Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α. 14. Συντοµογραφίες

Transcript

1 Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α 1. Εισαγωγή 2. Θρησκευτική ελευθερία - συνταγµατική κατοχύρωση 3. Φορείς δικαιώµατος θρησκευτικής ελευθερίας και οριοθετήσεις - περιορισµοί 4. Θρησκευτική ελευθερία - διεθνής ρύθµιση 5. Επιλογή µεταξύ ενταφιασµού και καύσης των νεκρών ως απόρροια του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας κατά το ελληνικό Σύνταγµα 6. Τύχη των θανόντων στη διάρκεια των αιώνων 7. Επιχειρήµατα υπέρ της αποτέφρωσης των νεκρών 8. Θεολογική προσέγγιση του ζητήµατος - Η αντίθετη άποψη 9. Η πρόσφατη νοµοθετική πρόβλεψη της αποτέφρωσης των νεκρών 10. Συµπεράσµατα 11. Νοµολογία - Βιβλιογραφία 12. Περίληψη - Summary 13. Λήµµατα 14. Συντοµογραφίες 1

2 Εισαγωγή Η πνευµατική υπόσταση όπως και η υλική-φυσική υπόσταση του ανθρώπου προστατεύονται από το Σύνταγµα. Η φυσική - πνευµατική υπόσταση αποτελεί διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης και ως εκ τούτου αποτελεί συνταγµατικό αγαθό. εσπόζουσα θέση στην περιοχή της προστατευόµενης πνευµατικής υπόστασης κατέχει η θρησκευτική πεποίθηση του ανθρώπου καθώς και η κορυφαία λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου, η σκέψη. Το Σύνταγµα δεν περιλαµβάνει γενική διάταξη που να κατοχυρώνει την ελευθερία συνείδησης αλλά αναφέρεται ειδικά µόνο στην ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης (Σύντ αρθ. 13 παρ. 1). Σε αντίθεση µε την ιδέα, που είναι πνευµατική οντότητα ανεξάρτητα από ορισµένο φορέα, η γνώµη είναι συνώνυµη µε την "πεποίθηση", τα πιστεύω συγκεκριµένου ανθρώπου και έχει υποκειµενικό χαρακτήρα. Στην υποκειµενική κατεύθυνση της γνώµης βρίσκεται και η πεµπτουσία της συνταγµατικής της προστασίας. 1 Με την ελευθερία συνείδησης και την κατοχύρωση της βούλησης των πολιτών από την Πολιτεία συνδέεται το πρόβληµα της αποτέφρωσης η οποία απορρίπτεται (έµµεσα) από την Αγία Γραφή αλά στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν υπάρχει σχετικό δόγµα που να απαγορεύει την καύση ή να επιβάλει την ταφή καθώς η "Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία" Ανατολής και ύσης πιστή στη Χριστιανική Παράδοση, εφαρµόζει ως έθος επί αιώνες τον ολόσωµο ενταφιασµό των νεκρών. 2 1 Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος "ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ" ΕΙ ΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΠΑΡΑ ΟΣΕΙΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΤΟΜ. ΙΙΙ ΗΜ. Β' Αθήνα, Γ. Αντουράκης Επίκ. Καθηγητής Παν/µίου Αθηνών - Αρχαιολόγος: Ταφή καύση και ανάσταση νεκρών. Μηνύµατα από την παράδοση και την τέχνη. Έκδοση Β' Αθήνα,

3 Θρησκευτική ελευθερία - Συνταγµατική κατοχύρωση Με τον όρο θρησκεία εννοούµε ένα πλέγµα ενδιάθετων αντιλήψεων και δοξασιών που σχετίζονται µε το "θείο", τη θεία δύναµη και ως προς το τελευταίο αυτό στοιχείο έγκειται η διάκριση της θρησκείας από άλλου είδους πεποιθήσεις, θεωρίες ή πίστεις του ατόµου. Η νοµική έννοια της θρησκείας όµως, που είναι και η συνταγµατικώς κατοχυρωµένη είναι σαφώς στενότερη από την ευρεία έννοια καθώς ως θρησκεία, υπό νοµική έννοια, δεν θεωρούνται πίστεις που αναφέρονται σε ανώτερες δυνάµεις του κακού και εποµένως µένουν τέτοιες αντιλήψεις εκτός του προστατευτικού πεδίου του Συντάγµατος. Επιπλέον, το ελληνικό Σύνταγµα, σε αντίθεση προς τα ξένα συντάγµατα δεν προστατεύει κάθε είδους θρησκεία στο Αρθ. 13 αλλά µόνο τη "γνωστή" δηλαδή εκείνη τη θρησκεία που έχει φανερή και εποµένως προσιτή λατρεία, οργάνωση και σκοπούς όπως επίσης διδασκαλία και δοξασία φανερή. 1 Γνωστή θρησκεία πάντως δε σηµαίνει γνωστή στις δηµόσιες αρχές αλλά µπορεί τέτοια να αποτελεί µια καινούργια εντελώς θρησκεία ανεξάρτητα από τον αριθµό των πιστών και την ιεραρχία του κλήρου στο εσωτερικό της. 2 Απαραίτητη όµως προϋπόθεση για τη συνταγµατική προστασία µιας θρησκείας αποτελεί η εναρµόνισή της µε τα χρηστά ήθη και τη δηµόσια τάξη. Τεκµαίρεται επίσης ότι κάθε θρησκεία είναι γνωστή εκτός αν ad hoc αποδεικνύεται το αντίθετο. Σηµαντικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι οι "γνωστές" θρησκείες δεν είναι απλώς "ανεκτές" όπως ορίζουν παλαιότερα συντάγµατα αλλά ελεύθερα. Στο ισχύον Σύνταγµα οι διατάξεις που ρυθµίζουν το θρησκευτικό φαινόµενο είναι αρκετές. Συγκεκριµένα όµως η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 (η παρ. 1 του οποίου βάσει του Αρ. 110 παρ. 1 του Συντάγµατος δεν υπόκειται σε αναθεώρηση, ούτε µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο αναστολής σε περίπτωση κατάστασης πολιορκίας σύµφωνα µε το Σ 48 παρ. 1). Η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί ατοµικό δικαίωµα και αντικειµενικό κανόνα δικαίου. Κατά το αρθρ. 13 παρ. 2 εδ. α "Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη" και όχι απλά ανεκτή, σε αυτό το σηµείο έγκειται και η µικρή διαφορά της θρησκευτικής 1 ΣτΕ /75 (Ολ.) ΤοΣ 1975, εν βρίσκει έρεισµα στο Σύνταγµα η άποψη της ΕΑ 1190/87 (ΤοΣ 1988, 723) ότι το δικαστήριο πρέπει να γνωρίζει πλήρως τη θρησκεία. Γνωστή θρησκεία αποτελούν τόσο το δόγµα των Μεθοδιστών (ΣτΕ 756/1952, 2274/1962) όσο και το δόγµα των Ευαγγελιστών (ΣτΕ 851/1961) όπως επίσης και το δόγµα της Εκκλησίας των Χριστιανών Αδελφών (ΣτΕ 2058/1957) 3

4 ελευθερίας ως προς την ανεξιθρησκία, η οποία αναφέρεται στην ανοχή της πολιτείας απέναντι στις θρησκείες που επιδεικνύουν δραστηριότητα στους κόπους της µε παράλληλη όµως προώθηση της επίσης κρατικής θρησκευτικής (ή αθεϊστικής) ιδεολογίας. 3 Επίσης το κράτος οφείλει να παραµένει θρησκευτικά ουδέτερο, µόνο τότε υπάρχει πραγµατική θρησκευτική ελευθερία διαφορετικά έχουµε ανεξιθρησκία. Πηγή µερικότερων θρησκευτικών δικαιωµάτων αποτελούν η θρησκευτική ελευθερία και η θρησκευτική ισότητα που τελούν σε µια αδιάσπαστη σχέση. Μάλιστα, η σχέση αυτή, είναι εµφανής στο Άρθρο 13 παρ. 1 "Η ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και στο Άρθρο 5 παρ Η θρησκευτική ελευθερία έχει δύο εκφάνσεις: Μια θετική µε την έννοια ότι η πολιτεία πρέπει να λαµβάνει κάθε πρόσφορο µέτρο για την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατικότερη άσκηση του ανωτέρω απαραβίαστου δικαιώµατος, και µια αρνητική, βάσει της οποίας η πολιτεία πρέπει να απέχει από εκείνες τις ενέργειες / πράξεις που ενδεχοµένως θα παρεµπόδιζαν την άσκηση (αµυντικό δικαίωµα). Επιπλέον, η θρησκευτική ελευθερία διακρίνεται στη θετική µορφή της (ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης δηλαδή την ελευθερία επιλογής, διατήρησης ή αλλαγής πίστης προς ένα δόγµα και ελευθερία λατρείας) και στην αρνητική µορφή της (δικαίωµα στη µη πίστη, στην αθρησκεία άνευ συνεπειών). 5 Ο σεβασµός και η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας είναι δυνατό να εκδηλωθούν στα ακόλουθα επίπεδα: Α ΕΠΙΠΕ Ο Μπορεί να εκδηλωθεί ως κατοχύρωση της θρησκευτικής συνείδησης µε τη έννοια ότι οποιοσδήποτε δικαιούται σε αθεΐα ή σ µη πίστη γενικώς σε ανώτερες δυνάµεις ή να πιστεύει χωρίς να είναι υπόχρεος σε λογοδοσία για την πίστη του. 6 Β ΕΠΙΠΕ Ο 3 Χρυσόγονος Κ. "Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα" Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα - Κοµοτηνή 2η έκδοση 2002 σελ ηµητρόπουλος Α. "Συνταγµατικά δικαιώµατα" Ειδικό Μέρος Ια' Έκδοση Αθήνα, αγτόγλου Π. Ατοµικά ικαιώµατα Α' 2η έκδοση Σάκκουλας Αντ. Εκδόσεις Αθήνα - Κοµοτηνή 2005 σελ. 445 βλ. ΣτΕ Πρακτικό 409/77 ΤοΣ 1977, δικαίωµα αθεΐας (ΣτΕ 194/87 Ε 31, 85) δικαίωµα διαµόρφωσης και µεταβολής θρησκευτ. πεποιθήσεων (Ειρ. Πατρ. 261/83 ΤοΣ, 646) δικαίωµα µη επιρροής από άλλες θρησκευτ. πεποιθήσεις (Ειρ. Πατρ. 261/83) 4

5 Μπορεί να εκδηλωθεί ως ανεξιθρησκία (ανοχή της έννοµης τάξης απέναντι σε άλλα δόγµατα, ελευθερία δηλ. στην λατρεία αρκεί να µην έχουµε καταχρηστική άσκηση σε βαθµό που να διαταράσσει την ειρήνευση κάποιου έννοµου αγαθού ή να προκαλεί ενοχλήσεις στους πιστούς της επικρατούσας θρησκείας. 7 Γ ΕΠΙΠΕ Ο Ως δικαίωµα παροχής της αντίστοιχης θρησκευτικής παιδείας στους οπαδούς κάθε θρησκεύµατος ή δόγµατος. ΕΠΙΠΕ Ο ικαίωµα προσώπου να είναι δέκτης των αρχών οποιουδήποτε θρησκεύµατος / δόγµατος. 8 7 Κατά το Αρ. 3 του Σ επικρατούσα θρησκεία στο Ελλ. κράτος είναι αυτή της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού 8 Μπέης Κ. "Η θρησκευτική ελευθερία θεωρία και πράξη στην ελλην. κοινωνία και έννοµη τάξη" Εκδόσεις ΕΥΝΟΜΙΑ Αθήνα, 1997 σελ

6 Φορείς δικαιώµατος θρησκευτικής ελευθερίας και οριοθετήσεις - περιορισµοί Το δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας φέρουν όλα τα φυσικά πρόσωπα και µάλιστα όχι µόνο οι ηµεδαποί αλλά και οι αλλοδαποί και οι ανιθαγενείς Αυτό προκύπτει από το γράµµα των ορισµών του Αρ. 13 σαφώς. Φέρουν δηλαδή όλα τα ανωτέρω πρόσωπα το αµυντικό δικαίωµα να αξιώνουν από το κράτος να παραλείπει παρακωλυτικές για την άσκηση ενέργειες. Επιπλέον φορείς του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας µπορεί να είναι µόνο ως προς την εκδήλωση των θρησκευτικών πεποιθήσεων και νοµικά πρόσωπα ή άλλες ενώσεις προσώπων µε σκοπούς θρησκευτικού περιεχοµένου. Παρά το γεγονός ότι νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου (ΝΠ ) δεν είναι prima facie φορείς ατοµικών δικαιωµάτων σε αυτή την περίπτωση οι θρησκευτικοί οργανισµοί θεωρούνται φορείς. 1 Νοµικά πρόσωπα δεν µπορούν να αποτελέσουν φορείς σε περίπτωση που η ειδικότερη εκδήλωση του δικαιώµατος προϋποθέτει απαραιτήτως την ιδιότητα του φυσικού προσώπου. Αποδέκτες του δικαιώµατος είναι τόσο η κρατική, όσο και η ιδιωτική εξουσία. Το δικαίωµα της θρησκείας τριτενεργεί αυτοδικαίως, δηλαδή οποιοσδήποτε πολίτης υποχρεούται να το σεβαστεί και θεµελιώνεται ειδικά πέραν της γενικής ρυθµίσεως στο Αρ. 251 εδ. γ του Συντάγµατος. Εκτός του αµυντικού χαρακτήρα έχει και απόλυτο αφού στρέφεται έναντι όλων (erga omnes) και είναι απαραβίαστο Αρ. 13 παρ. 1. Το δικαίωµα στη θρησκεία έχει και προστατευτικό περιεχόµενο, αυτό σηµαίνει ότι κάθε άνθρωπος έχει προστατευτική αξίωση έναντι του κράτους, το οποίο οφείλει να λαµβάνει τα αναγκαία µέτρα. Όσον αφορά τα θρησκευτικά δικαιώµατα των ανήλικων προσώπων, αυτά ασκούνται από τους γονείς, βάσει των διατάξεων του Α.Κ. (άρθρα 1510 επ. και 1518 περί γονικής µέριµνας και επιµέλειας προσώπου). 1 αγτόγλου Π. "Ατοµικά ικαιώµατα" Α 2η Έκδοση Αντ. Ν. Σάκκουλας Εκδόσεις Αθήνα - Κοµοτηνή 2005 σελ. 470 Μπέης Κ "Η θρησκευτική ελευθερία θεωρία και πράξη στην ελληνική κοινωνία και έννοµη τάξη" Εκδόσεις ΕΥΝΟΜΙΑ Verlag Αθήνα, 1997 σελ. 39 6

7 Οριοθετήσεις και περιορισµοί Κατά το ισχύον Σύνταγµα η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας υφίσταται µερική σχετικοποίηση, αφού η άσκηση του δικαιώµατος πρέπει να γίνεται κατά τρόπον που να µην προσβάλει τη γενική ρήτρα των χρηστών ηθών και τη δηµόσια τάξη. Η γενική αυτή ρήτρα συνιστά οριοθέτηση της ασκήσεως της λατρείας, δηλαδή επιτρέπεται να ασκεί κανείς το ανωτέρω δικαίωµα µέχρι εκείνου του σηµείου που αφήνει ανεπηρέαστα τα χρηστά ήθη. 1 Από το Αρ. 13 παρ. 2 εδ. α που εγγυάται την ελεύθερη άσκηση της λατρείας υπό την προστασία των νόµων καθώς και από την 13 δ, 4 "κανένας δεν µπορεί να απαλλαγεί εξαιτίας των θρησκευτικών πεποιθήσεων από την εκπλήρωση των υποχρεώσεών του προς το Κράτος ή να αρνηθεί να συµµορφωθεί προς τους νόµους" προκύπτει ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν µπορούν να απαλλάξουν τα πρόσωπα από τις υποχρεώσεις τους εποµένως το καθήκον προηγείται του δικαιώµατος. Το ίδιο συµπέρασµα εξάγεται και µε ερµηνεία του Άρθρου 5 παρ. 1. Το ποιες όµως είναι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις που αντίκεινται στην ελληνική δηµοσία τάξη είναι ένα ζήτηµα που πρέπει να κρίνεται επί της εκάστοτε περίπτωσης από το δικαστή και πάντοτε αντικειµενικά 2. Το γεγονός ότι µια θρησκευτική πεποίθηση µπορεί να αποτελεί πλήγµα στην επικρατούσα θρησκεία είναι εντελώς διαφορετικό από το να βλάπτει τη δηµόσια τάξη 3. ιαφορετικό είναι το ζήτηµα των περιορισµών επί της θρησκευτικής ελευθερίας και των ατοµικών εν γένει δικαιωµάτων σε µια τέτοια περίπτωση που έχουµε δηλαδή συρρίκνωση του νόµιµου γενικού περιεχοµένου των δικαιωµάτων και ειδικά προσβολή. Εν προκειµένω όποιος επικαλείται ότι µια τέτοια παρέµβαση της πολιτείας συνιστά προσβολή, φέρει και το βάρος αποδείξεως της βασιµότητος των ισχυρισµών του, ειδικά εάν πρόκειται για αναγνωρισµένα από το Σύνταγµα και την ΕΣ Α δικαιώµατα. Αλλά και όταν ο ισχυρισµός ότι κάποιο ατοµικό δικαίωµα 1 ηµητρόπουλος Α. "Συνταγµατικά ικαιώµατα" Ειδικό µέρος, Αθήνα, 2005 σελ. 126 Μπέης Κ. "Η θρησκευτική ελευθερία θεωρία και πράξη στην ελληνική κοινωνία και έννοµη τάξη" Εκδόσεις ΕΥΝΟΜΙΑ Verlag Αθήνα, 1997 σελ. 39 Λ. Γκάνης 2 Μαρίνος Α "Η θρησκευτική ελευθερία" ιατριβή επί διδακτορία υποβληθείσα εις την Νοµικήν Σχολήν του ΕΚΠΑ Αθήνα, 1972 σελ Περίπτωση της Ινδικής θρησκείας των Tantras η οποία επιβάλλει στους πιστούς την υποχρέωση τέλεσης ανθρωποθυσιών και για το λόγο αυτό απαγορεύεται από το Ινδικό Σύνταγµα το οποίο κατοχυρώνει και αυτό τη θρησκευτική ελευθερία υπό την επιφύλαξη της δηµοσίας τάξεως Durga das Basu Commentary on the Constitution of India 3rd Edition Calcutta June 1955 page 319 7

8 περιορίζεται υπέρµετρα, στηρίζεται σε αντίληψη περί ανθρώπου σηµαντικά διαφορετική από την ορθόδοξη χριστιανική το βάρος της αποδείξεως του υπέρµετρου χαρακτήρα του περιορισµού κατ' αρχήν το φέρει ο προβάλλων τη µη αποδεκτή από το Σύνταγµα περί ανθρώπου και όχι η κατηγορούσα αρχή. 4 4 ΣΤαυριανίδης Ν. "Η θρησκευτική ελευθερία" πρωτοδίκη διοικητικών δικαστηρίων, διπλωµατούχου DEA δηµοσίου δικαίου Αθήνα,

9 Θρησκευτική Ελευθερία - ιεθνής Ρύθµιση Τα τελευταία χρόνια ενδιαφέρουσες και κρίσιµες πτυχές της θρησκευτικής ζωής µειονοτικών οµάδων τέθηκαν στην κρίση του Ε Α µε την ευκαιρία της κατάθεσης ατοµικών προσφυγών που αφορούσαν ζητήµατα ανεµπόδιστης ένταξης διαβίωσης και έκφρασης µιας θρησκευτικής µειονότητας σε µια κοινωνία όπου η πλειονότητα πρεσβεύει άλλες θρησκευτικές αντιλήψεις. Ουσιώδη ζητήµατα διακρίσεων και θέµατα εξαιρετικής σηµασίας για τις θρησκευτικές κοινότητες (όπως παρεµβολή εµποδίων στην ίδρυση και λειτουργία ναών, υποχρεωτική εξαίρεση θρησκευτικών λειτουργών από τη στράτευση) αντιµετωπίστηκαν περιπτωσιολογικά και όχι επί της ουσίας. Επιβεβαιώνεται ασφαλώς η ικανότητα του συστήµατος να προστατεύει ικανοποιητικά δικαιώµατα συγκεκριµένων προσώπων όπως αυτά οφείλουν να ασκούνται σε ένα δηµοκρατικό και πλουραλιστικό πλαίσιο: "Εκεί όπου συνυπάρχουν πολλές θρησκείες στον ίδιο πληθυσµό, µπορεί να προκύψει η ανάγκη να συνδυαστεί η θρησκευτική ελευθερία µε τα συµφέροντα των διαφόρων οµάδων και να εξασφαλιστεί ο σεβασµός των πεποιθήσεων του καθενός". Τα κράτη δεν έχουν µόνο υποχρέωση αποχής από διακρίσεις, αλλά υποχρεούνται να λάβουν ειδικά µέτρα προς όφελος των θρησκευτικών κοινοτήτων, προκειµένου να εναρµονιστεί η νοµοθεσία τους µε το περιεχόµενο και το πνεύµα της ΕΣ Α. Το Ε Α αναγνωρίζει σαν υποκείµενο θρησκευτικής ελευθερίας κάθε θρησκευτική κοινότητα αν και αποφεύγει να εγκαινιάσει νοµολογία που θα το έβαζε στη θέση του κριτή δογµατικών διαφορών στους κόλπους θρησκευτικών κοινοτήτων. Το δικαίωµα των θρησκευτικών ενώσεων στην αυτονοµία και η συνεπακόλουθη υποχρέωση αποχής του κράτους από επεµβάσεις στην εσωτερική τους οργάνωση απασχόλησε το Ε α σε αρκετές υποθέσεις. Το δικαστήριο διατύπωσε ενδιαφέρουσα νοµολογία για τις κοινότητες τονίζοντας χαρακτηριστικά: "Οι θρησκευτικές κοινότητες υφίστανται παραδοσιακά και παγκόσµια µε τη µορφή οργανωµένων δοµών. Ακολουθούν κανόνες που συχνά οι πιστοί θεωρούν ότι είναι θεϊκής προέλευσης. Το δικαίωµα των πιστών στην ελευθερία της θρησκείας προϋποθέτει ότι η κοινότητα µπορεί να λειτουργήσει ειρηνικά χωρίς αυθαίρετη επέµβαση του κράτους. Πράγµατι, η αυτονοµία των θρησκευτικών κοινοτήτων είναι απαραίτητη στον πλουραλισµό σε µια δηµοκρατική 9

10 κοινωνία, αν όµως η οργάνωση της κοινότητας δεν προστατευόταν από το άρθρο 9 1 όλες οι άλλες όψεις της θρησκευτικής ελευθερίας του ατόµου θα διακυβεύονταν. 2 Άρθρο 9 1. Παν πρόσωπον δικαιούται εις την ελευθερία σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας. Το δικαίωµα τούτο επάγεται την ελευθερία αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεως ως και την ελευθερία εκδήλωσης της θρησκείας ή των πεποιθήσεων µεµονωµένων ή συλλογικώς δηµοσία ή κατ' ιδίαν δια της λατρείας, της παιδείας ή της άσκησης των θρησκ. καθηκόντων και τελετουργιών. 2. Η ελευθερία εκδήλωσης της θρησκείας των πεποιθήσεων δεν επιτρέπεται να αποτελέσει αντικείµενο ετέρων περιορισµών πέραν των προβλεποµένων υπό του νόµου και αποτελούντων αναγκαία µέτρα εν δηµοκρατική κοινωνία δια την δηµοσίαν ασφάλειαν την προάσπισιν της δηµοσίας τάξεως, υγείας και ηθικής ή την προάσπισιν των δικαιωµάτων και ελευθεριών των άλλων. 1 Νοµοθετικό διάταγµα 53/1974 Περί κύρωσης της εν Ρώµη την 4ην Νοεµβρίου 1950 υπογραφείσης συµβάσεως δια την προάσπισιν των δικαιωµάτων του ανθρώπου και των θεµελιωδών ελευθεριών ως και του προσθέτου εις αυτήν πρωτοκόλλου των Παρισίων της 20ής Μαρτίου ΤοΣ Τεύχος 2/2002 ΕΣ Α και µειονότητες ΣΑΚΟΥΛΑ Μ. 10

11 Επιλογή µεταξύ ενταφιασµού και καύσης των νεκρών ως απόρροια του δικαιώµατος της θρησκ. ελευθερίας κατά το Σύνταγµα Ένα βασικό πρόβληµα που είναι συνυφασµένο µε το απαραβίαστο της θρησκευτικής συνείδησης είναι το πρόβληµα της αποτέφρωσης των νεκρών. Όσον φορά τη νοµική πλευρά του ζητήµατος, ισχύει κατ' αρχήν η διάταξη του άρθρου 201 του Ποινικού Κώδικα, η οποία προβλέπει ποινή φυλάκισης µέχρι 2 ετών για όποιον περιυβρίζει τους νεκρούς ή αφαιρέσει τέφρα νεκρού πράξη η οποία επίσης θεωρείται περιύβριση. Το Σύνταγµα δεν επιβάλλει απαγόρευση, αντίθετα µιλάει για ανεξίθρησκο κράτος το οποίο οφείλει να αναγνωρίζει το δικαίωµα της επιλογής, άλλωστε η στέρηση του δικαιώµατος της επιλογής είναι αντίθετη µε την ιεθνή ιακήρυξη των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων ( Α ). Τα πρωτοβάθµια ικαστήρια µε σειρά αποφάσεων έκριναν ότι η καθιέρωση της καύσης των νεκρών αντιβαίνει στη δηµόσια τάξη και στα χρηστά ήθη. Η άποψη αυτή ανατράπηκε µε απόφαση του Εφετείου Αθηνών (1702/88) µε την οποία εγκρίθηκε η σύσταση του Πανελλήνιου Συλλόγου Υποστηρικτών Αποτέφρωσης του νεκρού. Οι Υπέρµαχοι της αποτέφρωσης επικαλούνται τις διατάξεις των άρθρων 5 παρ. 1 και 13 παρ. 1 του Συντάγµατος. Η πρώτη αναφέρει ότι "καθένας έχει το δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν παραβιάζει το Σύνταγµα και τα χρηστά ήθη. Η δεύτερη διακηρύσσει ότι η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός. Ο γνωστός Συνταγµατολόγος Ευάγγελος Βενιζέλος σχολιάζοντας τις διατάξεις αυτές, υποστηρίζει ότι ο καθένας µπορεί να καθορίζει τη µεταθανάτια τύχη ή χρήση του σώµατός του στα πλαίσια του δικαιώµατός του για αυτοδιάθεση. Η άποψη αυτή έχει γίνει αποδεκτή από τον ν. 1383/83 για τις µεταµοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων άρα η νοµοθετική εισαγωγή της δυνατότητας για καύση των νεκρών δεν προσκρούει σε κανένα συνταγµατικό φραγµό αντίθετα η αποστέρηση της δυνατότητας αυτής προσβάλλει το άρθρο 5 του Σ. 1 1 ("Τα Νέα" ) 11

12 Σχετικές είναι οι θέσεις του Επίκουρου Καθηγητή Ιωάννου Κονιδάρη ο οποίος υποστηρίζει ότι φραγµό στην καύση των νεκρών αποτελούν µόνον οι παραδόσεις της Εκκλησίας 1. Από Νοµικής και Συνταγµατικής πλευράς συνεπώς, η Πολιτεία έχει το δικαίωµα να θεσµοθετήσει την καύση, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα της επιλογής από τους πολίτες, ιδιαίτερα µάλιστα στους άθεους, τους αιρετικούς ή αδιάφορους και αποκοµµένους από την Εκκλησία. 2 Ανάλογες είναι και οι θέσεις του Αναστασίου Μαρίνου, Αντιπροέδρου του Συµβουλίου της Επικρατείας. 3 Σχολιάζοντας την απόφαση του Πρωτοδικείου Αθηνών σχετικά µε την υποβληθείσα το 1986 αίτηση για αναγνώριση σωµατείου υπό την επωνυµία "Σύνδεσµος Φίλων αποτέφρωσης" την οποία απορρίπτει µη αναγνωρίζοντας το Σωµατείο διότι ο σκοπός του δεν είναι σύννοµος και αντίκειται στις αντιλήψεις περί ηθικής και στους κανόνες ηµοσίας Τάξης, την χαρακτηρίζει τουλάχιστον ατυχή. Πρώτον θεωρεί την απόφαση ελλιπή διότι δεν καθορίζει ποιοι είναι οι κανόνες στους οποίους αντίκειται. εύτερον θεωρεί την κρίση του δικαστηρίου επικίνδυνη για το δηµοκρατικό πολίτευµα. Ο καθηγητής τάσσεται υπέρ της άποψης ότι η καύση δεν είναι δυνατόν να καταστεί δια νόµου υποχρεωτική, αντίθετα όποιος θέλει έχει το δικαίωµα να ορίσει µε τη διαθήκη του ότι επιθυµεί το σώµα του, µετά το θάνατό του, να αποτεφρωθεί. Η επιθυµία του αυτή πρέπει να γίνει σεβαστή και η Πολιτεία δεν µπορεί να απαγορεύσει την καύση στην περίπτωση αυτή. 2 ΤΑΦΗ ή ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ. Ευαγγέλου Λέκκου, Θεολόγου - Νοµικού Έκδοση της Αποστολικής ιακονίας, Η ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ, Αναστασίου Μαρίνου. Πρακτικά ηµερίδος "Η καύσις των νεκρών" σειρά ποιµαντικής βιβλιοθήκης 3 Αθήνα, Έκδοση κλάδου εκδόσεων της επικοινωνιακής και µορφωτικής υπηρεσίας της Ελλάδας 12

13 Τύχη των θανόντων στη διάρκεια των αιώνων Η ιστορική έρευνα αποδεικνύει ότι κατά την αρχαιότητα εµφανίστηκαν και οι δύο τρόποι διάθεσης του νεκρού σώµατος δηλαδή τόσο η ταφή όσο και η καύση. Τον πρώτο τρόπο ακολούθησαν πολλοί λαοί ανάµεσά τους οι Αιγύπτιοι, οι Βαβυλώνιοι, οι Ισραηλίτες, Εβραίοι, οι Μεξικανοί, Περουβιανοί αλλά και οι Έλληνες οι οποίοι από τους κλασικούς χρόνους µέχρι και τη σηµερινή εποχή συνηθίζουν να ενταφιάζουν τους νεκρούς τους. Ο τρόπος ενταφιασµού διαφέρει ανάλογα µε το λαό και την εποχή. Ανεξαιρέτως όλοι οι λαοί που απαντούν στην αρχαιότητα, απέδιδαν ιδιαίτερες τιµές στους θανόντες, θάβοντάς τους άλλοτε ολόσωµους και άλλοτε µόνο τα οστά αυτών. Οι Αιγύπτιοι, λόγω των αντιλήψεών τους περί µετεµψύχωσης αλλά κυρίως οι Έλληνες που θεωρούσαν την ταφή ιερό υπέρτατο καθήκον που πήγαζε από άγραφους νόµους, τιµούσαν συγγενείς και φίλους πρωτίστως, αλλά και κάθε άνδρα άξιο σεβασµού και εκτιµήσεως, µε την "κήδευση". Χαρακτηριστική µάλιστα είναι η αντίληψη που επικεντρωνόταν στην ανησυχία του νέκυιος που δεν είχε ταφεί και κλαφτεί στην περιπλάνησή του µέχρι να του επιτραπεί η είσοδος στα "Ηλύσια Πεδία". Στην αρχαία µάλιστα Ελληνική Γραµµατεία είναι δυνατό να εντοπίσει κανείς παρόµοια παραδείγµατα. 1 Ακόµη και σε εξαιρετικές περιπτώσεις (πόλεµοι, σεισµοί, ναυµαχίες) που όπως είναι φυσικό πολλά σώµατα δεν εντοπίζονταν, έκαναν εικονικές κηδείες και έχτιζαν "κενοτάφια" κάτι ανάλογο µε τα σύγχρονα µνηµεία του "Αγνώστου Στρατιώτου". Τα µόνα πρόσωπα τα οποία δεν θάπτονταν και εκεί φαίνεται και η απαξία της κοινωνίας για τα πρόσωπα αυτά, ήταν όσοι θεωρούνταν εχθροί της πατρίδος (κυρίως προδότες) και κακούργοι. Όσον αφορά τον δεύτερο τρόπο απαλλαγής των ζώντων από τους νεκρούς, την καύση, η µελέτη αποδεικνύει ότι κατά τους οµηρικούς χρόνους εκείνη ήταν η επικρατούσα και όχι η ταφή. 2 1 "Αντιγόνη" Σοφοκλέους "Ιφιγένεια εν Ταύροις" Ευριπίδου Επίπτωση της τιµωρίας των νικητών Αθηναίων στρατηγών της ναυµαχίας των Αργινουσών (406 π.χ.) (βλ. Ξενοφ. Ελλην. Α' σ. 27) 2 "αεί δε πυραί νεκρών καίοντο θαµειαί (µετ. αδιάκοπα έκαιγαν πυρές µε νεκρούς) Ιλιάδα Α' ραψωδία (στιχ. 52). Στην οµηρική εποχή η καύση ήταν ιεροτελεστία περιλαµβάνοντας και ανθρωποθυσίες. Ο έφορος αρχαιοτήτων και υφηγητής Παν/ου Αθηνών Τ. Σακελλαράκης δέχεται ανθρωποθυσίες ως 13

14 Όπως είναι φυσικό δεν ήταν γνωστός ο τρόπος πλήρους αποτέφρωσης. Στην κλασική Αθήνα η καύση των νεκρών ήταν µια ταφική πρακτική περιορισµένης συχνότητας τουλάχιστον µέχρι τον 4ο αιώνα π.χ. Τότε ήταν που εµφανίζονται δύο κατηγορίες καύσης, η πρωτογενής και η δευτερογενής. Βάσει της πρωτογενούς καύσεως η αποτέφρωση πραγµατοποιούνταν εντός του τάφου, ενώ κατά τη δευτερογενή επιτελούνταν σε πυρά έξω από τον τάφο και στη συνέχεια τα λείψανα ενταφιάζονταν µέσα σε ειδικά αγγεία - τεφροδόχους (πήλινα, ακόσµητα ή ερυθρόµορφα αγγεία). Τα αγγεία αυτά δεν κατασκευάζονται προκειµένου να δεχθούν οστά αλλά αρχικά εξυπηρετούσαν οικιακές ανάγκες ενώ η τοποθέτησή τους γινόταν απευθείας στο έδαφος ή σε προστατευτικό κιβώτιο. Λιγότερο διαδεδοµένη πρακτική ταφής αποτελούσε η καύση νηπίων. Την ελληνική πρακτική της καύσης ακολούθησαν και οι Ρωµαίοι µάλιστα στην 10η έλτο των νόµων της Ρωµαϊκής " ωδεκαδέλτου" αναφέρονται διατάξεις σχετικές µε τον τρόπο κηδεύσεως των νεκρών. 3 ιεροτελετουργικές πράξεις (χωρίς ίχνος αγριότητας) στη Μινωική Κρήτη (βλ. Εφηµ. "Μεσηµβρινή", ) 3 Γ.Α. Πετροπούλου, "Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωµαϊκού ικαίου" (εκδ. Β) Αθήνα 1963 (σελ ) Αντουράκης Γ. επίκουρος Καθηγ. Παν/µίου Αθηνών "Ταφή, καύση και ανάσταση νεκρών µηνύµατα από παράδοση και τέχνη" Έκδοση Β Αθήνα, 1986, σελ

15 Επιχειρήµατα υπέρ της αποτέφρωσης των νεκρών Αρκετοί ήταν εκείνοι οι πολίτες οι οποίοι πήραν θέση σχετικά µε τη δυνατότητα επιλογής διάθεσης του σώµατος µετά θάνατον, τη δυνατότητα δηλαδή επιλογής µεταξύ της παραδοσιακής λύσης του ενταφιασµού των νεκρών και της καύσης. µάλιστα αυτοί ήταν που εντόπισαν περισσότερα θετικά στοιχεία στον δεύτερο τρόπο διάθεσης, στην καύση. Οι υπέρµαχοι λοιπόν της αποτεφρώσεως στήριξαν την άποψή τους σε ουκ ολίγα επιχειρήµατα. Κατ' αρχάς υποστηρίζουν ότι η ελληνική νοµοθεσία δεν απαγορεύει την καύση. Αντιθέτως το Σύνταγµα το οποίο και αυτό δεν αναφέρεται στην καύση καθόλου και εποµένως δεν την απαγορεύει, καθιερώνει ένα κράτος ανεξίθρησκο, το οποίο οφείλει να αναγνωρίσει το δικαίωµα επιλογής ακόµα και για τους Χριστιανούς Ορθόδοξους, ενώ η στέρηση του δικαιώµατος επιλογής είναι αντίθετη µε τη ιεθνή ιακήρυξη των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων. 1 Από το Σύνταγµα επικαλούνται τα Άρθρα 5 παρ. 1 και το 13 παρ. 1 που αναφέρονται στην ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας και ελεύθερης συµµετοχής στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή, εφόσον δεν προσβάλλει δικαιώµατα άλλων και µε τη συµπεριφορά του παραβιάζει τόσο τις συνταγµατικές διατάξεις όσο και τη γενική ρήτρα των χρηστών ηθών και στην απαραβίαστη ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης. Επίσης, εκείνοι που υιοθετούν σε θεωρητικό επίπεδο την αποτέφρωση επικαλούνται το περιορισµένο της έκτασης των κοιµητηρίων σε συνδυασµό µε τον υπερκορεσµό τους ειδικά στις µεγαλουπόλεις και την πρωτεύουσα. Μάλιστα σε επίπεδο συζητήσεως βρίσκεται αυτό τον καιρό ο περιορισµός ή η απαγόρευση πωλήσεων τάφων. 2 Η πώληση όµως τάφων όπως και οι κηδείες στις µέρες µας, στοιχίζουν αρκετά χρήµατα και ενίοτε υπερβολικά λόγω των απαιτήσεων εκείνων που τελούν τις σχετικές ακολουθίες. Απαράδεκτη είναι η κατηγοριοποίηση των κηδειών σε Α' και Β' τάξεως. Ένα ακόµη επιχείρηµα που προβάλλουν οι υπέρµαχοι της καύσεως είναι η παύση των µακάβριων "εκταφών" και του σπανίου αλλά υπάρχοντος φαινοµένου της εµπορίας των ιερών λειψάνων και της διαστροφής της νεκροφιλίας 3. 1 Λέκκος Ε. "Ταφή ή καύση νεκρών" Θεολόγου - Νοµικού Έκδοση της Αποστολικής ιακονίας 1994 σελ Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι το κοιµητήριο Κηφισιάς θα µπορούσε να εξυπηρετήσει τους δηµότες του για 80 χρόνια ακόµα αν δεν είχαν πωληθεί οι περισσότεροι τάφοι του 3 Αντουράκης Γ. Επίκουρ. καθηγ. Παν/µίου Αθηνών - Αρχαιολόγος "Ταφή, καύση και ανάσταση νεκρών µηνύµατα από παράδοση και τέχνη" έκδοση Β' Αθήνα, 1986 σελ

16 Τα κοιµητήρια αποτελούν επίσης εστίες µόλυνσης του περιβάλλοντος λόγω της αδιάκοπης αποσύνθεσης των πτωµάτων. Έτσι η αποτέφρωση προβάλλει ως µέθοδος ασφαλέστερη για τη δηµόσια υγεία και σαφώς ταχύτερη ως προς την αποσύνθεση των σωµάτων. Επίσης η ύπαρξη κοιµητηρίου είναι ευρέως γνωστό ότι ενισχύει φαινόµενα τυµβωρυχίας αλλά και µαγείας. 4 Ένα ακόµη επιχείρηµα υπέρ της αποτέφρωσης των θανόντων είναι το δυσάρεστο θέαµα των νεκροταφείων και η αρνητική επιρροή που ασκεί στην ψυχολογία των κατοίκων που ζουν κοντά σε αυτά µιας και τα νεκροταφεία αν και θα έπρεπε να έχουν οργανωθεί σε µη κατοικηµένες περιοχές, τα περισσότερα βρίσκονται εντός των υπερφορτωµένων αστικών περιοχών. 5 Επιπλέον, αυτοί που πρόσκεινται στην καύση (σε αυτή την κατηγορία ανήκουν αρκετοί νέοι, κάτοικοι των πόλεων και άνθρωποι "προοδευτικών αντιλήψεων") τονίζουν δίνοντας µεγάλο βάρος στην προτροπή της έκθεσης της ECRI (της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κατά του ρατσισµού και της Μισαλλοδοξίας, αναγνωρισµένου ευρωπαϊκού θερµού που λειτουργεί στο πλαίσιο του Συµβουλίου της Ευρώπης) 6 ότι επιβάλλεται να επιτραπεί η καύση. Σηµειωτέον το γεγονός ότι στην Ευρώπη (π.χ. στη Γαλλία) όχι µόνο υπάρχει η επιλογή της καύσης, αλλά και µια τρίτη επιλογή: το σώµα να αφήνεται σε νοσοκοµείο και να αποτελεί αντικείµενο πειραµατισµών. 4 ουνδουλάκης Εµµ. Μάστερ Θεολογίας ΑΠΘ. "Η καύση των νεκρών στην ορθόδοξη εκκλησία" (Μελέτες ορθόδοξης θεολογίας) Εκδόσεις Π9υρνάρα Θεσσαλονίκη, Αντουράκης Γ. "ταφή, καύση και ανάσταση νεκρών µηνύµατα από παράδοση και τέχνη Έκδοση Β' Αθήνα, 1986 σελ Εφηµερίδα "Ελευθεροτυπία" 3/7/04 16

17 Θεολογική προσέγγιση του ζητήµατος - Η αντίθετη άποψη Στον αντίποδα των υποστηρικτών της αποτέφρωσης τοποθετούνται όσοι τάσσονται µε τη θεολογική άποψη κυρίως και όσοι εντοπίζουν αρνητικά στον τρόπο αυτό αποσύνθεσης του νεκρού σώµατος. Στους υποστηρικτές της καύσης που διατυπώνουν την άποψη της ελευθερίας επιλογής κατ' αναλογίαν της επιλογής ή µη στη δωρεά των οργάνων ή αίµατος, η Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία απαντά ότι δεν µπορεί να επέµβει και να δεσµεύσει ουσιαστικά κανέναν άνθρωπο αλλά δικαιούται να εκφέρει άποψη στο κατά πόσον η καύση συµβαδίζει µε τη δογµατική διδασκαλία της και την 20χρονη παράδοση, δεν αποκλείεται µάλιστα όποιος επιλέξει ελεύθερα την καύση να έρχεται σε αντίθεση µε τις βασικές διδασκαλίες της µέχρι και του σηµείου να στερηθεί την επικήδεια Ακολουθία. Σε όσους ιδίως προτείνουν να ψάλλεται η νεκρώσιµη Ακολουθία και µετά να γίνεται η καύση η Εκκλησία υπογραµµίζει την αδιαφορία της ως προς τους τύπους, σηµαντικό γι' αυτή είναι η παράδοση και η αξία της ταφής. εν πρέπει να προσπερνάται ότι ο τάφος επιτελεί συναισθηµατικό σύνδεσµο του αποθανόντος µε τους συγγενείς. Χαρακτηριστικά και ο πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής εταιρείας. Λουκάτος υποστηρίζει: "Για το λαό µας η φιλοσοφία του ενταφιασµού στηρίζεται κυρίως στη σκέψη ότι ο νεκρός βρίσκεται εκεί και αναπαύεται". Το θαµµένο σώµα παρηγορεί τους επιζώντες - συγγενείς. Επιπλέον, σύµφωνα µε τη διδασκαλία της Ορθόδοξης εκκλησίας το ανθρώπινο σώµα θα αναστηθεί κατά τη ευτέρα Παρουσία του Κυρίου, προκειµένου να απολαύσει µαζί µε την ψυχή τη µακαριότητα του ουράνιου βασιλείου του Θεού. Έτσι η Εκκλησία εξηγεί ότι τον σκοπό αυτό της µελλούσης αναστάσεως επιτελεί περισσότερο η ταφή διότι το σώµα παραµένει περισσότερο ανθρωπόµορφο από τη στάχτη. 1. Προς επίρρωσιν αυτού, αναφέρεται ότι και στο σύµβολο της Πίστεως οµολογούµε την προσδοκία της ανάστασης νεκρών και ζωή του µέλλοντος αιώνος. Επιπλέον όπως τονίζει και ο Μακαριότατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος 2 η θέση του Χριστιανισµού περί της αξίας του ανθρώπινου σώµατος ως "ναού του εν ηµίν Αγίου Πνεύµατος" είναι γνωστή. Με τον ενταφιασµό όπως και οι πρόγονοι µας τιµούµε ιδιαιτέρως το σώµα, ενώ αν επικρατήσει η καύση 1 Αντουράκης Γ. "Ταφή, καύση και ανάσταση νεκρών µηνύµατα από παράδοση και τέχνη" Έκδοση Β' Αθήνα, 1986, σελ Πρακτικά ηµερίδος "Η καύσις των νεκρών" σειρά ποιµαντικής βιβλιοθήκης 3 Αθήνα, 2002 Έκδοση κλάδου εκδόσεων της επικοινωνιακής και µορφωτικής υπηρεσίας της Ελλάδος, σελ. 26

18 και στην Ελλάδα όπως και στις άλλες χώρες δεν θα αποδίδεται η πρέπουσα τιµή, αλλά απαξία. Επιπλέον, µια άλλη πτυχή του θέµατος που ενισχύει την ταφή και που προβάλλεται από όσους τάσσονται υπέρ της θεολογικής άποψης είναι το γεγονός ότι οι προγονικοί τάφοι αποτέλεσαν και αποτελούν σηµαντική πηγή πληροφόρησης τόσο για επιστήµονες, ιστορικούς, αρχαιολόγους και ανθρωπολόγους και συνέβαλαν στον πολιτισµό µας µαθαίνοντας τα χαρακτηριστικά και τον τρόπο ζωής των παλαιοτέρων πολιτισµών. Είναι γενικώς παραδεκτό ότι µε την επιστηµονική έρευνα και ειδικά µε την εκσκαφή ανακαλύφθηκαν µεγαλειώδη µνηµεία και αριστουργήµατα της γλυπτικής. 3 Επιπλέον βάσει της νοµοκανονικής θεώρησης της ταφής, δηλαδή δυνάµει του α.ν. Αρ. 2 παρ. 1 περί νεκροταφείων και ενταφιασµού των νεκρών καθιερώνεται η αποκλειστικότητα του ενταφιασµού µε την έννοια του ενταφιασµού ολόκληρου του πτώµατος και όχι των αποµειναριών όπως η τέφρα και τα οστά και του Αρ. 2 παρ. 3 του α.ν. 582/1968 περί δηµοτικών και κοινοτικών κοιµητηρίων που απαγορεύουν απολύτως την εκτός των κοιµητηρίων ταφή χωρίς να αφήνεται περιθώριο για διαφορετική ρύθµιση του θέµατος στην ιδιωτική βούληση. Άλλωστε και στο Κανονικό δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας διατυπώνεται σαφώς η προσήλωση στον ενταφιασµό. Κατά τον καθηγητή Π. Χριστινάκη µόνο ο κανόνας 65 της Πενθέκτης Οικουµενικής Συνόδου στρέφεται έµµεσα κατά της καύσης των σωµάτων. Όπως αναφέρθηκε η ταφή που καθιερώνεται ως αποκλειστική και που επιτρέπεται εντός του χώρου των κοιµητηρίων µε µόνη εξαίρεση τους εγκαταβιούντες στα µοναστήρια και ησυχαστήρια (όπου και θάπτονται), ισχύει για όλα τα µέλη της Εκκλησίας µε την προϋπόθεση ότι διατηρείται η ιδιότητά τους αυτή, ενώ υπάρχει ρητή κανονική απαγόρευση (*καν. 14 Τιµοθέου) ως προς την τέλεση εκκλησιαστικής κήδευσης για τους αυτόχειρες και για όσους φονεύονται σε κατάσταση µονοµαχίας κατ' αναλογία των συνθηκών. Κατά παρέκκλιση µόνο, είναι επιτρεπτή η κήδευση ετερόδοξων και όχι αλλόθρησκων σε περίπτωση που δεν υπάρχει λειτουργός του δόγµατος στο οποίο ανήκε ο θανών. Τέλος, φανερή έγινε η άρνηση της Εκκλησίας ως προς την καύση, µε την περίπτωση του µουσουργού και επίτιµου Ακαδηµαϊκού ηµ. Μητρόπουλου ο οποίος (αφού είχε ορίσει µε διαθήκη) το 1960 αποτεφρώθηκε σε κλίβανο και η τέφρα του συγκεντρώθηκε σε λήκυθο. 3 Σκαρβέλης ηµήτριος Ακαδηµαϊκός. Επιστολή δηµοσιευθείσα στην "Απογευµατινή" (8/3/2006) 18

19 Στην περίπτωση αυτή, η Εκκλησία αρνήθηκε κάθε επίσηµη και ανεπίσηµη τιµή έσω της κηδείας µε το επιχείρηµα ότι η καύση είναι αντίθετη προς το πνεύµα της Αγίας Γραφής και την παράδοση της εκκλησίας. 4,5 4 Χαρακτηριστικό είναι ότι µε αφορµή την καύση του. Μητρόπουλου ο Μητροπολίτης Κυθήρων Μελέτιος Ευαγγ. Γαλανόπουλος στο βιβλίο του " ιατί ταφή και όχι καύσις των νεκρών;, Αθήνα 1962", υποστηρίζει ένθερµα την ολόσωµη ταφή των νεκρών 5 Τρωϊάνος Σπ. "Παραδόσεις Εκκλησιαστικού δικαίου" β' έκδοση Απ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα - Κοµοτηνή

20 Η πρόσφατη νοµοθετική πρόβλεψη της αποτέφρωσης των νεκρών Τον Μάρτιο του 2006 δηµοσιεύεται στην εφηµερίδα της Κυβερνήσεως (τεύχος πρώτο, αρ. φύλλου 57) ο νόµος υπ' αριθµόν 3448 ο οποίος στο άρθρο 35 αναφέρει ότι επιτρέπεται η αποτέφρωση νεκρών, ηµεδαπών ή αλλοδαπών, των οπίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επιτρέπουν την µετά θάνατον αποτέφρωση. Βέβαια, προϋπόθεση για την αποτέφρωση είναι να υπάρχει προηγουµένως ρητή, χωρίς αίρεση ή όρο, δήλωση του θανόντος για την επιθυµία του σχετικά µε την µεταθανάτια τύχη του σώµατός του, ή να υπάρχει αντίστοιχη δήλωση των συγγενών του εξ αίµατος ή εξ αγχιστείας έως και τον τέταρτο βαθµό, κατά σειρά τάξεως. Σε περίπτωση διαφωνίας µεταξύ συγγενών ίδιας τάξεως, την απόφαση λαµβάνει ο Εισαγγελέας της περιφέρειας όπου φυλάσσεται ο νεκρός Για περιπτώσεις ανηλίκων τέκνων απαιτείται σχετική δήλωση των 2 γονέων ή εκείνου που ασκεί την γονική µέριµνα κατά τα άρθρα 1510 επ. του Αστικού Κώδικα. Η άδεια αποτέφρωσης χορηγείται από το ήµο ή την Κοινότητα όπου λειτουργεί το Κέντρο αποτέφρωσης. Με προεδρικό διάταγµα καθορίζονται οι χώροι δηµιουργίας Κέντρων Αποτέφρωσης Νεκρών, καθώς και οι όροι και ο έλεγχος λειτουργίας τους και ο ειδικότερες προϋποθέσεις. Για τον καθορισµό των χώρων απαιτείται γνώµη του οικείου ήµου ή Κοινότητας. 20

21 Συµπέρασµα Ο όρος "θρησκευτική ελευθερία" οφείλει να καλύπτει κάθε µορφή ελευθερίας ακόµη και το δικαίωµα να καθορίζει την µεταθανάτια τύχη του. Το δικαίωµα για αυτοδιάθεση περιλαµβάνει και την µεταθανάτια τύχη ή χρήση του σώµατός του και καµία θρησκευτική παράδοση δεν µπορεί, εφ' όσον δεν αποτελεί θέµα δογµατικό, να περιορίσει την ελευθερία βούλησης του ατόµου. Οι Έλληνες είναι λαός µε στερεά προσήλωση προς τις Παραδόσεις από την άλλη όµως δεν µπορεί κανείς να απαγορεύσει σε κάποιον που έχει εκφράσει την επιθυµία να αποτεφρωθεί να πραγµατοποιηθεί η επιθυµία του. Η καύση σαν µέθοδος καταστροφής του πτώµατος δεν προσκρούει στον Ποινικό νόµο (εφ' όσον δεν είναι δολοφονία) ούτε αποτελεί προσβολή της µνήµης του νεκρού. Άρα δεν πρέπει να απαιτείται ειδική διάταξη του νόµου για να ενεργηθεί άλλωστε η κατοχύρωση του απαραβίαστου της θρησκευτικής συνείδησης, είναι απαραίτητο στοιχείο κάθε δηµοκρατικά οργανωµένης κοινωνίας. Παρά ταύτα, το άρθρο 35 του νόµου 3448 επίλυσε τυπικά το θέµα καθώς διευκρίνισε λεπτοµέρειες του τυπικού µέρους της επιτρεπτής πλέον αποτέφρωσης ηµεδαπών ή αλλοδαπών των οποίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις το επιτρέπουν. 21

22 Ν Ο Μ Ο Λ Ο Γ Ι Α ΣτΕ /75 (Ολ) ΤοΣ 1975 σελ. 894 ΕΑ 1190/87 (ΤοΣ 1988, 723) ΣτΕ (756/1952, 2274/1962) ΣτΕ (851/1961) ΣτΕ (2058/1957) ΣτΕ Πρακτικό 409/77 ΤοΣ 1977, 475 ΣτΕ 194/87 Ε 31, 85 Ειρ. Πατρ. 26/83 ΤοΣ, 646 Ειρ. Πατρ. 261/83 Εφ. Αθ. (1702/88) Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α 1. Αντουράκης Γ. Επίκ. Καθηγητής Παν/µίου Αθηνών - Αρχαιολόγος: "Ταφή, καύση και ανάσταση νεκρών Μηνύµατα από την παράδοση και την τέχνη" Εκδ. Β Αθήνα, Ανδρούτσος Χ. Εκκλησία και Πολιτεία (β' εκδ.) Βενιζέλος Ε. Οι σχέσεις κράτους και Εκκλησίας Εκδόσεις Παρατηρητής Θεσσαλονίκη, Γαλανόπουλος Μελέτιος, " ιατί ταφή και όχι καύσις των νεκρών", Αθήνα, 1962, "Εκκλησία και Πολιτεία", Αθήνα, αγτόγλου Π. Ατοµικά ικαιώµατα Α' 2η έκδοση Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα - Κοµοτηνή, ηµητρόπουλος Α. "Συνταγµατικά ικαιώµατα" Ειδικό Μέρος Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου Τοµ. ΙΙΙ Ηµ. Β Αθήνα, ουνδουλάκης Εµµ.: Μάστερ Θεολογίας, ΑΠΘ "Η καύση των νεκρών στην ορθόδοξη Εκκλησία. Μελέτες ορθόδοξης θεολογίας" Εκδόσεις Πουρνάρα Θεσσαλονίκη, Durga das Basu Commentary on the Constitution of India 3rd Edition Calcutta June, Εφηµερίδα "Τα ΝΕΑ" - Εφηµερίδα "Ελευθεροτυπία" - Εφηµερίδα "Απογευµατινή" - Εφηµερίδα "Μεσηµβρινή" 10. Ευριπίδου "Ιφιγένεια εν Ταύροις" 22

23 11. Ζάκουλα Μαρία ΕΣ Α και µειονότητες ΤοΣ Τεύχος 2/ Κονιδάρης Ι. Θεωρία και Νοµολογία για τους µάρτυρες του Ιεχωβά ΝοΒ 34, Κτιστάκης "Νοµικά ζητήµατα θρησκευτικής ετερότητας στην Ελλάδα" 14. Λέκκος Ευαγγ. Θεολόγος - Νοµικός "Ταφή ή καύση των νεκρών" έκδοση της Αποστολικής ιακονίας, Μαρίνος Α. "Η θρησκευτική ελευθερία" ιατριβή επί διδακτορία υποβληθείσα εν τη Νοµική Σχολή του ΕΚΠΑ, Αθήνα, Μπέης Κ. "Η θρησκευτική ελευθερία θεωρία και πράξη στην ελληνική κοινωνία και έννοµη τάξη" Εκδόσεις ΕΥΝΟΜΙΑ, Αθήνα, Ξενοφώντος Ελληνικά 18. Οµήρου Ιλιάδα 19. Πετροπούλου Γ.Α. "Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωµαϊκού ικαίου" (Εκδ. Β') Αθήνα, Πέτρου Ι. "Πολυπολιτισµικότητα και θρησκευτική ελευθερία" α' εκδόσεις Παρατηρητής Θεσσαλονίκη, Πρακτικά ηµερίδος "Η καύσις των νεκρών" σειρά ποιµαντικής βιβλιοθήκης 3", Αθήνα, Σκαρβέλης. Ακαδηµαϊκός Επιστολή δηµοσιευθείσα στην "Απογευµατινή" 8/3/ Σοφοκλέους Αντιγόνη 24. Σταυριανίδης Ν. "Η θρησκευτική ελευθερία" Αθήνα, Το Σύνταγµα (ΤοΣ) Περιοδικό 26. Χρυσόγονος Κ. "Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα" Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας Αθήνα - Κοµοτηνή 2η έκδοση,

24 Περίληψη ΘΕΜΑ : ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ Η καύση των νεκρών είναι ένα θέµα που συνδέεται άµεσα; µε την θρησκευτική ελευθερία του ατόµου άρα συνδέεται µε τις αντίστοιχες διατάξεις του Συντάγµατος που ρυθµίζουν το θρησκευτικό φαινόµενο. Ακολούθως γίνεται αναφορά στο θέµα της θρησκευτικής ελευθερίας, στις οριοθετήσεις και τους περιορισµούς που τίθενται και ειδικά στο δικαίωµα εκάστου να επιλέγει µεταξύ ενταφιασµού και καύσης σαν απόρροια του δικαιώµατος της θρησκευτικής ελευθερίας. παρατίθεται σύντοµη ιστορική αναδροµή, τα επιχειρήµατα των υπέρµαχων καθώς και των εχθρών της καύσης, η θεολογική προσέγγιση του θέµατος και τέλος η πρόσφατη νοµοθετική ρύθµιση (Μάρτιος 2006) µε τον νόµο 3448 άρθρο 35 ο οποίος επιτρέπει την καύση ηµεδαπών ή αλλοδαπών των οποίων οι θρησκευτικές πεποιθήσεις το επιτρέπουν. 24

25 Summary SUBJECT: The incineration of deads Incineration of dead people is a theme which is related in a direct way to religious freedom as an individual right and therefore to corresponding articles related to the religious phenomenon. Boundaries and limitation imposed by the Greek Constitution are also reported. The problem is the choice between burial and cremation as a result of the religious freedom. Μoreover there are: a short historical approach, the opinion of cremation supporters' and incineration enemies', the theological approach and finally the recent law 3448/2006, article 35, which allows natives' or foreigns' incineration if only their religious beliefs permit cremation. 25

26 Λήµµατα Ανεξιθρησκία Γνωστή θρησκεία ικαίωµα Εκκλησία Ελευθερία λατρείας Ελευθερία συνείδησης Επικρατούσα θρησκεία Θρησκεία Θρησκευτική ελευθερία Καύση Νεκρός Οριοθέτηση Προστασία Περιορισµός Νόµος Σύνταγµα Ταφή Religious tolerance Known religion Right Church Freedom of worship Freedom of conscience Prevailing religion Religion Religious freedom Incineration, cremation Dead, corpse Boundary Protection Limitation Law Constitution Burial, interment 26

27 Συντοµογραφίες ΑΚ Αρθρ. α.ν. Α Ε Α Ε Ειρ. Πατρ. Εκδ. ΕΚΠΑ Επ ΕΣ Α Εφ. Αθ. Καν. Ολοµ. Παρ. ΠΚ σελ. ΣτΕ Σ/Συντ; ΤοΣ Αστικός Κώδικας Άρθρο αναγκαστικός νόµος ιεθνής ιακήρυξη Ανθρωπίνων ικαιωµάτων Ευρωπαϊκό ικαστήριο ικαιωµάτων Ανθρώπου Επιθεώρηση ηµοσίου ικαίου και ιοικητικού ικαίου Ειρηνοδικείο Πατρών Εκδόσεις Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών επόµενα Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων Ανθρώπου Εφετείο Αθηνών Κανονισµός Ολοµέλεια παράγραφος Ποινικός Κώδικας σελίδα Συµβούλιο της Επικρατείας Σύνταγµα Το Σύνταγµα (περιοδικό) 27