιβλιογραφία να θεμελιώσουμε την έννοια της ισχύος και μέσω του διαχωρισμού της σε επιμέρους έννοιες να καταλήξουμε στον προσδιορισμό τόσο της έννοιας όσο και της σημασίας της ήπιας ισχύος. Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα αναλύσουμε τις πηγές και τα μέσα ήπιας ισχύος που διαθέτει η Αμερική σε μια προσπάθεια να αναδείξουμε τους λόγους που αποτελεί εδώ και χρόνια πόλο έλξης και μίμησης για τον υπόλοιπο κόσμο. Στο τρίτο κεφάλαιο, θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε την εξωτερική πολιτική των Η.Π.Α επί προεδρίας George W. Bush( ) και χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του πολέμου στο Ιράκ θα ερευνήσουμε κατά πόσο ο πρώην πρόεδρος έκανε καλή χρήση ή όχι της ήπιας ισχύος. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο, θα ασχοληθούμε με τις επιπτώσεις που είχε ο πόλεμος στο Ιράκ για τη θέση της Αμερικής στη διεθνή πολιτική σκηνή και πως αυτές θα μπορούσαν να αποφευχθούν αν γινόταν η κατάλληλη χρήση της ήπια ισχύος. Τα συμπεράσματα που εξάγονται από την παρούσα εργασία μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι σημερινές προκλήσεις, όπως αυτή των απειλών που προέρχονται από διάφορες μορφές τρομοκρατίας, δεν θα αντιμετωπιστούν με αποτελεσματικό τρόπο με τη χρήση μόνο της στρατιωτικής ισχύος. Γι' αυτό κρίνεται απαραίτητο για τους Αμερικανούς, αλλά και για τους άλλους λαούς, να καταλάβουν και να αξιοποιήσουν την ήπια ισχύ. 3

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η έννοια της ισχύος και ο διαχωρισμός της σε επιμέρους κατηγορίες 1.1 Προσδιορισμός της έννοιας της ισχύος Η έννοια της ισχύος είναι στενά συνδεδεμένη με εκείνη του εθνικού συμφέροντος. Αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς των κρατών στο διεθνές περιβάλλον και επομένως βασικό στοιχείο των διεθνών σχέσεων. Τα κράτη προκειμένου να επιβιώσουν, να υλοποιήσουν τους στόχους τους και να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους, μέσα σε ένα ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον, επιδίδονται στη συνεχή αναζήτηση και απόκτηση ισχύος ενώ παράλληλα προσπαθούν να ελέγχουν την ισχύ των άλλων κρατών. Τί είναι όμως η ισχύς; Μπορούμε να δώσουμε έναν σαφή και περιεκτικό ορισμό; Σε ένα γενικό πλαίσιο η ισχύς είναι η ικανότητα να εξασφαλίζει κάποιος τα αποτελέσματα που επιδιώκει. Ειδικότερα, ισχύς σημαίνει να έχεις την ικανότητα να επηρεάζεις τη συμπεριφορά των άλλων ώστε να πραγματοποιούνται αυτά που επιθυμείς 1. Όμως, η συμπεριφορά των άλλων μπορεί να επηρεαστεί με διάφορους τρόπους, είτε με τον εξαναγκασμό τους είτε με την εξαγορά τους είτε ακόμα και με το να τους γοητεύσεις να κάνουν αυτό που θέλεις. Αρκετοί συνδέουν στενά την ισχύ μόνο με τους όρους της επιβολής και του εξαναγκασμού, κάτι που, όμως, είναι πολύ πιθανόν να οδηγήσει σε εξαπάτηση σχετικά με την ισχύ κάποιου καθώς όταν υπολογίζουμε την ισχύ με βάση την αλλαγή συμπεριφοράς των άλλων θα πρέπει πρώτα να γνωρίζουμε τις προτιμήσεις τους. Ιστορικά, η ισχύς υπήρξε συνισταμένη πολλών παραγόντων όπως ο πληθυσμός ενός κράτους, η έκτασή του, η επάρκεια του σε βασικές πρώτες ύλες, η οικονομική και η στρατιωτική δύναμή του και η οικονομική σταθερότητα 2. Ο δεύτερος αυτός ορισμός μετατρέπει την ισχύ σε ένα πιο συγκεκριμένο και μετρήσιμο μέγεθος. Παρ' όλα αυτά, προσδιορίζοντας την ισχύ ως συνώνυμο με τις πηγές που την παράγουν, δεν εξασφαλίζει για κάποιον πάντα τα αποτελέσματα που επιθυμεί. Για παράδειγμα, από άποψη μέσων οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν πολύ ισχυρότερες από το Βιετνάμ, αλλά δεν κατάφεραν να κερδίσουν τον πόλεμο του Βιετνάμ. Έτσι, η μετατροπή των μέσων σε 1 Joseph S. Nye Jr., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΘΗΝΑ 2005) 28 2 Richard L. Armitage and Joseph S. Nye Jr, CSIS Commission On Smart Power. A Smarter, More Secure America (Center for Strategic & International Studies Washington 2007) 6 4

6 αποτελεσματική ισχύ χρειάζεται καλά σχεδιασμένη στρατηγική και επιδέξια ηγεσία. Οι πολιτικοί επιστήμονες πάντα θεωρούσαν την ισχύ σαν ένα κύριο χαρακτηριστικό της πολιτικής δράσης. Όμως υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει σοβαρή διαμάχη σχετικά με τον ορισμό της 3. Τί είναι αυτό που κάνει την ισχύ τόσο σημαντική και ποιά επιμέρους στοιχεία την αποτελούν; Η προσπάθεια η σύνθετη αυτή έννοια να χαρακτηριστεί από έναν και μόνο ορισμό είναι τελείως αδύνατη. Μπορούμε, όμως, να την προσεγγίσουμε μέσα από τις περιγραφές και αναλύσεις διακεκριμένων διεθνολόγων. Στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων η ισχύς αποτελεί μία από τις κεντρικότερες αλλά ταυτόχρονα και μία από τις πιο αμφιλεγόμενες έννοιες με την προσπάθεια ορισμού της να καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολη και τη χρήση της να υποδηλώνει ασάφεια και σύγχυση 4. Στη διεθνή βιβλιογραφία δεν υπάρχει ένας γενικά αποδεκτός ορισμός της και η έννοιά της προσεγγίζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ο Kautilya, πολιτικός ειδήμων της αρχαίας Ινδίας τον 4 ο αιώνα π.χ όρισε την ισχύ ως κατοχή δύναμης που προκύπτει από τρία στοιχεία: τη γνώση, τη στρατιωτική δύναμη και την ανδρεία 5. Αλλά και ο Θουκυδίδης αναγνώρισε, ίσως, περισσότερο από κάθε άλλον το σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει η ισχύς στις διεθνείς σχέσεις. Έτσι, μέσα από τα έργα του εμφανίζονται για πρώτη φορά στην ιστορία οι βασικές έννοιες της διεθνούς πολιτικής όπως ο διακρατικός ανταγωνισμός, οι συμμαχίες, η αποτροπή, ο καταναγκασμός, τα διλήμματα ασφαλείας, η ισορροπία δυνάμεων κ.α τα οποία εξακολουθούν να παραμένουν στενά συνδεδεμένα με την έννοια της ισχύος ακόμα και στις μέρες μας. Στο 5 ο βιβλίο του Θουκυδίδη, όπου βρίσκεται ο διάλογος μεταξύ των Αθηναίων και των Μηλίων, περιγράφεται το εκβιαστικό δίλημμα που έθεσαν οι Αθηναίοι στους Μηλίους: υποταγή ή πόλεμος. Στον διάλογο αυτό γίνεται αντιληπτή η αντίθεση μεταξύ φύσεως ή ισχύος και νόμου ή ηθικής. Στο άναρχο διεθνές σύστημα τα νομικά ή ηθικά επιχειρήματα έχουν αξία μόνο όταν οι συσχετισμοί ισχύος δεν επιτρέπουν σε κάποια πλευρά να επιβάλει τη θέλησή της 6. Αυτό που ουσιαστικά μας κάνει εντύπωση είναι ότι για πρώτη φορά γίνεται με τον διάλογο αυτό λόγος για την ισχύ μιας ιμπεριαλιστικής δύναμης, αυτή της Αθήνας, αφού όπως παραθέτει ο ίδιος ο Θουκυδίδης ο ισχυρός επιβάλει ότι του επιτρέπει η δύναμή του και ο ασθενής παραχωρεί ότι του επιβάλει η αδυναμία του. 3 Θεόδωρος Κουλουμπής, ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ. Ισχύς και Δικαιοσύνη (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ ΕΚΔΟΣΗ ΑΘΗΝΑ 2008) 93 4 Robert O. Keohane and Joseph S. Nye Jr., Power and Interdependence (Harper Collins Publishers USA 1989) 11 5 Θεόδωρος Κουλουμπής, ό.π Αθανάσιος Γ. Πλατιάς, Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στον Θουκυδίδη (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΣΤΙΑ ΑΘΗΝΑ 1999) 46 5

7 Μεταγενέστερος και περιγράφοντας τις θέσεις του με έναν αρκετά κυνικό τρόπο, ο Machiavelli ταύτισε την ισχύ με τον φόβο υποστηρίζοντας ότι ο ικανότερος ηγέτης είναι εκείνος που κάνει τους άλλους να υπακούσουν στις δικές του επιδιώξεις ακόμη κι αν αυτές δεν πραγματοποιούνται με δημοκρατικές μεθόδους. Έτσι, πριν από τέσσερις αιώνες περίπου, συμβούλευσε τους πρίγκιπες στην Ιταλία ότι ήταν σημαντικότερο να τους φοβούνται παρά να τους αγαπούν 7. Αργότερα, προχωρώντας στη σύγχρονη εποχή οι πολιτικοί αναλυτές ανάλογα με τις απόψεις τους και το ρεύμα της σχολής στην οποία ανήκαν περιέγραφαν ο καθένας με τον δικό του τρόπο την έννοια της δύναμης. Ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Σικάγο, Hans Mogenthau, όρισε την ισχύ ως σχέση μεταξύ δύο πολιτικών δρώντων, όπου ο δρων Α έχει την ικανότητα να ελέγχει τη σκέψη και τις πράξεις του δρώντος Β 8. Για τον Morgenthau η διεθνής πολιτική είναι ένας διαρκής αγώνας για την απόκτηση ισχύος. Μας περιγράφει, λοιπόν, ότι η ισχύς μπορεί να περιλαμβάνει καθετί που επιβάλλει και διατηρεί τον έλεγχο ενός ανθρώπου πάνω σε έναν άλλο άνθρωπο και αυτό καλύπτει όλες τις κοινωνικές σχέσεις που υπηρετούν το συγκεκριμένο σκοπό, από τη φυσική βία ως τους πιο αδιόρατους ψυχολογικούς δεσμούς με τους οποίους ένας άνθρωπος ελέγχει τη σκέψη ενός άλλου. Από την πλευρά του ο καθηγητής John J. Mearsheimer υποστηρίζει ότι η ισχύς αποτελεί τον κεντρικό άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφεται ο τρόπος δράσης των κρατών. Ο ίδιος τονίζει ότι η ισχύς είναι το νόμισμα της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων και τα κράτη ανταγωνίζονται μεταξύ τους για την απόκτησή της. Ό,τι δηλαδή είναι για τα οικονομικά το χρήμα, είναι η ισχύς για τις διεθνείς σχέσεις 9. Ο καθηγητής διακρίνει δύο είδη ισχύος: την λανθάνουσα ισχύ(latent power) και τη στρατιωτική ισχύ(military power). Όσον αφορά την λανθάνουσα ισχύ, αυτή αναφέρεται στην οικονομία, στο μέγεθος του πληθυσμού μιας χώρας και στην τεχνολογία, δηλαδή στα κοινωνικοοικονομικά εκείνα στοιχεία που κρίνονται απαραίτητα για την εδραίωση της στρατιωτικής ισχύος. Ο Mearsheimer συνδέει στενά την έννοια του πλούτου με την οικονομική και δημογραφική πτυχή της ισχύος. Από την άλλη, η στρατιωτική ισχύς έχει να κάνει με το μέγεθος και τις δυνατότητες των ενόπλων δυνάμεων ενός κράτους. Αν και ο καθηγητής δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στη στρατιωτική ισχύ δεν παραμελεί τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει η 7 ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ, Ο Ηγεμόνας, Μετάφραση ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ( ΈΘΝΟΣ Αθήνα 2014) 88 8 Θεόδωρος Κουλουμπής, ό.π 94 9 John J. Mearsheimer, Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑ 6 η έκδοση ΑΘΗΝΑ 2011) 42 6

8 λανθάνουσα ισχύ. Έτσι, υποστηρίζει ότι παρά την προνομιακή θέση της πρώτης, τα κράτη επιδεικνύουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την λανθάνουσα ισχύ, καθώς η απόκτηση άφθονου πλούτου και μεγάλου ανθρώπινου δυναμικού αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία στρατιωτικής ισχύος 10. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό, από την ποικιλία των θέσεων που εξέφρασαν οι διάφοροι διεθνολόγοι μέσα από τη βιβλιογραφία, ότι η ισχύς αποτελεί μία σύνθετη έννοια η οποία μπορεί να προσεγγιστεί από διαφορετικές βάσεις και οπτικές γωνίες. Σε μια τέτοια πολύ γενική προσέγγιση θα μπορούσαμε να ορίσουμε την ισχύ ως την ικανότητα κάποιου να επηρεάζει τους άλλους ώστε να αποκτήσει αυτό που θέλει 11. 'Όμως, παρά τις πολλές και διαφορετικές προσεγγίσεις της έννοιας της ισχύος, παραμένει αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η ισχύς αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο της συμπεριφοράς των κρατών στη διεθνή πολιτική σκηνή και επομένως καθοριστικό παράγοντα διαμόρφωσης των διεθνών σχέσεων. Αν και η έννοια της είναι εξαιρετικά δύσκολο να οριστεί, να συστηματοποιηθεί και να μετρηθεί, η ισχύς παραμένει ιδιαίτερα σημαντική για την ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς και σίγουρα τοποθετείται στο κέντρο των πολιτικών διαδικασιών. Ο Βρετανός πολιτικός φιλόσοφος Thomas Hobbes συνέδεσε πολύ πριν από ότι το έκανε ο Hans Morgenthau την έννοια της ισχύος με την πολιτική, παρουσιάζοντας μια γενική τάση όλης της ανθρωπότητας, περιγράφοντάς την ως μια αέναη και ακατάπαυστη επιθυμία για όλο και περισσότερη ισχύ, η οποία σταματά μόνο με το θάνατο 12. Η ισχύς στη διεθνή πολιτική αποτελεί κεντρική έννοια του ρεαλιστικού τρόπου σκέψης όπως αυτός εκφράστηκε από τους Edward H. Carr, Hans Mogenthau, Arnold Wolfers, George Kennan κ.α. Για τους ρεαλιστές οι έννοιες της ισχύος και του συμφέροντος είναι ταυτόσημες καθώς το να ενεργεί κανείς ορθολογικά (να φροντίζει δηλαδή το συμφέρον του) είναι το ίδιο με το να επιζητά την ισχύ. Επομένως, το να ενεργεί κάποιος με σκοπό την εξυπηρέτηση του συμφέροντός του είναι το ίδιο σαν να υπακούει στην ίδια την ανθρώπινη φύση John J. Mearsheimer, ό.π Joseph S. Nye Jr, Από την ήπια ισχύ στην έξυπνη δύναμη (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ επιμ. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ ΑΘΗΝΑ 2010) Θεόδωρος Κουλουμπής, ό.π Στο ίδιο, 9 7

9 1.2 Η έννοια της σκληρής ισχύος Όπως είδαμε στο προηγούμενο υποκεφάλαιο, η απόκτηση όλο και περισσότερης ισχύος αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου να εξυπηρετηθούν διάφορα ατομικά και συλλογικά συμφέροντα. Βασικά συστατικά της ισχύος ενός κράτους αποτελούν ο πληθυσμός, η εδαφική έκταση, η οικονομική και κοινωνική σταθερότητα, η στρατιωτική ικανότητα κ.α. Για τους περισσότερους ανθρώπους η ισχύς μιας χώρας ταυτίζεται περισσότερο με το μέγεθος της στρατιωτικής της δύναμης συνδέοντας με τον τρόπο αυτό την ισχύ με τη βία και τον εξαναγκασμό. Ιδίως με τον παραδοσιακό τρόπο πολιτικής σκέψης θεωρείται ότι η στρατιωτική δύναμη μπορεί να επικρατήσει πάνω σε όλες τις άλλες μορφές δύναμης 14. Η σκληρή ισχύς (hard power) ως έννοια των διεθνών σχέσεων ταυτίζεται με την ικανότητα ενός κρατικού δρώντα να επιβάλλει μία δραστηριότητα ή έναν τρόπο δράσης κατά τρόπο άμεσο ή έμμεσο σε ένα άλλο κράτος και εφαρμόζεται κυρίως μέσω της στρατιωτικής ισχύος και της οικονομικής ισχύος, η οποία ασκείται από έναν κρατικό δρώντα ή μια συμμαχία κρατών επί ενός ή/και περισσοτέρων κρατών. Από την πλευρά του, ο καθηγητής διεθνών σχέσεων Joseph S. Nye διαχωρίζει την ισχύ σε δύο επιμέρους μορφές της, τη σκληρή ισχύ και την ήπια ισχύ. Σύμφωνα με τον καθηγητή η σκληρή ισχύς επιτυγχάνεται με δύο τρόπους: είτε με την απειλή ή τη χρήση εξαναγκασμού, κάτι που αποκαλεί μαστίγιο, είτε με τη χρησιμοποίηση ανταμοιβών και παρακινήσεων, κάτι που αποκαλεί καρότο 15. Η σκληρή ισχύς, πάντως, είναι αυτή που γίνεται αντιληπτή πιο εύκολα από τους περισσότερους ως εκείνη η μορφή ισχύος που τις περισσότερες φορές τουλάχιστον μπορεί να επιφέρει άμεσα αποτελέσματα 16. Αυτή τη φύση της σκληρής ισχύος περιέγραφε ο Machiavelli όταν υποστήριζε ότι για να μπορούν να επιτευχθούν άμεσα αποτελέσματα, τότε είναι προτιμότερο να σε φοβούνται παρά να σε αγαπούν 17. Είναι ο ίδιος που έγραφε στον Ηγεμόνα ότι «ο πόλεμος και η στρατιωτική πειθαρχεία είναι εκείνα τα βασικά στοιχεία που διαμορφώνουν έναν ηγέτη, είτε αυτός ταυτίζεται με ένα πρόσωπο είτε με ένα έθνος». Συνοψίζοντας, λοιπόν, η σκληρή ισχύς βασίζεται στη στρατιωτική και την οικονομική δύναμη μιας χώρας και σε παρακινήσεις (καρότα) ή απειλές (μαστίγια). Ο συνδυασμός μεταξύ καρότου και μαστιγίου είναι εκείνος που αναγκάζει τους δρώντες να 14 Robert O. Keohane and Joseph S. Nye Jr., Power and Interdependence (Harper Collins Publishers USA 1989) Joseph S. Nye Jr, ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΘΗΝΑ 2005) Richard L. Armitage and Joseph S. Nye Jr, CSIS Commission On Smart Power. A Smarter, More Secure America (Center for Strategic & International Studies Washington 2007) 6 17 Joseph S. Nye Jr., The Powers to Lead (Oxford University Press New York 2008) iv 8

10 αποδεχτούν τη θέση του ενός 18. Ένας από τους τρόπους ταξινόμησης της πολιτικής είναι αν αυτή αποτελεί μία πολιτική της βίας ή μια πολιτική της πειθούς 19. Οι συμπεριφορές της σκληρής ισχύος προσεγγίζουν κατά πολύ τις μορφές βίαιης πολιτικής. Έτσι, ο πόλεμος, οι επαναστάσεις, οι πολιτικές και κοινωνικές αναταραχές αποτελούν όλα τους τέτοιες μορφές πολιτικής της βίας και σύμφωνα με τον αξιωματικό και συγγραφέα Carl Von Clausewitz ο πόλεμος αποτελεί τη συνέχιση της πολιτικής με βίαια μέσα. Η βίαιη αυτή μορφή της πολιτικής τυγχάνει υποστήριξης μέσα στο πλαίσιο της ρεαλιστικής σχολής των διεθνών σχέσεων καθώς οι ρεαλιστές βλέπουν την πολιτική ως αγώνα για την απόκτηση ισχύος 20 και υποστηρίζουν την άποψη ότι κάποιος πολεμά ή απειλεί ότι θα πολεμήσει για να αλλάξει ή να ελέγξει τη συμπεριφορά ενός εχθρού. Σε αντίθεση με αυτή τη μορφή πολιτικής και τον ρεαλιστικό τρόπο σκέψης, η ιδεολογική σχολή των διεθνών σχέσεων θεωρεί ότι τα άμεσα αποτελέσματα μπορεί να επέλθουν μέσα από μια πολιτική πειθούς η οποία θα βασίζεται πάνω σε ηθικές και νομικές αρχές. Στη σχολή αυτοί ανήκουν γνωστοί στοχαστές και πολιτικοί όπως ο Henri-de Saint-Simon, Mahatma Ganthi, Woodrow Wilson και Bertrand Russell. Για τους ιδεαλιστές, η πολιτική δεν θα πρέπει να περιλαμβάνει καμία μορφή βίας αλλά να στηρίζεται στη δικαιοσύνη και στη συνύπαρξη των κοινωνιών υπό την καθοδήγηση ικανών ηγετών 21. Τα μέσα ισχύος που χρησιμοποιούνται σε μια τέτοια πολιτική πειθούς πηγάζουν από τη λεγόμενη ήπια ισχύ, μία έννοια που θα εξετάσουμε στο αμέσως επόμενο υποκεφάλαιο. 18 Στο ίδιο Θεόδωρος Κουλουμπής, ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ. Ισχύς και Δικαιοσύνη (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ ΕΚΔΟΣΗ ΑΘΗΝΑ 2008) 5 20 Θεόδωρος Κουλουμπής, ό.π 9 21 Στο ίδιο, 12 9

11 1.3 Ήπια ισχύς: το δεύτερο πρόσωπο της ισχύος Στο προηγούμενο υποκεφάλαιο εξετάσαμε την έννοια της σκληρής ισχύος και είδαμε ότι αυτή βασίζεται γενικά στην ικανότητα να πάρει κάποιος αυτό που θέλει μέσω του εξαναγκασμού ή της εξαγοράς. Η ικανότητα, δηλαδή, να επιτύχει κάποιος τα αποτελέσματα που επιθυμεί υποχρεώνοντας τους άλλους. Όμως, πολλές φορές είναι σημαντικότερο να εξασφαλίσουμε τα αποτελέσματα που θέλουμε επηρεάζοντας τη συμπεριφορά των άλλων, αλλά χωρίς να την επιβάλλουμε. Είναι δυνατό να επιτύχουμε πολλά επιθυμητά αποτελέσματα χωρίς να χρησιμοποιήσουμε απειλές ή κίνητρα. Αυτή η δεύτερη ικανότητα αποτελεί μια άλλη μορφή της ισχύος, τη λεγόμενη ήπια ισχύ. Ο όρος αναπτύχθηκε για πρώτη φορά το 1990 από τον διεθνολόγο Joseph S. Nye, ο οποίος στο βιβλίο του Bound to Lead, υποστήριξε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν το ισχυρότερο κράτος όχι μόνο σε στρατιωτική και οικονομική ισχύ αλλά και σε μια άλλη διάσταση, την ήπια ισχύ. Ο Nye υπογράμμισε τον σημαντικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η ήπια ισχύς στη χάραξη της πολιτικής των κρατών και ιδιαίτερα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής στη διεθνή σκηνή. Για τον ίδιο, είναι μεγάλης σημασίας για τους Αμερικανούς, αλλά και άλλους, να καταλάβουν και ν' αξιοποιήσουν την ήπια ισχύ. Ας προσπαθήσουμε, όμως, να περιγράψουμε πιο αναλυτικά την έννοια της ήπιας ισχύος. Σύμφωνα με τον Nye, ένας τρόπος προσέγγισης της διαφοράς μεταξύ σκληρής και ήπιας ισχύος είναι η μελέτη των διάφορων τρόπων με τους οποίους μπορείς να εξασφαλίσεις τα αποτελέσματα που επιθυμείς. Η ήπια ισχύς, όπως υπογραμμίζει, είναι η ικανότητα να πάρεις αυτό που θέλεις μέσω της έλξης και όχι του εξαναγκασμού ή της εξαγοράς. Τα επιθυμητά αποτελέσματα μπορεί να εξασφαλιστούν και χωρίς άμεσες απειλές ή εξαγορές. Αυτός ο δεύτερος, έμμεσος, τρόπος να αποκτήσεις αυτό που θέλεις είναι η ήπια ισχύς ή όπως την αποκαλεί ο ίδιος «το δεύτερο πρόσωπο της ισχύος» 22. Σε αντίθεση με τη σκληρή ισχύ, η ήπια ισχύς χρησιμοποιεί έναν διαφορετικό τρόπο επιρροής της συμπεριφοράς που δεν έχει να κάνει ούτε με την επιβολή ούτε με το χρήμα. Ο καθορισμός μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς που θα οδηγήσει στην επίτευξη μιας συνεργασίας πραγματοποιείται μέσω της έλξης σε κοινές αξίες και στην πεποίθηση της ορθότητας της 22 Joseph S. Nye Jr., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΘΗΝΑ 2005) 33 10

12 προώθησης των αξιών αυτών 23. Όμως, η ήπια ισχύς δεν ταυτίζεται με την επιρροή, μιας και αυτή μπορεί να προέλθει και από τη σκληρή ισχύ μέσω των εξαγορών και των απειλών. Είναι η ικανότητα να ελκύεις τους άλλους να θέλουν το ίδιο με αυτό που θέλεις, και η συναίνεση αυτή προκύπτει μέσω της συμπάθειας και του θαυμασμού 24. Στη διεθνή πολιτική σκηνή η ήπια ισχύς έχει ιδιαίτερα αυξημένη σημασία, αφού ένα κράτος μπορεί να επιφέρει τα αποτελέσματα που επιθυμεί επειδή άλλα κράτη τα οποία θαυμάζουν τις αξίες του, φιλοδοξούν να πετύχουν το ίδιο επίπεδο ευημερίας και ελευθερίας του και να ακολουθήσουν το παράδειγμά του. Έτσι, η ήπια ισχύς είναι η δύναμη έλξης που προσελκύει χωρίς την απειλή μιας στρατιωτικής επέμβασης ή μιας επιβολής οικονομικής κύρωσης. Είναι συνέπεια καθημερινής δημοκρατικής πολιτικής και μπορεί να πηγάζει μέσα από διάφορα απροσδιόριστα στοιχεία όπως ελκυστική προσωπικότητα, κουλτούρα, πολιτικές αξίες και θεσμοί και πολιτικές που θεωρούνται νόμιμες και ηθικές. Όσο περισσότερο η πολιτική ενός κράτους βασίζεται σε τέτοιες ηθικές και νόμιμες αξίες, τόσο περισσότερη είναι η ήπια ισχύς του με αποτέλεσμα να εξοικονομούνται περισσότερα καρότα και μαστίγια. Επομένως, η ήπια ισχύς δεν βρίσκεται απαραίτητα σε εκείνον που φαινομενικά παρουσιάζεται ως δυνατότερος, αλλά εξαρτάται από τη χημεία της έλξης 25. Τί είναι εκείνο, λοιπόν, που καθιστά απολύτως αναγκαία την ύπαρξη και χρησιμοποίηση της ήπιας ισχύος στην παγκόσμια πολιτική; Ας χρησιμοποιήσουμε το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Στις μέρες μας, η ατζέντα της παγκόσμιας πολιτικής περιλαμβάνει μία μεγάλη ποικιλία ζητημάτων που απασχολούν τη διεθνή κοινότητα. Στο πεδίο των διακρατικών στρατιωτικών θεμάτων, μπορεί κάποιος να ισχυριστεί πως οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής είναι πράγματι η μοναδική υπερδύναμη με παγκόσμια στρατιωτική εμβέλεια. Ωστόσο, στο πεδίο των διακρατικών οικονομικών θεμάτων η ισχύς κατανέμεται μεταξύ πολλών παικτών-δρώντων. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μπορούν να εξασφαλίσουν τα αποτελέσματα που επιθυμούν σε ζητήματα ρύθμισης οικονομικών και εμπορικών δραστηριοτήτων χωρίς τη συναίνεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Κίνας, της Ιαπωνίας και άλλων 26. Αλλά και σε άλλα υπερεθνικά, παγκόσμια θέματα όπως η τρομοκρατία, η αλλαγή του κλίματος, η προστασία του περιβάλλοντος κ.α, η ισχύς βρίσκεται χωρίς κάποια οργάνωση και άνισα κατανεμημένη ανάμεσα σε πολλούς κρατικούς και μη κρατικούς δρώντες. Επομένως, η ύπαρξη της ήπιας ισχύος κρίνεται απαραίτητη προκειμένου να επιτευχθούν συμφωνίες και να 23 Joseph S. Nye Jr., ό.π Joseph S. Nye Jr., ό.π Michael Barnett and Raymond Duvall, 'Power in International Politics' International Organization 59:1 (2005) Joseph S. Nye Jr., ό.π 32 11

13 υπάρξει συναίνεση μεταξύ των πολλών και διαφόρων δρώντων της διεθνούς πολιτικής για την επίλυση των παγκόσμιων ζητημάτων της εποχής μας. Απαραίτητες προϋποθέσεις για την άσκηση της ήπιας ισχύος στο παγκόσμιο γίγνεσθαι από την πλευρά των κρατών αποτελούν η καλή διεθνής εικόνα, η ασφάλεια, η αξιοπιστία, η συμπάθεια και οι ειρηνικές προθέσεις 27. Ορισμένοι σκεπτικιστές εναντιώνονται στην ιδέα της ήπιας ισχύος επειδή αντιμετωπίζουν την έννοια της ισχύος αποκλειστικά με όρους δύναμης, όπως αυτή που σου παρέχουν τα όπλα και το χρήμα. Θεωρούν ότι η μίμηση ή η έλξη δεν αποτελούν δύναμη και επομένως δεν είναι απαραίτητα στοιχεία κατά την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής αφού δεν μπορούν να επιφέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα 28. Και όντως, σε αντίθεση με τη σκληρή ισχύ, η ήπια ισχύς δεν αποτελεί ένα απτό εργαλείο στα χέρια των κυβερνήσεων, ούτε μπορεί εύκολα να μετρηθεί και να υπολογιστεί 29. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να συγκεκριμενοποιηθούν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες η έλξη είναι πιθανόν να επιφέρει επιθυμητά αποτελέσματα. 'Οπως θα εξετάσουμε στο επόμενο κεφάλαιο, η εσωτερική και εξωτερική πολιτική μιας κυβέρνησης αποτελεί μία ενδεχόμενη πηγή ήπιας ισχύος. Για παράδειγμα, η εφαρμογή της θανατικής ποινής και των αναποτελεσματικών νόμων ελέγχου των όπλων στο εσωτερικό των Ηνωμένων Πολιτειών περιορίζει την αμερικανική ήπια ισχύ στην Ευρώπη 30. Αλλά και η εξωτερική πολιτική επηρεάζει την ήπια ισχύ. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η πολιτική του Carter στο θέμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως και οι κυβερνητικές προσπάθειες να προωθηθεί η δημοκρατία από τις κυβερνήσεις Reagan και Clinton 31. Η κυβερνητική πολιτική μπορεί να ενισχύσει ή να υποβαθμίσει την ήπια ισχύ μιας χώρας. Η αντίδραση πολλών ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο απέναντι στον πόλεμο της Αμερικής στο Βιετνάμ αντικατόπτριζε τη μεγάλη δυσφορία για την πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών. Όταν η πολιτική αυτή άλλαξε και ο πόλεμος τελείωσε, οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέκτησαν μεγάλο μέρος της χαμένης ήπιας ισχύος τους 32. Οι αξίες τις οποίες υπερασπίζεται μία κυβέρνηση με τη συμπεριφορά της στο εσωτερικό της χώρας και στην εξωτερική πολιτική επηρεάζουν έντονα τις προτιμήσεις άλλων. 27 Joseph S. Nye Jr., 'The Information Revolution and American Soft Power' Asia-Pacific Review 9:1 (2002) Thomas L. Ilgen, 'The Atlantic Alliance and the Integration of Europe', Hard Power, Soft Power and the future of the Transatlantic Relations (Ashagates Publishing Burlington 2006) Richard L. Armitage and Joseph S. Nye Jr, CSIS Commission On Smart Power. A Smarter, More Secure America (Center for Strategic & International Studies Washington 2007) 9 30 Joseph S. Nye Jr., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική, ό.π Στο ίδιο, Στο ίδιο, 49 12

14 Η ήπια ισχύς αποτελεί μία σημαντική μεταβλητή. Ο Βρετανός ρεαλιστής Edward Carr διαχώρισε τη διεθνή ισχύ σε τρεις κατηγορίες: τη στρατιωτική, την οικονομική και την ισχύ στη διαμόρφωση γνώμης 33. Σύμφωνα με τον Nye, εκείνοι που αρνούνται τη σημασία της ήπιας ισχύος και στέκονται αποκλειστικά στους όρους της σκληρής ισχύος μπερδεύουν το αναγκαίο με το επαρκές. Είναι μονοδιάστατοι παίκτες σε ένα τρισδιάστατο παιχνίδι. Από την άλλη, σημαντικοί πολιτικοί ηγέτες της Αμερικής, όπως οι Woodrow Wilson, Franklin D. Roosevelt και John F. Kennedy αντιλήφθηκαν ότι η ικανότητα να ελκύεις τους άλλους και να επηρεάζεις τη γνώμη τους ήταν ένα στοιχείο ισχύος και για τον λόγο αυτό η πολιτική τους χαρακτηρίστηκε από έντονη προσπάθεια προστασίας και βελτίωσης της εικόνας της Αμερικής 34. Συνοψίζοντας, η έννοια της ήπιας ισχύος έγκειται στην ικανότητα να ελκύεις τους άλλους και να τους επηρεάζεις προκειμένου να κάνουν αυτό που επιθυμείς, όχι, όμως εξαναγκάζοντάς τους αλλά με το να σε θαυμάζουν 35. Η σκληρή και η ήπια ισχύς συμπληρώνουν η μία την άλλη και αποτελούν και οι δύο στοιχεία αυτής της ικανότητας επηρεασμού της συμπεριφοράς των άλλων. Η διαφορά τους βρίσκεται στο χαρακτήρα της συμπεριφοράς και στη δυνατότητα προσδιορισμού των μέσων. Η ικανότητα να αλλάξεις αυτό που κάνουν οι άλλοι (εξουσιαστική ισχύς) εντοπίζεται στον εξαναγκασμό ή την παρακίνηση. Αντίθετα, η ικανότητα να διαμορφώσεις αυτό που κάνουν οι άλλοι (επιλεκτική ισχύς) βρίσκεται στη θελκτικότητα είτε της κουλτούρας κάποιου, είτε των αξιών που πρεσβεύει, είτε ακόμα στις επιδέξιες πολιτικές που εφαρμόζει. Ισχύς Φάσμα συμπεριφορών Σκληρή Ήπια Εξαναγκασμός επιλογών Παρακίνηση Διαμόρφωση Έλξη Πιθανότατα μέσα Εξουσιαστική Επιλεκτική Βία Κυρώσεις Εξαγορές Δωροδοκίες Θεσμοί Αξίες Κουλτούρα Πολιτικές Πίνακας E. H. Carr, The Twenty Years' Crisis, : An Indroduction to the Study of International Relations (Harper and Row Publishing New York 1964) David P. Calleo, 'The Tyranny of False Vision: America's Unipolar Fantasy' Survival: Global Politics and Strategy London (2008) Joseph S. Nye Jr., ό.π Στο ίδιο, 38 13

15 Όπως βλέπουμε στον παραπάνω πίνακα, οι τύποι της συμπεριφοράς ανάμεσα στην εξουσιαστική και στην επιλεκτική ισχύ εκτείνονται σε ένα φάσμα συμπεριφορών από τον εξαναγκασμό ως την οικονομική παρακίνηση κι από τον προσδιορισμό των δυνατών επιλογών μέχρι την πραγματική έλξη. Τα μέσα της ήπιας ισχύος συνδέονται περισσότερο με το επιλεκτικό άκρο του φάσματος συμπεριφορών, ενώ τα μέσα σκληρής ισχύος συνδέονται συνήθως με την εξουσιαστική συμπεριφορά. Έτσι, για παράδειγμα, ήπια ισχύ για μια χώρα παράγουν οι αξίες οι οποίες προβάλλονται μέσα από τον πολιτισμό της, αλλά και τα αποτελέσματα που παράγουν οι καθημερινές πολιτικές της τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό της. Αυτές τις πηγές παραγωγής ήπιας ισχύος θα εξετάσουμε στο επόμενο κεφάλαιο χρησιμοποιώντας το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, μίας χώρας ισχύος. 14

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Οι πηγές της Ήπιας Ισχύος των Ηνωμένων Πολιτειών 2.1 Η ισχύς των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής Όπως αναφέρθηκε και στο πρώτο κεφάλαιο, ιστορικά, η ισχύς ενός κράτους μπορούσε να προσδιοριστεί σε συνάρτηση με διάφορα κριτήρια και μεγέθη όπως ο πληθυσμός, η γεωγραφική έκταση, οι πηγές φυσικού πλούτου, η οικονομική και στρατιωτική δύναμη, η σταθερότητα και η συνοχή της κοινωνίας στο εσωτερικό, κριτήρια δηλαδή που εκφράζουν τη σκληρή μορφή της ισχύος. Οι Ηνωμένες Πολιτείες αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν, ίσως, το μοναδικό κράτος που συγκεντρώνει τα παραπάνω μεγέθη στον μέγιστο δυνατό βαθμό, γεγονός που συμβάλλει στην κατοχή από μέρους τους ενός αξιοσημείωτου ποσοστού σκληρής ισχύος στο δυναμικό τους. Για παράδειγμα, τα οικονομικά αποθέματα του Πενταγώνου το 2008 ξεπερνούσαν τα 650 δισεκατομμύρια δολάρια, πολλές φορές υψηλότερα, δηλαδή, από εκείνα του πιο κοντινού της ανταγωνιστή 37. Η Αμερική, όμως, δεν αποτελεί μόνο τη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου, αλλά και οι μισές σχεδόν από τις κορυφαίες 500 εταιρίες του πλανήτη είναι αμερικανικές, 62 από τα κορυφαία εμπορικά σήματα στον κόσμο είναι αμερικανικά, όπως επίσης και 8 από τα 10 κορυφαία οικονομικά πανεπιστήμια 38. Ακόμη, οι ΗΠΑ προσελκύουν παγκοσμίως τον μεγαλύτερο αριθμό μεταναστών, αλλοδαπών φοιτητών και υποτρόφων. Καταλαμβάνουν την πρώτη θέση σε βραβεία Νόμπελ σε πολλούς τομείς, εκδίδουν περισσότερα από κάθε άλλο κράτος βιβλία και αποτελούν τον μεγαλύτερο εξαγωγέα κινηματογραφικών ταινιών και μουσικών πωλήσεων 39. Όμως, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν κατέχουν την πρώτη θέση σε όλες τις μετρήσεις πιθανής έλξης. Πολλές ευρωπαϊκές χώρες προηγούνται όσον αφορά τον δείκτη της ποιότητας ζωής. Επίσης, οι ΗΠΑ παρέχουν λιγότερη αναπτυξιακή βοήθεια σε σχέση με τις άλλες πλούσιες χώρες, ενώ βρίσκονται στην κορυφή ως προς το ποσοστό του πληθυσμού τους που είναι φυλακισμένο. Η ερμηνεία αυτών των τελευταίων μη ελκυστικών δεικτών δείχνει ότι οι ενδεχόμενες πηγές ισχύος 37 Richard L. Armitage and Joseph S. Nye Jr, CSIS Commission On Smart Power. A Smarter, More Secure America (Center for Strategic & International Studies Washington 2007) 6 38 Joseph S. Nye Jr., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΘΗΝΑ 2005) Στο ίδιο,

17 δεν μετατρέπονται πάντοτε σε πραγματική ισχύ. Σύμφωνα με τον Nye, για να ευοδωθεί η επίτευξη επιθυμητών αποτελεσμάτων θα πρέπει οι ενδεχόμενες πηγές ισχύος να είναι ελκυστικές σε συγκεκριμένα ακροατήρια και η έλξη αυτή να επηρεάζει πολιτικά αποτελέσματα 40. Η Αμερική ανέκαθεν φρόντιζε να επενδύει στα μέσα της σκληρής ισχύος. Παρά τα σημαντικά πλεονεκτήματα, όμως, που μπορούν να επιφέρουν, τα μέσα σκληρής ισχύος είναι άμεσα εξαρτώμενα από το ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον. Για παράδειγμα, η αλματώδης ανάπτυξη της αμερικανικής τεχνολογίας οδήγησε στην κατασκευή πιο αποτελεσματικών και πιο καταστροφικών οπλικών συστημάτων, κάτι που αύξησε την αμερικανική σκληρή ισχύ. Από τη μία πλευρά, μπορεί η ανάπτυξη τέτοιων όπλων να κατέστησε την Αμερική ως τη μόνη υπερδύναμη στη διάρκεια του 20 ου αιώνα με ασύγκριτη στρατιωτική ισχύ, από την άλλη, όμως, αύξησε το οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό κόστος της χρησιμοποίησης αυτής της στρατιωτικής ισχύος. Τα πυρηνικά όπλα αναπτύχθηκαν σαν μέσο αναχαίτισης, αλλά κατέληξαν καταστρεπτικά και ανούσια. Το μη πυρηνικό Βιετνάμ, υπογραμμίζει ο Nye, υπερίσχυσε της πυρηνικής Αμερικής 41. Όπως είδαμε και στο 1 ο κεφάλαιο, η ήπια και η σκληρή ισχύς είναι συγγενείς μεταξύ τους, συμπληρώνουν η μία την άλλη ή συγκρούονται μεταξύ τους. Έτσι, για να καταφέρει η Αμερική να επιτύχει πολλά από τα αποτελέσματα που επιθυμούσε στράφηκε και στις πηγές ήπιας ισχύος. Εκείνες δηλαδή, που προέρχονται είτε από την ελκυστική κουλτούρα της είτε από τις εσωτερικές και εξωτερικές πολιτικές της είτε από τις αξίες και τις ιδέες που η ίδια αντιπροσωπεύει και οι οποίες πηγές είναι εκείνες που εξασφαλίζουν τη νομιμότητα που χρειάζεται 42. Και στην περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών, οι πηγές αυτές μπορεί να προέρχονται από πολλές κατευθύνσεις, εξαιτίας του ιδιαιτέρως ελκυστικού αμερικανικού πολιτιστικού προτύπου. Δεν είναι μόνο η Coca Cola ή το Hollywood ή τα άλλα αμερικανικά προϊόντα που έχουν διαδραματίσει έναν σημαντικό ρόλο στην θελκτικότητα της Αμερικής. Είναι, κυρίως, οι σημαντικές οικουμενικές αξίες που πρεσβεύει ο αμερικανικός τρόπος ζωής. Είναι οι αξίες της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των ατομικών ελευθεριών που σαγηνεύουν τον υπόλοιπο κόσμο 43. Ακόμη, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι μέλος πολλών πολυμερών οργανισμών όπως το NATO και τα Ηνωμένα Έθνη αναλαμβάνοντας τις περισσότερες πρωτοβουλίες στην αντιμετώπιση οικουμενικών ζητημάτων ελκύοντας και πολλούς άλλους να την ακολουθήσουν στην επίτευξη κοινών επιθυμητών στόχων. 40 Στο ίδιο, Στο ίδιο, Στο ίδιο, Στο ίδιο, 19 16

18 Ήδη, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Αμερικάνοι χρησιμοποίησαν τις πηγές ήπιας ισχύος που διέθεταν μέσα στα πλαίσια μακροχρόνιων θεσμών και συμμαχιών που σύναψαν με άλλα κράτη. Αντιλήφθηκαν πως η εδραίωση της Αμερικής ως κυρίαρχης χώρας στην υφήλιο, ήταν στενά εξαρτώμενη από την προώθηση του δημοκρατικού της πολιτεύματος, τη διάδοση των φιλελεύθερων ιδεών της και τη νομιμότητα των πολιτικών πρακτικών της 44. Κέρδισαν τον Ψυχρό Πόλεμο εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης εφαρμόζοντας μια στρατηγική περιορισμού της εχθρικής ιδεολογίας, μια στρατηγική που περιείχε στοιχεία και από την ήπια αλλά και από τη σκληρή ισχύ τους. Όμως, η νέα απειλή της διεθνούς τρομοκρατίας που εμφανίστηκε μετά την 11 η Σεπτεμβρίου κατέστησε ευάλωτη την Αμερική η οποία δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην αντιμετώπιση της πρόκλησης αυτής χωρίς τη συνεργασία άλλων χωρών. Και ο βαθμός της συνεργασίας αυτής εξαρτάται από τη θελκτικότητα που παρουσιάζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες. Για τον λόγο αυτό, κατά τον Nye, δεν θα πρέπει να παραμελείται η ήπια ισχύς ως ένα απλό ζήτημα δημοσίων σχέσεων και εφήμερης δημοτικότητας. Όπως στην περίπτωση του Ψυχρού Πολέμου, οι απειλές που εμφανίζονται από τις διάφορες μορφές της σύγχρονης τρομοκρατίας δεν θα εξουδετερωθούν άμεσα και δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται μόνο με στρατιωτική ισχύ. Είναι σημαντικό, τόσο για τους Αμερικάνους όσο και για τα υπόλοιπα κράτη, να αντιληφθούν και να αξιοποιήσουν, εκτός από τη σκληρή ισχύ που διαθέτουν, και την ήπια ισχύ. Ο συνδυασμός και των δύο αποτελεί αυτό που ονομάζεται έξυπνη ισχύς Ο πολιτισμός της Αμερικής ως πηγή ήπιας ισχύος της Όπως είδαμε και στον πίνακα 1, ένα από τα βασικά μέσα ήπιας ισχύος μιας χώρας αποτελεί 44 Michael Barnett and Raymond Duvall, 'Power in International Politics' International Organization 59:1 (2005) Joseph S. Nye Jr., ό.π 24 17

19 ο πολιτισμός ή αλλιώς η κουλτούρα της. Ο πολιτισμός ενός κράτους αποτελεί τον καθρέπτη των αξιών και των ιδανικών που πρεσβεύει η κοινωνία του. Εικόνες όπως οι μαζικές διαδηλώσεις των Κινέζων φοιτητών στην πλατεία Τιαν Μεν το 1976 φτιάχνοντας ρεπλίκες του Αγάλματος της Ελευθερίας, αλλά και νέους να ακούν αμερικανική μουσική και ειδήσεις πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα, αναδεικνύουν την τεράστια επιρροή της αμερικανικής κουλτούρας σε ολόκληρο τον κόσμο 46. Ο πολιτισμός είναι δυνατό να εκφραστεί με πολλούς τρόπους και συνήθως διακρίνεται στην ανώτερη και στην λαϊκή κουλτούρα. Η ανώτερη κουλτούρα εκφράζεται μέσα από τη λογοτεχνία, την τέχνη, την παιδεία και απευθύνεται στην ελίτ μιας κοινωνίας, ενώ η λαϊκή κουλτούρα έχει ως στόχο τη μαζική ψυχαγωγία 47. Για πολλούς αναλυτές, οι Ηνωμένες Πολιτείες επωφελούνται από μία οικουμενιστική κουλτούρα που διαθέτουν 48. Θεωρούν ότι η αμερικανική κουλτούρα περιέχει οικουμενικές αξίες και ότι οι πολιτικές της προάγουν ιδανικά και συμφέροντα που συμμερίζονται και άλλες χώρες, γεγονός που ενισχύει την πιθανότητα επίτευξης επιθυμητών αποτελεσμάτων λόγω της έλξης που δημιουργείται. Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι επικρίνουν τον πολιτισμό ως πηγή ήπιας ισχύος θεωρώντας ότι η λαϊκή κουλτούρα μιας χώρας περιλαμβάνει περιορισμένης εμβέλειας αξίες οι οποίες είναι ελάχιστα πιθανό να παράγουν ήπια ισχύ. Οι επικριτές αυτοί αποδέχονται μόνο την ανώτερη κουλτούρα ως ικανή να παράγει ήπια ισχύ. Ας εξετάσουμε, αρχικά, την ανώτερη κουλτούρα. Ένας από τους κυριότερους τρόπους μετάδοσης της κουλτούρας είναι μέσω προσωπικών επαφών, επισκέψεων και ανταλλαγών. Ο χαρακτηριστικότερος, ίσως, χώρος μέσα στον οποίο μεταδίδονται ιδέες και σκέψεις είναι τα διάφορα πανεπιστημιακά ιδρύματα ανά τον κόσμο. Τα αμερικανικά πανεπιστήμια αποτέλεσαν και αποτελούν τον πιο περιζήτητο προορισμό για πανεπιστημιακές σπουδές 49. Περισσότεροι από αλλοδαποί φοιτητές σπουδάζουν σε αμερικανικά πανεπιστήμια μεταφέροντας αργότερα τις αμερικανικές αξίες και ιδέες στις χώρες τους 50. Ακόμη, αρκετοί από αυτούς τους φοιτητές είναι παιδιά ηγετών άλλων χωρών ή εξελίσσονται οι ίδιοι σε μελλοντικούς ηγέτες των χωρών τους και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή του τόπου τους, επηρεάζοντας πολιτικά αποτελέσματα που είναι σημαντικά για τους Αμερικανούς. Ο πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Colin Powell, είχε δηλώσει: «Δεν μπορώ να σκεφτώ πολυτιμότερο πλεονέκτημα για τη χώρα 46 Joseph S. Nye Jr., The Powers to Lead (Oxford University Press New York 2008) Joseph S. Nye Jr., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΘΗΝΑ 2005) Στο ίδιο, Richard L. Armitage and Joseph S. Nye Jr, CSIS Commission On Smart Power. A Smarter, More Secure America (Center for Strategic & International Studies Washington 2007) 7 50 Joseph S. Nye Jr., ό.π 47 18

20 μας από τη φιλία των μελλοντικών παγκόσμιων ηγετών που έχουν σπουδάσει εδώ» 51. Έτσι, επιστημονικές και ακαδημαϊκές ανταλλαγές διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της αμερικανικής ήπιας ισχύος. Ήδη από τη δεκαετία του 1950, το Ford Foundation, το Council of Learned Societies και το Social Science Research Council συνεργάστηκαν με 110 αμερικανικά πανεπιστήμια σε ανταλλαγές σπουδαστών και καθηγητών. Πολλοί από τους επιστήμονες που σπούδασαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, μέσω αυτών των προγραμμάτων ανταλλαγών, εξελίχθηκαν σε υποστηρικτές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της φιλελευθεροποίησης στο εσωτερικό της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Alexander Yakovlev, ο οποίος σπούδασε το 1958 στο πανεπιστήμιο της Columbia και άσκησε μετέπειτα, ως μέλος του πολιτικού γραφείου του κομμουνιστικού κόμματος της ΕΣΣΔ, καθοριστική φιλελεύθερη επιρροή στον Michael Gorbachev 52. Παρόμοια επιρροή άσκησε και ο ακόμη μεγαλύτερος αριθμός των Αμερικανών που επισκέφθηκαν στο πλαίσιο των ανταλλαγών την τότε Σοβιετική Ένωση. Η έλξη και η ήπια ισχύς που προέκυψαν από τις πολιτιστικές επαφές ανάμεσα στις ελίτ των δύο χωρών συνέβαλλαν σημαντικά στην επίτευξη των αμερικανικών πολιτικών στόχων. Ωστόσο, αν και είναι ευκολότερο να εντοπίσει κανείς την ήπια ισχύ που παράγεται από την υψηλή κουλτούρα, εντούτοις, θα ήταν λάθος να ισχυριστούμε ότι η λαϊκή κουλτούρα δεν αποτελεί συχνά μέσο παραγωγής ήπιας ισχύος. Το επιχείρημα εκείνων που την επικρίνουν συνίσταται στην άποψη ότι η λαϊκή κουλτούρα χρησιμοποιείται μόνο για λόγους ψυχαγωγίας και δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση ένα μέσο πληροφόρησης, με αποτέλεσμα η πολιτική επίδραση που ασκεί να είναι ίσονος σημασίας 53. Σύμφωνα με τον Nye,όμως, η λεπτή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην πληροφόρηση και την ψυχαγωγία δεν υπήρξε ποτέ σαφής, ιδιαίτερα σε έναν σύγχρονο κόσμο με μαζικά μέσα ενημέρωσης. Η λαϊκή ψυχαγωγία περιέχει συχνά υποσυνείδητες εικόνες και μηνύματα που μπορεί να μεταδίδει, για παράδειγμα, η τηλεόραση ή ο κινηματογράφος. Οι εικόνες μπορούν πολλές φορές να μεταφέρουν ισχυρά μηνύματα και το Χόλιγουντ είναι, ίσως, ο καλύτερος διαφημιστής οπτικών συμβόλων στον κόσμο 54. Η λαϊκή κουλτούρα ήταν αυτή που βοήθησε τις Ηνωμένες Πολιτείες να κερδίσουν τον 51 Colin Powell, 'Statement on International Education Week 2001' (2001) < accessed 20 Sebtember Joseph S. Nye Jr., ό.π Στο ίδιο, Στο ίδιο,

21 Ψυχρό Πόλεμο. Η Σοβιετική Ένωση διέθετε, μεν, εντυπωσιακή στρατιωτική ισχύ την οποία είχε προσανατολίσει κατά της Δυτικής Ευρώπης, διέθετε, όμως, και σημαντικές πηγές ήπιας ισχύος λόγω της έλξης της κομμουνιστικής ιδεολογίας και της αντίστασής της στην ναζιστική Γερμανία. Ωστόσο, η καταπιεστική πολιτική που εφάρμοσε στο εσωτερικό της και η ανεπαρκής απόδοση της οικονομικής της πολιτικής κατά τα τελευταία χρόνια της ύπαρξής της, είχαν σαν αποτέλεσμα τη σημαντική σπατάλη αυτής της ήπιας ισχύος. Η λαϊκή της κουλτούρα δεν ήταν σε θέση να ανταγωνιστεί σε θελκτικότητα εκείνη της Αμερικής 55. Παρά το γεγονός ότι η Σοβιετική Ένωση λογόκρινε και απαγόρευε τις δυτικές κινηματογραφικές ταινίες, όσες από αυτές κατάφεραν να περάσουν τον οποιονδήποτε έλεγχο και τελικά να προβληθούν, ήταν δυνατό να επιφέρουν δραματικές πολιτικές επιπτώσεις. Το σοβιετικό κοινό, παρακολουθώντας τις ταινίες αυτές, πληροφορούνταν για την καθημερινότητα του Αμερικανού πολίτη και σχημάτιζε μία θετική εικόνα για τον δυτικό τρόπο ζωής, σε αντίθεση με τα όσα προέβαλλαν τα σοβιετικά μέσα ενημέρωσης και όσα απαιτούσε η σοβιετική κομμουνιστική προπαγάνδα. Η λαϊκή κουλτούρα της Αμερικής, όμως, υπήρξε σημαντική και για την επίτευξη μιας σειράς άλλων στόχων, όπως η υπονόμευση του καθεστώτος απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, η αύξηση των δημοκρατικών καθεστώτων στη Λατινική Αμερική, η πίεση για φιλελευθεροποίηση στο Ιράν κ.α 56. Η λαϊκή κουλτούρα, σε αντίθεση με τα μέσα στρατιωτικής ισχύος, δεν βρίσκεται υπό τον άμεσο κυβερνητικό έλεγχο με αποτέλεσμα να μην παράγει τα ακριβή πολιτικά αποτελέσματα που θα επιθυμούσε μία κυβέρνηση. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ, δύο από τους πολιτικούς στόχους της αμερικανικής κυβερνήσεως ήταν η στρατιωτική νίκη επί του κομμουνισμού στο Βιετνάμ και η πολιτική νίκη επί του κομμουνισμού στην κεντρική Ευρώπη. Η λαϊκή λουλτούρα μπορεί να μην βοήθησε στην επίτευξη του πρώτου στόχου, όμως συνέβαλλε στο να παραχθούν επιθυμητά αποτελέσματα σε σχέση με τον δεύτερο. Και επίσης, η λαϊκή κουλτούρα μπορεί να φθείρεται με το πέρασμα του χρόνου. Έτσι, ξένα ακροατήρια που έχουν απορροφήσει την αμερικανική λαϊκή κουλτούρα, μπορεί να ελκύονται τώρα σε μικρότερο βαθμό από αυτήν από ότι συνέβαινε στο παρελθόν 57. Οι πηγές της λαϊκής κουλτούρας που μπορούν να επιφέρουν αμερικανική ήπια ισχύ είναι σημαντικές, αλλά δεν είναι στατικές. Μηνύματα και εικόνες μεταδίδονται τόσο από την υψηλή όσο και από τη λαϊκή κουλτούρα. Όμως, τα ίδια μηνύματα ερμηνεύονται με διαφορετικό τρόπο από 55 Στο ίδιο, Στο ίδιο, Στο ίδιο,

22 διαφορετικούς αποδέκτες και σε διαφορετικά πλαίσια. Η ήπια ισχύς δεν είναι σταθερή και μεταβάλλεται ανάλογα με τον χρόνο και τον τόπο. Αν η επιρροή της αμερικανικής κουλτούρας αυξηθεί ή μειωθεί στο μέλλον είναι κάτι αβέβαιο. Το αποτέλεσμα θα κριθεί και από το αν και σε ποιό βαθμό οι αντιδημοφιλείς πολιτικές πρακτικές της θα προξενήσουν αρνητικότερες αντιδράσεις προς την αμερικανική κουλτούρα Στο ίδιο,

23 2.3 Η αμερικανική εσωτερική και εξωτερική πολιτική Μία δεύτερη πηγή ήπιας ισχύος για μια χώρα αποτελεί η κυβερνητική πολιτική της τόσο εντός των συνόρων της όσο και έξω από αυτά 59. Αλλά η ήπια ισχύς δεν ανήκει στην κυβέρνηση στο βαθμό που ανήκει η σκληρή ισχύς. Τα μέσα της τελευταίας είναι εκείνα που οδηγούν, συνήθως, σε άμεσα επιθυμητά αποτελέσματα και είναι εκείνα που, κυρίως, χαρακτηρίζουν τις κυβερνητικές πολιτικές, οι οποίες, όμως, κρίνονται κάθε φορά από τη δεδομένη χρονική στιγμή που εφαρμόζονται καθώς και από αυτά που προστάζει η κάθε εποχή 60. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπως και άλλες χώρες, εκφράζουν τις αξίες τους με όσα κάνουν και όσα λένε. Πολιτικές αξίες όπως η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα μπορεί να αποτελούν ισχυρές πηγές έλξης, αλλά δεν αρκεί μόνο η επίκλησή τους. Επίσης, η θελκτικότητα των ΗΠΑ εξαρτάται κατά πολύ από τις αξίες που εκφράζουν μέσα από το περιεχόμενο και τον τρόπο άσκησης της εξωτερικής τους πολιτικής. Βέβαια, η συμμετοχή τους σε πολλούς διεθνείς οργανισμούς και το δημοκρατικό τους πολίτευμα προάγουν τη διεθνή συνεννόηση και συνεργασία καθιστώντας την κυβερνητική πολιτική ελκυστική για τα άλλα κράτη. Άλλωστε, η ήπια ισχύς βασίζεται στην εξασφάλιση της συνεργασίας με άλλους οι οποίοι ελκύονται αντί να απειλούνται ή να εξαγοράζονται. Έτσι, η ήπια ισχύς εξαρτάται εν μέρει από τους στόχους που οριοθετεί μία κυβερνητική πολιτική. Με την εξωτερική πολιτική τα κράτη επιδιώκουν την προώθηση των εθνικών τους συμφερόντων, αλλά υπάρχουν επιλογές που πρέπει να γίνουν και ως προς τον προσδιορισμό του εθνικού συμφέροντος και ως προς τα μέσα με τα οποία αυτό επιδιώκεται 61. Οι ΗΠΑ είναι ένα ανεξάρτητο κράτος που συνέταξε το 1776 τη Διακύρηξη της Ανεξαρτησίας του 62. Έγινε Ομοσπονδιακή Συνταγματική Δημοκρατία το 1787 και το τρέχων Σύνταγμά της ισχύει από τότε. Τον επόμενο χρόνο έγινε η επικύρωσή της ως Ενιαία Δημοκρατία με ισχυρή κεντρική κυβέρνηση και το 1791 υπογράφτηκε η Χάρτα των Δικαιωμάτων οποία αποτέλεσε το υπόβαθρο για τη μετέπειτα θεμελίωση και εξασφάλιση των θεμελιωδών πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Ακόμη, η αμερικανική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων προασπίζει την ελευθερία του λόγου, την ελευθερία στη θρησκεία, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και 59 Joseph S. Nye Jr., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΘΗΝΑ 2005) Joseph S. Nye Jr., 'Public Diplomacy and Soft Power' The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science 616:1 (2008) Joseph S. Nye Jr., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική, ό.π Serge Berstein, Δημοκρατίες, αυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα στον 20 ο αιώνα (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑ- Hachette ΑΘΗΝΑ 2007) 55 22

24 συνεταιρίζεσθαι. Επίσης, απαγορεύει την αδικαιολόγητη έρευνα και σύλληψη, τις σκληρές τιμωρίες κ.α. Οι πολιτειακές αυτές εφαρμογές των Ηνωμένων Πολιτειών επηρέασαν, αναμφισβήτητα, τον υπόλοιπο κόσμο και κυρίως την Ευρώπη, όπως έγινε για παράδειγμα με τις «Τέσσερις Ελευθερίες» του Franklin D. Roosevelt 63. Συμπερασματικά, το αμερικανικό κράτος στηρίζεται πάνω σε βαθιά ριζωμένες φιλελεύθερες και δημοκρατικές αρχές. Επομένως, το πολίτευμα των ΗΠΑ έχει διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ήπιας ισχύος. Σύμφωνα με τον Nye, όταν οι χώρες νύνουν την ισχύ τους με ελκυστικά πολιτεύματα και ιδεολογίες τότε οι άλλοι προθυμοποιούνται να τις ακολουθήσουν, έτσι, λοιπόν, είναι ευκολότερο να προσελκύσεις τους άλλους στη δημοκρατία παρά να τους αναγκάσεις να είναι δημοκρατικοί 64. Η ιδανικότερη και η μοναδική, ίσως, μορφή πολιτεύματος που μπορεί να δημιουργήσει έλξη είναι η δημοκρατία με τα φιλελεύθερα ιδανικά της. Σε αυτό το πλαίσιο πραγματοποιήθηκε η προσπάθεια προώθησης της δημοκρατίας μέσω της οργάνωσης USAID(United States Agency for International Development) στην μετακομμουνιστική εποχή 65. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το 40% των είκοσι μετακομμουνιστικών χωρών ξεκίνησαν την οργάνωση επαναστάσεων εναντίον των αυταρχικών καθεστώτων επηρεαζόμενες από τις δημοκρατικές αντιλήψεις των άλλων χωρών και ιδίως από αυτές που διαχέονταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες 66. Παρά το γεγονός, όμως, ότι το πολίτευμα ανήκει σε μια από τις συνιστώσες της ήπιας ισχύος, η αμερικανική ήπια ισχύς διαβρώνεται από πολιτικές όπως η εσχάτη των ποινών ή η έλλειψη ελέγχου της διακίνησης των όπλων, θέσεις που αποκλίνουν από εκείνες άλλων αναπτυγμένων χωρών. Επίσης, η αμερικανική εσωτερική αντίδραση στην τρομοκρατία μετά την 11 η Σεπτεμβρίου αποτελεί κίνδυνο μείωσης των αμερικανικών πηγών ήπιας ισχύος. Η Αμερική έχει σκληρύνει τη στάση της στο θέμα της μετανάστευσης και οι νέες διαδικασίες για την απόκτηση βίζας έχουν αποθαρρύνει αρκετούς ξένους σπουδαστές. Η μείωση της θρησκευτικής ανοχής απέναντι στους μουσουλμάνους πλήττει την εικόνα των Ηνωμένων Πολιτειών σε μουσουλμανικές χώρες και στον αραβικό κόσμο. Ο θαυμασμός στις αμερικανικές αξίες δεν συνεπάγεται αυτόματα ότι οι άλλοι θέλουν να μιμηθούν και να εφαρμόσουν όλα όσα εφαρμόζουν οι Αμερικανοί67. Παρ' όλο το θαυμασμό για 63 Joseph S. Nye Jr., The Powers to Lead (Oxford University Press New York 2008) Joseph S. Nye Jr., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική, ό.π Matthew Kroenig, Melissa McAdam and Steven Weber, 'Taking Soft Power Seriously' Comparative Strategy London (2010) Matthew Kroenig, Melissa McAdam and Steven Weber, ό.π Joseph S. Nye Jr., 'The Information Revolution and American Soft Power' Asia-Pacific Review 9:1 (2002) 73 23

25 την αμερικανική εφαρμογή της ελευθερίας του λόγου, χώρες όπως π.χ η Γερμανία και η Νότια Αφρική επιθυμούν να απαγορεύουν τα εγκλήματα μίσους, τα οποία δεν θα ήταν δυνατό να τιμωρηθούν με βάση την αμερικανική Πρώτη Τροπολογία68. Ακόμη, πολλοί Ευρωπαίοι θαυμάζουν την προσήλωση της Αμερικής στην ελευθερία, αλλά προτιμούν μία εσωτερική πολιτική που να μετριάζει τις νεοφιλελεύθερες οικονομικές αρχές και τον ατομικισμό και να έχει ως κέντρο της την κοινωνία και την κοινότητα. Όπως είδαμε, όμως, η θελκτικότητα των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και των υπολοίπων κρατών, εξαρτάται και από το περιεχόμενο και τον τρόπο άσκησης της εξωτερικής πολιτικής. Πολιτικές οι οποίες εκφράζουν σημαντικές αξίες είναι πιθανότερο να είναι ελκυστικές όταν οι αξίες αυτές είναι ευρύτερα αποδεκτές. Άλλωστε, η ήπια ισχύς έχει να κάνει με την εξασφάλιση συνεργασιών από άλλους, συνεργασίες οι οποίες επιτυγχάνονται στη διεθνή σκηνή κυρίως μέσα από τη συμμετοχή σε διάφορους οργανισμούς. Οι Ηνωμένες Πολιτείες συμμετέχουν σε πολλούς τέτοιους οργανισμούς αποδεικνύοντας ότι ενδιαφέρονται για τη δημιουργία διεθνών συνεργασιών που διασφαλίζουν ως ένα βαθμό τη διατήρηση της διεθνούς τάξης. Η ενδυνάμωση των διεθνών οργανισμών και η ύπαρξη καθεστώτων συλλογικής ασφάλειας μειώνει τον κίνδυνο πολέμου και δημιουργεί μηχανισμούς ειρηνικής επίλυσης των διακρατικών διαφορών69. Μία χώρα που συμμετέχει σε διεθνείς οργανισμούς επιδιώκει τη συνεργασία της με τις υπόλοιπες, αλλά ο τρόπος δράσης και το περιεχόμενο της πολιτικής της διαμορφώνεται μέσα σε ένα κοινά αποδεκτό πλαίσιο κανόνων συμπεριφοράς. Τυχόν παραβατικά κράτη που δεν συμμορφώνονται με τους συμφωνημένους κώδικες συμπεριφοράς καλούνται να αναλάβουν και το ανάλογο κόστος70. Με την εξωτερική πολιτική όλα τα κράτη επιδιώκουν να προωθήσουν το εθνικό τους συμφέρον. Είναι σημαντικό, όμως, να εξετάσουμε τον τρόπο και τα μέσα εφαρμογής της εξωτερικής πολιτικής προκειμένου να επιτευχθούν οι διάφοροι στόχοι. Και όπως αναφέραμε νωρίτερα σκοπός είναι η επίτευξη των στόχων αυτών μέσω της συνεργασίας με τους άλλους και όχι μέσω της απειλής ή εξαγοράς τους. Από την άλλη πλευρά, σύμφωνα και με ορισμένες απόψεις που προέρχονται από το ρεαλιστικό ρεύμα σκέψης και προσέγγισης των διεθνών σχέσεων, οι διεθνείς οργανισμοί δεν συμβάλλουν στη διατήρηση της διεθνούς τάξης και σταθερότητας και επομένως η συμμετοχή των 68 Joseph S. Nye Jr., ΗΠΙΑ ΙΣΧΥΣ. Το Μέσο Επιτυχίας στην Παγκόσμια Πολιτική, ό.π Αθανάσιος Γ. Πλατιάς, Το Νέο Διεθνές Σύστημα: Ρεαλιστική Προσσέγγιση Διεθνών Σχέσεων (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ Αθήνα 1995) Στο ίδιο. 24