οι ρομά μέσα από διαδικασίες περιθωριοποίησης και ένταξης στον αστικό και κοινωνικό ιστό η περίπτωση της αγίας βαρβάρας

Transcript

1 οι ρομά μέσα από διαδικασίες περιθωριοποίησης και ένταξης στον αστικό και κοινωνικό ιστό η περίπτωση της αγίας βαρβάρας ζουριδάκης ευάγγελος καμόντου ελένη πούλου ελένη υπό την επίβλεψη της μαντουβάλου μαρίας ε.μ.π. τομέας πολεοδομίας

2 περιεχόμενα εισαγωγή πόλη και περιθώριο παραδείγματα σύγχρονων μορφών περιθωρίου οι Ρομά : ιστορικές αναφορές μυθολογίες η ετερότητα των Ρομά στο χώρο κελύφη το κατοικείν κοινωνική και οικονομική οργάνωση νομαδισμός, ημινομαδισμός,εδραιοποίηση οι Ρομά στο δήμο της Αγίας Βαρβάρας : η πολυπολιτισμική πραγματικότητα! ιστορία η καθημερινότητα επίλογος βιβλιογραφία, διευθύνσεις στο διαδίκτυο 2

3 εισαγωγή Οι Ρομά είναι φυλή, είναι μειονότητα, είναι πρόσφυγες, είναι Γάλλοι υπήκοοι, είναι Έλληνες υπήκοοι. Είναι νομάδες, ημινομάδες και εδραίοι. Διώκονται ή προσαρμόζονται. Οι Ρομά είναι πλανόδιοι έμποροι, είναι αγρότες, είναι οργανοπαίχτες και ζητιάνοι ή αναγνωρισμένοι επιστήμονες. Φοράνε πολύχρωμα ρούχα ή ντύνονται σαν τον καθένα. Χάνονται μέσα στο πλήθος ή ξεσηκώνουν τον κόσμο με τη μουσική τους. Παντρεύονται και χωρίζουν, ερωτεύονται και μισούν, τσακώνονται και ξανασυμφιλιώνουν. Οι Ρομά θα σου πουλήσουν γάïδαρο για φοράδα. Οι Ρομά είναι αθώοι αλλά είναι και ένοχοι. Η κοινωνία των Ρομά στηρίζεται στην ομάδα, στην αλληλεγγύη και στην εσωστρέφεια. Η οικονομία των Ρομά στηρίζεται στους Γκατζο, στην εξωστρέφεια. Ο χώρος των Ρομά είναι το τσαντίρι, είναι το διαμέρισμα και η καλύβα. Κάθονται στο δρόμο ή στο ποτάμι, κάτω από τα δέντρα και μέσα στον ήλιο. Το τσαντίρι τους έχει στρωσίδια και χαλιά. Το σπίτι τους έχει στρωσίδια και χαλιά. Θέλουν αυλή, θέλουν αέρα και έκταση. Ζουν μέσα στην πόλη, έξω από την πόλη ή απλά αγγίζουν τα όριά της. Οι Ρομά ζουν μέσα στην πόλη γιατι το τσαντίρι σημαίνει κρύο, σημαίνει βροχή. Οι Ρομά ζουν έξω από την πόλη γιατί εκεί δεν θα ενοχλήσουν κανένα και δεν θα τους ενοχλήσει κανείς. Τα οργανωμένα camping που σχεδιάζονται για τους Ρομά, βάσει νόμου, βρίσκονται έξω από την πόλη. Οι κατοικίες κοινωνικής πρόνοιας, που προορίζονται για τους Ρομά, χτίζονται έξω από την πόλη. Οι περισσότερες εικόνες, που έχει κανείς, από καταυλισμούς είναι έξω από τα χωριά, έξω από τις πόλεις, έξω από τον οικιστικό ιστό της επίσημης κοινωνίας. Το περιθώριο είναι κομμάτι της πόλης, της κοινωνίας, της οικονομίας. Κινείται και εξελίσσεται μαζί τους. Μικραίνει και μεγαλώνει, χάνεται και ξαναβρίσκεται. Υπάρχει η κοινωνική και οικονομική διαστρωμάτωση αλλά υπάρχει και ο περιθωριοποιημένος πληθυσμός. Η πόλη δεν ορίζεται. Το περιθώριο δεν ορίζεται, αλλά υπάρχει και προκαλεί το αίσθημα της ασφάλειας, της σιγουριάς, της ανωτερότητας και της φιλανθρωπίας. Η Αγία Βαρβάρα ξεκίνησε ως τόπος προσφύγων, στους πρόποδες του όρους Αιγάλεω. Η κοινωνία της Αθήνας αλλάζει σύσταση. Η κοινώνια της μεγαλούπολης, σήμερα, είναι πολυπολιτισμική. Περιθωριοποίηση ή αφομοίωση; Συσσωμάτωση ή εναρμόνιση; 3

4 4

5 πόλη και περιθώριο Οι κυριότερες σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις για την ανάλυση και την ερμηνεία της δομής του χώρου, έχουν κοινό σημείο αναφοράς την έννοια της πόλης. Η πόλη ως έννοια πολυσήμαντη και ολιστική αναφέρεται τόσο στην υλική, τεχνική υποστασή της, όσο και στις σχέσεις και δραστηριότητες που συμβαίνουν ή οργανώνονται στον χώρο της. (Ε.Μ.Π., 2001:1) Πιο απλά, η πόλη μπορεί να ειδωθεί χωρικά, ως ένα σύμπλεγμα εγκαταστάσεων και υπηρεσιών που τοποθετούνται σε έναν συγκεκριμένο δομημένο χώρο κτισμάτων αλλά και κοινωνικά ως ένα συνοθύλλευμα ανθρώπινων ιδιοσυγκρασιών, ηθών, εθίμων και κανόνων που κληρονομούνται στους κατοίκους ή και διαμορφώνονται απο αυτούς και μεταδίδονται ως παράδοση. (R.Park, 1967:1) Η πόλη δεν ορίζεται. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός που συνεχώς εξελίσσεται, μεταλλάσεται, μορφοποιείται αμφίδρομα με τις ανάγκες και τις διαθέσεις των κατοίκων της. Ανέκαθεν η πόλη οριοθετούνταν χωρικά και δομικά με άξονα τις λειτουργίες της και τις κοινωνικές ομάδες που την απαρτίζουν. Όμως, ο σχεδιασμός, κάτι τόσο ρεύστου όσο η πόλη, φέρει αντιθέσεις. Αντίστοιχες απόπειρες απόλυτου σχεδιασμού, όπως η χάρτα των Αθηνών, Ville Radieuse, χρησιμοποίησαν το σύστημα ζωνών δημιουργώντας μία πόλη μηχανή, που αφ ενός ξεκαθαρίζει και διευκολύνει, αφ ετέρου ξεχωρίζει και ισοπεδώνει. Η ιστορία, η δομή και η εξέλιξη της επίσημης κοινωνίας είναι που καθορίζουν την ιστορία, τη δομή και την εξέλιξη του περιθωρίου της. Ανάλογα με την εκάστοτε κοινωνία και τις αξίες της οργανώνεται η ταξικότητα. Για παράδειγμα, η δύναμη στους πρωταρχικούς κοινωνικούς πυρήνες, η διανόηση και η οικονομία στις μετέπειτα κοινωνίες, και εν τέλει η σημερινή οικονομίστικη λογική, είναι παράγοντες μορφοποίησης της ταξικής διαστρωμάτωσης. Με αυτή την έννοια, όσοι βρέθηκαν στις παρυφές των κατώτερων στρωμάτων ή εκτος κανόνων χαρακτηρίστηκαν ως περιθωριακοί. Συνεπώς τα σύνορα του περιθωρίου είναι μεταβλητά: αλλάζουν μέσα στον ιστορικό χρόνο και διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία. Επιπλέον, οι σχέσεις που διατηρεί η εκάστοτε κοινωνία με τους «περιθωριακούς» της προκύπτουν από τις ιστορικές διαδικασίες συγκρότησής της και ποικίλουν, από τα επίπεδα «ανεκτικότητας» ή «δυσανεκτικότητας», μέχρι τις ικανότητες ενσωμάτωσης ή τους μηχανισμούς αποκλεισμού.(α.bαξεβανόγλου 2001:90) Σήμερα, όσο ποτέ, λόγω της έντονης κοινωνικής και οικονομικής κινητικότητας είναι ευκολότερο να «μεταπηδήσει» κανείς από μια κατάσταση σε μια άλλη.(β.γκιζέλη, 1993:340) Το περιθώριο της οικονομίας παράγεται, εξίσου, με τις ανακατατάξεις και την εξέλιξη της επίσημης κοινωνίας. Η εξέλιξη εξωθεί στο περιθώριο τμήματα πληθυσμού που είτε απασχολούνται σε θέσεις, πλέον, άνευ οικονομικής σημασίας -ασκώντας απαρχαιωμένα ή τα θεωρούμενα ευτελή επαγγέλματα- είτε κινούνται σε εκείνους τους χώρους της ασάφειας, 5

6 αστάθειας, μεταξύ νομιμότητας και παρανομίας. Στην ιστορική καταγραφή αυτού του είδους της οικονομίας συναντάει κανείς, ως περιθωριακές ή περιθωριοποιημένες, μια μεγάλη γκάμα κοινωνικοεπαγγελματικών ομάδων, κατά κανόνα στοιχειώδους επιβίωσης και κυρίως περιφερόμενες: πλανόδιοι μικροτεχνίτες και εποχιακοί εργάτες, ευκαιριακοί μεροκαματιάρηδες, άνθρωποι της «μαύρης» αγοράς, των πρόσκαιρων συναλλαγών στην άκρη του δρόμου, στα όρια της λαϊκής αγοράς ή των πανηγυριών. Πλανόδιοι μουσικοί και θεατρίνοι, παραμυθάδες, θαυματοποιοί, τσαρλατάνοι και άλλοι «περιθωριακοί της θεραπευτικής». Μάγισσες και ποικιλία «αμαρτωλών» γυναικών. Χαρτοπαίχτες, παραστρατημένοι μοναχοί και μισθοφόροι. Φυγόδικοι, επαγγελματίες ζητιάνοι και πραγματικοί αναξιοπαθούντες. Ακτήμονες, απόκληροι, άνθρωποι του τσίρκου, χαρτορίχτες, αοιδοί και κυρίως έμποροι, κάθε λογής, αλλά μάλλον ελάχιστης εμβέλειας. Οι πρακτικές επιβίωσης των ανθρώπων του περιθωρίου, παρότι προσαρμόζονται στους εκάστοτε νέους όρους, έχουν στις ευρωπαïκές κοινωνίες, σε μακρά ιστορική διάρκεια ορισμένα πάγια χαρακτηριστικά : ο εντοπισμός και η αξιοποίηση κάθε φορά των διάκενων και αναγκών της επίσημης κοινωνίας. Αυτή η πρακτική σημαίνει κατά κανόνα τη συνεχή μετακίνηση, ως βασική προϋπόθεση για την εξασφάλιση του μεροκάματου, τη στοιχειώδη επιβίωση. Έτσι οι περισσότεροι φτωχοί εργάτες, μετανάστες, γενικότερα άνθρωποι των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων, θέλοντας και μη, ακολουθούν τους ίδιους τρόπους επιβίωσης: περιπλάνηση, πρόσκαιρα επαγγέλματα, ασταθή κατοικία, κ.α. (Α.Βαξεβανόγλου, 2001:95-99) Ο περιθωριοποιημένος και ο περιθωριακός χώρος δεν μπορεί παρά να λειτουργούν σε σχέση συνεπαγωγής με την οικονομική και κοινωνική διάσταση του περιθωρίου. Πρόκειται για μια κυκλική διαδικασία, όπου αίτιο και αιτιατό εναλλάσονται. Η διάρθρωση του χώρου, λοιπόν, αντανακλά σαφώς τις κοινωνικές και κατ επέκταση τις οικονομικές σχέσεις. Οι κοινωνικές ανισότητες δεν μπορούν παρά να υποδεικνύονται στο αστικό περιβάλλον, στο χώρο γενικότερα. Κατά μία άποψη, ο περιορισμός των ανισοτήτων στον αστικό χώρο είναι ανέφικτος. (Ε.Μ.Π., 2002:14-15) Παρ όλα αυτά, όλα τα μέρη της πόλης, συμπεριλαμβανομένου και του χωρικού περιθωρίου, διατηρούν μεταξύ τους σχέσεις στενής αλληλεξάρτησης, είτε οικονομικές, είτε κοινωνικές. Σε κάθε περίπτωση, τα όρια όπου μπορούν να κινούνται οι άνθρωποι του περιθωρίου αποτελούν αναπόσπαστα τμήματα της «επίσημης» κοινωνίας, και αφορούν στο χώρο, στην οικονομία και στην κοινωνία. Η περιθωριοποίηση δεν ταυτίζεται πάντα με τη γεωγραφική έννοια του όρου, δηλαδή με την περιφέρεια της πόλης. Μέσα στον αστικό ίστο, δημιουργείται μια άλλη μορφή περιθωρίου. Η μη ένταξη στον κοινωνικό εξοπλισμό της πόλης και η μη δυνατότητα προσβασής στα δημόσια «αγαθά» συνθέτουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Τελικά, ο αστικός χώρος φαίνεται να έχει εγγενώς την ικανότητα να δημιουργεί περιθώρια, κατά την αρχιτεκτονοκρατική έκφραση: «μη-τόπους», οι οποίοι μετεξελίσσονται σε «τόπους» των μειονοτήτων και 6

7 γενικότερα όλων εκείνων των ομάδων που υφίστανται το καθεστώς του κοινωνικού αποκλεισμού. 7

8 8

9 παραδείγματα σύγχρονων μορφών περιθωρίου Ανά τον κόσμο υπάρχουν περιπτώσεις περιθωριοποίησης τέτοιες που είναι πραγματικότητα για εκατομμύρια πληθυσμού. Οι περιπτώσεις είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους αλλά ίσως και όμοιες. Οι αιτίες, οι αφορμές και οι απαρχές είναι διαφορετικές αλλά το αποτέλεσμα ίδιο: χωρική περιθωριοποίηση. Στη Νότιο Αμερική είναι και τα πιό γνωστά παραδείγματα. Γύρω από τα μεγάλα αστικά κέντρα της Βραζιλίας και του Περού: Σάο Πάολο, Ρίο Ντε Τζανέιρο και Λίμα σε μεγάλες εκτάσεις και ψηλούς λόφους, εξαπλώνονται αχανείς παραγκουπόλεις και τενεκεδουπόλεις. Οι φαβέλες, όπως λέγονται, είναι πόλεις δορυφόροι στις παρυφές των πόλεων, χωρίς σχέδιο, χωρίς κοινωνικές παροχές, χωρίς νερό τρεχούμενο και αποτελούν μόνιμη κατοικία για εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Τα σπίτια εκεί, θυμίζουν ευτελείς κατοικίες πριν από 500 χρόνια αν και είναι φαινόμενο των τελευταίων 50. Είναι κατασκευασμένα από όλων των ειδών τα υλικά, ότι δηλαδή βρεθεί διαθέσιμο. Η κοινωνική πραγματικότητα αλλάζει από παράδειγμα σε παράδειγμα. Άλλωτε, κλειστή και απροσπέλαστη και άλλωτε ασαφής και ρευστή. Οι εκάστοτε κυβερνήσεις είτε παραβλέπουν την ύπαρξή των πόλεων αυτών, είτε τις χρησιμοποιούν. Σ αυτές δεν προσδίδονται κάποια ιδιαίτερα εθνολογικά χαρακτηριστικά αλλά είναι γεγονός ότι απαρτίζονται στη πλειοψηφία τους από ιθαγενείς. Η οικονομία παρουσιάζει, επίσης, διαφορετικά χαρακτηριστικά σε κάθε φαβέλα. Άλλωτε είναι καθαρά προσκολημένη στην πόλη και άλλωτε λειτουργεί κλειστά και αυτόνομα. Και στις δυό περιπτώσεις ανθίζει η παραοικονομία. Οι Ινδιάνοι στις Η.Π.Α. αποτελούν περίπτωση «μουσειακής» περιθωριοποίησης. Πολλά χρόνια μετά την εξερεύνηση της Άγριας Δύσης, όσοι Ινδιάνοι γλύτωσαν από το «ξύλο που φτύνει φωτιά», ακόμα δεν τυγχάνουν πλήρους κοινωνικής εξίσωσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα ποσοστό της κάθε φυλής, βάσει νόμου, οφείλει να διατηρεί τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά και τον τρόπο ζωής του. Καταυλισμοί σιδερόφρακτοι, που παραπέμπουν σε χρυσόψαρα στη γυάλα. Εκεί, υποχρεούνται να ισορροπήσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά με τα στοιχεία της σύγχρονης ζωής, διατηρώντας μια αυτοδιαχειριζόμενη κοινωνία. Συνέπεια αυτής της μίξης πολιτισμών είναι η μάστιγα του «νερού που καίει», δηλαδή του αλκοολισμού. Κάπως έτσι αυτοκαταστρέφονται και οι φυλές των Εσκιμώων στην Αρκτική μετά την εξερεύνησή της. Τα παραπάνω είναι δυνατόν να συμβούν κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης και εξάπλωσης πόλεων, χωρίς να λαμβάνονται υπ όψην τα χαρακτηριστικά των διαφορετιικών κοινωνικών ομάδων. Τι γίνεται όμως όταν ξεκινάμε σε λευκό χαρτί; 9

10 10

11 Τέτοια παραδείγματα είναι η Μπραζίλια στη Βραζιλία, έργο κυρίως του Lucio Costa, και η Σαντιγκάρ στην Ινδία, έργο του Le Corbusier. Και οι δύο πόλεις έχουν σχεδιαστεί και πραγματοποιηθεί τα τελευταία 50 χρόνια ως διοικητικά κέντρα, κυρίως, ορισμένου πληθυσμού και μεγέθους. Αναλογικά με τον πληθυσμό υπάρχουν και οι απαιτούμενες κοινωνικές παροχές και υπηρεσίες. Παραδόξως σε αυτές τις πόλεις, καθαρές και στείρες, στη διάρκεια του χρόνου, άρχισε να συρρέει κόσμος εκτός προγράμματος. Πληθυσμός από τις γύρω περιοχές έρχεται για να δουλέψει. Επίσης, οι εργάτες που δούλεψαν ώστε να κτιστούν αυτές οι πόλεις, εγκαταστάθηκαν με πιο μόνιμο χαρακτήρα στο περιαστικό χώρο. Οπότε, στις περιπτώσεις αυτές δημιουργήθηκαν δύο οικονομίες, μια προϋπολογισμένη και μια απρόβλεπτη, που με την πάροδο του χρόνου άρχισαν να παραλληλίζονται, χωρίς να συγκλίνουν οι αντίστοιχες κοινωνίες. Η μία παραμένει ως έχει, από την πόλη για την πόλη και η άλλη ζει τριγύρω της και εννίοτε ίσως κάποια μέλη της να καταφέρνουν να διεισδύσουν στην πόλη προς αναζήτη υποτυπώδους εργασίας. Στην πόλη οι ανάγκες έχουν προβλεφθεί βάσει σχεδίου, ενώ στα περίχωρα οι καταυλισμοί καταλήγουν να ζούν σχεδόν εξαρτώμενες, σε υποτυπώδεις συνθήκες σίτισης και διαμονής. Η κοινή περίπτωση της Μπραζίλια και της Σαντιγκάρ θέτουν προβληματισμούς πάνω στον σχεδιασμό των πόλεων, τόσο από αρχιτεκτονική όσο και από κοινωνιολογική άποψη. Αξίζει να αναφερθεί το παράδειγμα των πόλεων, που δημιουργήθηκαν από ανάγκη στέγασης των εργατών, κατά τα χρόνια της βιομηχανικής επανάστασης μέχρι πρόσφατα. Τέτοιες είναι οι αναρίθμητες πόλεις της τέως Ε.Σ.Σ.Δ., διάσπαρτες στην επικράτειά της. Η μορφή τους και μόνο, τεράστια συγκροτήματα, όμοια και επαναλαμβανόμενα, ορίζει αυτόματα συγκεκριμένη ποιότητα διαβίωσης, παραβλέποντας ανάγκες και ιδιαιτερότητες του κάθε κατοίκου. Με την πάροδο του χρόνου και τη μεταστροφή της οικονομίας από κοινωνία της παραγωγής σε κοινωνία των παροχών, κάποιες ερημώθηκαν ενώ άλλες καταστράφηκαν. Το νησί της Daewoo στην Κορέα, στεγάζει τις βιομηχανίες, τα ναυπηγεία και δεκάδες χιλιάδες εργάτες, ενώ γύρω του χιλιάδες άνθρωποι ζούν πλωτά σε πιρόγες και επιβιώνουν προσπαθώντας να απομυζήσουν πόρους από το νησί. Πρόκειται για μια περίπτωση σχεδιασμένης πόλης-βιομηχανίας, που ταυτόχρονα γέννησε μία πόλη δορυφόρο. Μια ιδιόμορφη περίπτωση περιθωριοποίησης είναι οι ιδιωτικές πόλεις που δημιουργούνται εξ αρχής για να στεγάσουν άτομα και οικογένειες με μεγάλη οικονομική επιφάνεια. Τέτοιες πόλεις, μιας ελιτίστικης περιθωριοποίησης, έχουν αρχίσει να εμφανίζονται συχνά πυκνά γύρω από μεγάλα αστικά κέντρα ή βιομηχανικές περιοχές. Ένα παράδειγμα είναι η πόλη στη Silicon Valley που στεγάζει τα «μυαλά» της Microsoft. Μια «υπέροχη» πόλη, καταπράσινη, στο μέσον της ερήμου, με τους «ιδανικούς» όρους διαβίωσης, προκειμένου να επιτύχουν τα καλύτερο ποσοστό απόδοσης των εργαζομένων. Την πόλη από την έρημο, 11

12 χωρίζουν φράκτες, ψηλοί και ηλεκτροφόροι, συν του ότι ιδιωτική αστυνομία περιφρουρεί πάνοπλη τη «ειρήνη». 12

13 Η φυλή των Ρομά ζει, σήμερα, εξαπλωμένη σ όλο τον κόσμο αλλά κυρίως στην Ευρώπη. Μ έναν ιδιαίτερο τρόπο, αποτελεί διπλό παράδειγμα χωρικής περιθωριοποίησης. Από τη μία, λόγω διωγμών και λόγω της ιδιόμορφης κοινωνικής τους δομής και πολιτισμικής τους ταυτότητας προτιμούν τον περιαστικό χώρο. Από την άλλη, όλα τα σχέδια που έχουν προβλεφθεί για τους οικισμούς ή τα campings τοποθετούνται εκτός των πόλεων. Γι αυτό, γενικότερα, ο χώρος τους επισημαίνεται στο περιθώριο των πόλεων και των οικισμών, ανεξαρτήτως του κελύφους το οποίο χρησιμοποιούν (τσαντίρι, σπίτι). Η παρουσία τους είναι πολύ έντονη και απασχολούν την κοινή γνώμη συχνά. Οι πληθυσμοί αυτοί, έχουν σε μεγάλο βαθμό εδραιοποιηθεί, αλλά μέρος τους ζει ακόμα νομαδικά ή κυρίως ημινομαδικά. Σημαντικοί αριθμοί διαμένουν στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Οι νομάδες στις χώρες αυτές έχουν μειωθεί δραστικά και πλέον είναι ημινομάδες και εδραίοι. Αυτό, διότι, τα πρώην κομμουνιστικά καθεστώτα των χωρών αυτών είχαν δημιουργήσει προγράμματα «υποστήριξης» των μειονοτήτων: οικιστική αποκατάσταση σε ογκώδη συγκροτήματα στον περιαστικό χώρο, αλλά και απορρόφηση από την κοινωνία, καθώς εκεί παρατηρούνται οι περισσότεροι Ρομά που έχουν τελειώσει την τριτοβάθμια εκπαίδευση ή κάνουν Γκάτζο επαγγέλματα. Στη Δυτική αλλά και Βόρεια Ευρώπη: Αγγλία, Γαλλία, Σουηδία, Γερμανία, οι περισσότεροι είναι ημινομάδες, αλλά και εδραίοι, που κινούνται, ανά φάρες, κατά ορδές, σε τροχόσπιτα και φορτηγά. Συχνά, διαμένουν σε περιοχές για καιρό, όπως σε οργανωμένα camping, όπου υπάρχει -βάσει νόμου- η στοιχειώδης υποδομή παροχών για την παραμονή τους. Όπως και στην προηγούμενη περίπτωση πρόκειται για μια πολιτιακή επέμβαση εφήμερου τύπου. Η χώρα, στην οποία είναι διάσημοι οι Ρομά, είναι η Ισπανία. Στην Ανδαλουσία, όπου διαμένει η πλειοψηφία τους, είναι κυρίως εδραίοι, έχοντας δημιουργήσει ολόκληρα χωριά Ρομά αλλά, επίσης, παρατηρούνται και μεγάλες εποχιακές μετακινήσεις. Η συμβολή τους στην Ισπανική μουσική, με τις κιθάρες και το φλαμένκο, είναι μέγιστη. Πρέπει να αναφερφεί, όμως, ότι από τα πιο χαρακτηριστικά φαινόμενα της σύγχρονης ιστορίας τους είναι οι διωγμοί τους από τους βασιλιάδες και τον Φράνκο. Οι Ρομά στην Ευρώπη έχουν οργανωθεί, επισημοποιώντας την ιδιαιτερότητα της φυλής τους. 1 Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι πλέον η επίσημη κοινωνία και τα ευρωπαïκά κράτη σέβονται και αναγνωρίζουν αυτήν την ιδιαιτερότητα. 1 Από τον παγκόσμιο οργανισμό Ρομ έχουμε : Ο ακτινωτός τροχός παριστάνει ένα Τσάκρα, με 16 ακτίνες, που υιοθετήθικε στο πρώτο παγκόσμιο συνέδριο Ρομ το 1971 στο Λονδίνο ως το διεθνές σύμβολο Ρομ. Το τσάκρα είναι ο σύνδεσμος τους με την ινδική προέλευσή τους (το Άσοκ Τσάκρα με τις 24 ακτίνες είναι στο κέντρο την ινδικής σημαίας, της Τιρανγκά) και αναπαριστά την κίνηση και την αρχική Δημιουργία. Η πράσινη και μπλέ σημαία με το κόκκινο Τσάκρα στη μέση υιοθετήθικε ως η σημαία Ρομ, μαζί με το ρητό «Opre Roma» (Ρόμα ανάτειλε). Το τραγούδι «Getem getem» γνωστό ως 13

14 και «Djelem djelem» επιλέχθηκε για τον εθνικό ύμνο και η 8 Απρίλη ανακυρήχθηκε διεθνής μέρα Ρομ. Μέχρι τώρα έχουν γίνει 4 παγκόσμια συνέδρια Ρομ όπου τα κυριότερα επιτεύγματα είναι η τυποποίηση της γλώσσας τους, αποζημειώσεις απο τον 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο, βελτιώσεις των δικαιωμάτων και της εκπαίδευσής τους, η διάσωση των πολιτισμικών τους χαρακτηριστικών και η διεθνής αναγνώρισή τους ως εθνική μειονότητα ινδικής καταγωγής. Από τους οργανισμούς τους, η διεθνής ένωση Ρομ κατέχει συμβουλευτικό ρόλο στη κοινότητα των Ηνωμένων Εθνών και στο οικονομικό συμβούλιο του Ο.Η.Ε. 14

15 οι Ρομά: ιστορικές αναφορές Οι Ρομά δεν έχουν γραπτή ιστορία και όσοι δοκίμασαν να εξιχνιάσουν την πορεία τους στο χρόνο κατέληξαν κυρίως σε υποθέσεις. Η «απουσία» της ιστορίας των τσιγγάνικων πλυθησμών ενθάρρυνε τη δημιουργία πολλών θεωριών, διαφορετικών μεταξύ τους ως και αντικρουόμενων. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από την ξαφνική και ειδικευμένη στους Τσιγγάνους παραγωγή άρθρων και βιβλίων, σε αξιοσημείωτο αριθμό, τα οποία ανήκουν ως επί το πλείστων στον παρά-επιστημονικό κλάδο και είναι σχεδόν ανύπαρκτα στη διεθνή βιβλιογραφία πριν το (Α.Βαξεβανόγλου, 2001:42) Το ίδιο ξαφνικά εχούμε την εμφάνιση του κλάδου της «τσιγγανολογίας». Συμπληρωματικά, συνήθως αυτοι που αρθρώνουν λόγο γύρω από τη φυλή είναι ατόμα εκτός φυλής. Σήμερα, από όλες τις αναφορές θεωρούνται εγκυρότερες αυτές που βασίζονται στις γλωσσολογικές μελέτες καθώς και οι ελάχιστες επίσημες ιστορικές καταγραφές Ο συσχετισμός τους με την θρησκευτική αίρεση των «Αθίγγανων», βάσει τις «υπερφυσικές» μαντικές ικανότητές τους, κατα τη βυζαντινή περίοδο, συνετέλεσε στην απόδοση του ονόματος «Τσιγγάνοι», «Τsiganes» κλπ από το Αθίγγανοι. (J.P.Liegeois,1983:30) Αλλωτε πάλι υποστηρίζεται ότι κατάγονται από την Αίγυπτο. Βάσει δηλώσεων των ίδιων, στους χρονικογράφους της εποχής του 14 ου και 15 ου αιώνα, η προέλευσή τους από τη «Μικρή Αίγυπτο», οδήγησε στην εκδοχή του ονόματος «Γύφτοι», «Gypsies», «Gitanes», «Gitanos», «Eugjit», κλπ., από την παραφθορά του «Αιγύπτιοι».(Κ.Μπίρης, 1954:13) Τελικά, η γλωσσολογική έρευνα απέρριψε τις πιθανότητες της αιγυπτιακής καταγωγής με τη διαπίστωση ότι η γλώσσα των τσιγγάνων ανήκει στην ομάδα των ινδο-ευπωπαϊκών γλωσσών. Διαπιστώθηκε, μάλιστα, ότι είναι συγγενής της σανσκριτικής και άλλων ζωντανών γλωσσών της Ινδίας, Hindu, Punjab, Cashmiri, κλπ. (Α.Fraser, 1998:23-24) Η ινδική καταγωγή τους πλέον είναι η επικρατέστερη. 2 Oι Τσιγγάνοι έφυγαν από την κεντρική Ινδία γύρω στο 300 π.χ., μετανάστευσαν στη Β.Δ. Ινδία, όπου έμειναν για μια χιλιετία περίπου, ανήκοντας σε κατώτερες κάστες: Σίντι, Χίντι, Τζατ, Τζοτ, Λούρι, Νούρι, Λομ, Ντομ ή Ντουμ. (Α.Fraser,1998:26) Η μετάφραση αυτών των ονομασιών στις διάφορες διαλέκτους παραπέμπουν στη κάστα των περιπλανώμενων μουσικών. Οι ονομασίες αυτές εξελίχθηκαν στο σημερινό όνομα της φυλής Rom. Κατόπιν, αναγκάζονται να κινηθούν προς τα δυτικά, περνώντας από το Πακιστάν, την Περσία, το Ιράκ. 2 Κατά την Nicole Martinez, καθιερώθηκε ως κύρια λόγω του οτί είναι επιστημονικά επισφαλής καλύπτοντας τις ανάγκες του φυλετικού ντετερμινισμού. 15

16 Από αυτή την εποχή, οι πληροφορίες που έχουμε για αυτούς αρχίζουν να γίνονται πιο σαφείς λόγω της καταγραφής μαρτυριών στις χώρες από τις οποίες πέρασαν. Οι σταθμοί που απαρτίζουν το οδοιπορικό των Τσιγγάνων στο χώρο, απεικονίζονται, σαν ιστορία της κάθε ομάδας, μέσα από τον εμπλουτισμό της αρχικής γλώσσας τους με λέξεις που υιοθέτησαν κατά τη διάρκεια της παραμονής τους. Ο συνδιασμός των λέξεων και ο συγκεκριμένος τύπος του λεξιλογίου υποδεικνύουν κατά προσέγγιση το χρόνο και την περίοδο της διαμονής των Τσιγγάνων στην κάθε χώρα, ενώ ταυτόχρονα, η μεγαλύτερη απώλεια του βασικού λεξιλογίου είναι ευθέως ανάλογη της μακροχρόνιας απομάκρυνσής τους από την Ινδία. Η επί μακρόν παραμονή κάποιων τσιγγάνικων ομάδων στην Ελλάδα (περί τον 14 ο και 15 ο αιώνα), πριν την αναχώρησή τους για τη Δύση, φαίνεται από τον εμπλουτισμό της γλώσσας τους με ελληνικές λέξεις, που διατηρούνται μέχρι σήμερα στις διαλέκτους τους σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Η κατάκτηση της Ελλάδας και όλων των βαλκανικών χωρών από 16

17 τους Τούρκους εικάζεται ότι αποτέλεσε την αιτία της αναχώρησης κάποιων Ομάδων προς τη Δύση υποδυόμενοι τους προσκυνητές που κατευθύνονται προς το Santiago de Compostella -ενώ άλλοι φαίνεται ότι έμειναν νομάδες στην περιοχή. Στη Ρουμανία εδραιοποιήθηκαν για 200 και πλέον χρόνια, ως δουλοπάροικοι. Το οδοιπορικό αυτό, του 15 ου και 16 ου αιώνα, ολοκληρώνει το 1 ο μεταναστευτικό ρεύμα θέλοντας τους Ρομά να έχουνε εξαπλωθεί σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Το μέγεθος της διασποράς, κατά τη διάρκεια του 1 ου μεταναστευτικού ρεύματος, θεωρείται ότι οφείλεται στους εκτεταμένους διωγμούς. Η άφιξή τους στην Ευρώπη συνέπεσε με την περίοδο της απολυταρχικής πολιτικής απέναντι στη διείσδυση νέων κοινωνικών ομάδων. Ιδιαίτερα η μαντική, τα μάγια και μαγγανείες, που έφεραν μαζί τους από την Ανατολή, τους έθεσαν αντιμέτωπους με τον κλήρο. Η αντίδραση του κράτους, των συντεχνιών και της Εκκλησίας και η δομή των ευρωπαϊκών κρατών του 15 ου αιώνα, ήταν η αιτία που οι ομάδες των Ρομά τέθηκαν υπό διωγμό. Στα τέλη του 18 ου αιώνα, η απελευθέρωση αυτών, που μέχρι τότε ήταν δουλοπάροικοι στη Ρουμανία, δημιούργησε το δεύτερο μεταναστευτικό ρεύμα. Κατέληξαν στις ίδιες χώρες και στις ίδιες πόλεις της Δυτικής Ευρώπης, όπου ήδη ζούσαν οι Ρομά του 1 ου μεταναστευτικού ρεύματος, και έφθασαν ως τις ΗΠΑ και τον Καναδά. Ήταν η ομάδα που στην Ελλάδα έγινε γνωστή ως «Ρουμανόβλαχοι» και πιθανολογείται ότι διαχωρίστηκαν σε σχέση με την ονομασία, σε ρομ και γύφτους, με αυτούς του 1 ου μεταναστευτικού ρεύματος, που εντωμεταξύ οι περισσότεροι είχαν ήδη εδραιοποιηθεί. Μέχρι και σήμερα, οι λέξεις τσιγγάνος και γύφτος δεν είναι ξεκάθαρο σε ποιές ομάδες ή πληθυσμούς αναφέρονται και αν έχουν την ίδια εννοιολογική σημασία ή διαφορετική. Συγκεκριμένα στον ελλαδικό χώρο, ενώ Βόρεια ο όρος γύφτος αφορά στους εγκατεστημένους Ρομά και ο όρος τσιγγάνος στους νομάδες Ρόμα, στα Νότια ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Επιπλέον και οι δύο αυτές ονομασίες είναι φορτισμένες αρνητικά σε σχέση με τις αντιλήψεις της περιρρέουσας κοινωνίας. Το σίγουρο είναι, πως ο πιο αναγνωρισμένος όρος της φυλής είναι Ρομ, Ρόμα είναι τα μέλη της και ρομανί η γλώσσα τους, βάσει και τις επίσημες συνθήκες, αλλά κυρίως στη μεταξύ τους επικοινωνία. 3 ( Για την καταγωγή και την πορεία των Ρομά απότις Ινδίες μέχρι τους τόπους 3 Οι Ρομ είναι γνωστοί με διάφορα ονόματα όπως γύφτοι, τσιγγάνοι, αθίγγανοι και πολλά άλλα. Οι περισσότεροι αυτοαναφέρονται με τα φυλετικά τους ονόματα, τα ονόματα από τις φάρες τους ή ως Ρομ ή Ρομά, που σημαίνουν άνθρωπος ή κόσμος. Το όνομα Ρομ δεν έχει καμοία σχέση με τη Ρουμανία ή τη Ρώμη μιας και αυτά έχουν διαφορετικό, ξεχωριστό ετοιμολογικό παρελθόν και ουδεμία σχέση έχουν. Η χρήση του Ρομ, Ρομά, ρομανί, ή η ορθογραφία με το διπλό ρ προτιμάται σε όλα τα επίσημα έγγραφα και επίσημες επικοινωνίες. Ως απάντηση προς τους οργανισμούς των Ρομ, το συμβούλιο της Ευρώπης ενέκρινε τη χρήση του Ρρόμα στα επίσημα έγγραφά του. Ο στόχος είναι να εξαλειφθούν 17

18 εγκατάστασεις βλ.: A.Fraser, 1998:15-49, J.P.Liegeois, 1983:17-53, Μ.Παυλή-Α.Σιδέρη, 1990:25-26, Ν.Δαβανέλλος, 1987:9-13, Ε.Καραθανάση, 1996:43-55, Α. Λυδάκη, 1998:20-32) Στην Αθήνα υπήρχαν κάποιοι εγκατεστημένοι πληθυσμοί πριν από την απελευθέρωση της από τους Τούρκους. Τα «Γύφτικα» ήταν στη Β.Δ. μεριά της πόλης, δεξιά και αριστερά του δρόμου προς Ελευσίνα. Σε αυτό ακριβώς το σημείο, υπήρχε το τείχος της πόλης, στη σημερινή περιοχή του Κεραμεικού, και η πύλη της πόλης, η οποία ονομάσθηκε «Πόρτα των Γύφτων» ή «Γύφτικη». Συνέχεια αυτού του δρόμου έξω από το τείχος ήταν η Ιερά Οδός. Η βασική απασχόληση των Ρομά ήταν η παραδοσιακή τέχνη της επεξεργασίας του σίδερου, εξ ου και οι ονομασίες των παρακείμενων οδών (Ηφαίστου, κ.λ.π.). Εκεί υπήρχαν ανέκαθεν τα μεταλλουργία και τα μεταξουργία της Αθήνας. Οι Αθηναίοι μεταξουργοί, μαγγανάρηδες, μεταλλουργοί, μπακιρτζήδες και τουφεξήδες κατείχαν το κεντρικό μέρος της περιοχής. Οι Τσιγγάνοι μεταλλουργοί είχαν καταλάβει το πιο ακραίο κομμάτι του δρόμου, γύρω από τους Αγ.Ασωμάτους. Η γειτονιά τους βρισκόταν πάντα στην πιο περιφρονημένη και ανθυγιεινή άκρη της πόλης, κοντά ή έξω από το τείχος, για λόγους δε καθαρά επαγγελματικούς ήταν δίπλα στην είσοδο ενός μεγάλου αγροτικού δρόμου. Έτσι μπορούσαν να πουλούν και να επισκευάζουν τα γεωργικά εργαλεία. (Κ.Μπίρης, 1954:13) Η ομάδα αυτή δεδομένου ότι αποτελείτο από Μωαμεθανούς Ρομά, εγκατέλειψε την περιοχή αμέσως μετά την απελευθέρωση της Αθήνας από τους Τούρκους. Μια μεγάλη ομάδα Ρομά που ήρθε στην Αθήνα το 1930, πιθανότατα από την ανταλλαγή πληθυσμών με την Τουρκία το 1923, εγκαταστάθηκε στα Κάτω Πετράλωνα και διέμενε σε καλύβες. Η παραμονή του καραβανιού κοντά στην πόλη προκάλεσε την εχθρότητα των Αθηναίων. (Κ.Μπίρης, 1954:14) Η εκδίωξή τους από τα Κ. Πετράλωνα, οδήγησε το 1941 ορισμένες οικογένειες της ομάδας αυτής έξω από την πόλη, στην Αγία Βαρβάρα. Κατά τις δεκαετίες που πέρασαν οι καλύβες τους αντικαταστάθηκαν από σπίτια και ο εκτός σχεδίου πυρήνας τους από μια πολεοδομική ενότητα του εγκεκριμένου σχεδίου, ενσωματωμένη πλέον στον πολεοδομικό ιστό, στο πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας. Μέχρι την μεταπολεμική περίοδο, οι Τσιγγάνοι ήταν χρήσιμοι στις τοπικές οικονομίες λόγω των επιτηδευμάτων τους και ως μουσικοί και πανηγυρτζήδες ήταν πάντα ευπρόσδεκτοι στις τοπικές κοινωνίες. Ο τρόπος της ζωής τους δημιουργούσε προβλήματα στην «επίσημη» κοινωνία, χωρίς όμως ιδιαίτερες οξύνσεις. Η περίοδος ωστόσο της αποδοχής και της μειωτικά, υποτιμητικά και γενικά ονόματα που θίγουν όπως γύφτοι ούτως ώστε να τους δωθεί ο απαιτούμενος σεβασμός στην χρήση του ονόματος Ρόμα. 18

19 ενσωμάτωσης ξεκινάει μετά τον 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο και διαρκεί μέχρι σήμερα.(ε.καραθανάση, 1996:54-55) Από το παραπάνω χρονικό είναι φανερή η συχνότητα των μετακινήσεων των ομάδων της φυλής. Ένας λόγος των μετακινήσεων είναι οι διωγμοί. Όμως η αναζήτηση τρόπων επιβίωσης είναι επίσης αιτία του «πλάνητα βίου». Οι νομάδες τσιγγάνοι δεν έχουν άλλη επιλογή. Πρέπει να μετακινηθούν ή να αντιμετωπίσουν το φάσμα της πλήρους ανέχειας. Η ιστορία και η προέλευση των Ρομά πληθυσμών πρέπει λοιπόν να μελετηθεί σε σχέση πάντα με τις βιοποριστικές τους πρακτικές, επειδή είναι καθοριστικές. Η ιστορία των πρακτικών αυτών δεν αφορά μόνο στους Ρομά αλλά είναι η ίδια με αυτήν των φτωχών στρωμάτων, εν γένει των ευρωπαϊκών πληθυσμών. Η ενσωματωμένη ιστορία τους στην ευρωπαϊκή, αναφέρεται, κατά τη μεγαλύτερη χρονική διάρκεια, στα περιθωριακά τμήματα του πληθυσμού της ύστερης μεσαιωνικής, νεότερης και της σύχρονης ιστορικής περιόδου. 19

20 οι μυθολογίες Τα ιστορικά κενά της κάθε περιόδου επέτρεψαν τη δημιουργία μιας εντόνης μυθολογίας γύρω από τη φύλη των Ρομ. Υποκείμενο της δικής τους ιστορίας στο χρόνο και το χώρο έγιναν αντικείμενο μελετών Γκάτζο ιστορικών, αφού οι ίδιοι δεν έχουν γραφή. Η ιδιαιτερότητα της κοινωνίας τους καθώς και η διαδικασία στιγματισμού της φυλής ως κάτι το ξένο, οπότε και εχθρικό στην επίσημη κοινωνία, γέννησαν ατέλειωτους μύθους για την καταγωγή και τον τρόπο ζωής τους. Είναι ενδεικτικό ότι τους δόθηκε το όνομα «Τσιγγάνοι» και αυτοί το αποδέχτηκαν, χωρίς να γνωρίζουν την αιτία ή την προέλευσή του. Είναι επίσης ενδεικτικό το γεγονός ότι οι ίδιοι οι Ρομά χρησιμοποιούν αυτές τις ανακρίβειες προκειμένου να διατηρήσουν την κλειστή κοινωνική τους δομή, οπότε και διασφάλιση της επιβίωσής τους. Υπάρχει ακόμα και η θεωρία πως μέχρι και οι ίδιοι οι Ρομά έχουν πιστέψει τους διάφορους ισχυρισμούς που αφορούν τη φυλή τους, λόγω της έντονης μυθολογίας που αιωρείται γύρω τους, και ασυναίσθητα τους αναπαράγουν. Ο Roland Barthes σημειώνει: ο μύθος γεννιέται όταν αντικαθιστάται η πολιτιστική, κοινωνιολογική, οικονομική μήτρα ενός φαινομένου με αναφορές σε κάποια «φύση» υπεριστορική. (R.Barthes, 1957:238) Απόδειξη αυτού αποτελεί το γεγονός ότι τα όποια κοινά ή παρεμφερή χαρακτηριστικά των ανά τον κόσμο Ρομά ερμηνεύονται βάσει της κοινής ιστορικής, γεωγραφικής και βιολογικής προέλευσης ή μέσω της τσιγγάνικης ιδιοσυγκρασίας, παρόλο που οι τσιγγάνικοι πληθυσμοί είναι εδώ και εκατοντάδες χρόνια κατακερματισμένοι σε όλο τον πλανήτη και παρόλο που η κάθε ομάδα έχει διαμορφώσει τη δική της διάλεκτο. Από κοινωνική άποψη, το πιο αυθαίρετο στοιχείο που παρατηρείται στην προσπάθεια να ερμηνεύσει κανείς τη λεγόμενη «τσιγγάνικη ιδιοσυγκρασία», είναι να βαπτίζονται ως πολιτισμικές ιδιαιτερότητες οι καταστάσεις που αντιστοιχούν σε κοινωνικές αδυναμίες και αδιέξοδα ή τα χαρακτηριστικά ακόμα και των πιο εξαθλιωμένων οικονομικά Ρομά. (Α.Βαξεβανόγλου, 2001:53) Πιο απλά κρίνεται μια ολόκληρη διαδρομή και κουλτούρα με βάση τα δεδομένα της «επίσημης» κοινωνίας. Το σίγουρο είναι πως τα στερεότυπα, οι μύθοι, η ρομαντική-φολκλορική αντίληψη ή ακόμα και ο απλοïκός ρατσισμός, που συνειρμικά έχουμε όλοι ταυτίσει με τη λέξη Τσιγγάνος, δεν αντιστοιχούν σε απλή καταγραφή της πραγματικότητας αλλά στη μορφοποίηση και, εντέλει, κατασκευή της. (A.Βαξεβανόγλου, 2001:38). Φυσικό επόμενο είναι ότι σε όλο αυτό τον συρφετό πληροφοριών και ιστοριών είναι σχεδόν αδύνατο να διακρίνει κανείς τα όρια του πλαστού και του πραγματικού. Η αναφορά στις καθαρά οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες που αφορούν στην καθημερινότητα των Ρομά, βοηθάει να γίνει κατανοητή η σχέση τους με τον χώρο. 20

21 21

22 η ετερότητα των Ρομά στο χώρο. Ένα απο τα βασικά σημεία της ετερότητας των Ρομά στο χώρο σε σχέση με την περιρρέουσα κοινωνία είναι οι «καταυλισμοί». Πρόκειται για ζώνες στις οποίες μετακινούνται ή εδραιοποιούνται, ζώντας σε σκηνές και καλύβες. Οι ζώνες αυτές τοποθετούνται στην «άμορφη περιφέρεια των πόλεων ( ) στις επικίνδυνες περιοχές λόγω γειτνίασης με εστίες μόλυνσης και κινδύνου» (Ε.Μ.Π.-Υ.Πε.Χω.Δ.Ε. 1992:21), στον εξωαστικό χώρο, στην αγροτική ενδοχώρα. Εκεί, στους «μη τόπους» της περιρρέουσας κοινωνίας, δεν χρειάζεται να ενεργοποιήσουν ιδιαίτερα τους κοινωνικούς μηχανισμούς προσαρμογής τους (Δ.Τσαούσης, 1989:232) στον περιβάλλοντα πολεοδομικό και κοινωνικό ιστό, όπως τον ενεργοποιούν στις περιπτώσεις της μακράς διαμονής τους στις ζώνες αυθαιρέτων και στις νεοεντασσόμενες περιοχές, όπου συνήθως ζουν σε σπίτια -ενοικιαζόμενα ή ιδιόκτητα- κοντά σε μη Τσιγγάνους. Η οργάνωση του τρόπου ζωής σε περιοχές δομημένου περιβάλλοντος είναι απόρροια πολλών και διαφορετικών κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών όπου ενώ ίσως κρατά τις βασικές αρχές οργάνωσης της φυλής εκφράζει σημαντικές επιδράσεις απο το αστεακό περιβάλλον και την περιρρέουσα κοινωνία. Στα πλαίσια της διαρκούς μετακίνησης, αλλάζουν τόπους διαμονής, περιοχές και πόλεις, και ανάλογα αλλάζουν κελύφη διαμονής (από σκηνή, ανοικτό ημιφορτηγό, τσαντίρι, σπηλιές ή κάρα παλιότερα, μέχρι τα σπίτια). Βέβαια, βάσει την επιβαλλόμενη ή ηθελημένη εδραιοποίησή τους, αλλά και την ικανότητα προσαρμογής τους στις εκάστοτε περιρρέουσες κοινωνίες και προκειμένου να εξυπηρετείται η κοινωνική και οικονομική τους επιβίωση και η εδαφικότητά τους, αποκτούν δικά τους οικόπεδα και σπίτια, αποφεύγοντας κατά το δυνατόν τις διώξεις. Φαίνεται, δηλαδή, ότι υπάρχουν ομοιότητες με στοιχεία της διαχείρισης του χώρου απο την κοινωνία των μη-τσιγγάνων, όπως η ατομική ιδιοκτησία. Στα πλαίσια όμως της καθημερινότητάς τους, καταλήγουν στη χρήση του σπιτιού, ως ένα επιπλέον κέλυφος για τη διαμονή τους, ζώντας όπως στη σκηνή και το τσαντίρι. 22

23 κελύφη Τα τσαντίρια και τα κάρα αποτελούσαν βασικό στοιχείο στέγασης των Ρομά αλλά και της χωρικής οργάνωσής τους. Η διάταξή τους είχε ορισμένους κανόνες, σύμφωνα με τους οποίους η πρόσοψη του ενός τσαντιριού, ή κάρου αντίστοιχα, είχε απέναντί της την πρόσοψη του άλλου, ή ήταν όλα προσανατολισμένα προς ένα εστιακό σημείο που αντιπροσώπευε τη θέση της μεγάλης φωτιάς, δηλαδή τη θέση της συγκέντρωσης της ομάδας, κατά τη σχόλη ή τις καθημερινές εργασίες. (P.Williams, 1981: 64) - το τσαντίρι Η λέξη τσαντίρι προέρχεται από την περσική λέξη «τσαντόρ» που σημαίνει κάλυψη. Το είδος αυτό, της κινητής κατοικίας, αποτελεί στοιχείο της πολιτισμικής τους ταυτότητας, λόγω της συχνότητας που το χρησιμοποιούσαν. Το σχήμα του διαφέρει από χώρα σε χώρα. Συνήθως, είναι μονόχωρο, ορθογωνικής κάτοψης, με δίρριχτη πάνινη κάλυψη. Ο χαρακτήρας του είναι πολυλειτουργικός. Στο μπροστινό μέρος συμβαίνουν οι κοινωνικές εκδηλώσεις, ενώ στο πίσω οι προσωπικές λειτουργίες. Στη μέση του τσαντιριού βρίσκεται η φωτιά και στην μπροστινή γωνία η κουζίνα. Ο «γοίκος», εκτός από το ίσως μοναδικό περιουσιακό στοιχείο των Ρομά, ήταν το βασικό στοιχείο της διακόσμησής τους. Τη δεκαετία του 60 το τροχόσπιτο άρχισε να παίρνει τη θέση του τσαντιριού. - το κάρο Το βασικό κέλυφος κατοικίας αλλά και μέσο μετακίνησης των Ρομά, στις αρχές του 19 ου, ήταν το κάρο. Άλλωτε ήταν κλειστό και άλλωτε ανοικτό, κατά βάση ξύλινο, με σκεπάσματα από πανί ή δέρμα και πολλές φορές ζωγραφισμένο ή σκαλισμένο. Εικάζεται ακόμα πως βάσει του κάρου σχεδιάστηκε αργότερα το τροχόσπιτο, από το οποίο και αντικαθίσταται. - η καλύβα Το σύνηθες κέλυφος διαμονής των εδραιοποιημένων Ρομά ήταν η παράγκα-καλύβα. Η οργάνωση της καλύβας ελάχιστα διαφέρει με αυτή του τσαντιριού. Είναι και αυτή μονόχωρη. Η εξωτερική εικόνα της, όμως, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον εσωτερικό, επιμελημένα διαμορφωμένο χώρο. - η σπηλιά Οι σπηλιές αποτελούσαν επίσης τον χώρο κατοικίας εδραιοποιημένων ομάδων. Οι πιο γνωστές βρίσκονται στη Granada και έχουν μετατραπεί πλέον σε μουσειακούς χώρους ή κέντρα διασκεδάσεως. Επειδή οι σπηλιές στερούνταν φωτισμού και αερισμού, περιγράφονται ακόμα και ως «υπόγεια καταλύματα». Από την Άνοιξη και μετά, οι ομάδες ματεφερόντουσαν στο ύπαιθρο. (Ε.Καραθαναση, 1996: 62-67) 23

24 - το σπίτι Ενοικιαζόμενο ή ιδιόκτητο, το σπίτι αποτελεί το κέλυφος για μεγαλύτερη διάρκεια παραμονής σε έναν τόπο. Έστω προσωρινή, η εγκατάσταση της ομάδας σε σπίτια σήμαινε διάλειμμα από τη νομαδική τους ζωή, γεγονός το οποίο ο J.P.Liegeois ονομάζει «εδραιοποίηση». (J.P.Liegeois, 1983:61) Τα στοιχεία για τα είδη κατοικίας των Ρομά στην Ελλάδα είναι αρκετά φτωχά. Υπαρχούν μόνο ορισμένα στοιχεία για τα κελύφη τα οποία χρησιμοποιούσαν. Στους νεότερους χρόνους, οι μετακινούμενοι πληθυσμοί, σιδεράδες, έμποροι, πανηγυρτζήδες, παλιατζήδες είχαν ως βασικό κέλυφος το τσαντίρι. Συνήθως, τόπος παραμονής τους ήταν οι περιοχές έξω από τις πόλεις και τα χωριά, δίπλα σε κάποια πηγή ή ποτάμι και κάτω από τα δέντρα. Αρκετές ομάδες Ρομά, το χειμώνα, διέμεναν σε σπίτια ή παράγκες και την άνοιξη άρχιζε η μετακίνηση και η διαμονή τους σε τσαντίρια. 24

25 25

26 το κατοικείν. Σύμφωνα με την Ε. Καραθανάση, αναφερόμενοι στους Ρομά αποφεύγουμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «κατοικία» γιατί στις μέρες μας έχει εκφυλιστεί στην έννοια «σπίτι» η οποία ταυτίζεται με την πολιτισμική έκφραση των μη-τσιγγάνων. Υιοθετήθηκε το «κατοικείν», απαρέμφατο του «κατοικώ», ώστε ο όρος να περιέχει τη δυναμική και ολιστική χρήση του χώρου (Ε.Καραθανάση, 1996:21). Η βιβλιογραφία που αφορά στον όρο «κατοικία» περιορίζει την κατοικία κυρίως στο κέλυφος, αποσπασμένη από τον περιβάλλοντα χώρο. Η αρχέτυπη έννοια της κατοικίας δίνεται στα λόγια του F. M.Berardo (1979:57) «στις περισσότερες πρωτόγονες κοινωνίες κάθε σπίτι διαχέεται στο άλλο και τα νοικοκυριά αναμειγνύονται σε μια κοινοτική ζωή, χωρίς ιδιωτικότητα ή την επιθυμία γι αυτή» Οι ίδιοι οι Ρομά στη γλώσσα τους δεν έχουν μια λέξη γι αυτό το χώρο. Η μοναδική ενδεικτική έκφραση για το κατοικείν τους, όπως οι ίδιοι το νιώθουν, «ως στοιχείο αναπόσπαστο της μακραίωνης νομαδικής ζωής τους» (Μ.J.Hirigoyen, 1986:21) είναι: «Καμπεσάσα, Λανταβάσα ντα Μπεσάσα» (Καθόμαστε, φορτώνουμε, φεύγουμε). Ο ορισμός αυτός, με τους κώδικες της περιρρέουσας κοινωνίας, δύναται να χαρακτηριστεί ως μια διαδικασία, που οι διαφορετικές της φάσεις συνέχονται σε μια ανθρώπινη δράση-λειτουργία, η οποία μάλιστα παραπέμπει σε μια πραγματικά οικοπολιτιστική συνθήκη, σε μια συλλογική και ολιστική χρήση του χώρου. Το κατοικείν των Ρομά είναι ένας χώρος, που είναι ενιαίος, δεν κατακερματίζεται ανά φάσεις και λειτουργείες και εκφράζει μια ολιστική αντίληψη. Ανταποκρινόμενο στη συνθήκη της ενναλλαγής της εδραιοποίησης και της μετακίνησης, καλύπτει ανάλογα τις περιοχές στις οποίες η καθε Τσιγγάνικη κοινότητα ζεί, κινείται, εργάζεται και γενικά αναπτύσσει τις δραστηριότητες της. Είναι χωρικά μεταβαλλόμενο. Είναι ένα μεταφερόμενο κοινωνικό γίγνεσθαι (Ε.Καραθανάση, 1996:23). Ο πολιτισμός των Ρομά δεν έχει αφήσει ίχνη τεχνητού περιβάλλοντος στο χώρο γενικά. Κατοικούν παντού μη στεγάζοντας ουσιαστικά καμία λειτουργία τους. Αναπτύσσουν στο ύπαιθρο σχεδόν όλες τις δραστηριότητες της καθημερινής τους ζωής (κατοικία, εργασία, κοινωνικές συναναστροφές) σε μια οργανική σχέση με το χώρο αυτό, χωρίς όρια ή σύνορα ανάμεσα στις λειτουργίες της υπαίθρου ή ανάμεσα σε αυτές και τα κελύφη, είτε αυτά είναι λυόμενα (τσαντίρι, καλύβα) είτε κινήτα (όχημα). Ειδικότερα, η συνθήκη αυτή διαπιστώνεται σε αυτό που λέγεται «καταυλισμός», για την οποία επίσης δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στη ρομανί. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι η μέγιστη οικειοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος, με απροσδιόριστα τα όρια του «μέσα» με το «έξω» (Β.Formoso, 1989:61) και κατ επέκταση ασαφή τον διαχωρισμό του «ιδιωτικού» από τον «ημιδημόσιο» και τον «δημόσιο» χώρο. Ο ρόλος, λοιπόν, των κελυφών δεν είναι τόσο το να διαχωρίσει την ιδιωτική από την κοινωνική 26

27 ζωή μιας οικογένειας, αλλά κυρίως η προστασία αυτής από τις άσχημες καιρικές συνθήκες. Η ενδοκοινοτική συλλογικότητα αναπτύσσεται σε τέτοιο βαθμό ενδυναμώνοντας έτσι την κοινωνική συνοχή της ομάδας σε σχέση με τις υπόλοιπες ομάδες. Οι διάφορες ομάδες των Ρομά, που όλες μαζί απαρτίζουν την πολυμερή Ρομ κοινωνία, παρουσιάζονται με διαφορετικές μορφές, εικόνες και ιδιαιτερότητες στο χώρο λόγω των μεταξύ τους κοινωνικών διαφοροποιήσεων. Όλες μαζί όμως συγκροτούν μια ενιαία ταυτότητα που αντιδιαστέλλεται σαφώς από αυτή άλλων κοινωνιών, καθώς αποτελεί μια συγκεκριμένη πολιτισμική ταυτότητα και έκφραση μιας συγκεκριμένης κοινωνίας στο χώρο. Ως κατοικείν μιας ομάδας, που έχει πλέον εδραιοποιηθεί, νοείται, γεωγραφικά, η περιοχή της εδαφοκυριαρχίας της. Η έννοια της εδαφοκυριαρχίας προσδιορίζεται τόσο από την έκταση της αγοράς εργασίας όσο και από την απόλυτα προστατευμένη περιοχή εγκατάστασης της ομάδας, σε σχέση με την τοπική κοινωνία. Αυτός ο χώρος λειτουργεί ως κοινωνιο-χώρος και βιο-χώρος. Επιπλέον, η εδαφοκυριαρχία αναπτύσσεται και κατά τις μετακινήσεις της ομάδας προς τις περιοχές της εδαφοκυριαρχίας συγγενών της, στις οποίες και ενισχύεται το κοινωνικό της γίγνεσθαι. Έτσι η οικονομική επιβίωση περνά μέσα από την κοινωνική επιβίωση και από κοινού συνθέτουν την κοινωνική στρατηγική. Κατ αντιστοιχία η οικονομική δομή αντιστοιχεί στην κοινωνική δομή και από κοινού συμβάλλουν στην επιβίωση. (Ε. Καραθανάση, 1996:32) 27

28 κοινωνική και οικονομική οργάνωση των Ρομά. κοινωνική οργάνωση Η κοινωνία των Ρομά είναι πολυμερής, δηλαδή συγκροτείται από πολλά «κοινωνικά μέρη», τα οποία ζούν και εξελίσσονται σε διαφορετικές περιοχές έχοντας κοινά βασικά χαρακτηριστικά αλλά και επιμέρους διαφοροποιήσεις. (Δ.Τσαούσης, 1989:136) Η κυτταρική μονάδα διάρθρωσης των Ρομά είναι το σόι που απαρτίζεται από συγγενή μεταξύ τους άτομα. Το σύνολο των σογιών που έζησαν μαζί σε μία χώρα για μεγάλο χρονικό διάστημα και δημιούργησαν έστω και μακρινούς συγγενικούς δεσμούς αποτελούν τη φάρα. Η υπο-ομάδα, σύνολο από πολλές φάρες, συνδέεται με ιδιαίτερους κοινωνικούς και πολιτιστικούς δεσμούς, διαφορετικούς των άλλων υπο-ομάδων. Τέλος, το σύνολο των υποομάδων με τις μεγάλες φάρες και οικογένειες συνιστούν την ομάδα.(ε.καραθανάση, 1996:72) Δεδομένου ότι η κοινωνία είναι πολυμερής, κεντρική εξουσία δεν υπάρχει. Επίσης δεν υπάρχουν τάξεις, ούτε στρωματική διάρθρωση και ιεραρχήσεις στα πλαίσια της κοινωνίας τους. (J.P.Liegeois, 1976:62). Πρόκειται για μια κοινωνία με χαμηλό επίπεδο οργάνωσης που μοναδικός της στόχος είναι η φυσική επιβίωση. Η φτώχεια ή ο πλούτος δεν αποτελούν στοιχεία για μια οριοθέτηση στο κοινωνικό σύστημα. Διακρίνονται φτωχοί και πλούσιοι, χωρίς όμως οι διαφοροποιήσεις αυτές να επεκτείνονται σε επίπεδο τάξεων ή στρωματικών ιεραρχήσεων μέσα στην ομάδα. Η υποτίμηση, που μπορεί να εκφράσει μια ομάδα για κάποιες άλλες, προέρχεται από τις παραβάσεις του εθιμικού δικαίου, δηλαδή το βαθμό «καθαρότητας». (A.Sutherland, 1975:3) Η καθαρότητα, συνώνυνη της ηθικότητας, καθώς επίσης και η αντίληψη της μίανσης, είναι αυτές που δημιουργούν ιεραρχήσεις. Καθώς δεν υπάρχει κεντρική εξουσία η κοινωνική συνοχή της ομάδας είναι πολύ ισχυρή. Κατά τον J.P.Liegeois, οι αρχηγοί που έχουν καταγραφεί στην ιστορία, με τα αντίστοιχα αξιώματα της κάθε ιστορικής φάσης, αντικατοπτρίζουν τις ανάγκες της κοινωνίας των μη- Τσιγγάνων και των όποιων πολιτικών και διοικητικών αρχών της, που δημιουργούν στους κόλπους των τσιγγάνικων ομάδων κάποια «υπεύθυνα» πρόσωπα με τα οποία συνδιαλέγονται. Είναι πιθανόν, σε πολλές ομάδες ένα μέλος να έχει αποκτήσει το σεβασμό και την εκτίμηση των άλλων μέσα από την ίδια τη ζωή αλλά αυτό δε σημαίνει ότι έχει αποκτήσει αρχηγικό ρόλο στα πλαίσια της ίδιας της ομάδας απο την οποία προήλθε ακόμα και αν έχει δώσει το όνομά του σε όλη την ομάδα ή φάρα.(j.p Liegeois, 1983:83) Η αντίθετη άποψη θεωρείται ατεκμηρίωτη. Στη πολυμερή κοινωνία των Ρομά τη βάση για την κοινωνική οργάνωση, για την αρχή της κοινωνικής συσπείρωσης και συνεργασίας, για την οργανωμένη κοινωνική ζωή, την αμοιβαιότητα και την ανταλλαγή αποτελεί η συγγένεια εξ αίματος ή εξ αγχιστείας. Προς 28

29 αυτή την κατεύθυνση στοχεύει η ενδογαμία στο επίπεδο της φάρας, που ενδυναμώνει την ιδιαιτερότητά της και την διαφοροποιεί αντιπαραθέτοντάς την από τις άλλες. Με βάση αυτό το χαρακτηριστικό, θεωρείται οτι η κοινωνία των Ρομά έχει κλειστή κοινωνική δομή. (Ε. Καραθανάση, 1996:78)Ταυτόχρονα, θεωρείται επίσης ενδογαμική, με την ευρύτερη έννοια του όρου, σε σχέση με τους μη-τσιγγάνους, διότι δε συνάπτονται, κατά κανόνα, γάμοι μεταξύ τους, στα πλαίσια της προστασίας και επιβίωσης της κοινωνίας τους. Ιστό της κοινωνικής συνοχής αποτελεί η γλώσσα τους, η ρομανί, με τις διαλέκτους των διαφόρων ομάδων. Για το λόγο αυτό, η εκπαίδευση και το σχολείο, της εκάστοτε περιρρέουσας κοινωνίας, όπου τα τσιγγανόπουλα βρίσκονται σε άμεση επικοινωνία με τη μητσιγγάνικη κουλτούρα, λειτουργούν ανταγωνιστικά ως προς τους εθιμικούς θεσμούς της κοινωνίας τους και αλλοιώνουν την «παιδεία» τους. Μέσα από το σχολείο το παιδί γίνεται φορέας μιας ξένης κοινωνικής αντίληψης. Αναγκάζεται να χειριστεί μια γλώσσα που δεν είναι η μητρική του και μαθαίνει μια πειθαρχία κι ένα τρόπο ζωής μη-τσιγγάνικο. Η οικογένεια αποτελεί το κύτταρο της κοινωνικής οργάνωσης. Στην μετακίνηση της ομάδας, στην προσωρινότητα της διαμονής και της εργασίας της σε μια περιοχή, η οικογένεια αποτελεί ένα στοιχείο σταθερότητας, τη βάση της ενότητας των μελών της. Tο να είσαι Τσιγγάνος είναι ένας τρόπος ζωής (J.P. Liegeois, 1983:61) που συνίσταται στην οργάνωση της αλληλεγγύης στα πλαίσια της κοινότητας και στη συναίσθηση οτι κάθε άτομο εξαρτάται απο το σύνολο, ενώ ταυτόχρονα είναι ανεξάρτητο σε σχέση με αυτό. Η κοινωνική συνοχή τους βασίζεται, σε πρώτο επίπεδο, στην αρχή του διαχωρισμού από τους μη-τσιγγάνους, και σε δεύτερο, μεταξύ των διαφορετικών ομάδων. Η διασπορά των ομάδων και των σογιών μιας φάρας στο χώρο θα αποτελούσε ένα διαλυτικό στοιχείο, αν δεν υπήρχε ιδιαίτερη συλλογική ταυτότητα. Υπάρχουν όμως τρόποι, όπως τα ταξίδια, που την ενδυναμώνουν. Συναντούν τους συγγενείς τους και ζούν μαζί τους για ένα διάστημα και ύστερα επανέρχονται στην ομάδα τους. 29

30 30

31 οικονομική δομή. Οι Ρομά κατατάσσονται μεταξύ των κοινωνιών που έχουν οικονομία επιβίωσης. (M. Sway, 1988:99) Σε αντίθεση όμως με τις άλλες, που κατά κανόνα έχουν εσωτερική και/ή ανεξάρτητη οικονομική οργάνωση, οι Ρόμα πάντα εργάζονται στα πλαίσια της οικονομίας της χώρας όπου ζουν, εξαρτώνται από τη συγκεκριμένη οικονομία, από την αγορά εργασίας της και με αυτήν την έννοια θεωρούνται ότι έχουν «ανοικτή» οικονομική δομή. (Ε. Καραθανάση, 1996:88) Σύμφωνα με την Marlene Sway (1998:95) 5 πρακτικές καθιστούν ικανούς τους Ρομά να επιβιώνουν: ο νομαδισμός η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων ή άλλων προϊόντων που δεν έχουν καμοία αξία χρήσης για την κοινωνία στα πλαίσια της οποίας ζούν και εργάζονται η αποφυγή του διαχωρισμού του φύλου στον καταμερισμό εργασίας η αποφυγή των ορίων ηλικίας στον καταμερισμό εργασίας, και τέλος η εξάσκηση περισσοτέρων του ενός επαγγελμάτων. Ο χαρακτήρας της εργασίας είναι πάντα ενσωματωμένος στην ανάγκη της κοινωνικής επιβίωσης. Η εργασία δεν είναι σκοπός, είναι ανάγκη για την άντληση των απαραίτητων πόρων για την επιβίωση. Επομένως, πρέπει να παρέχει τις προϋποθέσεις του ελεύθερου χρόνου για τις κοινωνικές υποθέσεις (συναντήσεις, επισκέψεις σε συγγενικές οικογένειες), και κυρίως τις δυνατότητες των κοινωνικών σχέσεων μέσα στη κοινότητα, ακόμα και στη διάρκεια της εργασίας. Κατά τον J.P.Liegeois, αυτές οι δυνατότητες υπάρχουν μόνον όταν η φύση του επαγγέλματος δεν ανήκει στην κατηγορία της μισθωτής εργασίας δηλαδή δεν απαιτεί να είσαι προλετάριος. (J.P. Liegeois, 1976:59) Πρέπει να σημειωθεί οτι οι αυξημένες ικανότητες αντίστασης στην προλεταριοποίηση και στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής που εμφανίζονται σε εκτεταμένες ομάδες του πληθυσμού μιας χώρας, οπότε και στους Ρομά, υποβοηθήθηκαν απο την ύπαρξη, αναπαραγωγή και ανάπτυξη του πεδίου της παραοικονομίας.(α. Βαξεβανόγλου, 2001:101) Ο χώρος της άτυπης οικονομίας, του πεδίου δηλαδή όπου διακινούνται υλικά και ανταλλάσονται χρήματα εκτός του κρατικού μηχανισμού, δεν αντιπροσωπεύεται μόνο από τις περιθωριοποιημένες ομάδες των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων. Ιδιαίτερα στην Ελλάδα οι άτυπες οικονομικές δραστηριότητες λαμβάνουν χώρα με την ανοχή, την άτυπη ή τυπική στήριξη του κράτους, γνωρίζοντας ιδιαίτερη άνθιση στα μεταπολεμικά χρόνια. Έτσι, στη χώρα μας, οι Ρομά ως Ρομά συνεχίζουν να διατηρούν το ίδιο πλαίσιο άσκησης των περιθωριακών βιοποριστικών τους δραστηριοτήτων και να αναζητούν συνεχώς 31

32 μετακινούμενοι στο χώρο τα διάκενα, τις ευκαιρίες. Αλλά ως Έλληνες επωφελήθηκαν μιας ευνοϊκής συγκυρίας άνθησης της παραοικονομίας. Ο ρόλος που διαδραματίζουν η οικονομική δομή και η σχέση αυτής με την κοινωνική δομή των Ρομά είναι πολύ σημαντικός. Ιστορικά, κατάφεραν να επιβιώσουν σε όλα τα οικονομικά συστήματα, προσαρμόζοντας τον τρόπο επιβίωσής τους στις εκάστοτε παραγωγικές σχέσεις, στον εκάστοτε κοινωνικό καταμερισμό εργασίας της περιρρέουσας κοινωνίας. Οι Ρομά διατηρούσαν πάντα μια εγρήγορση στην εξερεύνηση νέων δυνατοτήτων εργασίας. Αποφεύγοντας την πρόκληση ανταγωνισμού με τους μη-τσιγγάνους, αποκαθιστούσαν την οικονομική τους υπόσταση συμπληρωματική στην οικονομία του κράτους στο οποίο διέμεναν.(ε. Καραθανάση, 1996: 91) 32

33 νομαδισμός, ημινομαδισμός, εδραιοποίηση. Οι Ρομά αποτελούν μια εξαίρεση σε σχέση με τις άλλες κοινωνίες βιώνοντας την εναλλαγή τριών καταστάσεων: του νομαδισμού, του ημινομαδισμού και της εδραιοποίησης, άλλωτε σε μικρότερο και άλλωτε σε μεγαλύτερο βαθμό. 1. Ως νομάδες, ζούν σε μία κατοικία πτυσσόμενη κατά κάποιο τρόπο, μια κατοικία μεταφερόμενη, γρήγορα αναρτώμενη και ελαφριά ( J. P. Liegeois, 1985:70) ή μια κατοικία που συνδιάζεται με το μεταφορικό μέσο: τροχόσπιτο, αγροτικό αυτοκίνητο ή φορτηγό 2. Ως ημινομάδες, ζουν επίσης σε ένα κινητό-μεταφερόμενο τύπο κατοικίας ή σε ένα «τύπο» κελύφους εφήμερης κατασκευής, αλλά δεν μετακινούνται παρά μόνο μια περιόδο του χρόνου, ή μένουν σε μόνιμη κατοικία και ταξιδεύουν την υπόλοιπη περίοδο του έτους. 3. Ως εδραιοποιημένοι, μένουν σε συμβατικές και μη κατοικίες, κελύφη προσωρινά, ή και δυνάμενα να αποτελούν ταυτόχρονα κελύφη διαμονής και κίνησης. Στην Ευρώπη οι εδραιοποιημένοι Ρομά δεν μένουν μόνο σε σπίτια αλλά και σε τροχόσπιτα, ενώ στην Ελλάδα και σε καλύβες. Το βασικό χαρακτηριστικό των ταξινομημένων ως νομαδικών πληθυσμών, κατά τον Dyson Hudson, προϋπέθετε την ανεξαρτησία τους από τους εδραίους πληθυσμούς σε όλα τα επίπεδα κοινωνικά και κυρίως οικονομικά. Οι Τσιγγάνοι όμως που είναι νομάδες, ημινομάδες ή εδραιοποιημένοι δεν έχουν ανεξάρτητη οικονομία από την περιρρέουσα κοινωνία. Αντίθετα μάλιστα, έχουν άμεσα εξαρτώμενη σχέση από αυτή. Η βασική διαφορά των τυπικών νομαδικών λαών από τους Ρομά, είναι ότι η στρατηγική επιβίωσης των πρώτων εστιάζεται στην αυτάρκεια ενώ των Ρομά στην εξάρτηση από τις οικονομίες της περιρρέουσας εδραίας κοινωνίας. ( Καραθανάση, 1996, : 95) Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, οι μετακινήσεις μειώθηκαν, αφού όλες οι δραστηριότητες, νόμιμες ή παράνομες, σύμφωνα με τους νόμους των κοινωνιών των Gajo, συνέκλιναν προς την εδραιοποίηση. Διαπιστώνεται οτι στην σύγχρονη εποχή ο νομαδισμός μετεξελίχθηκε σε μετακίνηση, γι αυτό ουσιαστικά χρησιμοποιήται ο όρος «μετακινούμενοι Τσιγγάνοι». (J.P. Liegeois, 1976:205) Έτσι αυξήθηκε βασικά ο ημινομαδισμός, η μετακίνηση και η επιστροφή στον ίδιο τόπο της εκκίνησης ή η διαμονή σε νέους τόπους. Παρατηρείται ακόμη, η «ηθελημένη», και κυρίως η «υποχρεωτική», εδραιοποίηση για μεγάλα χρονικά διαστήματα, ως αναγκαστική λύση των συνεχών διωγμών, της απόρριψης, του στιγματισμού και των αστυνομικών διώξεων. Κατά μία άλλη άποψη, η εδραιοποίηση δεν σημαίνει, πάντα, εγκατάσταση. Η έννοια της εδραιοποίησης, όσον αφορά στους Ρομά, φέρει εγγενώς την έννοια της μετακίνησης, είτε αν η μετακίνηση υλοποιείται από τους ίδιους, που διαβιούν ως εδραιοποιημένοι, είτε αν φέρεται ως αντίληψη από τους συγγενείς τους, που μετακινούνται και ζουν πλάï τους για λίγο.(ε.μ.π., 1997:61, β φάση). 33