Διαστημικά σκουπίδια ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ : ΠΑΜΕ ΝΑ ΔΟΥΜΕ Τ ΑΣΤΕΡΙΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ : ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ ΦΥΣΙΚΟΣ

Transcript

1 Διαστημικά σκουπίδια ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ : ΠΑΜΕ ΝΑ ΔΟΥΜΕ Τ ΑΣΤΕΡΙΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ : ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ ΦΥΣΙΚΟΣ

2 Πώς ξέρεις ότι από κάπου έχουν περάσει άνθρωποι; Μα από τα σκουπίδια φυσικά! Το διάστημα δεν θα μπορούσε να είναι η εξαίρεση. Τα «διαστημικά σκουπίδια» είναι ένα συνεχώς αυξανόμενο πρόβλημα που χρονολογείται από την εκτόξευση των πρώτων δορυφόρων πριν από 55 χρόνια. Οι τροχιές από 700 χιλιόμετρα σε λίγο περισσότερο από χιλιόμετρα έχουν καταληφθεί από εκατομμύρια αντικείμενα των οποίων η διάμετρος κυμαίνεται από μερικά χιλιοστά μέχρι μερικά μέτρα.

3 Διαστημικά σκουπίδια

4 Διαστημικά σκουπίδια Ένα μεγάλο πρόβλημα του διαστήματος που περιβάλλει τη Γη είναι τα διαστημικά σκουπίδια. Αυτά καταστρέφουν μετεωρολογικούς και τηλεπικοινωνιακούς δορυφόρους. Επίσης με ρωγμές στα τζάμια και τρύπες στην άτρακτο επιστρέφουν από τις αποστολές τους τα διαστημικά λεωφορεία εξαιτίας των δεκάδων χιλιάδων «σκουπιδιών» που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τη Γη. Τα εξαρτήματα αυτά, που προέρχονται από δορυφόρους και όχι μόνο, τρέχουν με ταχύτητα δεκαπλάσια από μια σφαίρα πιστολιού και απειλούν όχι μόνο τους μετεωρολογικούς και τηλεπικοινωνιακούς δορυφόρους, αλλά και τους αστροναύτες που πηγαινοέρχονται στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό.

5 Διεθνής διαστημικός σταθμός (ISS) και διαστημικό λεωφορείο

6 Διαστημικά σκουπίδια Από το 1957, όταν εγκαινιάστηκε η διαστημική εποχή με την εκτόξευση του «Σπούτνικ 1» από τη Σοβιετική Ένωση, περισσότεροι από δορυφόροι στάλθηκαν σε διάφορες τροχιές γύρω από τη Γη, ανάλογα με τον σκοπό που κατασκευάστηκαν για να εξυπηρετήσουν. Εκτός από αυτό το πλήθος των δορυφόρων, δεκάδες διαστημόπλοια και διαστημοσυσκευές εκτοξεύτηκαν στο κοντινό μας Διάστημα και σε τροχιά γύρω από πλανήτες για να τους μελετήσουν. Σήμερα, από τους δορυφόρους υπολογίζεται ότι λειτουργούν γύρω στους 900, καθώς οι υπόλοιποι απενεργοποιήθηκαν επειδή συμπλήρωσαν τον χρόνο ζωής τους ή καταστράφηκαν σε μικρότερο βαθμό από τεχνικά σφάλματα κατά τη διαδικασία τοποθέτησής τους σε τροχιά. Σπούτνικ 1

7 Διαστημικά σκουπίδια Στη λεγόμενη χαμηλή τροχιά, δηλαδή μέχρι και 1300 χιλιόμετρα από το ύψος του εδάφους της Γης βρίσκονται συγκεντρωμένα και τα περισσότερα από αυτά τα εξαρτήματα που έχουν μήκος μέχρι και 10 εκατοστά. Σε μεγαλύτερο ύψος, εκεί όπου βρίσκονται οι γεωστατικοί δορυφόροι, τα διαστημικά σκουπίδια, όπως πολλοί τα αποκαλούν, ανέρχονται σε δεκάδες χιλιάδες». Τα αντικείμενα αυτά προέρχονται κατά κύριο λόγο από δορυφόρους και αποκολλώνται κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους ή κατά τη διαδικασία τοποθέτησής τους με μανούβρες, στο σημείο της τροχιάς που έχει επιλεγεί. Σύμφωνα με στοιχεία της ΝΑSΑ, από το 1957 και έπειτα 194 δορυφόροι πιστεύεται ότι έχουν υποστεί σημαντικές ζημιές ή έχουν καταστραφεί. Τα αντικείμενα αυτά αποτελούν σχεδόν το 50% των περίπου «σκουπιδιών» που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τη Γη. Τα υπόλοιπα αντικείμενα δεν είναι ανθρωπογενούς προέλευσης, αλλά έχουν εγκλωβιστεί από βαρυτικές δυνάμεις και ανάμεσά τους περιλαμβάνονται κόκκοι σκόνης ή μικρά κομματάκια πετρωμάτων. Τα στοιχεία που έχουν στη διάθεσή τους η ΝΑSΑ και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος (ΕSΑ) δείχνουν ότι ο ρυθμός διάλυσης των κάθε είδους δορυφόρων γύρω από τη Γη αυξήθηκε σε σημαντικό βαθμό τη δεκαετία του Το φαινόμενο αυτό συνεχίστηκε τη δεκαετία του 1990 και μάλιστα μετά το 2000 ο ρυθμός κατακερματισμού των δορυφόρων αυξήθηκε, σύμφωνα με υπολογισμούς, κατά πέντε τον χρόνο.

8 GRAVITY Το Gravity είναι κινηματογραφική ταινία, θρίλερ επιστημονικής φαντασίας, με θέμα τα διαστημικά σκουπίδια, παραγωγής 2013 που κέρδισε 7 Οscar. Η ταινία αφηγείται την ιστορία δύο αστροναυτών που επιζούν μετά από την καταστροφή ενός διαστημικού σταθμού και εγκλωβίζονται στο διάστημα.

9 Οι τροχιές στις οποίες κινούνται τα περισσότερα διαστημικά σκουπίδια Τροχιά χαμηλού ύψους ( LEO) Βρίσκονται σε τροχιές km από την επιφάνεια της γης. Τροχιά μεσαίου ύψους (ΜΕΟ) Βρίσκονται σε τροχιές μεταξύ των LEO και GEO, ύψους από km. Γεωσύγχρονη τροχιά (GEO) Βρίσκονται σε τροχιά ύψους km.

10 Διαστημικά σκουπίδια

11 Διαστημικά σκουπίδια Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στις 11 Φεβρουαρίου 2009 ένας αμερικανικός τηλεπικοινωνιακός δορυφόρος της ιδιωτικής εταιρείας Ιridium συγκρούστηκε με έναν παροπλισμένο ρωσικό δορυφόρο με αποτέλεσμα και οι δύο να θρυμματιστούν και από τη σύγκρουση να δημιουργηθεί ένα «σμήνος» αντικειμένων το οποίο απλώθηκε στο μονοπάτι που ακολουθούν εκατοντάδες άλλοι δορυφόροι που βρίσκονται σε λειτουργία. Το γεγονός αυτό, όπως και πολλά άλλα που προηγήθηκαν (ή και θα ακολουθήσουν), ανάγκασαν τους ελεγκτές δορυφόρων να προχωρήσουν σε μανούβρες ώστε να αποφύγουν την επίθεση των άχρηστων «σιδερικών», ενώ τον Μάιο της φετινής χρονιάς οι δορυφόροι της ΝΑSΑ που παρατηρούν τη Γη για περιβαλλοντικούς σκοπούς και για τη μελέτη φυσικών φαινομένων αναγκάστηκαν να κάνουν τρεις φορές ελιγμούς για να γλιτώσουν από τα διαστημικά σκουπίδια. Χιλιάδες ακόμα επικίνδυνα συντρίμμια εκτιμάται ότι δημιουργήθηκαν επίσης τo 2009, όταν η Κίνα δοκίμασε με επιτυχία έναν βαλλιστικό πύραυλο σχεδιασμένο να καταστρέφει δορυφόρους. δορυφόρος Ιridium

12

13 Τηλεπικοινωνιακοί δορυφόροι

14 Διαστημικά σκουπίδια Χτύπησαν διαστημικά λεωφορεία Ανάμεσα στις είκοσι πιθανότερες αιτίες που μπορεί να προκαλέσουν την απώλεια ενός διαστημικού λεωφορείου οι έντεκα αφορούν την «επίθεση» από διαστημικά σκουπίδια κάθε είδους. Τα διαστημόπλοια της ΝΑSΑ βρίσκονται συχνά πυκνά στο στόχαστρο αυτών των αντικειμένων και μάλιστα ένα μικρό σκουπίδι προκάλεσε ρωγμή στο τζάμι του Τσάλεντζερ τη δεκαετία του Το 2006 ένα ακόμη αντικείμενο χτύπησε το διαστημόπλοιο «Ατλαντίς», προκαλώντας του μια μικρή οπή διαμέτρου μισού εκατοστού. Τα στοιχεία της ΝΑSΑ δείχνουν ότι σε 54 αποστολές διαστημικών λεωφορείων που πραγματοποιήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια τα διαστημόπλοια χτυπήθηκαν φορές από μικρούς μετεωρίτες ή διαστημικά σκουπίδια και απαιτήθηκε η αντικατάσταση των παραθύρων τους 92 φορές. Επιπλέον τα ψυκτικά συστήματα των διαστημικών λεωφορείων που βρίσκονται κατά μήκος των ατρακτών του χτυπήθηκαν το ίδιο χρονικό διάστημα 317 φορές με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν 53 οπές. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η πιθανότητα να δεχτεί καταστροφικό χτύπημα ένα διαστημόπλοιο από κάποιο διαστημικό σκουπίδι, παρασύροντας στον θάνατο το πλήρωμα των αστροναυτών είναι μία προς 185. Τον Δεκέμβριο του 1993, όταν έγινε αποστολή διαστημικού λεωφορείου για τη συντήρηση του τηλεσκοπίου Χαμπλ, ο κίνδυνος ήταν ακόμη μεγαλύτερος, δηλαδή 1 προς 150.

15 Διαστημικό τηλεσκόπιο Χαμπλ

16 «Τρακαρίσματα» Μέχρι σήμερα έχουν γίνει γνωστές τέσσερις συγκρούσεις με διαστημικά σκουπίδια. Τον Δεκέμβριο του 1991 συγκρούστηκε ο ρωσικός δορυφόρος «Cosmos 1934» με εξαρτήματα από τον δορυφόρο «Cosmos 926«. Η σύγκρουση έγινε αντιληπτή το Στις24 Ιουλίου 1996 συγκρούστηκε ένας γαλλικός δορυφόρος με εξαρτήματα που προήλθαν από έκρηξη του ανώτερου τμήματος ενός πυραύλου τύπου Ariane. Στις17 Ιανουαρίου 2005 συγκρούστηκε τμήμα αμερικανικού πυραύλου με ένα κομμάτι από κινεζική διαστημοσυσκευή. Στις10 Φεβρουαρίου 2009 ο αμερικανικός δορυφόρος «Iridium 33» συγκρούστηκε με τον ανενεργό ρωσικό δορυφόρο «Cosmos 2251». Μεγάλος αριθμός σκουπιδιών διασκορπίστηκε σε απόσταση μέχρι και 800 χλμ. από τη Γη. Σε μια έκθεση της NASA που δημοσιοποιήθηκε το 2004 αναφέρεται ως μεγαλύτερη πηγή των διαστημικών σκουπιδιών η Ρωσία, αν και ακολουθούν από πολύ κοντά οι ΗΠΑ. Τα υπόλοιπα προέρχονται από τη Γαλλία, την Κίνα, την Ινδία, την Ιαπωνία και την ESA.

17 Θα μας πέσουν στο κεφάλι; Όσο πιο μακριά από τη Γη βρίσκονται τα διαστημικά σκουπίδια τόσο περισσότερο χρόνο κάνουν να πέσουν ξανά στη Γη. Τα αντικείμενα που βρίσκονται σε τροχιά μέχρι τα 600 χιλιόμετρα συνήθως χρειάζονται μερικά χρόνια. Πάνωαπότα800 χιλιόμετρα, τα αντικείμενα χρειάζονται μερικές δεκαετίες για να πέσουν στη Γη. Εκείνα που βρίσκονται σε απόσταση μεγαλύτερη από χλμ. χρειάζονται συνήθως έναν αιώνα ή και περισσότερο. Οι ειδικοί λένε ότι επειδή η επιφάνεια της Γης καλύπτεται από νερό κατά 70%, είναι πάρα πολύ μικρή η πιθανότητα να χτυπήσει κάποιος άνθρωπος. Παρ όλα αυτά, εξαρτήματα και μάλιστα μεγάλου μεγέθους έχουν καταφέρει να πέσουν στη Γη χωρίς να προκαλέσουν ζημιές ή θύματα. Μια τέτοια περίπτωση αφορούσε μια δεξαμενή ηλίου υψηλής πίεσης, που αποκολλήθηκε από πύραυλο Ariane V 13 (εκτοξεύτηκε τον Μάιο του 1985) και κατέληξε άθικτη στην Ουγκάντα το Μάρτιο του 2002.

18 Θα μας πέσουν στο κεφάλι;

19 Ο ανενεργός Ρωσικός δορυφόρος Kosmos 1220 «κάηκε στην ατμόσφαιρα» Έχοντας ολοκληρώσει την αποστολή του, ο ανενεργός στρατιωτικός δορυφόρος Kosmos 1220 καταστράφηκε φλεγόμενος στην ατμόσφαιρα, ανακοίνωσαν αξιωματούχοι από το ρωσικό υπουργείο Άμυνας. Ο δορυφόρος εκτοξεύθηκε στις 4 Νοεμβρίου του 1980 και είναι ανενεργός από το Η ρωσική Διοίκηση Διαστήματος παρακολουθούσε τις τελευταίες εβδομάδες τον Kosmos 1220, δεν μπορούσε όμως να προβλέψει με ακρίβεια σε πια περιοχή θα καταστρεφόταν. Μιλώντας στο ρωσικό πρακτορείο Itar Tass, ο εκπρόσωπος του υπουργείου Άμυνας Ντμίτρι Ζένιν δήλωσε ότι ο δορυφόρος καταστράφηκε φλεγόμενος στις ώρα Μόσχας (15.58 ώρα Ελλάδας) την Κυριακή. ΣτηΣαουδικήΑραβία, όπου κυκλοφόρησε ένα βίντεο που φέρεται να δείχνει τον φλεγόμενο δορυφόρο, αστρονόμοι ανέφεραν στην εφημερίδα Sabq ότι ο Kosmos 1220 «έπεσε και συνετρίβη στη θάλασσα γύρω στις [03.40 ώρα Ελλάδας] την Κυριακή 16 Φεβρουαρίου Οι δηλώσεις των αστρονόμων ταιριάζουν εξάλλου με την προηγούμενη εκτίμηση της NASA γιαείσοδοτουδορυφόρουστηνατμόσφαιραγύρωστις03.49 ώρα Ελλάδας.

20 Διαστημικός σταθμός Mir Στις 23 Μαρτίου 2001 επανήλθε στην Γήινη ατμόσφαιρα ο διαστημικός σταθμός Mir. Πολλά μέρη του διασπάστηκαν και εξαερώθηκαν από την ατμοσφαιρική τριβή, αλλά ένας σεβαστός αριθμός συντριμμιών κατέληξε στον Ειρηνικό Ωκεανό.

21 Θα μας πέσουν στο κεφάλι; Σύμφωνα με τους υπολογισμούς που έκανε ο Mark Matney, ένας επιστήμονα της NASA (με αφορμή την πτώση ενός δορυφόρου πριν από μερικά χρόνια), οι πιθανότητες να χτυπήσουν τα συντρίμμια ενός δορυφόρου οποιονδήποτε από τους 7 δισεκατομμύρια ανθρώπους της Γης είναι 1 προς 3200, ενώ οι πιθανότητες να χτυπήσει ειδικά εσένα είναι 1 προς αρκετά τρισεκατομμύρια!

22 Επιδράσεις των διαστημικών σκουπιδιών 1. Στην παρατήρηση: Υπάρχουν πάνω από αντικείμενα μεγαλύτερα του 1cm στην GEO τα οποία παρεμβάλλονται στις αστρονομικές παρατηρήσεις. 2. Στη λειτουργία των διαστημικών σταθμών: Τα μεγάλα αντικείμενα μπορούν να ανιχνευθούν εύκολα και έτσι οι δορυφόροι μπορούν να τα αποφύγουν με κατάλληλους ελιγμούς διαφυγής με εκρήξεις. Τα μικρά αντικείμενα έχουν ήδη προκαλέσει ζημιά σε λειτουργικά συστήματα δορυφόρων, στιςεπιφάνειεςτους, ενώ ιδιαίτερης σημασίας είναι και το γεγονός ότι είναι επικίνδυνα και για την προστασία του πληρώματος. Μία λύση είναι η χρήση ειδικών διαδικασιών αλλαγής του προσανατολισμού του διαστημόπλοιου.

23 Επιδράσεις των διαστημικών σκουπιδιών 3. Στους γεωστατικούς δορυφόρους: Αποτελεί θέμα συνεχώς αυξανόμενου ενδιαφέροντος εξαιτίας της μεγάλης σημασίας των δορυφόρων του ύψους αυτού. Μία λύση είναι η δημιουργία τροχιάς εγκαταλελειμμένων δορυφόρων, αλλά έχει πολλά μειονεκτήματα. 4. Στην κινητή τηλεφωνία: Αρκεί ένας δορυφόρος να χτυπηθεί από κάποιοι διαστημικό κατάλοιπο για να καταστραφεί ολόκληρο το Δίκτυο Δορυφόρων Ιρίδιο. 5. Στην μόλυνση του Διαστημικού Περιβάλλοντος: Με την χρήση ραδιενεργών καυσίμων, όπως είναι το πλουτώνιο, ιδιαίτερα σε μακρινές αποστάσεις. Εξάλλου εκλύεται ακτινοβολία και μόνο από την ύπαρξη των δορυφόρων ή ακόμα και κατά τη σύγκρουση τους με κάποιο αντικείμενο.

24 Τρόποι αντιμετώπισης Μέχρι σήμερα δεν έχει αναπτυχθεί κανένας βιώσιμος και οικονομικός τρόπος για τον καθαρισμό της διαστημικής χωματερής, παρόλο που έχουν επινοηθεί διάφορες λύσεις. Σύμφωνα με μία από αυτές, επίγεια λέιζερ θα μπορούσαν να αλλάξουν τις τροχιές των διαστημικών σκουπιδιών για να τα επαναφέρουν πίσω προς τη γη και να καούν στην ατμόσφαιρα. Εντούτοις, εξαιτίας της μεγάλης μάζας αρκετών αντικειμένων, απαιτείται μεγάλη ποσότητα ενέργειας που δεν την έχουν ούτε τα ισχυρότερα λέιζερ που διαθέτουμε. Παγίδες σε ένα τεράστιο δίχτυ. Η ρομποτική ανάκτηση αυτών των αντικειμένων με διαστημικά σκάφη, όμως θεωρείται ως λύση πολύ δαπανηρή, διότι θα απαιτούσε τον εξοπλισμό τους με σύνθετα συστήματα ενέργειας και ελέγχου, κάτι που θα ήταν πολύ δαπανηρό για το όφελος που αποκομίζεται.

25 Το σχέδιο CleanSpace One Η Πολυτεχνική Σχολή της Λοζάνης, σκοπεύει να καθαρίσει το διάστημα από τα επικίνδυνα «σκουπίδια» του χάρη στο πρόγραμμα CleanSpace One, την πρώτη διαστημική σκούπα. Σύμφωνα με τον εκπρόσωπο της Σχολής, εξετάζονται δύο επιλογές για τους δορυφόρους αυτούς: ένας τύπος δορυφόρουκαμικάζι που να παγιδεύει τα σκουπίδια και κατόπιν να αυτοκαταστρέφεται και ένα μοντέλο ικανό να προωθεί τα σκουπίδια στη Γη, είτε για να συντριβούν είτε για να καούν στην ατμόσφαιρα.

26 Ηλεκτροδυναμικό μαστίγιο σαρώνει τα διαστημικά σκουπίδια Ένα ηλεκτροδυναμικό μαστίγιο που θα σαρώσει τα διαστημικά απορρίμματα που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τη Γη αναπτύσσουν ερευνητές της διαστημικής υπηρεσίας της Ιαπωνίας, JAXA. Τοσκεπτικότωνεπιστημόνωνείναιότι το ηλεκτροδυναμικό σκοινί μήκους 300 μέτρων, αποτελούμενο από λεπτά καλώδια ατσαλιού και αλουμινίου θα προσδένεται στην επιφάνεια διαστημικών σκουπιδιών, όπως παροπλισμένοι δορυφόροι, τμήματα πυραύλων κ.ά, με τον ηλεκτρισμό που θα παράγεται χάρη στην περιστροφή γύρω από το μαγνητικό πεδίο της Γης θα επιβραδύνει την κίνηση των σκουπιδιών, τα οποία θα μετακινούνται σε χαμηλότερες τροχιές έως ότου εισέλθουν στην ατμόσφαιρα της Γης και καταστραφούν από την τριβή. Η πρώτη δοκιμή της τεχνικής θα γίνει με ειδικό δορυφόρο που θα φέρει το λάσο και θα εκτοξευτεί στις 28 Φεβρουαρίου 2014.

27 Τροχιές διαστημικών σκαφών Η πυκνότερη συγκέντρωση διαστημικών σκουπιδιών παρατηρείται σε μια περιοχή που βρίσκεται σε ύψος μεταξύ 900 και χιλιομέτρων πάνω από την επιφάνεια της γης. Σεαυτήτηζώνηπροβλέπεταιότιθα συμβούν περίπου το 60% όλων των συγκρούσεων μεταξύ των αιωρούμενων αντικειμένων και των διαστημικών σκαφών που θα περάσουν ανάμεσά τους. Ο αριθμός των αντικειμένων σε αυτή την περιοχή αναμένεται να τριπλασιαστεί μέχρι το Ως εκ τούτου, αυτό που θα ακολουθήσει στις επόμενες δεκαετίες είναι η εγκατάλειψη των χαμηλών τροχιών που τώρα πια χρησιμοποιούνται για περίπου 1,400 δορυφόρους που βρίσκονται σε τροχιά. Και όλα αυτά απλά επειδή αυτές οι τροχιές θα γεμίσουν σκουπίδια. Από τη στιγμή που δεν αιωρούνται απλώς, αλλά ταξιδεύουν με ταχύτητα αρκετών χιλιάδων χιλιομέτρων την ώρα, ο κίνδυνος της σύγκρουσης για τις μελλοντικές διαστημικές αποστολές θα είναι πολύ υψηλός. Ευτυχώς, την παρούσα περίοδο κανένα επανδρωμένο διαστημικό σκάφος δεν μπορεί να φτάσει σε ύψος πάνω από τα 600 χιλιόμετρα. Σε ότι αφορά την τροχιά του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού, έχεικαθοριστείακριβώς στα 350 χιλιόμετρα.

28 Διεθνής διαστημικός σταθμός (ISS)

29 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Έχουμε μόνο ένα διάστημα. Εάν δεν προστατέψουμε το διαστημικό περιβάλλον μπορεί να φτάσουμε σε ένα στάδιο όπου δεν θα μπορούμε να εκτοξεύουμε ούτε δορυφόρους, ούτε διαστημικές αποστολές. H προστασία του Διαστημικού Περιβάλλοντος αποτελεί πρωταρχική υποχρέωση του Ανθρώπου για την επιβίωση του στην Γη και για την μελέτη του Διαστήματος.

30 Βιβλιογραφία 1. ΕλληνικήκαιξένηΒικιπαίδεια 2. Άρθρα των εφημερίδων ΝΕΑ και ΒΗΜΑ 3. Διάφορα άλλα sites του internet

31 ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ : ΠΑΜΕ ΝΑ ΔΟΥΜΕ Τ ΑΣΤΕΡΙΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ ΦΥΣΙΚΟΣ