ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΣΧΟΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥΚΑΙΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΣΧΟΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥΚΑΙΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΘΕΜΑ: Μελέτη και κατασκευή πρότυπων δειγμάτων Κρητικής και Πολίτικης Λύρας. Πρωτότυπη σύνθεση και κατασκευή ροζέτας Πολίτικης λύρας από ρινίσματα χαλκού και σιδήρου. Πτυχιακή εργασία "Φλέσσιας Θεόδωρος" ΛΗΞΟΥΡΙ

2 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΣΧΟΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥΚΑΙΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΘΕΜΑ: Μελέτη και κατασκευή πρότυπων δειγμάτων Κρητικής και Πολίτικης Λύρας. Πρωτότυπη σύνθεση και κατασκευή ροζέτας Πολίτικης λύρας από ρινίσματα χαλκού και σιδήρου. Πτυχιακή εργασία "Φλέσσιας Θεόδωρος" Επιβλέπων: Διονύσιος Θ. Γ. Κατερέλος Επιτροπή: Ημερομηνία: Αριθμός πρωτοκόλλου πτυχιακής εργασίας: 2

3 Στην μνήμη του παππού μου Ιωάννη Καραγιάννη. Στην Οικογένεια μου, Στην Δανάη Σαρίδου, Στον Στέλιο Βαρβέρη. 3

4 Περίληψη Το θέμα της πτυχιακής εργασίας αφορά την κατασκευή έγχορδων μουσικών οργάνων και τον τρόπο κατασκευής τους. Πιο συγκεκριμένα αναφέρεται ο τρόπος κατασκευής εγχόρδων τοξοτών μουσικών οργάνων που ανήκουν στην οικογένεια της λύρας. Η προκείμενη εργασία αναφέρει τρόπους κατασκευής που χρησιμοποιήθηκαν όμως προτείνει μετά από συνεχή έρευνα και τρόπους εφαρμογής βερνικιών αλλά και άλλων δόκιμων πληροφοριών που θα βοηθήσουν τους νεοεισαχθέντες φοιτητές ή επερχόμενους οργανοποιούς στην δημιουργία μουσικών οργάνων. Η αντιγραφή και η κατασκευή πρότυπων δειγμάτων λύρας - Πολίτικης και Κρητικής- έχουν ως σκοπό την μεταφορά της γνώσης και ανάδειξης του τρόπου κατασκευής. Ο τρόπος κατασκευής των εν λόγω οργάνων μεταφέρεται με πολυμεσικό υλικό (εικόνες). Ακόμη η πρόταση εξέλιξης του οργάνου με αφορμή την τοποθέτηση ρινισμάτων χαλκού και σιδήρου περιμετρικά του πλαισίου της ροζέτας του οργάνου αφορά μια πρόταση δίχως προηγούμενο στην ιστορία του οργάνου (Πολίτικη Λύρα). Σε τελικό στάδιο η εργασία στοχεύει στην εποικοδομητική συμπερασματολογία της διαδικασίας κατασκευής και την εξέλιξη της οργανοποιίας. 4

5 TECNOLOGICAL EDUCATION INSTIDUDE OF IONIAN ISLAND MUSICTECHNOLOGY FACULTY DEPARTMENT OF SOUND AND MUSICAL INSTRUMENT TECHNOLOGY Thesis: Research and manufacture exemplar samples of cretanlyra and classic kemence. Configuration and creation of rosette classic kemence with filings of copper and iron. Dissertation report "Flessias Theodore" LIXOURI, KEFALONIA

6 Abstract The topic of the dissertation concerns the construction of stringed musical instruments and method of construction. More specifically indicate how construction archers string musical instruments belonging to the family of the lyre. The present work reports construction methods used, however, proposed after continuous research and ways to apply varnish and other testing information to help new entrants to the upcoming luthiers to create musical instruments. Copy and construction standard samples lyre - Cretan - Policy and are designed to transfer knowledge and enhancement of their construction. The construction of these instruments is transferred to multimedia content (images). Even the proposed development of the institution on the occasion of the installation of copper and iron filings around the frame of the rosette of the institution is a proposal without precedent in the history of the instrument (lyre). In the final stage of the work aimed at constructive inference of manufacturing and development of instrument. 6

7 Ευχαριστίες Ολοκληρώνοντας την προκείμενη πτυχιακή εργασία και δράττοντας την ευκαιρία σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου, που στάθηκε δίπλα μου όλα αυτά τα χρόνια με ιδιαίτερη υπομονή και φροντίδα. Την Δανάη Σαρίδου για την πολύτιμη βοήθεια και υπομονή, ακόμα την έμπνευση μέσα απο την Αγάπη, που δεν θα γνώριζα ποτέ χωρίς την δημιουργία της σχέσης μας. Τον Στέλιο Βαρβέρη, χωρίς την ύπαρξη του στη ζωή μου δεν θα έφτανα ποτέ στο σημείο να ασχοληθώ με την Μουσική και επιπλέον δεν θα είχα την δυνατότητα να εκφράσω οποιαδήποτε επιθυμία για, την Αγάπη, τα Όργανα και το Ιερό. Επιπλέον τον Γιάννη Παπαδόπουλο και Γιώργο Κερτσόπουλο, δίχως την βοήθειά τους δεν θα είχα καμία ελπίδα για την υλοποίηση της εργασίας και την υλοποίηση των οργάνων καθώς επίσης και για την τοποθέτηση βερνικιών(επισυνάπτω σε κεφάλαιο της εργασίας)και ρινισμάτων. Στη συνέχεια θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές και φίλους, που στάθηκαν αρωγοί στην προσπάθεια ολοκλήρωσης της εργασίας και ιδιαίτερα τους (Μαρία Παντέχου, Ελπίδα Καμινέλη,Τάσο Καραγιαννίδη, Άκη Πασχαλίδη, ΜιχάληΑθανασίου, Γιώργο Σκουφάρη, Φώτη Μιτακίδη, Θεόδωρο Μακαρίδη, Γιώργο Παναγιώτου, Στέλιο Ανδρέου ). Επίσης ευχαριστώ τους Καθηγητές του τμήματος και ιδιαίτερα τον Κύριο Παναγή Σκλάβο για την διάθεση και την όρεξη που κατέβαλε σε όλο το χρονικό πλαίσιο λειτουργίας του εργαστηρίου, τον Μηνά Εμμανουήλ για την πολύτιμη βοήθεια του στην ακρόαση των οργάνων και τις πολύτιμες συμβουλές ακόμη τον Κ.Δ.Κατερέλο για το ενδιαφέρον που έδειξε κατα την διάρκεια της Πτυχιακής Εργασίας. Τέλος για την διάθεση μεταφοράς της γνώσης τους θα ήθελα να ευχαριστήσω, τον Αθανάσιο Γιαννόπουλο, Παναγή Βάρλα, Δημήτριο Γύπα και τον Γιώργο Βιουγιουλάκη που μοιράστηκε απλόχερα τις γνώσεις που καθόρισαν την υλοποίηση αυτής της εργασίας. 7

8 Περιεχόμενα 1.1 Εισαγωγή...σελ Εισαγωγή: Τα είδη της Λύρας...σελ Ιστορική αναδρομή...σελ Αρχαία Ελλάδα...σελ Η ανατομία του οργάνου...σελ Οχτώ + Μία Λύρες στην Ιστορία...σελ Ακουστική και οργανοποιία...σελ Μουσική κλίμακα και μελωδία...σελ Το ανθρώπινο αυτί...σελ Η ρύθμιση των περιοχών του οργάνου...σελ Τρόπος ακρόασης συμπεριφοράς των ιδοσυχνοτήτων...σελ Πρότυπο σχέδιο κατανομής πάχους...σελ Το ξύλο ως Ανισότροπο υλικό...σελ Μηχανικές ιδιότητες ξύλων που χρησιμοποιήθηκαν...σελ.53 8.Λύρα (αστερισμός)...σελ Τα σχέδια των οργάνων...σελ Το σκάφος...σελ Το καπάκι...σελ.72 8

9 9.4 Ρινίσματα χαλκού και σιδήρου...σελ Βερνίκια και τρόποι ερφαρμογής...σελ Ο χορδοδέτης...σελ Η ταστιέρα γραβάτα...σελ Η Κλειδαριέρα ή Κεφαλή, Κλειδιά...σελ Ο καβαλάρης και η ψυχή...σελ Οι χορδές...σελ Οι χορδές της λύρας...σελ Δημιουργία Θήκης προστασίας και μεταφοράς...σελ Θεωρία της Γαίας...σελ.103 Συμπεράσματα...σελ.104 Εικόνες (Παράρτημα)...σελ.105 Βιβλιογραφία...σελ.112 Χρήσιμα Links που χρησιμοποιήθηκαν...σελ.119 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο 1.1 Εισαγωγή Αν και η λέξη λύρα αναφέρεται συχνά στα λογοτεχνικά κείμενα, οι πρώτες σαφείς αναφορές σε χορδόφωνο όργανο με δοξάρι γίνονται στο έπος του Διγενή Ακρίτα, το οποίο χρονολογείται στα τέλη του 10ου ή στις αρχές του 11ου μ.χ. αιώνα. Το έπος συνεχίζοντας αναφέρει: "αρπάζει το σκεπάρνι του, έν' αργυρό πριγιόνι σ' έν περιβόλι σ' έμπηκεν, ελιάς κλανάρι κόβει, ντογρί παιγνίδι έκαμε, ντογρί παιγνίδι κάνει. Τα φίδια κόρδες έβαλε απάνω στο παιγνίδι την όχεντρα την πλουμιστή δοξάρι στο παιγνίδι και τα μικρά χεντρόπουλα στριφνάρια στο παιγνίδι..." Η ονομασία συνδέεται με το κυριότερο μουσικό όργανο της Αρχαίας Ελλάδας, σύμβολο του Θεού της μουσικής και του φωτός, του Απολλώνιου πνεύματος. Όλα ξεκίνησαν από μία αναμφισβήτητη κοινή ανάγκη: να κάνουν οι άνθρωποι το μουσικό ήχο που παράγει μια χορδή να διαρκέσει περισσότερο από όσο όταν την κτυπούσαν, εξασφαλίζοντας έτσι τη συνέχεια της μελωδικής γραμμής. Η ανάγκη αυτή ικανοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό με την ανακάλυψη ενός βοηθητικού μουσικού εργαλείου που, αν και το ίδιο δεν παράγει κανέναν ήχο, παρατείνει σύμφωνα με την επιθυμία του οργανοπαίκτη την παλμική κίνηση της εκάστοτε χορδής και κατά συνέπεια τον ήχο τον οποίο αυτή παράγει. Ασφαλώς το βοηθητικό αυτό μουσικό εργαλείο είναι το δοξάρι. Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα χωρίς αυτό η λύρα δεν θα είναι λύρα. Μέχρι πριν από μερικά χρόνια υπήρχε η πεποίθηση ότι η λύρα προέρχεται από το 10

11 ραβάναστρον, όργανο χορδόφωνο με ηχείο, λαβή και δοξάρι, που λέγεται ότι κατασκεύασε ο μυθικός βασιλιάς Ραβάνας της Κεϋλάνης πριν περίπου χρόνια. Σήμερα όμως οι περισσότεροι εθνομουσικολόγοι μεταθέτουν πλέον τον τόπο καταγωγής της στην Κεντρική Ασία: Σογδιανή, Χορασάν και Καζακστάν.Σε αυτή την περιοχή βρέθηκε σύμφωνα με τον W. Bachmann, το παλαιότερο και λιγότερο αμφισβητήσιμο εικονογραφικό ντοκουμέντο που χρονολογείται γύρω στον 9ο αιώνα μ.χ. Τότε λοιπόν φαίνεται ότι ξεκίνησε το παίξιμο με δοξάρι, όπου δηλαδή δε χτυπάμε τη χορδή του οργάνου (με το δάχτυλο, με κάποια πέννα ή με κάποιο σφυράκι - όπως στο σαντούρι) αλλά την τρίβουμε με μια άλλη χορδή (συνήθως από τρίχες αλόγου περασμένες με ρετσίνι-κολοφώνιο). Η τεχνική αυτή με το δεμένο ήχο και τη συνεχή μελωδική γραμμή δεν άργησε να περάσει και στο Βυζάντιο όπως και στους Άραβες την ίδια περίπου περίοδο δηλαδή ένα αιώνα μετά την ανακάλυψή της. Έτσι στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου η λύρα καταγράφεται για πρώτη φορά στη νεότερη ιστορία το 10ο αιώνα μ.χ. από τον Πέρση IbnKhurdadhbich. Απεσταλμένος του χαλίφη AlMutamid στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία συνέταξε μια έκθεση για τα μουσικά όργανα σύμφωνα με την οποία οι Βυζαντινοί έπαιζαν με δοξάρι τη Lura, ένα ξύλινο όργανο με 5 χορδές, παρόμοιο με το αραβικό rabab. 11

12 Η λύρα λοιπόν των αραβικών χρόνων υπάρχει σε δύο βασικούς τύπους ανάλογα με το σχήμα του σκάφους: α) αχλαδόσχημα (σε όλη την ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα μέχρι τον 11ο αιώνα μ. Χ.) β) φυαλόσχημη ή κεμεντζές και κεμανές (στους Έλληνες του Πόντου και την Καππαδοκίας). Το παίξιμο της χορδής με το νύχι (κι όχι με την ψύχα του δάκτυλου, όπως στο βιολί) καθώς και τα γερακοκούδουνα (τα μικρά σφαιρικά κουδουνάκια στο δοξάρι που χρησιμοποιεί ακόμα και σήμερα ο Ψαραντώνης) αποτελούν παλαιότατες τεχνικές και γεφυρώνουν την Ανατολή με τη Δύση καθώς τα συναντάμε επίσης στη λύρα "σαράνγκι" της Ινδίας αλλά και στα όργανα των τροβαδούρων του Μεσαίωνα. Στη Δυτική Ευρώπη, οι αραβικές παραλλαγές της λύρας (rabab) φαίνεται ότι πέρασαν από τα παράλια της βορειοδυτικής Αφρικής και μέσω του Γιβραλτάρ και της Ισπανίας μετασχηματίσθηκαν, ανάλογα με την περιοχή, σε όργανα άμεσα συγγενικά. Οι Μεσαιωνικοί τροβαδούροι έχουν τα rebec. Οι Κέλτες βάρδοι το crowth, οι Σκανδιναβοί και οι Ισλανδοί την talharpa, ενώ αργότερα (12ο αιώνα μ.χ.) θα εμφανισθούν στη Γαλλία το pochette και στην Αγγλία το kit. Όλα αυτά τα όργανα ασφαλώς δεν ήταν λύρες αλλά κοντινοί ή μακρινοί συγγενείς της. Στο τέλος της μεγάλης μουσικής περιπέτειας θα κάνουν την εμφάνισή τους στη Δύση οι βιέλες και οι βιόλες από τις οποίες θα προέλθει η οικογένεια του βιολιού. Όργανο το οποίο θα επηρεάσει αργότερα και τη διαδρομή της παραδοσιακής αχλαδόσχημης λύρας. Ο διακεκριμένος εθνομουσικολόγος Λάμπρος Λιάβας εντοπίζει την πρώτη απεικόνιση της καθαρά αχλαδόσχημης λύρας σε τοιχογραφία του 17ου/18ου αιώνα μ.χ. στη Μονή Γρηγορίου του Αγίου Όρους. Της ίδιας εποχής, του 1743 πιο συγκεκριμένα είναι άλλωστε και η παλαιότερη λύρα που σώζεται. Ένα από τα παλαιότερα μουσικά όργανα στην Ευρώπη που σήμερα αποκαλείται "ντίβα" και εκτίθεται στο μουσείο παραδοσιακών οργάνων - συλλογή Φοίβου Ανωγιαννάκη. Όμως οι ολοένα αυξανόμενες αστικές και δυτικές επιδράσεις θα συντελέσουν ώστε τις τελευταίες δεκαετίες η λύρα σιγά - σιγά να εκτοπίζεται στην Ελλάδα από το λαϊκό βιολί. Η διάδοση του ραδιοφώνου και η τελειοποίηση των συσκευών αναπαραγωγής ήχου με χωριά (χαρακτηριστικά θα αναφέρουμε ότι στο χωριό Όλυμπος της Καρπάθου η παραδοσιακή λύρα κατέχει ισχυρότατη θέση καθώς το χωριό ηλεκτροδοτήθηκε το 1981 ενώ ο αγροτικός δρόμος ανοίχθηκε το 1979). 12

13 Η παλιά, βυζαντινογεννημένη πολλές φορές, μελωδία συνθλίβεται ή παραφορτώνεται με ξένα στολίδια που την κάνουν αγνώριστη. Το οξύ ηχόχρωμα της λύρας και η περιορισμένη μελωδική της έκταση, η έλλειψη ταστιέρας, η αρμονικότητα και η λιτότητα των γραμμών, το μικρό βάθος του σκάφους, οι εντέρινες χορδές και το κοντό δοξάρι με τα γερακοκούδουνα δεν ταιριάζουν στο δυτικοευρωπαϊκού τύπου παίξιμο και στο vibrato που απαιτεί ο σημερινός ακροατής, τα οποία δυστυχώς αλλοιώνουν και περιπλέκουν τη λιτή παραδοσιακή μελωδία. Έτσι η λύρα μεταμορφώνεται σιγά-σιγά σε κακή απομίμηση του βιολιού. Στην Κρήτη αρχίζει από το 1930 και μετά υπόκειται σε σταδιακές αλλαγές με αποκορύφωμα των εμφάνιση στην δεκαετία του 1960 στο νησί της βιολόλυρας ή λυραβιόλας. Ο πρώτος τύπος αχλαδόσχημης κρητικής λύρας, το λυράκι και η κατάλληλη για γλέντια ανοιχτού χώρου βροντόλυρα εκτοπίζονται. Στα χρόνια μας, δυστυχώς πια, η σύγχρονη κρητική λύρα τόσο καλύτερη θεωρείται όσο περισσότερο μοιάζει με βιολί. Το βιολί είναι αυτό που εκτοπίζει τη λύρα και από τις περισσότερες περιοχές της υπόλοιπης Ελλάδας. Σήμερα η λύρα έχει περιοριστεί σε λίγες περιοχές της Μακεδονίας όπως η Δράμα και η Αγία Ελένη Σερρών (ιερό όργανο των Αναστενάρηδων). Στο Αιγαίο υπάρχει ακόμα στην Κάρπαθο, στην Κάσο, στη Χάλκη ενώ τάσεις αναβίωσης υπάρχουν στη Σύμη, τη Λέρο και την Αστυπάλαια. Στην Κρήτη παρ' όλες τις μεταβολές της από το 1930 και μετά και παρ' όλη την κυριαρχία του βιολιού στο Ανατολικό και Δυτικό άκρο του νησιού, η λύρα είναι όχι μόνο ζωντανή αλλά και με τη δυναμικότερη παρουσία. Όπως και οι Έλληνες του Πόντου με τον κεμεντζέ τους ή οι Κωνσταντινουπολίτες με την πολίτικη λύρα οι Κρήτες βασίζουν στο γλυκόλαλο ήχο της λύρας τους τη διατήρηση της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Έστω κι αν η λύρα είναι προϊόν μιας κοινωνικής και οικονομικής πραγματικότητας που είναι βέβαιο ότι σήμερα δεν υπάρχει, έστω κι αν η τουριστική βιομηχανία έκανε τη λύρα ένα από τα πρώτα εξαγώγιμα και προς κατανάλωση σύμβολα, αυτή ακόμα ζει. Η λύρα αντιστάθηκε στην καθοδηγούμενη μονοκρατία τους ενός τρόπου ντυσίματος, φαγητού, μουσικής, χορού, γλώσσας. Η λύρα αντιστέκεται στον εντυπωσιασμό των τεράστιων τεχνολογικών επιτευγμάτων και στην αφομοίωσή της στη νέα τάση για παγκοσμιοποίηση της κουλτούρας των πολιτών. 13

14 Στο νησί της Κρήτης η λύρα δε θα είχε επιβιώσει αν δεν αποκτούσε το ρόλο ενός ισχυρού εθνικού συμβόλου πολιτισμικής ταυτότητας. Η μορφή του Κρητικού μια μορφή ατίθαση, μαυροφορεμένη, με σαρίκι, στιβάνια και μαχαίρι ζωσμένο μορφή ηλιοκαμένη που είτε καθιστή και με τη λύρα στον αριστερό μηρό, είτε με τη λύρα ακουμπισμένη στο ζωνάρι περιδιαβαίνοντας το χωριό διαλαλεί την ταυτότητα που έχει κρατήσει ζωντανό την κρητικό χαρακτήρα. Ένα χαρακτήρα που θα γλεντά με τη λύρα του ακόμα και μπρος στο θάνατο. "Ακούστε ήντα μήνυσε ο νιος από τον Άδη: Χαρείτ' εσείς οι ζωντανοί 'κει στον απάνω κόσμο γιατί επά οπού' μαστε στενός μας είν' ό τόπος. Δεν έχει ο Άδης κοπελιές,μηδέ και χαροκόπους μηδέ και σημαδότοπους να σημαδεύουν οι άντρες." 14

15 1.2 Τα είδη της Λύρας Η λύραέχει τρεις χορδές και παίζεται με δοξάρι από όπου παλαιότερα κρεμούσαν και κουδουνάκια, τα γερακοκούδουνα, για ρυθμική βοήθεια. Εικ. 1 Δοξάρια & γερακοκούδουνα Δημιουργήθηκαν κατά καιρούς διαφορετικές παραλλαγές του οργάνου: η παρακάτων είκόνα συναντά την σημερινή μορφή της Κρητικής Λυρας τύπου Σταγάκη. 15

16 Εικ.2 Η σημερινή μορφή της Κρητικής Λύρας. το λυράκι, με μικρή και άβαθη σκάφη, που παράγει οξύ και διαπεραστικό ήχο, η βροντόλυρα, με μεγαλύτερη, βαθύτερη και πλατύτερη στη βάση της σκάφη, που παράγει βαθύτερο ήχο και είναι κατάλληλη για ανοικτούς χώρους η βιολόλυρα, που δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1920 και χρησιμοποιήθηκε κυρίως στο νομό Ηρακλείου, επιχειρούσε να προσδώσει στη λύρα τις τεχνικές δυνατότητες του βιολιού. η ποντιακή λύρα, που συναντάτε κυρίως στην περιοχή της μακεδονίας και αποτελεί παραδοσιακό όργανο των ποντίων. 16

17 klasikkemence ή πολίτικη λύρα, με μικρή σκάφη σε σχήμα παρόμοιο με το λυράκι αρκετά παραλαγμένο σήμερα και με διαφορέτική χροιά. Εικ.3 Βιολόλυρες δύο εκδοχών. Εικ.4&5. Φυαλόσχημη και Αχλαδόσχημη Λύρα, Ποντιακή & Πολίτικη αντίστοιχα. 17

18 2.1 Ιστορική αναδρομή Από τα κρόταλα και τα σείστρα, τα πρώτα μουσικά όργανα που γνωρίζουμε ότι χρησιμοποίησε ο παλαιολιθικός άνθρωπος, τα τοξωτά χορδόφωνα. Από την τελευταία μεγάλη εφεύρεση στον τομέα των μουσικών οργάνων, χρειάστηκε να παρέλθουν δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Αν και το πρώτο έγχορδο που κατασκευάστηκε από τον άνθρωπο, το μουσικό τόξο, προέρχεται από το παλαιότερο, μακροβιότερο και λειτουργικότερο όπλο του, το τόξο, η χρήση του τόξου (του δοξαριού) για να διεγείρει τις χορδές ενός οργάνου, αρχίζει μόλις 12 αιώνες πριν από σήμερα. Η χρήση του τόξου ως όπλο, χρονολογείται τουλάχιστον από το π.χ., και ίσως από τότε αρχίζει να χρησιμοποιείται και ως μουσικό όργανο. Η προσθήκη επί πλέον χορδών στο ίδιο τόξο δημιουργεί την άρπα. Η ενοποίηση μερικών μουσικών τόξων στη βάση ενός ηχείου δημιουργεί ένα πολύχορδο που πιθανά αργότερα απλοποιείται και παίρνει τη μορφή των οργάνων που ονομάζονται λύρες. Εικ.6.7 Λύρες Αρχαίας Μορφής και Σχεδίου. 18

19 2.2Αρχαία Ελλάδα Όπως αναφέρεται απο τον Νικόλαο Μπρα,στο άρθρο του «Μουσική παιδεία και μουσικά όργανα στην Αρχαία Ελλάδα».Ο Πρωταγόρας, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, διατυπώνει με σαφήνεια την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για την παιδαγωγική σπουδαιότητα και σημασία της διδασκαλίας της μουσικής (εικ.1). Συγκεκριμένα κατά τον Πρωταγόρα «οι μουσικοδιδάσκαλοι αναγκάζουν τις ψυχές των παιδιών να εξοικειώνονται με τους ρυθμούς και τις αρμονίες της μουσικής έτσι ώστε να γίνουν ήρεμοι άνθρωποι, και αφού ενστερνιστούν τον καλό ρυθμό να γίνουν και χρήσιμοι λόγω και πράξει, διότι ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου έχει ανάγκη από τον καλό ρυθμό και την αρμονία». Κατά τον Αθηναίο τραγικό ποιητή Φρύνιχο, ο οποίος υπήρξε και άριστος μουσικός, οι σπουδαστές μουσικής ή γραμματικής αποκαλούνταν «φοιτητές»...«κυρίως δε λέγονται φοιτηταί ή γραμματικοί οι μουσική μανθάνοντες». Η μουσική για τους αρχαίους Έλληνες εθεωρείτο ως το ουσιαστικότερο μέρος της καλλιέργειας και της μόρφωσης τους. Ο πραγματικά μορφωμένος άνθρωπος ήταν «ο μουσικός ανήρ». Ο Θεμιστοκλής παραδεχόταν ότι η μόρφωση του ήταν ελλιπής, διότι δεν είχε μάθει καλά μουσική, όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος. Στη διδασκαλία της μουσικής φαίνεται ότι οι μαθητές δεν χρησιμοποιούσαν μουσικά κείμενα και η μάθηση γινόταν εμπειρικά με την ακοή και την απόδοση της μουσικής από μνήμης. Από τον 3ο μ.χ αιώνα άρχισαν να συντάσσονται εγχειρίδια θεωρίας της μουσικής. Βασικό όργανο για την μουσική εκπαίδευση των νέων, ήταν η λύρα. Εικ.8Εικονίζεται μάθημα μουσικής όργάνου λύρας, στο οποίο συμμετέχει και ο νεαρός Κεραμέας. 19

20 Η λύρα αποτελείται από ένα ηχείο που έχει μορφή οστρέου χελώνας, πάνω στο οποίο είναι τεντωμένο δέρμα βοδιού (εικ.2). Σε κάθε πλευρά στερεώνονται δύο ελαφροί καμπύλοι βραχίονες που ονομάζονται πήχεις και ενώνονται στο πάνω μέρος τους με ένα κυλινδρικό τόξο, τον ζυγό. Ο μουσικός κρατούσε τη λύρα συνήθως λοξά, ελαφρά γερμένη προς τα εμπρός και τη συγκρατούσε με ένα δερμάτινο ιμάντα, τον τελαμώνα. Στο δεξί χέρι κρατούσε το πλήκτρο με το οποίο έπαιζε τις χορδές. Η λύρα ήταν εύρημα και κατασκευή του Ερμή ο οποίος, κατά τη μυθολογία, αφού έκλεψε τα βόδια του Απόλλωνα, του έδωσε τη λύρα για να τον εξευμενίσει και ο Απόλλωνας έκτοτε δεν την αποχωρίστηκε. Εικ.9Απεικόνιση της αρχαιοελληνικής λύρας. 20

21 3.1Η ανατομία του οργάνου Τα μέλη του οργάνου έχουν αριθμηθεί στις εικόνες της εμπρός, πίσω και πλαϊνής όψης του, χρησιμοποιώντας φωτογραφίες από τη σύγχρονη λύρα της Κρήτης, όπως αυτή διαμορφώθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα ( ). Το όργανο της φωτογραφίας έχει κατασκευαστεί από τον Ιωάννη Ζυμβραγουδάκη (Ζυμπραγός), στα Λούτρα Ρεθύμνης, το Η κεφαλή Είναι η άνω απόληξη του οργάνου. Αρχικά, και έως τον 19ο αιώνα, είναι κατά κανόνα επίπεδη με ξύλινα κλειδιά, κάθετα στο επίπεδο της κεφαλής. Στις αρχές του εικοστού αιώνα, στην κεφαλή προστίθεται ένα κλειδοθέσιο με επί πλέον ξύλινα κλειδιά, παράλληλα στο επίπεδο του κάτω μέρους της, που στηρίζουν συμπαθητικές χορδές ή χορδές ισοκράτες. Η απόληξη αυτή του κλειδοθεσίου διαμορφώνεται σε σχήμα κοχλία (καράμπολας ή καράολας), παρόμοιο με αυτό του βιολιού. Στη συνέχεια, με την προσθήκη της γλώσσας, καταργούνται τα κλειδιά από το κάτω 21

22 επίπεδο τμήμα της κεφαλής και καταλήγει στη σημερινή μορφή με μηχανικά κλειδιά μαντολίνου και συνήθη απόληξη κοχλία τύπου βιολιού. 2. Τα κλειδιά, ή στριφτάλια Εδώ στερεώνεται ή άνω απόληξη των χορδών και με αυτά ρυθμίζεται η τονικότητά τους, μέσω της τάσης. Αρχικά ξύλινα και στη συνέχεια μεταλλικά μηχανικά. 3. Ο πάνω καβαλάρης Είναι το μέλος που ορίζει το άνω άκρο του δονούμενου τμήματος της χορδής, στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης. Στη λύρα της Κρήτης έχει προστεθεί τουλάχιστον από τον 19ο αιώνα ο «κλέφτης», ένας στύλος ανάμεσα στα δύο κάτω κλειδιά, ο οποίος ορίζει το μήκος της μεσαίας χορδής ίσο με αυτό των υπολοίπων. Αργότερα διαμορφώνεται σε ένα κομμάτι ξύλο ή κόκαλο ή πλαστικό όπου ακουμπούν και οι τρεις χορδές. 4. Ο λαιμός, ή μπράτσο, ή λαβή, ή χέρι Το τμήμα μεταξύ ηχείου και κεφαλής, όπου το όργανο κρατιέται από το χέρι το οποίο ορίζει το μήκος της δονούμενης χορδής. Αρχικά δεν ξεχωρίζει από το αχλαδόσχημο ηχείο, απλά στενεύει σταδιακά προς την κεφαλή. Στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης είναι επίμηκες και στενό, ξεχωρίζοντας σαφώς από το ηχείο. 5. Η γλώσσα, ή ταστιέρα ή γραβάτα Στα παλαιά όργανα δεν υπάρχει. Αρχίζει να χρησιμοποιείται τον 20ο αιώνα και συστηματικά καθιερώνεται στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης και παίρνει μορφή αντίστοιχη με αυτή του βιολιού. Η γλώσσα δεν χωρίζεται σε διαστήματα (τάστα, για το λόγο αυτό αποφεύγεται εδώ το όνομα ταστιέρα), Το μήκος της παλλόμενης χορδής ορίζεται με το άγγιγμα από το πλάι με το νύχι, και όχι με την κλασική μέθοδο της πίεσης με την ψίχα των δακτύλων. Για το λόγο αυτό η χορδή απέχει από τη γλώσσα 5-7 χιλιοστά. 6. Το σκάφος, ή η σκάφη, ή το κουφάρι 22

23 Το πίσω τμήμα, το αντηχείο του οργάνου, ενιαίο πάντα με το λαιμό. Παρακάτω χρησιμοποιείται συχνά η λέξη σκάφος για το σύνολο κεφαλής λαιμού - αντηχείου. 7. Το καπάκι Το εμπρός τμήμα, το οποίο κλείνει το αντηχείο και δημιουργεί το ηχείο του οργάνου. 8. Ο στύλος, ή ο γάιδαρος, ή η ψυχή Ένας κυλινδρικός ξύλινος στύλος που η κάτω απόληξή του στηρίζεται στο εσωτερικό της σκάφης, και η άνω στο πέλμα της γέφυρας, από την πλευρά της ψιλής χορδής. 9. Τα μάτια, ή οι τρύπες, ή τα ρουθούνια Οι οπές στο καπάκι του αντηχείου, που έχουν κατά κανόνα ημικυκλικό σχήμα. Το όνομα ρουθούνια συναντάται κυρίως στη φιαλόσχημη λύρα του Πόντου, όπου και το σχήμα C των οπών θυμίζει αυτό από τα ρουθούνια των αλόγων. 10. Ο (κάτω) καβαλάρης, ή η γέφυρα Το ξύλο πάνω στο οποίο στηρίζονται οι χορδές, αυτό στηρίζεται στο καπάκι του αντηχείου, και ορίζει το κάτω άκρο του τμήματος της δονούμενης χορδής. Το ένα πέλμα του, από την πλευρά της χοντρής χορδής, στηρίζεται στο καπάκι, ανάμεσα στα μάτια, ενώ το άλλο στην άνω απόληξη του στύλου. 11. Οι χορδές Τρεις χορδές, παλαιότερα εντέρινες, σήμερα κατά κανόνα μεταλλικές. Η τονικότητά τους σήμερα για τη σύγχρονη λύρα της Κρήτης είναι Λα4 (440 Hz) η ψιλή, Ρε4 (293,66 Hz) η μεσαία, και Σολ3 (196 Hz) η χοντρή ή βουλγάρα. Παλαιότερα χρησιμοποιούνται και συμπαθητικές χορδές ή ισοκράτες, συνήθως από δύο έως τέσσερις. Το μήκος των ενεργών χορδών στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης είναι εκατοστά. 12. Ο χορδοδέτης, ή χορδοκράτης ή το χτένι 23

24 Το τμήμα όπου στηρίζονται οι κάτω απολήξεις των χορδών. Παλαιότερα δεν υπάρχει συνήθως, και οι χορδές στηρίζονται στην απόληξη του σκάφους με μία χορδή εντέρινη ή μεταλλική (συνήθως σύρμα). Καθιερώνεται τον 20ο αιώνα, και συνήθως δένεται σταθερά στην απόληξη του σκάφους με σύρμα. 13. Η ουρά, ή το στήριγμα Η απόληξη του σκάφους, όπου στερεώνεται ο χορδοδέτης. Χρησιμοποιείται επίσης από ορισμένους λυράρηδες για να στηρίζεται η λύρα στο γόνατο, όταν εκτελείται το όργανο. Η θέση αυτή βοηθά στον ιδιότυπο τρόπο εκτέλεσης του οργάνου όπου για την αλλαγή χορδής δεν μετακινείται μόνο η γωνία του δοξαριού αλλά περιστρέφεται και το ίδιο το όργανο. Σήμερα συνηθίζεται το όργανο να στηρίζεται στο μηρό λίγο πάνω από το γόνατο με την κάτω κυρτή επιφάνεια (μάγουλο) του σκάφους. 14. Το νεύρο ή καμάρι Πρόκειται για μία επιμήκη ράβδο κατά μήκος του κεντρικού εσωτερικού τμήματος του καπακιού. Συναντάται τόσο στα επίπεδα όσο και στα κυρτά σκαφτά καπάκια. Είναι τόσο δομικό στοιχείο ενίσχυσης του καπακιού στο τμήμα όπου εξασκούνται οι μεγαλύτερες πιέσεις από τις χορδές, μέσω της γέφυρας, όσο και στοιχείο βελτίωσης του εκπεμπόμενου φάσματος ήχου, κυρίως στις χαμηλές συχνότητες. 24

25 2.3 Οχτώ + Μία Λύρεςστην Ιστορία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο Παλαιά όργανα που μελετήθηκαν Στο σημείο αυτό της εργασίας παραθέτω μία αξιόλογη μελέτη της οποίας η σημασία έχει τεράστιορόλο, λόγο των πολύτιμων πληροφοριών που αντλήθηκαν για την δημιουργία των μετέπειτα κατασκευών-οργάνων μελέτης της πτυχιακής εργασίας Εδώ παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά οκτώ ιστορικών οργάνων. Κατά σειρά ηλικίας είναι: 1. Η μία από τις δύο κρητικές λύρες του 18ου αιώνα, που φιλοξενείται στο Μουσείο Λαϊκών Οργάνων Φοίβου Ανωγιανάκη. 2. Η βροντόλυρα του γέρο-πίσκοπου (Νικόλαος Πισκοπάκης), του 19ου αιώνα, που φιλοξενείται στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης. 3. Η κρητική λύρα από τα τέλη του 19ου ή τις αρχές του 20ου αιώνα, που πιθανότατα έχει κατασκευαστεί από τον Αμπντούλ Καλημεράκη. 4. Δύο Δωδεκανησιακές λύρες της 2ης δεκαετίας του 20ου αιώνα, κατασκευασμένες από τον Εμμανουήλ Μυλωνά στη Νίσυρο και τον Γεώργιο Κυπραίο στις ΗΠΑ. 5. Μία λύρα της Θράκης, κατασκευασμένη την 5η ή 6η δεκαετία του 20ου αιώνα από τον Ιορδάνη Κοδμύρη στο Σιδηροχώρι Σερρών. 6. Δύο σύγχρονες λύρες της Κρήτης, της 5ης και 7ης δεκαετίας του 20ου αιώνα, κατασκευασμένες στο Ρέθυμνο από τον Ιωάννη Ζυμπραγουδάκη η πρώτη και τον Εμμανουήλ Σταγάκη η δεύτερη. 25

26 Τα στοιχεία που παρατίθενται για αυτά τα όργανα είναι: Το ακριβές σχήμα και μέγεθος. Η αποτύπωση του σχήματος του κάθε οργάνου έγινε τόσο με ψηφιακή φωτογράφηση όσο και με τη χάραξη του περιγράμματος της πρόσθιας όψης του οργάνου σε χιλιοστομετρικό χαρτί. Καταγράφονται όλα τα κύρια μεγέθη του οργάνου (μήκος, πλάτος, βάθος ηχείου, μεγέθη της κεφαλής, του βραχίονα, της γλώσσας, των ματιών, του καβαλάρη, του χορδοδέτη, μήκη και αποστάσεις χορδών, κ.α.). Στη συνέχεια οι φωτογραφίες και το σαρωμένο αποτύπωμα της όψης του οργάνου εισάγονται στον Η/Υ, σε λογισμικό ανυσματικής σχεδίασης (από εμάς χρησιμοποιήθηκε το Corel), όπου γίνονται οι απαραίτητες διορθώσεις στις φωτογραφίες ώστε, σε κλίμακα 1:1, να έχουν μεγέθη ταυτόσημα με τα μετρηθέντα. Το αποτέλεσμα συγκρίνεται και ελέγχεται κατόπιν με το σχέδιο της σαρωμένης πρόσοψης, και στη συνέχεια χαράσσονται όλες οι γραμμές των σχεδίων απεικόνισης του οργάνου, σε κλίμακα 1:1. Για την απεικόνιση της εγκάρσιας τομής του οργάνου, στο ύψος του μέγιστου πλάτους του ηχείου, χρησιμοποιήθηκε ένα όργανο αντιγραφής τρισδιάστατων αντικειμένων. 26

27 Ο χάρτης διακύμανσης του πάχους του καπακιού και του αντηχείου. Για το σκοπό αυτό μετράται σε κάθε όργανο η διακύμανση του πάχους με ειδικό μαγνητικό παχύμετρο ακρίβειας 0,1 χιλιοστομέτρου, σε ένα κανονικό δίκτυο σημείων (ορθογώνιο κάναβο) αποστάσεων 1 εκατοστόμετρου. Στη συνέχεια αυτές οι καταγραφές (συνήθως τιμές πάχους ανά επιφάνεια) εισάγονται στον Η/Υ, σε ειδικό λογισμικό (από εμάς χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό Surfer και για τη σχεδίαση των ισοπαχών η μέθοδος της ελάχιστης καμπυλότητας) και δημιουργούνται οι χάρτες κατανομής του πάχους. Στα γραμμικά σχέδια που διατίθενται σε ψηφιακή μορφή στο σχετικό τομέα, έχουν γίνει παρεμβάσεις για τη διόρθωση μικρών ασυμμετριών, ενώ δεν απεικονίζονται ατέλειες και μικροζημιές. Γενικότερα, τα όργανα ήταν πολύ συμμετρικά κατασκευασμένα. Για αυτό επιλέχθηκε η συμμετρικότερη πλευρά του οργάνου, και αυτή χρησιμοποιήθηκε για τη συνολική απεικόνισή του. Η μοναδική εξαίρεση έγινε στη λύρα του Μυλωνά, όπου υπήρχαν μεγάλες ασυμμετρίες και αυτές απεικονίστηκαν πιστά και στα σχέδια. Η λύρα του 18ου αιώνα 27

28 Πρόκειται για τη μία από τις δύο παλαιότερες αχλαδόσχημες λύρες οι οποίες έχουν διασωθεί σήμερα, προέρχονται από την Κρήτη, χρονολογούνται στον 18ο αιώνα και φιλοξενούνται στο Μουσείο των Ελληνικών Λαϊκών Οργάνων (συλλογή Φ. Ανωγιανάκη). Το όργανο αυτό έχει ως πρόσοψη το τυπικό αχλαδόσχημο σχήμα. Η κεφαλή είναι επίπεδη. Στην πρόσοψή της φέρει περίτεχνο σκάλισμα κρητικής ξυλογλυπτικής τεχνοτροπίας. Έχει τέσσερις οπές για αντίστοιχο αριθμό ξύλινων κλειδιών, σε διάταξη πανομοιότυπη με αυτή των τετράχορδων Δωδεκανησιακών λυρών (βλέπε λύρα Κυπραίου και Μυλωνά). Ο «κλέφτης» ο οποίος υπάρχει στο όργανο σήμερα, έχει τοποθετηθεί σε θέση που δεν ορίζει ίσο μήκος της μεσαίας χορδής με τις δύο ακραίες. Ιδιότυπο ως σχήμα είναι το αντηχείο, η εγκάρσια τομή του οποίου θυμίζει περισσότερο σκάφος βάρκας με πεπλατυσμένη την καρίνα. Το ξύλο του σκάφους είναι πιθανότατα ασφένδαμος. Το κάτω τμήμα του αντηχείου έχει υποστεί βλάβη (θραύση από πτώση ή λόγω της τάσης των χορδών στο χορδοδέτη) και έχει επιδιορθωθεί με πρόσθεση ενός κομματιού ξύλου καρυδιάς. Το καπάκι είναι κατασκευασμένο από ένα κομμάτι κατράνι που διχοτομήθηκε και κολλήθηκε αντικριστά. Είναι σκαφτό, διαθέτει κεντρικό επίμηκες νεύρο (καμάρι), και έχει εφαρμοστεί στο 28

29 σκάφος με σκαφτή εσωτερική υποδοχή. Τα μάτια έχουν ένα ιδιότυπο ελλειψοειδές σχήμα, με οξείες γωνίες απόληξης. H προφανώς ηθελημένη από τον κατασκευαστή, ασύμμετρη κατανομή του πάχους στο καπάκι, μαζί με τον τρόπο κοπής και συγκόλλησης του ξύλου, παράλληλα με την ύπαρξη ακουστικού κέντρου και την αντίστοιχη ασύμμετρη κατανομή πάχους του αντηχείου, δείχνει ότι ο 29

30 κατασκευαστής διέθετε πέρα από τις ξυλογλυπτικές του δεξιότητες και πολύ σοβαρές γνώσεις οργανοποιίας. Είναι δηλαδή πιθανό το όργανο να έχει κατασκευαστεί σε ένα εργαστήριο ξυλογλυπτικής οργανοποιίας. Το όργανο δεν έχει χορδοδέτη. Οι χορδές στερεώνονται σε σχετικές οπές στην ουρά του οργάνου. Το ενεργό μήκος των ακραίων χορδών είναι 29 εκ., των μέσων 34 εκ., της μεσαίας χορδής όταν πατά στον κλέφτη 29,4 εκ., με δυνατότητα αυξομείωσης ενός εκατοστού ανάλογα με τη θέση του καβαλάρη (λόγω της απουσίας έντονου ίχνους του καβαλάρη στο καπάκι, δεν είναι σαφής με ακρίβεια η θέση που καταλάμβανε). Ο καβαλάρης είναι ιδιαίτερα περίτεχνος και δεν έχει σχέση ούτε ως σχήμα ούτε ως υλικό κατασκευής, με τους γνωστούς σε εμάς μετέπειτα καβαλάρηδες της λύρας της Κρήτης. Δεν αποκλείεται για αυτό να έχει κατασκευαστεί αργότερα. Αν η λύρα οπλιστεί με 4 χορδές, κυρίως η δεύτερη αλλά κατ' ουσίαν και η τέταρτη χορδή μπορούσαν να παίζονται μόνο ως ανοιχτές χορδές σε ρόλο ισοκράτη. Αν υποθέσουμε ότι υπήρχε πύρος οδηγός στη θέση του σημερινού κλέφτη, θα μπορούσε να παίζεται ως μελωδική η δεύτερη χορδή. Τότε θα υπήρχε όμως πρόβλημα στην εκτέλεση της τρίτης και τέταρτης χορδής. Η διαφορά του μήκους των χορδών, η οποία είναι 5 χλστ. και δεν συμπίπτει με την απόσταση ενός τόνου, θέτει ένα επί πλέον πρόβλημα προς λύση. Η Βροντόλυρα του γέρο-πίσκοπου Πρόκειται για την παλαιότερη βροντόλυρα γνωστή σε εμάς, με πιθανότερη χρονολογία κατασκευής τις αρχές ή τα μέσα του 19ου αιώνα. Η βροντόλυρα του γερο-πίσκοπου εκτίθεται στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης. Ο ιδιοκτήτης και εκτελεστής της, Νικόλαος Πισκοπάκης, γεννήθηκε στον Κουρνά Αποκορώνου το 1866 και έζησε έως το 1936, ασκώντας στο Ρέθυμνο το επάγγελμα του τσαγκάρη αρχικά και αργότερα του καφετζή. Ήταν όμως και περιζήτητος λυράρης της εποχής αυτής. Το όργανο δεν έχει την τυπική αχλαδόσχημη μορφή, καθώς το ηχείο έχει σχεδόν ημισφαιρικό σχήμα θυμίζοντας περισσότερο λαούτο με κοντό βραχίονα. Η κεφαλή είναι επίπεδη. Στην πρόσοψή της φέρει σκάλισμα κρητικής ξυλογλυπτικής τεχνοτροπίας, με τρεις οπές για την 30

31 τοποθέτηση κάθετων ξύλινων κλειδιών, και μία οπή για τη θέση του κλέφτη. Τα κλειδιά που σώζονται σήμερα είναι όλα διαφορετικά. Το νεότερο είναι κλειδί βιολιού που έχει τοποθετηθεί στη διακοσμητική οπή πάνω από την κανονική μεσαία οπή του κλειδιού. Το αντηχείο, μαζί με τον βραχίονα και την κεφαλή, είναι κατασκευασμένο από ένα κομμάτι ξύλου μουριάς. Η κατανομή του πάχους των τοιχωμάτων του αντηχείου είναι αντίστροφη από την καθιερωμένη και θεωρούμενη ακουστικά ορθή. Η ουρά του σκάφους έχει μία πολύ ιδιότυπη σχεδίαση. 31

32 Το καπάκι είναι επίπεδο, κατασκευασμένο από κατράνι. Ένα νεύρο, μάλλον από το ίδιο ξύλο, είχε κολληθεί στον άξονα συμμετρίας του καπακιού. Το καπάκι έχει αρμοστεί στο σκάφος με την ίδια τεχνική της λύρας του 18ου αιώνα. Το όργανο δεν έχει χορδοδέτη. Οι χορδές δένονται σε ένα κομμάτι σύρμα που έχει στερεωθεί με στρίψιμο στη ουρά του σκάφους. Το ενεργό μήκος της χορδής είναι 26 εκ. Η ψιλή και μεσαία χορδή που φέρει σήμερα η λύρα είναι εντέρινες, ενώ η χοντρή είναι μεταλλική και μάλλον προέρχεται από χορδή λαούτου. Τα σημάδια από τα νύχια των εκτελεστών του οργάνου στον βραχίονά του υποδεικνύουν τουλάχιστον δύο περιόδους χρήσης και μάλλον δύο διαφορετικούς λυράρηδες και κάνουν πιθανό η λύρα να ανήκε σε λυράρη προγενέστερο του γερο-πίσκοπου, άρα και να έχει μεγαλύτερη ηλικία από την υποτιθέμενη εδώ, με βάση τη χρήση της από αυτόν. Στο όργανο δεν υπάρχει σήμερα ψυχή, ενώ ο καβαλάρης που υπάρχει δεν έχει εμφανή σημάδια χρήσης και είναι πιθανότατα κατασκευασμένος από τον Μανόλη Σταγάκη, όταν αυτός επισκεύασε το όργανο. Σώζεται και το δοξάρι του οργάνου, περίτεχνα σκαλισμένο, και με τα κλασσικά για βροντόλυρα γερακοκούδουνα. 32

33 Η λύρα του Αμπντούλ Καλημεράκη Το όργανο αυτό είναι χαρακτηριστικό δείγμα λύρας που εμφανίζεται στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, τόσο στην Κρήτη όσο και σε πολλά νησιά του Αιγαίου. Το συγκεκριμένο όργανο, σύμφωνα με τις πληροφορίες των προκατόχων του, θα πρέπει να κατασκευάστηκε τέλος του 19ου ή αρχές του 20ου αιώνα στα Χανιά της Κρήτης. Η ηλικία, ο τόπος κατασκευής, η πολύ προσεγμένη οργανοποιητικά εργασία και, κυρίως, η άγκυρα που έχει σκαλιστεί στην πλάτη του οργάνου, κάνουν πολύ πιθανό ο κατασκευαστής του να είναι ο Αμπντούλ Καλημεράκης, ο Χανιώτης λυροποιός που αναφέρεται από τον Κώστα Παπαδάκη (1989) ως αυτός που για πρώτη φορά προσέθεσε κοχλία παρόμοιο με εκείνον του βιολιού στην κεφαλή της λύρας. Η ποιότητα του ήχου που παράγει το όργανο αυτό είναι και σήμερα εξαίρετη, και βρίσκεται σε χρήση ως λύρα της Θράκης, αφού έχει αφαιρεθεί ο κλέφτης. Η πρόσοψη του οργάνου έχει το τυπικό αχλαδόσχημο σχήμα που χαρακτηρίζει τα παλαιά λυράκια, ένα επίπεδο κυκλικού σχήματος κάτω μέρος της κεφαλής που φιλοξενεί τα κλειδιά σε θέσεις κάθετες προς αυτήν, και ένα ανώτερο κοχλιόμορφο τμήμα που αποτελεί τόσο το άνω τμήμα στήριξης του οργάνου κατά την εκτέλεση, όσο και κλειδοθέσιο για τέσσερις συμπαθητικές χορδές, ή/και χορδές ισοκράτες. Δυστυχώς δεν σώζεται τίποτα από τα παλαιά κλειδιά, κλέφτη, καβαλάρη και χορδοδέτη, ώστε να μπορούν να εξαχθούν μονοσήμαντα συμπεράσματα για αυτό. 33

34 Το σκάφος αποτελείται από ένα κομμάτι ξύλου μουριάς. Στη βάση της κεφαλής εμφανίζεται η προεξοχή οδηγός για το χέρι του εκτελεστή, που διευκολύνει τη δακτυλοθεσία και επιτρέπει μεγαλύτερες εκτελεστικές δυνατότητες για το όργανο, σε συνδυασμό με τη σημειακή στήριξη στην κοχλιόσχημη απόληξη. Η όλη σχεδίαση του πίσω τμήματος της κεφαλής είναι ουσιαστικά αυτή που βρίσκεται και σήμερα στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης, αν προσθέσουμε τη γλώσσα και μετακινήσουμε τα κλειδιά στον κοχλία. Ο χορδοδέτης στερεωνόταν στο πίσω μέρος της ουράς, περνώντας από δύο οπές στο ανώτερο τμήμα της. Το καπάκι είναι κυρτό σκαφτό, με νεύρο στο κεντρικό τμήμα. Έχει κατασκευαστεί από ένα κομμάτι κατράνι. Το νεύρο είναι σκαφτό, σε σχήμα που διατηρείται σχεδόν το ίδιο στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης. Από την παρατήρηση της κεφαλής είναι σίγουρο ότι η λύρα στον αρχικό σχεδιασμό της είχε 3 κύριες και 4 βοηθητικές χορδές. Οι κύριες χορδές είχαν δυνατό ενεργό μήκος από 26 έως 28 εκ., με πιθανότερο το 26,5 εκ. 34

35 Η λύρα του Κυπραίου Πρόκειται για εξάχορδη δωδεκανησιακή λύρα. Το όργανο ανήκε στον Γεώργιο Παπακέντρη του Νικολάου, που γεννήθηκε στη Νίσυρο το Κατασκευάστηκε από τον Γεώργιο Κυπραίο, κουνιάδο του λυράρη, στα μέσα με τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα, στις ΗΠΑ. Η λύρα αυτή έχει ιδιαίτερα ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά, καθώς συνδυάζει κατασκευαστικά στοιχεία από την κρητική λύρα αυτής της περιόδου, τύπου Αμπντούλ, με στοιχεία πολίτικης λύρας, και οι ενδείξεις που διατηρούνται οδηγούν στο συμπέρασμα ότι αρχικά είχε σχεδιαστεί ως όργανο με έξι ισομήκεις χορδές. Δεν είναι δυνατό να εκτιμηθεί ποιες χορδές χρησιμοποιούνται αρχικά ως κύριες (όπου εκτελείται η μελωδία) και ποιες ως ισοκράτες. Το σκάφος, κατασκευασμένο από μαόνι, θυμίζει μακριά πολίτικη λύρα, που στην κεφαλή της έχει προστεθεί ένας κοχλίας με θέσεις για 4 κλειδιά. Στο πεπλατυσμένο τμήμα της κεφαλής υπάρχουν θέσεις για δύο κλειδιά, και ανάμεσά τους ένας πάνω καβαλάρης ο οποίος φέρει σήμερα 6 αυλακώσεις για τις χορδές. Είναι προφανές ότι στις παλαιότερες 4 αυλακώσεις προστέθηκαν 2 για να διευθετηθούν λειτουργικά οι χορδές όταν η λύρα μετατράπηκε σε τρίχορδη και εγκαταλείφθηκαν τα δύο κάτω κλειδιά της επίπεδης κεφαλής. 35

36 Η κεφαλή είναι ιδιαίτερα προσεγμένη στο πίσω μέρος της, με προεξοχή στη βάση της κεφαλής για τη διευκόλυνση της εκτέλεσής της. Τα ίχνη που διατηρούνται στο μπροστινό τμήμα της ουράς του οργάνου καθιστούν προφανές ότι φιλοξένησε στο πέρασμα του χρόνου τρία είδη χορδοδέτη: αρχικά απλό σύρμα ή χορδοδέτη δεμένο με σύρμα, κατόπιν χορδοδέτη που δενόταν με σύρμα το οποίο περνούσε από δύο διαμπερείς οπές, και τελικά τον χορδοδέτη που φέρει σήμερα στερεωμένο με βίδα στο κέντρο της ουράς. Ο σημερινός χορδοδέτης προέρχεται προφανώς από κάποιο νυκτό τετράχορδο (η οκτάχορδο) έγχορδο. Το καπάκι είναι κατασκευασμένο από ένα επίπεδο κομμάτι έλατο. Δεν υπάρχει νεύρο. Ο καβαλάρης είναι κατασκευασμένος από σφενδάμι. Τα ίχνη από την χρήση του και τα πολυπληθή αυλάκια από τις χορδές που φέρει στη ράχη, κάνουν ιδιαίτερα πιθανό το να πρόκειται για τον αρχικό καβαλάρη. Σώζεται και το δοξάρι του οργάνου, που θα παρουσιαστεί στον σχετικό με την κατασκευή τομέα. Η λύρα του Μυλωνά Πρόκειται για τετράχορδη δωδεκανησιακή λύρα. Το όργανο κατασκευάστηκε το 1916 από τον Εμμανουήλ Μυλωνά του Νικολάου, στη Νίσυρο. Το όργανο είναι σχεδόν ταυτόσημο στην πρόσοψη με το σκίτσο που παραθέτει για τη λύρα της Νισύρου ο Ηλίας Κοντοβερός το Η μόνη εμφανής διαφορά είναι η παρουσία στο σκίτσο του Κοντοβερού πάνω καβαλάρη ανάμεσα στις πάνω και κάτω θέσεις των κλειδιών, όπου δείχνει να στηρίζονται οι δύο μεσαίες χορδές. Στη λύρα του Μυλωνά αυτό το ρόλο πιθανά τον έπαιζαν τα μεσαία μικρότερης διαμέτρου κλειδιά, τα οποία δεν αποκλείεται να στήριζαν και συμπαθητικές χορδές. Η ουρά της λύρας του Μυλωνά, που δεν υπάρχει στο όργανο και προστέθηκε στα γραμμικά σχέδια εδώ, έχει αντιγραφεί από το σκίτσο του Κοντοβερού. 36

37 Πέρα από το μέγεθος και το σχήμα, τα δομικά χαρακτηριστικά του οργάνου είναι ταυτόσημα με τη λύρα της Πόλης. Το σκάφος έχει κατασκευαστεί από κυπαρίσσι. Η κεφαλή είναι επίπεδη. Υπάρχουν θέσεις για τέσσερα μεγάλης και δύο μικρής διαμέτρου κλειδιά. Στη βάση της κεφαλής υπάρχει μία μικρής διαμέτρου τυφλή οπή. Το πιθανότερο είναι εδώ να υπήρχε μικρός πύρος που να έπαιζε το ρόλο κλέφτη, ή να διευθετούσε συμπαθητικές χορδές. Η πλάτη του αντηχείου έχει το τυπικό κεντρικό αυλάκι της Πολίτικης λύρας, που ξεκινά από την επάνω απόληξη του βραχίονα και καταλήγει στην ουρά. Το καπάκι είναι κατασκευασμένο από ένα κομμάτι κατράνι. Είναι επίπεδο και δεν υπάρχει νεύρο. Η τοποθέτηση είναι η κλασική για πολίτικη λύρα. Το ενεργό μήκος των χορδών της λύρας αυτής μπορεί να υπολογιστεί σε 25,5 εκ. για τις ακρινές χορδές και 31,5 εκ. για τις μεσαίες - ή 29 εκ. αν ακουμπούσαν στα μεσαία μικρά κλειδιά. Τα μήκη αυτά είναι αντίστοιχα με εκείνα της σημερινής Πολίτικης λύρας, με τη διαφορά μήκους μεταξύ μακράς και βραχείας χορδής (29-25,5) να οδηγεί σε διαφορά τονικότητας ενός τόνου στις μακριές χορδές στο αντίστοιχο ύψος με τις κοντές. 37

38 Η λύρα του Κονδύρη Η λύρα έχει κατασκευαστεί στο Σιδηροχώρι Σερρών γύρω στο 1955, από τον Ιορδάνη Κονδύρη, λαϊκό καλλιτέχνη και κουρέα το επάγγελμα, με καταγωγή από την Ανατολική Θράκη. Το σχήμα του οργάνου παραπέμπει στα απλούστερα και παλαιότερα σχήματα της τρίχορδης βυζαντινής λύρας (π.χ. λύρα Νόβγκοροντ), τυπικά αχλαδόσχημο με μικρή επίπεδη κεφαλή και τη μεσαία χορδή μακρύτερη από τις δύο ακρινές. Το σκάφος και τα κλειδιά είναι κατασκευασμένα από ξύλο μουριάς. Η κεφαλή είναι επίπεδη μπροστά και έχει στρογγυλεμένο σφηνοειδές σχήμα. Μεταξύ κεφαλής και βραχίονα υπάρχει από την αριστερή πλευρά του οργάνου μία εσοχή, προφανώς για να τοποθετείται ο αντίχειρας του αριστερού χεριού του εκτελεστή. Το αντηχείο είναι ιδιαίτερα βαθύ και έτσι στο κεντρικό τμήμα του διαμορφώνεται με σφαιρική μορφή. Το καπάκι είναι επίπεδο, κατασκευασμένο από ένα κομμάτι πεύκο (το είδος αυτού του πεύκου ονομάζεται στην περιοχή «τσάμι»). Δεν υπάρχει καμάρι. Τόσο στη βάση της ουράς, όσο και στην πλάτη του σκάφους κάτω από την οπή, έχουν τοποθετηθεί δύο καρφιά για να μπορεί να στερεώνεται καλύτερα το όργανο κατά της εκτέλεση, 38

39 στο γόνατο και τη ζώνη αντίστοιχα. Οι ακρινές χορδές έχουν πιθανό ενεργό μήκος 25,5-27 εκ., ενώ η μεσαία 27,5-30 εκ. Η λύρα του Ζυμπραγού Η λύρα αυτή είναι το παλαιότερο πλέον αντιπροσωπευτικό δείγμα της σύγχρονης λύρας της Κρήτης στη δεκαετία του , που είχαμε τη δυνατότητα να μελετήσουμε. Ανήκει στον Λευτέρη Στεφανάκη και αγοράστηκε το 1959, μεταχειρισμένη ετών όπως διαβεβαιώνει ο ίδιος. Το όργανο έχει κατασκευαστεί από τον Ιωάννη Ζυμβραγουδάκη ( ), γνωστό ως Ζυμπραγός, που ανοίγει το οργανοποιείο του στα Λούτρα Ρεθύμνης το Το σκάφος της λύρας είναι κατασκευασμένο από μουριά. Στο όργανο αυτό συναντώνται πια όλα τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης λύρας της Κρήτης. Στην κεφαλή υπάρχει ο κλασικός μετέπειτα κοχλίας (καράβολας), αντιγραμμένος από το βιολί, και έχουν τοποθετηθεί μηχανικά κλειδιά μαντολίνου. Στο βραχίονα έχει προστεθεί η γλώσσα, από μαλακό ξύλο (κατράνι) επενδυμένο με πλαστικό, με τον πάνω καβαλάρη στην κορυφή και ένα σκαλοπάτι στο ύψος της αρχής του καπακιού. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται η κλίση του βραχίονα που αυξάνει τη γωνία των χορδών στον κάτω καβαλάρη διατηρώντας την ίδια απόσταση των χορδών από τη γλώσσα, και αυξάνει η δυνατότητα σολιστικής χρήσης του οργάνου. Μεταξύ βραχίονα κεφαλής, στο πίσω μέρος, διατηρείται το εξόγκωμα για τη διευκόλυνση της δακτυλοθεσίας και στήριξης του οργάνου. Η πάνω του επιφάνεια τώρα έχει διαμορφωθεί σε σχήμα ανάστροφου Τ, και την κυκλική επιφάνεια του μετώπου του βραχίονα την ορίζει πλέον μόνο το άνω μέρος της γλώσσας. 39

40 Το αντηχείο διατηρεί την αχλαδόσχημη μορφή του, με μία πολύ ελαφρά κοίλη μορφή στο άνω μέρος. Η πλάτη του αντηχείου κοσμείται με σκαλιστή μορφή πέρδικας, σχέδιο που καθιερώνεται πια και συναντάται στις περισσότερες σύγχρονες λύρες της Κρήτης. Το καπάκι είναι από ένα κομμάτι κατράνι, που έχει διχοτομηθεί και κολληθεί αντικριστά. Είναι σκαφτό και στον άξονα συμμετρίας έχει αφεθεί το νεύρο σε κοίλη κυρτή - κοίλη μορφή. Η ουρά είναι μία απλή κυλινδρική εξοχή, καλυμμένη με πλαστικό, και ο πλαστικός χορδοδέτης στερεώνεται με σύρμα που περνάει πίσω από αυτήν. Ο κάτω καβαλάρης δεν είναι ο αρχικός που είχε τοποθετηθεί από τον οργανοποιό. Προέρχεται από τροποποιημένο καβαλάρη βιολιού. Το μήκος της ενεργής χορδής είναι 28,5 εκ. Η λύρα του Σταγάκη Ο Μανόλης ο Σταγάκης έχει αναγνωριστεί ως ο καλύτερος κατασκευαστής της σύγχρονης λύρας της Κρήτης. Γεννήθηκε στην Αρχοντική Ρεθύμνης το 1913 και πέθανε το Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του στα μουσικά δρώμενα ως λυράρης, σε ηλικία 17 ετών, συνεργαζόμενος με το γνωστό λαουτιέρη Σταύρο Ψυλλάκη (γνωστό ως Ψύλλο, , πιθανόν αυτός που καθιερώνει τη χρήση του λαούτου στο Ρέθυμνο και ο πρώτος που συνοδεύει τον Ανδρέα Ροδινό) (Ρέθεμνος.gr 2010). 40

41 Την πρώτη του λύρα την κατασκεύασε το , για δική του χρήση. Επαγγελματικά αρχίζει να ασχολείται με την οργανοποιία το 1946 ή 1947 στο Ρέθυμνο, συνεργαζόμενος αρχικά με τον οργανοποιό και ήδη γνωστό κατασκευαστή λύρας Ανδρέα Κανακάκη ( ), και μετά από ένα ή δύο χρόνια σε δικό του οργανοποιείο. Η λύρα που μελετήθηκε από εμάς ανήκει στον Κώστα Βερδινάκη, έχει κατασκευαστεί το 1980, και μπορεί να θεωρηθεί ως δείγμα της ώριμης κατασκευαστικής περιόδου του Σταγάκη. Το σκάφος είναι από μουριά. Η κεφαλή είναι ο τυπικός κοχλίας με κλειδιά μηχανικά. Ο βραχίονας καλύπτεται από γλώσσα κατασκευασμένη από κατράνι καλυμμένο με πλαστικό. Στο ύψος της άνω άκρης του καπακιού υπάρχει το τυπικό σκαλοπάτι για την αύξηση της γωνίας των χορδών και τη βελτίωση της εκτελεσιμότητας του οργάνου. Εδώ έχει δοθεί ήδη κλίση στο βραχίονα πριν την τοποθέτηση της γλώσσας. Το αντηχείο έχει την κλασσική αχλαδόσχημη μορφή. Διαφοροποιείται από παλαιότερες λύρες ως προς τα άνω άκρα, όπου εδώ είναι κυρτά, συγκλίνοντα προς τον βραχίονα, και ως προς το ύψος του μέγιστου πλάτους που έχει μετατεθεί λίγο υψηλότερα από ότι στη λύρα του Ζυμπραγού. 41

42 Το καπάκι είναι κατασκευασμένο από ένα κομμάτι κατράνι που διχοτομήθηκε και κολλήθηκε αντικριστά. Το νεύρο έχει πυραμιδόμορφο σχήμα, με ελαφρά κυρτές πλευρές, πανομοιότυπο με αυτό της λύρας του 18ου αιώνα.η βάση της ουράς του σκάφους έχει μίας κλίση προς την πλάτη του οργάνου, για να διευκολύνει την τοποθέτησή της στο γόνατο. Ο χορδοδέτης είναι ιδιαίτερα ογκώδης, από έβενο, και στερεώνεται με σύρμα το οποίο περνιέται από οπές του χορδοδέτη και της ουράς, και στρίβεται κατόπιν πίσω από αυτήν. Ο κάτω καβαλάρης έχει το τυπικό σχήμα. Οι χορδές έχουν ενεργό μήκος 28,5 εκ. Η λύρα της Πόλης Η λύρα της Κωνσταντινούπολης, που ονομάζεται από τους Τούρκους «κλασσικός κεμεντζές» ή «κλασσικός κεμανές», είναι μία μικρών διαστάσεων αχλαδόσχημη λύρα, με τη μεσαία χορδή μακρύτερη από τις δύο ακρινές. Οι κύριες οργανολογικές διαφορές της σε σχέση με τις άλλες λύρες είναι στο σχήμα του αντηχείου, όπου κατά μήκος του κέντρου της πλάτης υπάρχει μία αύλακα, και στον τρόπο εφαρμογής του καπακιού: η επιμήκης καμπυλότητα του καπακιού δίνεται από το καμπύλο χείλος του αντηχείου. Δεν είναι γνωστό σε εμάς, και δεν έγινε δυνατό να βρεθεί οποιαδήποτε οργανολογική μελέτη για τη λύρα της Πόλης, που να προσδιορίζει το χρόνο εφαρμογής των τροποποιήσεων από το αρχέγονο βυζαντινό λυράκι. Το πιθανότερο είναι οι βελτιώσεις στο όργανο να πραγματοποιούνται στις αρχές του 20ου αιώνα, μετά την εισαγωγή του οργάνου στην οθωμανική ορχήστρα. 42

43 4.1Ακουστική και Οργανοποιία Βασικές έννοιες Η Ακουστική χρησιμοποιεί δύο βασικά μεγέθη για να περιγράψει και να μελετήσει τον ήχο: τη συχνότητα (frequency) και την ένταση (intensity). Η συχνότητα περιγράφει τη συχνότητα δόνησης του αντικειμένου που παράγει τον ήχο, πόσες δηλαδή φορές δονείται στη μονάδα του χρόνου. Η ένταση, είναι η ενέργεια που διαπερνά κάθετα τη μονάδα επιφανείας στη μονάδα του χρόνου, π.χ. βατ ανά τετραγωνικό μέτρο, και εξαρτάται από το πλάτος της δόνησης. Ο Χέρμαν Χέλμχολτζ ονόμασε τον ήχο που παράγεται από το διαπασών «καθαρό τόνο». Μελετώντας τον ήχο που παράγεται από ένα βιολί, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι νότες των μουσικών οργάνων αποτελούνται από μια σειρά τόνους, τους οποίους ορίζει ως «μερικούς» τόνους (partials). Στη συνέχεια ανακαλύπτει ότι οι μερικοί τόνοι κάθε νότας έχουν μεταξύ τους μία πολύ απλή σχέση: η συχνότητά τους είναι ακέραιο πολλαπλάσιο της συχνότητας της χαμηλότερης συχνότητας τόνου, τον οποίο ονομάζει θεμέλιο. Ο θεμέλιος τόνος είναι αυτός που αναγνωρίζεται από το αυτί μας ως η συχνότητα της νότας, ενώ οι υπόλοιποι μερικοί τόνοι, ο διπλάσιος, ο τριπλάσιος, κλπ. ορίζονται στο σύνολό τους ως μία αρμονική σειρά. 43

44 Ο συντονισμός Η Ακουστική ορίζει ως συντονισμό το φαινόμενο κατά το οποίο ένα ελαστικό αντικείμενο μπορεί κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες να μπει σε δόνηση με ισχυρό και παρατεταμένο τρόπο, σε μία συγκεκριμένη συχνότητα. Το φαινόμενο της δόνησης διαρκεί τόσο χρόνο όσο απαιτεί η δομή και το σχήμα του αντικειμένου να εκπέμψει ένας μέρος της ενέργειας που δέχτηκε ως ηχητικό σήμα και ένα άλλο να το απορροφήσει ως εσωτερική τριβή, να αποσβεστεί. Οι δονήσεις συντονισμού εμφανίζονται σε συγκεκριμένες συχνότητες για κάθε αντικείμενο, που ονομάζονται φυσικές ιδιοσυχνότητες δόνησης του αντικειμένου αυτού. Για να προσδιοριστεί επακριβώς ένας συντονισμός πρέπει να είναι γνωστά η συχνότητα που εκδηλώνεται (κορυφαία συχνότητα), η στάθμη της έντασης της δόνησης, και το εύρος της κορυφής συντονισμού. Η μελέτη των τρόπων με τους οποίους συντονίζονται τα διάφορα μέρη του οργάνου κατά την παραγωγή του ήχου, μας είναι απαραίτητη για να κατανοηθεί η λειτουργία τους και να καταστεί δυνατή η κατασκευή οργάνων που παράγουν σωστό ήχο, καθώς και η διόρθωση ή η βελτίωση των χαρακτηριστικών τους. Η μελέτη αυτή είναι απαραίτητη ακόμη για να είναι δυνατή η επανάληψη παραγωγής οργάνων με τα ίδια χαρακτηριστικά. Η μελέτη των τρόπων συντονισμού πραγματοποιείται σε δύο στάδια: το πρώτο εξετάζει τα μέρη του οργάνου πριν αυτά συγκολληθούν μεταξύ τους (καπάκι, σκάφος, γέφυρα, γλώσσα, χορδοδέτη) ενώ το δεύτερο στάδιο μελετά το ενιαίο όργανο στην τελική μορφή του. Το πιο ενδιαφέρον και χρήσιμο για την οργανοποιία είναι το πρώτο στάδιο, όμως και το δεύτερο παρέχει σοβαρές και χρήσιμες πληροφορίες. 44

45 Οι καμπύλες συντονισμού Οι καμπύλες συντονισμού και απόκρισης λειτουργούν όμως μόνο συγκριτικά: θεωρείται εξ ορισμού ένα όργανο ως καλό (π.χ. ένα βιολί Στραντιβάρι ή μια καλή λύρα Σταγάκη) και με βάση την καμπύλη απόκρισής του, κατηγοριοποιούνται τα άλλα. Μία καμπύλη απόκρισης ή συντονισμού «διαβάζεται» διακρίνοντας και συγκρίνοντας τις τυπικές περιοχές όπου ένα όργανο παρουσιάζει μεγάλης έντασης συντονισμούς. Για τη λύρα, μπορούμε να διακρίνουμε 4 περιοχές, αντίστοιχες με αυτές του βιολιού. 1. Την περιοχή συντονισμού αέρινου όγκου (συντονισμός Χέλμχολτζ, Α0). Είναι ο χαμηλότερης συχνότητας μεγάλης έντασης συντονισμός, για τη λύρα, και εντοπίζεται μεταξύ 310 και 360 Hz. 45

46 2. Την περιοχή συντονισμού «σώματος», όπως ονομάζεται για το βιολί, μεταξύ Hz. 3. Την «περιοχή συντονισμού α», όπως ονομάζεται για το βιολί, που βρίσκεται μεταξύ Hz. 4. Την περιοχή «ρινικών» συχνοτήτων, μεταξύ 1100 και 1800Hz, όπου θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό να μην εμφανίζονται ιδιαίτερα μεγάλης έντασης συντονισμοί. 5. Την περιοχή συντονισμού υψηλών συχνοτήτων, που στο βιολί χαρακτηρίζεται ως περιοχή «λαμπρότητας» του ήχου, μεταξύ Hz. Η περιοχή αυτή στη λύρα είναι χαμηλής έντασης σε σχέση με το βιολί. Το σημαντικό για ένα «ισορροπημένο» όργανο δεν είναι τα απόλυτα μεγέθη των εντάσεων στις διάφορες περιοχές, αλλά η ισορροπία τους, η απουσία μεγάλων διαφορών και η σχετικά ομαλή μετάβαση από τη μία στην άλλη περιοχή. Σημείωση: στο σημείο πρέπει να προσθέσω πως δεν βρέθηκε παρόμοια μελέτη περιοχών συντονισμού στον παγκόσμιο ιστότοπο. 4.2 Μουσική κλίμακα και μελωδία Η μουσική, η μελωδία, δημιουργείται από μία χρονική διάταξη τόνων συγκεκριμένης στάθμης έντασης και διάρκειας, με συγκεκριμένο «διάστημα», δηλαδή συγκεκριμένη διαφορά συχνότητας, συγκεκριμένη τονική απόσταση μεταξύ τους. Η μουσικότητα, η μελωδικότητα μιας τέτοιας σειράς τόνων, δεν αφορά δηλαδή στο απόλυτο ύψος τους αλλά στο μεταξύ τους διάστημα, τη διαφορά συχνοτήτων του ενός από τον άλλο. Δυο τόνοι που ακούγονται ταυτόχρονα από το αυτί, ένα μουσικό διάστημα, για να δίνουν ευχάριστη αίσθηση μελωδικότητας, πρέπει να έχουν ένα συγκεκριμένο «σύμφωνο» (consonant) διάστημα συχνοτήτων. Με βάση αυτή την οικουμενική αίσθηση της μουσικότητας δημιουργήθηκαν οι μουσικοί τρόποι των αρχαίων Ελλήνων, τα περντέ των Περσών, οι ήχοι των Βυζαντινών, τα μακάμ των Αράβων και η μείζων και ελάσσων κλίμακα της Δυτικής Ευρώπης. Για να μπορεί να συντεθεί μουσική, πρέπει το βασικό, και οικουμενικά αποδεκτό ως μελωδικό διάστημα ανάμεσα σε δύο τόνους διπλάσιας συχνότητας, που ο ανθρώπινος εγκέφαλος καταγράφει ως όμοιους ήχους (π.χ Hz, ή Λα4-Λα5), να διαιρεθεί σε βαθμίδες μικρότερων μελωδικών διαστημάτων. Η διαίρεση αυτή ορίζει τη μουσική κλίμακα, οκτατονική π.χ. όταν ορίζονται οκτώ βαθμίδες, πεντατονική όταν ορίζονται πέντε. 46

47 Η παλαιότερη γνωστή μουσική κλίμακα είναι η «Πυθαγόρεια» ή «φυσική σκληρή διατονική» κλίμακα των αρχαίων Ελλήνων και στη συνέχεια εν πολλοίς του Βυζαντίου. Πρόκειται για μια κλίμακα μουσικής θεωρίας και θεολόγημα των πυθαγόρειων, με βάση τις αντιλήψεις τους ότι απόλυτη αρχή των πάντων είναι οι τέσσερις πρώτοι (ακέραιοι) αριθμοί, η περίφημη «τετράκις». Η κλίμακα αυτή τροποποιείται στην πρακτική καθημερινή της χρήση από τους μουσικούς ήδη από την αρχαιότητα, καθώς η ακουστική αισθητική απαιτεί μία πιο «λεπτή» διαίρεση των διαστημάτων. Έτσι δημιουργούνται διάφορες «μαλακές» διατονικές μουσικές κλίμακες. Οι μουσικές κλίμακες που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στη μουσική πράξη της Μεσογείου ανατολής, δεν είναι ούτε απόλυτα σταθερές σε διαστήματα, ούτε απόλυτα πιστές στη θεωρητική περιγραφή τους, όποια κι αν είναι αυτή. 4.3 Το ανθρώπινο αυτί Το ανθρώπινο αυτί είναι ένα πολύ περίπλοκο και ιδιαίτερα ευαίσθητο αυτορρυθμιζόμενο σύστημα συλλογής και ανάλυσης του ήχου, με ενσωματωμένο μικρόφωνο - το τύμπανο, και φασματοσκόπιο τον κοχλία και τα ακουστικά νεύρα. Το εύρος συχνοτήτων που μπορεί να αναλύσει ένα αυτί φυσιολογικού νέου ατόμου είναι από 20 έως Hz περίπου (δέκα οκτάβες) και το εύρος της στάθμη έντασης ήχου από περίπου -2 έως 120 db. Tο αυτί αντιλαμβάνεται την ένταση του ήχου σε δυναμική κλίμακα: για να αντιληφθεί διπλασιασμό της έντασης ενός ήχου πρέπει να τριπλασιαστεί το εύρος των δονήσεων που τον παράγει. Αυτό εκφράζεται με την έννοια της ακουστότητας (loudness), δηλαδή το πόσο ισχυρό ή ασθενή αντιλαμβάνεται το αυτί μας έναν ήχο. Η μονάδα μέτρησης της ακουστότητας είναι το φον (phon) και ορίζεται ισότιμο με τη στάθμη έντασης του ήχου συχνότητας 1000 Hz που αντιλαμβάνεται το αυτί μας (η ακουστότητα ενός ήχου 50 db στα 1000 Hz ορίζεται ως 50 phon). 4.4 Η ρύθμιση των περιοχών του οργάνου Η ρύθμιση και η σωστή κατανομή των παχών στις κατάλληλες περιοχές του οργάνου είναι μείζονος σημασίας. Οι αντίστοιχες περιοχές των παχών των μερών του οργάνου επηρεάζουν και διεγείρουν κατάλληλες συχνότητες για την παραγωγή του ήχου.το πρότυπο κατανομής πάχους σε καπάκι και αντηχείο που προτείνεται εδώ ακολουθείται και στο κατασκευαστικό μέρος, είναι μία σύνθεση της δουλειάς των Αμπντούλ, Ζυμπραγού και Σταγάκη, με μόνη αξιόλογη διαφοροποίηση την προσπάθεια δημιουργίας ενός «ακουστικού κέντρου» στα σημεία που 47

48 στηρίζεται ο καβαλάρης και η ψυχή. Ακόμη στην περίπτωση της πολίτικης λύρας ακολουθείται διαφορετική κατανομή παχών που θα αναλυθεί στη συνέχεια. Ως μετρήσιμο μέγεθος για την αναπαραγωγή ενός καλό οργάνου ορίζουμε ώς εξής: Πρώτον την ιδιοσυχνότητα του ελεύθερου καπακιού αλλά και του σκάφους ακόμη την ιδιοσυχνότητα που θεωρείται μέτρο της δυσκαμψίας των μελών του οργάνου. Δεύτερον την μάζα του καπακιού και του σκάφους εκφρασμένη σε γραμμάρια Κατά κύριο λόγο τα μεγέθη ελέγχονται από τρείς παράγοντες: Το είδος και την ποιότητα του ξύλου που χρησιμοποιήσαμε Το σχήμα, το μέγεθος και την καμπυλότητα του καπακιού και της πλάτης Τέλος το μέσο πάχος του ξύλου και η κατανομή του (διαβαθμίσεις παχών) καπακιού και στην περιοχή του σκάφους του οργάνου. Οι βασικές και καθοριστικές επιλογές του οργανοποιού για την δημιουργία ενός καλού οργάνου είναι: Η επιλογή της ποιότητας του ξύλου, του μέσου πάχους του και του τρόπου κατανομής του τόσο στο καπάκι όσο και στο αντηχείο. Οι διαφορετικές διαβαθμίσεις πάχους όπως προαναφέραμε είναι αρκετά σημαντική παράμετρος όσον αφορά την ηχητική συμπεριφορά του οργάνου. Καθοριστικό ρόλο παίζει η ένταση του τελικού ηχοχρώματος αφού οι διακυμάνσεις μεταξύ των παχών του ξύλου καθορίζουν και το τελικό αποτέλεσμα αλλά και την ισορροπία των συχνοτικών εντάσεων. Για να επιλεγεί η σωστή και κατάλληλη ξυλεία βασικό μέλημα του οργανοποιού είναι 48

49 να μελετήσει παλαιότερα όργανα και συμπερασματικά να εμπλουτίσει τον τρόπο διαχείρισης του κάθε ξύλου αλλά και του τρόπου συμπεριφοράς του στην πάροδο του χρόνου. Σύμφωνα με τα παραπάνω μεγέθη, ο οργανοποιός έχει ελάχιστες δυνατότητες παρέμβασης στο σχήμα και το μέγεθος τόσο στα κλασικά όσο και στα τυπικά παραδοσιακά όργανα. Παρ 'όλα αυτά ο τρόπος εξέλιξης ενός οργάνου προκύπτει μέσα από τον πειραματισμό και τα συμπεράσματα που προκύπτουν από το τελικό ηχητικό αποτέλεσμα. 4.5 Τρόπος ακρόασης συμπεριφοράς των ιδιοσυχνοτήτων. Οι ιδιοσυχνότητες καπακιού και σκάφους ελέγχονται κυρίως από το σχήμα, το μέγεθος, την ποιότητα του ξύλου και το μέσο πάχος. Η κατανομή του πάχους παίζει οριακό ρόλο. Από τη στιγμή που το σχήμα και το μέγεθος είναι δεδομένα, ο οργανοποιός αφού επιλέξει ένα καλό ξύλο, ουσιαστικά ελέγχει τις ιδιοσυχνότητες με το μέσο πάχος. Θεωρώντας δεδομένο ότι υπάρχει μια σταθερή κατανομή (διαβάθμιση) του πάχους, η μείωση του μέσου πάχους επιφέρει σχετικά ισόποση μείωση σε όλο το φάσμα των ιδιοσυχνοτήτων. Οι ιδιοσυχνότητες του καπακιού και σκάφους ελέγχονται κυρίως από το σχήμα, το μέγεθος, την ποιότητα του ξύλου και το μέσω πάχος. Η κατανομή των παχών παίζει καθοριστικό ρόλο. Αν θεωρήσουμε δεδομένα το σχήμα και το μέγεθος στην συνέχεια ο οργανοποιός αφού επιλέξει ένα καλό ξύλο, ουσιαστικά ελέγχει τις ιδιοσυχνότητες με το μέσο πάχος, η μείωση του μέσου πάχους επιφέρει σχετικά ισόποση μείωση σε όλο το φάσμα των ιδιοσυχνοτήτων. Με την παρακάτω διαδικασία μπορούμε να αντιληφθούμε τον τρόπο λειτουργίας καπακιού. Η διαδικασία είναι η εξής: κρατάμε το καπάκι ή το σκάφος από ένα σημείο κομβικής γραμμής ενώ κρούεται το κέντρο μιας περιοχής αντικόμβου. Κρατάμε απαλά με το δείχτη και τον αντίχειρα και χτυπάμε με τον κόμβο του δείχτη ή καλύτερα με ένα σφυράκι επενδυμένο με τσόχα. Για το καπάκι η διαδικασία είναι ιδιαίτερα απλή. Για το σκάφος είναι δύσκολο να εντοπίσουμε με σαφήνεια το είδος των ιδιοσυχνοτήτων που διεγείρονται. Οι υψηλότερες συχνότητες διεγείρονται ευκρινέστερα κρατώντας το σκάφος από την ουρά και κρούοντας το κέντρο. 49

50 Η μέτρηση των ιδιοσυχνοτήτων μπορεί να είναι ένας ποσοτικός οδηγός που επιτρέπει στον οργανοποιό, αφού διαπιστώσει ότι συγκεκριμένα μεγέθη έδωσαν καλά αποτελέσματα, να επιδιώξει να τα επαναλάβει, δημιουργώντας όργανα με ίδια χαρακτηριστικά. Προσοχή : στην περίπτωση που επιλέξουμε να αναγνωρίσουμε τις ιδιοσυχνότητες με γυμνό αυτί, πρέπει να αναφερθεί πως η διαδικασία χρειάζεται μακροχρόνια εμπειρία στην ακουστική αναγνώριση ιδιοσυχνωτήτων των μελών του οργάνου. Σε αντίθεση έρχεται η πληθώρα των ψηφιακών προγραμμάτων που μας επιτρέπουν να αναγνωρίσουμε πλήθος ιδιοσυχνοτήτων με σχετική ευκολία. Αφού έχουμε ολοκληρώση την ανάλυση των παχών και των ιδιοσυχντοτήτων του οργάνου καλό θα ήταν να αναφέρουμε πως για τη δημιουργία ακουστικού κέντρου σε συγκεκριμένη θέση, θα πρέπει να αφήσουμε το σημείο παχύτερο σε σχέση με τα υπόλοιπα. Κατα κύριο λόγο αυτό μας επιτρέπει να διεγείρουμε στο σημείο που επιθυμούμε αρκετή ποσότητα υψηλών συχνοτήτων. Αυτό που ονομάζεται ''πρίμα περιοχή'' αναφέρουμε χαρακτηριστικά πλέον σαν ακουστικό κέντρο. Ο τρόπος αλληλοεξάρτησης και σωστής τοποθέτησης των συχνοτήτων που ορίζεται απο τα πάχη στα μέλη του οργάνου αποτελεί ένα σύνολο συμπερασμάτων και χρόνιας ακουστικής εμπειρίας που προκύπτει απο τον οργανοποιό και του επιτρέπει να παράγει πρίν την κόλληση των μελών του οργάνου το επιθυμητό ηχητικό αποτέλεσμα. Τέλος η γλώσσα είναι ένα σημαντικό μέλος του οργάνου και οι ιδιοσυχνότητες της συμβάλλουν στη σωστή ηχητική συμπεριφορά του. Το κούρδισμα της γλώσσας είναι ιδιαίτερα απλό και πραγματοποιείται τροποποιώντας το μήκος ή το πάχος του ελεύθερου τμήματός της. 50

51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο 5.1 Πρότυπο σχέδιο κατανομής πάχους. Στο σημείο αυτό της εργασίας πρέπει να αναφέρουμε το πρότυπο σχέδιο κατανομής πάχους που χρησιμοποιήθηκε τόσο στη Κρητική λύρα όσο και στην Πολίτικη. Δυστυχώς δεν βρέθηκαν αρκετές πληροφορίες όσον αφορά τα σχέδια πάχους της κατανομής της Πολίτικης λύρας και χρειάστηκαν αρκετοί πειραματισμοί για την δημιουργία ενός εύηχου τελικού αποτελέσματος. Σαν πρότυπο σχέδιο κατανομής πάχους της Κρητικής λύρας είχαμε το παρακάτω σχέδιο και ως επί το πλείστων την ακριβή μεταφορά του σχεδίου στα μέλη του οργάνου. Η διαδικασία όπως θα περιγράφει και στη συνέχεια στέφθηκε με επιτυχία και το τελικό αποτέλεσμα ήταν αρκετά ικανοποιητικό σύμφωνα με γνώμες γνωστών οργανοποιών αλλά και μουσικών του χώρου. Καλό θα ήταν να αναλύσουμε για λίγο το πρότυπο σχεδίου ξεκινώντας από το σκάφος του προτύπου. Σκάφος: Παρατηρούμε την απαραίτητη δημιουργία ακουστικού κέντρου στο σημείο εφαρμογής του καβαλάρη. Στο σημείο αυτό η περιοχή μας ορίζεται στα 4 και 5 χιλιοστά πράγμα που το καθιστά το μέγιστο συγκριτικά με τα υπόλοιπα πάχη του σκάφους. Στην συνέχεια παρατηρούμε πως το ακουστικό κέντρο βρίσκεται στην αριστερή περιοχή του οργάνου οπού συναντάται και η πληθώρα υψηλών συχνοτήτων. Πρέπει να αναφέρουμε ακόμη πως αυτό το σημείο του σκάφους ορίζει και την ουσιαστική διαφοροποίηση της ιδιαιτερότητας του παίκτη αριστερόχειρας ή δεξιόχειρας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα το όργανο να καθορίζεται εξ' αρχής ενώ δεν μπορεί να αλλάξει περιοχή εφαρμογής του καβαλάρη από την δεξιά πλευρά του οργάνου αλλά και αντίστροφα. Παρατηρούμε στη συνέχεια το μέγεθος του πάχους των χαμηλών συχνοτήτων ενώ βρισκόμαστε στην περιοχή με πάχος 2.5 και 3 χιλιοστά. Μπορούμε να προσθέσουμε σε αυτό το σημείο την ουσιαστική μεταφορά των χαμηλών συχνοτήτων μέσω των χαμηλών παχών που επιτρέπουν την διέγερση των χαμηλών συχνοτήτων άρα την θεμιτή απόκριση των χαμηλών συχνοτήτων του οργάνου. Ακόμη στην περίπτωση της σωστής ρύθμισης των περιοχών του οργάνου επιτυγχάνεται μια καλή ισορροπία μεταξύ των συχνοτήτων του σκάφους, με λίγα λόγια επιτυγχάνουμε ένα όργανο που δεν υστερεί ούτε υπερτερεί συχνοτικά, είναι αυτό που ονομάζουμε ισορροπημένο. 51

52 Αρκετά σημαντικό σημείο ανάλυσης είναι εκείνο της κορύφωσης των παχών του σκάφους στα σημεία δεσμού με το υπόλοιπο σώμα. Θα μπορούσαμε να διατηρήσουμε την ισορροπία παχών και στα άκρα (κορυφαίο και κατώτερο) σημεία του σκάφους. Αυτό θα είχε σαν αποτέλεσμα την διαστολή των ξύλων με την πάροδο του χρόνου αλλά και την επερχόμενη αποκόλληση της ένωσης με το σημείο του καπακιού (αρμονική τράπεζα). Στη συνέχεια μπορούμε να παρατηρήσουμε τα σημεία ακουστικού κέντρου στο μέρος του καπακιού. Ξεκινώντας λοιπόν η ταλάντωση από το σημείο του καβαλάρη στη συνέχεια εκτείνεται πρώτα στα σημεία γύρω από τα μάτια και στη συνέχεια σε όλη την περιοχή του οργάνου. Βασικό σημείο μεταφοράς και κατεύθυνσης των συχνοτήτων είναι το κεντρικό κομμάτι του καπακιού αναφερόμενο ως ''καμάρι''. Το σημείο αυτό του καπακιού επιτρέπει στο όργανο την αντοχή στις δυνάμεις που ασκούνται από την τάση των χορδών μέσω του καβαλάρη και την μεταφορά συχνοτήτων σε όλο το εσωτερικό του οργάνου. Πρέπει να προσθέσουμε σε 52

53 αυτό το σημείο της ανάλυσης, την σημαντικότητα του σχήματος του καμαριού-νεύρου διότι ορίζει και κατευθύνει σύμφωνα με το σχήμα το πλήθος των μορίων του αέρα εσωτερικά του οργάνου. Παρατηρούμε σε απόσταση 1/3 από την βάση του καπακιού το πάχος των σημείων που σε τελικό στάδιο θα αποτελέσει τα ''μάτια'' δηλαδή τις οπές του καπακιού. Έπειτα απο αυτή την περιοχή είναι δυνατό να παρατηρήσουμε την διαφορετική και ομαλότερη διαβάθμιση των παχών του καπακιού συγκριτικά με τις περιοχές παχών του σκάφους του οργάνου. Μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε τους δακτυλίους που δημιουργούνται σε χιαστή διάταξη στις πλάγιες περιοχές του οργάνου, αυτή η διάταξη και η διαφορετική διαβάθμιση μας επιτρέπει να εκμεταλλευτούμε το στάσιμο κύμα που δημιουργείται και όπως αποσβέσουμε κατευθύνοντάς το από τις οπές να μην δημιουργείται το φαινόμενο ''λύκος'' του διακροτήματος. Αυτή η σχέση διαφοράς παχών υπάρχει στην πλειοψηφία των οργάνων ενώ τα περισσότερα όργανα έχουν αρκετά στάσιμα κύματα που αν δεν ελεγχθούν δημιουργούν προβλήματα και ακυρώσεις συχνοτήτων. Ακόμη παρατηρούμε στα άκρα της αρμονικής τράπεζας την διαβάθμιση των παχών του καπακιού είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε πως τα άκρα του καπακιού είθισται να είναι παχύτερα λόγο αντοχής στις δυνάμεις που ασκούνται στις απομακρυσμένες περιοχές του οργάνου από το κέντρο. Τέλος παρατηρούμε την απώλεια απότομης διαβάθμισης στα άνω και κάτω άκρων της αρμονικής τράπεζας, αφού έχουμε ως στόχο την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη μεταφορά των συχνοτήτων και διέγερσης των σημείων του καπακιού. 53

54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο 6.1 Το ξύλο ως Ανισότροπο υλικό Το ξύλο είναι η μεγαλύτερη πρόκληση στην όλη διαδικασία της οργανοποιίας. Κάθε κομμάτι του ποτέ δεν είναι ίδιο με το άλλο, ακόμα κι αν έχουν κοπεί από τον κορμό του ίδιου δέντρου, με τον ίδιο τρόπο. Για αυτό απαιτεί διαφορετική αντιμετώπιση κάθε συγκεκριμένου κομματιού ξύλου που χρησιμοποιείται για κατασκευή οργάνου. Για κάθε μέρος του οργάνου επιλέγεται διαφορετικό είδος ξύλου, τέτοιο ώστε να υπηρετεί καλύτερα τις συγκεκριμένες ηχητικές κυρίως αλλά και τις αισθητικές ανάγκες της κατασκευής. Το σκάφος μπορεί να κατασκευαστεί από πλήθος σκληρών κατά κύριο λόγο ξύλων που προέρχονται από πλατύφυλλα δέντρα, ενώ το καπάκι κατασκευάζεται κατά κανόνα από ξύλο κωνοφόρων δέντρων. Η παραγωγή και ακτινοβολία του ήχου από το ξύλο είναι σε άμεση σχέση σύσταση και τη φυσική δομή του, και η γνώση τους είναι απαραίτητη στον οργανοποιό τόσο για την επιλογή των κατάλληλων υλικών κατασκευής όσο και για τον τρόπο επεξεργασίας τους 6.2Μηχανικές ιδιότητες ξύλων που χρησιμοποιήθηκαν Σφένδαμος Φυσικές ιδιότητες δομή προέλευση: Ξύλο βαρύ (690 kg/m 3 για Πεδινό σφένδαμο και 660 kg/m 3 για Ευρωπαϊκό σφένδαμο) με χρώμα κρεμ-λευκό μόλις κοπεί και προς το ελαφρύ καφέ με την πάροδο του χρόνου. Έχει φυσική στιλπνότητα σε ακτινική τομή, είναι ευθύϊνο, αλλά συχνά με κυματοειδή ή κατσαρή σχεδίαση. Είναι λεπτόπορο. Φυσική διάρκεια στο χρόνο: Το εγκάρδιο δεν είναι ανθεκτικό. Το σομφό προσβάλλεται από το κοινό έντομο επίπλων. Μηχανικές ιδιότητες: Ξύλο με μέση αντοχή σε κάμψη και θλίψη, με χαμηλό Μ.Ε. και χαμηλή αντίσταση σε κρούση. 54

55 Πυκνότητα: R(12-15%) = 0,69 gr/cm 3 A. campestre / 0,66 gr/cm 3 A. platanoides Βένγκε (Wenge) Φυσικές ιδιότητες δομή προέλευση: Ξύλο εξαιρετικά βαρύ (1090 kg/m 3 )με εγκάρδιο χρώματος σκούρου καφέ προς μαύρο, με λωρίδες χρώματος γκρι-καφέ, κίτρινου-καφέ, ωχρού καφέ. Ξύλο ευθύϊνο, αλλά μερικές φορές με ακανόνιστη και κυματοειδή σχεδίαση. Φύεται στα νησιά Celebes. Φυσική διάρκεια στο χρόνο: Το ξύλο είναι πολύ ανθεκτικό. Οι κορμοί προσβάλλονται από το έντομο Longhorn beetle. Το ξύλο είναι μέτρια ανθεκτικό στους τερμίτες. Μηχανικές ιδιότητες: Ξύλο εξαιρετικά βαρύ, πυκνό και σκληρό. Το μαύρο εγκάρδιο τείνει να είναι εύθραυστο και γι' αυτό χρησιμοποιείται ως διακοσμητικό. Πυκνότητα: R(12-15%) = 1,09 gr/cm 3 Κέδρος Φυσικές ιδιότητες δομή προέλευση: Ξύλο μέτρια βαρύ (580 kg/m εγκάρδιο χρώματος ανοικτού καφέ και χαρακτηριστική οσμή. Το πρώιμο ξύλο διακρίνεται έντονα από το πυκνό όψιμο σε κάθε ετήσιο δακτύλιο. Ξύλο ευθύϊνο, ειδικά στον Κέδρο του Άτλαντος, με λεπτή υφή. Φυσική διάρκεια στο χρόνο: Ξύλο ανθεκτικό. Μπορεί να προσβληθεί από τα έντομα Ambrosia και longhorn beetle. Μηχανικές ιδιότητες: Ξύλο με χαμηλή αντοχή σε κάμψη, σε θλίψη και σε κρούση και χαμηλό Μ.Ε. 55

56 Πυκνότητα: R(12-15%) = 0,58 gr/ cm 3 Κέδρος Λιβάνου Βοτανική ταξινόμηση: Cedrus libani, Οικ.: Pinaceae Κύρια προϊόντα στην αγορά: Πριστή ξυλεία. Φυσικές ιδιότητες δομή προέλευση: Ξύλο μέτρια βαρύ (560 kg/m εγκάρδιο χρώματος ανοικτού καφέ. Έντονη διάκριση πρώιμου - όψιμου ξύλου. Ξύλο ευθύϊνο με λεπτή υφή. Μπορεί να υπάρχουν εγκλείσματα φλοιού στο ξύλο. Φύεται στη Μέση Ανατολή. Υπάρχουν 50 αναφορές στη Βίβλο για τους Φυσική διάρκεια στο χρόνο: Ξύλο ανθεκτικό. Μπορεί να προσβληθεί από τα έντομα Ambrosia (σε κορμούς ζωντανών δένδρων), longhorn beetle και Πυκνότητα: R(12-15%) = 0,56 gr/ cm 3 Ερυθρελάτη Φυσικές ιδιότητες δομή προέλευση: Ξύλο βαρύ (690 kg/m 3 για Πεδινό σφένδαμο και 660 kg/m 3 για Ευρωπαϊκό σφένδαμο) με χρώμα κρεμ-λευκό μόλις κοπεί και προς το ελαφρύ καφέ με την πάροδο του χρόνου. Έχει φυσική στιλπνότητα σε ακτινική τομή, είναι ευθύϊνο, αλλά συχνά με κυματοειδή ή κατσαρή σχεδίαση. Είναι λεπτόπορο. Φυσική διάρκεια στο χρόνο: Το εγκάρδιο δεν είναι ανθεκτικό. Το σομφό προσβάλλεται από το κοινό έντομο επίπλων. 56

57 Μηχανικές ιδιότητες: Ξύλο με μέση αντοχή σε κάμψη και θλίψη, με χαμηλό Μ.Ε. και χαμηλή αντίσταση σε κρούση. Πυκνότητα: R(12-15%) = 0,69 gr/cm 3 A. campestre / 0,66 gr/cm 3 A. platanoides Φλαμούρι Κύρια προϊόντα στην αγορά: Πριστή ξυλεία Φυσικές ιδιότητες δομή προέλευση: Ξύλο ελαφρύ (416 kg/m) προς ωχρό ροζέ-καφέ, ευθύϊνο με λεπτή υφή (λεπτόπορο) και ομοιόμορφη(δεν υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ πρώιμου και όψιμου ξύλου). Φυσική διάρκεια στο χρόνο: Το ξύλο είναι όχι ανθεκτικό στο χρόνο. Οι κορμοί προσβάλλονται από το έντομο υλότρυπος και το σομφό από το έντομο ανόβιο. Μηχανικές ιδιότητες: Ξύλο μαλακό και ελαφρύ με πολύ χαμηλή μηχανική αντοχή σε όλες τις τάσεις. Πυκνότητα: R(12-15%) = 0,41 gr/ cm 3 Καρυδιά Ν.Αμερικής, WalnutS. American, Peruvianwalnut. Κύρια προϊόντα στην αγορά: Πριστή ξυλεία, καπλαμάς. Φυσικές ιδιότητες - δομή - προέλευση: Ξύλο μετρίου βάρους προς βαρύ (650 kg/m³), με εγκάρδιο χρώματος ωραίου σκούρου καφέ με σχεδίαση μαύρων γραμμών. Ξύλο ευθύϊνο και καμιά φορά με κυματοειδή σχεδίαση και με υφή τραχεία (πορώδες ξύλο). Φύεται στο Περού, Κολομβία, Εκουαντόρ, Βενεζουέλα, Μεξικό, Αργεντινή. 57

58 Φυσική διάρκεια στο χρόνο: Ξύλο μέτρια ανθεκτικό στους μύκητες. Το σομφό μπορεί να προσβληθεί από τα έντομα Lyctus και Anobium. Το ξύλο είναι ανθεκτικό σε βιοδιάσπαση (biodegradation). Μηχανικές ιδιότητες: Ξύλο με μέση αντοχή σε κάμψη και αντίσταση σε κρούση, με υψηλή αντοχή σε θλίψη και με χαμηλή ακαμψία. Ξύλο συμπαγές και ελαστικό με εξαιρετικές μηχανικές ιδιότητες. Πυκνότητα: R (12-15%) = 0,65 gr/cm³ Έβενος, Ebony Κύρια προϊόντα στην αγορά: Πριστή ξυλεία, καπλαμάς. Φυσικές ιδιότητες - δομή - προέλευση: Ξύλο εξαιρετικά βαρύ (1090 kg/m³)με εγκάρδιο χρώματος σκούρου καφέ προς μαύρο, με λωρίδες χρώματος γκρι-καφέ, κίτρινου-καφέ, ωχρού καφέ. Ξύλο ευθύϊνο, αλλά μερικές φορές με ακανόνιστη και κυματοειδή σχεδίαση. Φύεται στα νησιά Celebes. Φυσική διάρκεια στο χρόνο: Το ξύλο είναι πολύ ανθεκτικό. Οι κορμοί προσβάλλονται από το έντομο Longhorn beetle. Το ξύλο είναι μέτρια ανθεκτικό στους τερμίτες. Μηχανικές ιδιότητες: Ξύλο εξαιρετικά βαρύ, πυκνό και σκληρό. Το μαύρο εγκάρδιο τείνει να είναι εύθραυστο και γι' αυτό χρησιμοποιείται ως διακοσμητικό. Πυκνότητα: R (12-15%) = 1,09 gr/cm³ Καρυδιά Αμερικής, WalnutAmerican, Κύρια προϊόντα στην αγορά: Πριστή ξυλεία, καπλαμάς. Φυσικές ιδιότητες - δομή - προέλευση: Ξύλο μετρίου βάρους (640 kg/m³) με εγκάρδιο χρώματος μαύρου-καφέ προς πορφυροειδές-μαύρο, κυρίως ευθύϊνο, αλλά καμιά φορά με κυματοειδή ή 58

59 κατσαρή σχεδίαση. Η υφή είναι περισσότερο τραχεία (πορώδες ξύλο). Φύεται στην Α. Η.Π.Α. και Ontario, Καναδά. Φυσική διάρκεια στο χρόνο: Ξύλο πολύ ανθεκτικό σε μύκητες. Το σομφό μπορεί να προσβληθεί από το έντομο Lyctus. Μηχανικές ιδιότητες: Ξύλο γερό, σκληρό με μέση πυκνότητα, με μέτρια αντοχή σε κάμψη και θλίψη και με χαμηλή ακαμψία. Πυκνότητα: R (12-15%) = 0,64 gr/cm³ 59

60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ο _ 8. Λύρα (αστερισμός) Εικ. Αναπαράσταση της πραγματικής θέσης και μορφής του αστερισμού. Λύρα (Λατινικά: Lyra, συντομογραφία: Lyr) είναι αστερισμός που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και είναι ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Είναι αμφιφανής στην Ελλάδα. Η Λύρα είναι μικρός αστερισμός, αλλά ο κύριος αστέρας της, ο Βέγας, είναι ένας από τους λαμπρότερους του ουρανού. Ο Βέγας σχηματίζει μια κορυφή της ομάδας αστέρων του Θερινού Τριγώνου. Η Λύρα πήρε την ονομασία της από το έγχορδο μουσικό όργανο, πολύ γνωστό για τη χρήση του κατά την Κλασσική Αρχαιότητα κι ακόμη σ' ορισμένες περιοχές της Ελλάδας. Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία, ο νεαρός θεός Ερμής δημιούργησε τη λύρα από μεγάλο όστρακο χελώνας (χέλυο), το οποίο το κάλυψε με δέρμα ζώου και κέρατα αντιλόπης. Οι λύρες ταυτίζονταν με τις Απολλώνιες αρετές της μετριοπάθειας και της ψυχικής ισορροπίας, κι έτσι έρχονταν σ' αντίθεση με τους Διονυσιακούς αυλούς που αντιπροσώπευαν την έκσταση και τους εορτασμούς. Η Λύρα, που ξεκινά από το βορρά, περιτριγυρίζεται από τους αστερισμούς του Δράκοντα, του Έλληνα ήρωα Ηρακλή, της Αλώπεκος και του Κύκνου. 60

61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Ο 9. Η κατασκευή των Λυρών Στο σημείο αυτό της εργασίας περιγράφεται η διαδικασία σχεδίασης και κατασκευής των οργάνων, καθώς και η διαδικασία επεξεργασίας του ξύλου με τελικό στάδιο την τοποθέτηση βερνικιών και το χόρδισμα του οργάνου. Ακόμη παραθέτοντας σε πραγματική κλίμακα τα σχέδια που χρησιμοποιήθηκαν για την δημιουργία των οργάνων ενώ τα ακολουθεί πολυμεσικό υλικό και πληθώρα εικόνων. 9.1 Τα σχέδια των οργάνων Αρχικά χρησιμοποιήθηκαν τέσσερα διαφορετικά είδη σκάφους δύο πρότυπα (κρητικής και πολίτικης λύρας) και δύο αυτοσχέδιες προτάσεις για πολίτικη λύρα λόγο έλλειψης πληροφοριών. Το παρακάτω σχήμα προτύπου κρητικής λύρας αποτελεί σχέδιο το Νίκου Ρομπογιαννάκη ενώ ακολουθούν και τα πρότυπα της πολίτικης λύρας σε ηλεκτρονική μορφή. Εικ. Πρότυπο σχέδιο από τον Νίκο Ρομπογιαννάκη 61

62 Το πρότυπο δείγμα πολίτικης λύρας που χρησιμοποιήσαμε στο πρώτο όργανο επονομαζόμενο «Ξενιτιά» Εικ. Δείγμα πολίτικης λύρας με διαστάσεις 32 και 36 εκατοστών ωφέλιμο μήκος χορδής. Αρχικά το πρόγραμμα που χρησιμοποιήθηκε ήταν το πρόγραμμα σχεδιασμού Autocad Έπειτα από αρκετή αναζήτηση στοιχείων ανακαλύψαμε το παραπάνω σχέδιο, που αποτέλεσε πηγή πληροφοριών για την αρχική σχεδίαση του οργάνου της Πολίτικης Λύρας. Στην μετέπειτα επεξεργασία του σχεδίου έγιναν τροποποιήσεις στο ωφέλιμο μήκος χορδής αντί για 32 και 36 εκατοστά σε 25 και 29 εκατοστά αντίστοιχα (το προκείμενο ωφέλιμο μήκος χορδής χρησιμοποιείται κατά πλειοψηφία από τους Τούρκους και Έλληνες οργανοποιούς). 62

63 Έπειτα από αρκετή αναζήτηση ενός αξιόλογου οργάνου για περαιτέρω άντληση στοιχείων, προσφέρθηκε από τον Μουσικό Στέλιο Βαρβέρη μία αξιόλογη λύρα επαγγελματικού επιπέδου του οργανοποιού Cafer προς καταγραφή και μελέτη. Οι μετέπειτα εξελίξεις του σχεδίου της Πολίτικης Λύρας προέκυψαν έπειτα από προτάσεις του Οργανοποιού Γιάννη Παπαδόπουλου ενώ σε τελικό επίπεδο η ενθάρρυνση του τελευταίου για δημιουργία νέου σχεδίου Πολίτικης Λύρας ήταν καθοριστικής σημασίας. Ακόμη θα ήταν λάθος να παραλειφθεί η συμβολή του Παναγή Σκλάβου στην ιδέα υλοποίησης πειραματισμού του καπακιού της Πολίτικης λύρας με «Νεύρο» και της δημιουργίας πρότυπου καπακιού Πολίτικης Λύρας χωρίς «Νεύρο». Πρόγραμμα Autocad 2007 Το πρόγραμμα Autocad 2007 εξυπηρετεί πληθώρα σχεδιαστών παντός επιπέδου σήμερα σε όλο το εύρος του σχεδιασμού ανά τον κόσμο. Όσον αφορά την προκείμενη εργασία λειτούργησε καθοριστικά για την ολοκλήρωση και υλοποίηση όλων των μερών των οργάνων. Η γνώση λειτουργίας του προγράμματος κρίνεται ως απαραίτητη αν και στην περίπτωση σχεδιασμού τριών διαστάσεων (3D Drawing) αυξάνεται η δυσκολία λειτουργίας του από τον χρήστη. Σίγουρα ένας αρχάριος μπορεί να πειραματιστεί στο φιλικό περιβάλλον του ενώ υπάρχουν αρκετοί οδηγοί εκμάθησης του προγράμματος στο διαδίκτυο. Τα σχέδια των Οργάνων Στις επόμενες σελίδες της εργασίας επισυνάπτεται πληθώρα σχεδίων όλων των οργάνων αλλά και των επί μέρους μελών όπως για παράδειγμα το καπάκι (απλό ή με ρινίσματα) η ταστιέρα, κλειδιά, καβαλάρης, χορδοδέτης. 63

64 64

65 9.2 Το σκάφος Η δημιουργία του σκάφους για την κρητική λύρα αποτελείται από μία πλάκα ξύλου (καλό θα ήταν να είναι πλανισμένη εξ αρχής) με διαστάσεις 57 & 23 εκατοστών μήκος και πλάτος αντίστοιχα. Ενώ για την δημιουργία του σκάφους της πολίτικης λύρας χρειαζόμαστε μια πλάκα ξύλου με διαστάσεις 44 & 16 εκατοστών μήκους και πλάτους αντίστοιχα. Όσον αφορά το πάχος του ξύλου απαιτείται διάσταση 4.5 με 5 εκατοστών. Σημείωση: Το πρώτο σκάφος που επεξεργαστήκαμε αφορούσε διαφορετικό μήκος και πλάτος του πρότυπου οργάνου. Ο λόγος είναι η έλλειψη πληροφοριών, επιπλέον η πρώτη επαφή με ένα αξιόλογο όργανο Πολίτικης λύρας (Classic Kemence) αποτέλεσε και το πρότυπο αντιγραφής όπως χρησιμοποιήθηκε στο σχεδιασμό και δημιουργία του σκάφους. Έχοντας ολοκληρώσει την αρχική σχεδίαση του οργάνου τοποθετούμε και κολλάμε το σχέδιο πάνω στο ξύλο που θα αποτελέσει το σώμα του οργάνου. Στη συνέχεια τοποθετούμε το σώμα στην κορδέλα και κόβουμε το περίγραμμα του σχεδίου αφήνοντας για ασφάλεια περιθώριο 2-3 χιλιοστών. Εικ.14&15 Το σκάφος του οργάνου έπειτα απο επεξεργασία στην κορδέλλα, δεξιά μετριέται το βάρος. Σε αυτό το σημείο αφού έχουμε προετοιμάσει το σκάφος το ζυγίζουμε για λόγους παρατήρησης των αποτελεσμάτων και καταγράφουμε το βάρος που είναι λιγότερο από ένα κιλό. Στη συνέχεια της διαδικασίας θα παρατηρήσουμε πως το σύνολο του οργάνου δεν θα υπερβαίνει τα 240 γρ. 65

66 Μερικές επιπλέον εικόνες απο την κοπή του σκάφους της κρητικής και πολίτικης λύρας. Εικ.16 Κόλληση και κοπή του σκάφους της Κρητικής Λύρα. Εικ.17 Κόλληση και κοπή του ξύλου της Πολίτικης Λύρας 66

67 Αφού έχουμε ολοκλήρωση την διαδικασία κοπής περιμετρικά του σκάφους προχωράμε στην διαδικασία αφαίρεσης περιττής μάζας. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε πως είναι αρκετά σημαντική η χρήση δράπανου δαπέδου με (Fronster) φρεζοτρύπανο διαφόρων διαμέτρων από 1.5 έως 3.5 εκατοστών. Η αφαίρεση περιττής μάζας με δράπανο δαπέδου δεν γίνεται μόνο για εξοικονόμηση χρόνου αλλά και για την αποφυγή μείωσης της αντοχής του ξύλου σε κρουστικές δυνάμεις. Χρησιμοποιώντας απλά εργαλεία χειρός (σκαρπέλο) για την αφαίρεση περιττής μάζας παρατηρούμε μείωση στην αντοχή σε κρούση του ξύλου του σκάφους. στην περίπτωση βέβαια ανάλυσης των δυνάμεων. Σε αυτό το σημείο πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί ούτως ώστε να μην θερμάνουμε υπερβολικά το ξύλο και αποφύγουμε την «απότομη ξήρανση» του ξύλου διότι στην «διάρκεια ζωής» του οργάνου μπορεί να δημιουργηθούν τυχόν προβλήματα τάσεων. Η διαδικασία αφαίρεσης περιττής μάζας του σκάφους θα πρέπει να γίνει σταδιακά σε διάστημα ενός μήνα ή και περισσότερο εξαρτώμενοι πάντα απο το είδος του ξύλου και την κατάσταση όπου βρίσκεται. Επιπλέον στο μεσοδιάστημα αναμονής της προσαρμογής του ξύλου καλό θα είναι το σκάφος λόγο των βαρυτικών δυνάμεων που ασκούνται να κρεμιέται και να αφήνεται σε μέρος με κατάλληλες συνθήκες υγρασίας και θερμοκρασίας. Εικ.18 Κρητική Λύρα έπειτα απο αφαίρεση περιττής μάζας με τη χρήση του δράπανου δαπέδου. 67

68 Έπειτα απο την ολοκλήρωση της παραπάνω διαδικασίας συνεχίζουμε την διαμόρφωση του σκάφους απο την εξωτερική πλευρά με την βοήθεια των παρακάτω εργαλείων με σειρά προτεραιότητας, ράσπα, λίμα, μαστράκουλο, γυαλόχαρτα. Εικ.19 Πίσω όψη της λύρας κατα την διαμόρφωση. Εικ20. Πίσω όψη Ολοκληρωμένη Στην πίσω όψη του σκάφους της πολίτικης λύρας συνηθίζεται η δημιουργία αυλάκωσης στο κέντρο του σκάφους κάτι που εσωτερικά δημιουργεί ένα «νεύρο» όμοιας λογικής-λειτουργίας με εκείνη του βιολιού. Το πάχος του νεύρου αντιστοιχεί σε πάχος ενός (1) εκατοστού. Εικ.21 Σχεδιασμός σημείου αυλάκωσης Εικ.22 Ολοκλήρωση αυλάκωσης εξωτερικής επιφάνειας 68

69 Μόλις ολοκληρωθεί και αυτή η διαδικασία επιστρέφουμε στην εσωτερική επιφάνεια του αντηχείου για την τελική ρύθμιση του πάχους και των ακουστικών κέντρων του ξύλου. Εικ.23 Εσωτερική όψη του σκάφους έπειτα απο την διαδικασία αφαίρεσης περιττής μάζας. Έχοντας ολοκληρώσει την διαδικασία αφαίρεσης περιττής μάζας συνεχίζουμε με σκαρπέλο νυχιού την αφαίρεση επιπλέον ξύλου και την προετοιμασία του σκάφους για το επόμενο στάδιο ρύθμισης των παχών του οργάνου. Με την βοήθεια του παχύμετρου εξετάζουμε το πάχος του οργάνου και προσπαθούμε να πετύχουμε ένα ενιαίο επίπεδο πάχους, στην συνέχεια θα αφαιρέσουμε επιπλέον περιττή μάζα με εργαλεία ακριβείας όπως ξύστρες και πλάνες δακτύλου. Σε αυτό το στάδιο του οργάνου μπορούμε να ακούσουμε έστω και σε πρωταρχικό επίπεδο την ανακλαστική συμπεριφορά-απόδοση του ξύλου, επιπλέον στην προκείμενη κατηγορία ξυλείας, ο Σφένδαμος διαθέτει αρκετά καλές ανακλαστικές ιδιότητες. 69

70 Στη συνέχεια αφού έχουμε ολοκληρώσει το εξωτερικό μέρους του σκάφους και έχει αφαιρεθεί και αρκετή περιττή μάζα εσωτερικά του αντηχείου προχωράμε στην τελική ρύθμιση του ξύλου και ορίζουμε τα ακουστικά κέντρα. Η βασική πρότυπη συνταγή που ακολουθούμε έχει καθοριστεί από την ακολουθία μέτρησης και μελέτης, ενός πρότυπου μουσικού οργάνου στην προσπάθεια να προσεγγίσουμε το παραδοσιακό ηχητικό ηχόχρωμα. (βλ κεφάλαιο 5 Ο ). Εικ.24 Εσωτερική όψη του σκάφους της Κρητικής Λύρας και καταγραφή ακουστικών κέντρων. Ορίζουμε με ένα μολύβι προσέχοντας να είμαστε ακριβείς τις αποστάσεις και τις διαστάσεις. Είμαστε έτοιμοι να αφαιρέσουμε επιπλέον περιττή μάζα. Η διαδικασία αυτή απαιτεί αρκετό χρόνο και υπομονή διότι πρέπει να οριστούν σωστά τα πάχη στο αντηχείο ούτως ώστε να λειτουργεί με σωστή ανακλαστική ιδιότητα. Ακόμη πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί διότι έχουμε πολύ μικρό περιθώριο λάθους σε αυτό το επίπεδο επεξεργασίας του οργάνου. Καλό θα είναι να έχουμε αρκετή κάλυψη φωτός στο χώρο ενώ θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε λάμπα φθορισμού για τις ρυθμίσεις των λεπτομερειών του σκάφους. 70

71 Ολοκληρώνοντας την διαδικασία ρύθμισης-διαμόρφωσης εσωτερικά και εξωτερικά του οργάνου είμαστε έτοιμοι να λειάνουμε και να προετοιμάσουμε εμποτίζοντας το αντιηχείο με διαφανές βερνίκι γομμαλάκας ή ψαρόκολλα αραιωμένη σε χαμηλή θερμοκρασία βαθμών. Εικ.25 Ολοκληρωμένη εσωτερική επιφάνεια του σκάφους. Εικ.26 Πυρογραφή λογοτύπου. Ολοκληρώνοντας και το στάδιο του εμποτισμού του οργάνου μπορούμε να συνεχίσουμε χαράζοντας με πυρογράφο ένα λογότυπο της αρεσκείας μας εσωτερικά του σκάφους. Τέλος τοποθετούμε την απαραίτητη ετικέτα που αναγράφει την ημερομηνία δημιουργίας του οργάνου και τα στοιχεία επικοινωνίας με τον κατασκευαστή. Εικ.27&28 Ολοκλήρωση εμποτισμού και τοποθέτηση ετικέτας στην Κρητική και Πολίτικη Λύρα. 71

72 9.3 Το καπάκι Το σημείο αυτό της εργασίας αποτελεί ένα απο τα σημαντικότερα κεφάλαια, εφόσον είναι γνωστό πως η πλειοψηφία των αρμονικών συχνοτήτων και παραγωγής του ήχου δημιουργείται και εκπέμπεται από την αρμονική τράπεζα δηλαδή το ηχείο του οργάνου. Για την κατασκευή μια Κρητικής λύρας απαιτείται μία πλάκα ξύλου μήκους 32 εκατοστών και πλάτους 22 εκατοστών ενώ το πάχος πρέπει να είναι 1.2 με 1.5 εκατοστά. Στην περίπτωση που δεν βρεθεί ενιαίο κομμάτι ξύλου με αυτές τις διαστάσεις θα πρέπει να κολλήσουμε δύο τεμάχια με το μισό πλάτος το καθένα. Ακόμη πρέπει να αποφύγουμε ανεπιθύμητες ατέλειες όπως ρόζοι, τρύπες, δακτύλιοι που τείνουν σε παραλληλότητα στην επιφάνεια του καπακιού, παχύτεροι ή ασύμμετροι δακτύλιοι, ο τρόπος αποφυγής συνήθως ελέγχεται κατά την διάρκεια κόλλησης των δύο τεμαχίων επιλέγοντας πάντα σωστή επιλογή νερών και καθαρής επιφάνειας. Εικ.29 Τα κολλημένα τεμάχια πρίν την κόλληση και κοπή του σχεδίου. 72

73 Για το καπάκι της Πολίτικης Λύρας συνήθως διαθέτουμε εννιαίο μέρος ξύλου διαστάσεων 27 εκατοστών στο μήκος 16 εκατοστών στο πλάτος και 1.5 με 2 εκατοστών στο πάχος. Το πάχος της Πολίτικης Λύρας πρέπει να διαθέτει τις παραπάνω διαστάσεις διότι ο οργανοποιός διαμορφώνει με εξωτερική επεξεργασία την γωνία κλίσης του καπακιού. Σε περιπτώσεις δυσεύρετων ειδών ξυλείας όπως για παράδειγμα το κυπαρίσσι αναγκαζόμαστε να χρησιμοποιήσουμε λεπτά καπάκια πάχους 4 ή 5 χιλιοστών όπου με την μέθοδο «σιδερώματος» διαμορφώνουμε την επιθυμητή κλίση. Η κλίση που δίνεται στο καπάκι είναι απαραίτητη για να μπορέσει ο μουσικός να χρησιμοποιεί ακόμα και τις υψηλότερες περιοχές των χορδών με αντίστοιχη ευκολία. Εικ.30 Δύο Κομμάτια ελάτης που έχουν κατάλληλο πάχος για να δωθεί η γωνία κλίσης του καπακιού. Τα τεμάχια αυτά έχουν τις διαστάσεις για να υποστηρίξουν ένα εννιαίο καπάκι. 73

74 Στη συνέχεια τοποθετούμε με κρυσταλλική κόλλα επάνω στο καπάκι το σχέδιο και ακολουθώντας το πιστά κόβουμε το καπάκι στην κορδέλα αφήνοντας ένα περιθώριο ασφαλείας 2-3 χιλιοστών. Εικ.31 Πρόσοψη και κάτοψη των καπακιών αφού έχουν κοπεί. Μόλις ολοκληρωθεί η περιμετρική διαμόρφωση του καπακιού με προσεκτικές κινήσεις πλανίζουμε την κάτω επιφάνεια του ξύλου. Στη συνέχεια η πλανισμένη επιφάνεια κεντρικά θα καταστραφεί όμως εκεί που πρέπει να δωθεί βάση είναι στις πλαϊνές περιοχές του ξύλου διότι είναι το σημείο εκείνο που θα ενωθεί με το σκάφος. Το σημείο κόλλησης του καπακιού με το σκάφος ονομάζεται «ραφή» και πρέπει να εφάπτεται τέλεια χωρίς κενά και περιττές εσωτερικές καμπύλες του ξύλου. Η τέλεια εφαρμογή ραφής χωρίς κενά τελειοποιείται λειαίνοντας τις κάτω επιφάνειες με γυαλόχαρτο σε ευθεία-πλανισμένη επιφάνεια όπως δείχνει επιπλέον η παραπάνω εικόνα. Στη συνέχεια ενώ έχουμε έτοιμο το καπάκι περιμετρικά συνεχίζουμε για την 74

75 διαμόρφωση εξωτερικά του καπακιού. Σε αυτό το σημείο χρησιμοποιούμε κυρίως σκαρπέλο, μαστράκαλο και σε τελική επεξεργασία ξύστρες, γυαλόχαρτα. Εικ.32&33 Εξωτερική επεξεργασία του καπακιού με σκαρπέλο & ολοκλήρωση της διαδικασίας. Έπειτα από την πολύωρη διαδικασία ολοκληρώνουμε την εξωτερική επιφάνεια του καπακιού. Στη συνέχεια ορίζουμε το κέντρο του καπακιού και σχηματίσουμε ένα νεύρο ύψους 8 χιλιοστών. Χρειάζεται να είμαστε αρκετά ακριβής για την δημιουργία σωστού νεύρου σε όλη το μήκος, εσωτερικά του σκάφους. Ακολούθως αφαιρούμε περιττή μάζα εσωτερικά του καπακιού ενώ τελειοποιούμε την επιφάνεια με την βοήθεια γυαλόχαρτων. Εικ.34&35 εσωτερική επεξεργασία καπακιού Πολίτικης και Κρητικής Λύρας. 75

76 Ακολούθως ισοπεδώνουμε την εσωτερική επιφάνεια του καπακιού στα 5 χιλιοστά στο κέντρο και 3 χιλιοστά στα πλαϊνά του επιπέδου του ηχείου. Αυτή η διαδικασία είναι χρονοβόρα, πρέπει να είμαστε αρκετά υπομονετικοί για να ανταμειφθούμε απο το τελικό αποτέλεσμα. Με την βοήθεια τεχνοτροπίας-πατέντας στηρίζουμε μία βάση Πολίτικης ή Κρητικής Λύρας ξύλου (MDF), σε ένα κουτί ίδιου μεγέθους ή μεγαλύτερου, τοποθετούμε εσωτερικά μία λάμπα υψηλής ισχύος και φροντίζουμε να μην εισέρχεται επιπλέον φως από εξωτερικές πηγές στο εσωτερικό του χώρου εργασίας. Εικ.36&37 Προβολή της τεχνοτροπίας-πατέντας απο μακριά & πάνω απο την βάση υποδοχής. Δημιουργώντας την παραπάνω τεχνοτροπία όπως φαίνεται στις εικόνες κερδίζουμε αρκετό χρόνο και επιτρέπουμε τον ακριβή ορισμό των ακουστικών κέντρων του οργάνου. Με τα κατάλληλα εργαλεία ξεκινάμε την επεξεργασία στο εσωτερικό μέρος του καπακιού. Εικ.38&39 Δεξιά η τεχνοτροπία με χαμηλό φωτισμο σε λειτουργία & η μέσα όψη του καπακιού. 76

77 Με εργαλεία ακριβείας όπως ξύστρες και γυαλόχαρτα συνεχίζουμε την ρύθμιση των ακουστικών κέντρων του οργάνου όπως ορίσαμε στο πέμπτο κεφάλαιο. Καλό θα είναι να αναφέρουμε πως δεν χρησιμοποιήσαμε την ίδια τεχνοτροπία σε όλα τα όργανα. Η τεχνοτροπία διαδικασίας οπτικοποίησης των ακουστικών κέντρων και των παχών του καπακιού απλώς προσδίδει περισσότερη ευκολία και οικονομία χρόνου. Αντιστοίχως θα μπορούσαμε να επεξεργαστούμε τις περιοχές του ηχείου με εξίσου ικανοποιητικά αποτελέσματα με την βοήθεια του παχύμετρου 320χιλιοστών. Ακόμη φροντίζουμε ο χώρος να αερίζεται καλά διότι θα χρειαστεί να αφαιρέσουμε αρκετή ποσότητα ξύλου σε μορφή σκόνης. Καλό θα είναι να μην ξεχνάμε ποτέ την χρήση μάσκας για λόγους προστασίας. Σε τελικό επίπεδο ακολουθούμε την διαδικασία εμποτισμού και συνεχίζουμε με το άνοιγμα των οπών του οργάνου καθώς και την τοποθέτηση ρινισμάτων που θα αναλυθεί στη Εικ.40&41 Καπάκι πριν την κόλληση Κρητικής & Πολίτικης Λύρας έτοιμο εσωτερικά και εξωτερικά. Ολοκληρώνουμε τις παραπάνω διαδικασίες και είμαστε έτοιμοι για την τελική κόλληση σκάφους καπακιού. Προσέχουμε όλες οι επιφάνειες να είναι λείες χωρίς αυλακώσεις για να επιτύχουμε ακριβείς «ραφές» ανάμεσα στα διαφορετικά ξύλα όπως αναφέραμε. 77

78 Η διαδικασία κόλλησης αποτελεί ένα απο τα βασικότερα σημεία της δημιουργίας του οργάνου καθώς οι κόλλες που χρησιμοποιούμε δεν πρέπει να έχουν φθαρεί απο τον χρόνο και άλλες συνθήκες που θα αναλύσουμε στη συνέχεια. Για την δημιουργία κόλλας οπως η κουνελόκολλα ή οστεόκολλα χρησιμοποιούμε τον τρόπο υγροποίησης με το εργαλείο «bainmarie»,η θερμοκρασία του νερού εσωτερικά του δοχείου δεν θα πρέπει να υπερβαίνει το 68 βαθμούς κελσίου. Πλειοψηφικά στην οργανοποιία η συγκεκριμένη θερμοκρασία ορίζεται απο 62 έως 68 βαθμούς κελσίου (η αναγκαία ποσότητα για την κόλληση μίας λύρας είναι περίπου 20γρ.). Εικ.42 Το δοχείο τήξης της κουνελόκολλας. Εικ.43Ρύθμιση θερμοκρασίας στους 64 βαθμούς. Η διαδικασία προετοιμασίας της κουνελόκολλας αρχίζει με την τοποθέτηση της στερεάς μορφής της σε ένα δοχείο με λίγο νερό. Περιμένουμε να απορροφηθεί η λίγη ποσότητα νερού που τοποθετήσαμε σε διάστημα μίας μέρας και είμαστε έτοιμοι να την μεταφέρουμε στο δοχείο του «bainmarie» προς υγροποίηση και χρήση. Επιπλέον πληροφορίες για την κουνελόκολλα ψαρόκολλα θα προσθέσουμε στην συνέχεια της εργασίας. Έχοντας ολοκληρώσει και την προετοιμασία της κουνελόκολλας προετοιμάζουμε το χώρο του εργαστήριο για την διαδικασία κόλλησης. Προσέχουμε ο πάγκος και ο χώρος μας να είναι καθαρός και είμαστε έτοιμοι να ξεκινήσουμε την διαδικασία. Αρχικά τοποθετούμε το όργανο (Πολίτικη ή Κρητική Λύρα) στη μέγγενη προσέχοντας να στερεωθεί καλά και σε κοντινή απόσταση τοποθετούμε μία λεία επιφάνεια για να τοποθετήσουμε προσωρινά τα διάφορα μεγέθη 78

79 χαρτοταινιών που θα χρησιμοποιήσουμε για την κόλληση του οργάνου. Για την κόλληση του οργάνου έχουμε στη διάθεσή μας ένα μικρό πινέλο, μία χαρτοταινία, το δοχείο τήξης της κουνελόκολλας και ένα μολύβι για να σημειώσουμε τα κέντρα. Εικ.44 Συγκεντρωμένα όλα τα υλικά για την ολοκλήρωση της διαδικασία κόλλησης. Μόλις είμαστε έτοιμοι τοποθετούμε με ζεστό νερό τις επιφάνειες του οργάνου πριν την κόλληση- ο λόγος της ύγρανσης των επιφανειών δίνει στην δυνατότητα στη κόλλα να παραμείνει στη θερμοκρασία της για λίγο ακόμη διάστημα (συνήθως χρησιμοποιούμε νερό από το «bainmarie») και έτσι κερδίσουμε λίγο περισσότερο χρόνο για να τοποθετήσουμε το καπάκι μας στη σωστή θέση του. Μόλις τοποθετήσουμε την κόλλα έχουμε λίγο χρόνο για να τοποθετήσουμε το καπάκι στο σκάφος και τις χαρτοταινίες στην σωστή θέση τους. Ο τρόπος άσκησης πίεσης του καπακιού με το σκάφος ποικίλει εμείς επιλέξαμε να χρησιμοποιήσουμε το συγκεκριμένο τρόπο διότι μας προσφέρει την δυνατότητα να ασκήσουμε διαφορετικές δυνάμεις 79

80 στις περιοχές κατ επιλογή. Όπως φαίνεται στην παρακάτω εικόνα η αριστερή πλευρά που αποτελεί την περιοχή των υψηλών συχνοτήτων δέχεται μεγαλύτερη πίεση από εκείνη των χαμηλών συχνοτήτων. Στην περίπτωση διαβάθμισης της πίεσης, το όργανο ρυθμίζεται εξ αρχής να συμπεριφέρεται με διαφορετικό τρόπο στις αντίστοιχες περιοχές, λόγο της διαφορετικής τάσης που του ασκείται από τις χορδές αργότερα. Εικ.45 Ολοκληρωμένη η διαδικασία κόλλησης του καπακιού του οργάνου. Στη συνέχεια της διαδικασίας μετά απο 24 ώρες είμαστε έτοιμοι να αφαιρέσουμε τις χαρτοταινίες και την περιττή κόλλα που έχει απεκκριθεί εξαιτίας της πίεσης καπακιού-σκάφους. Καλό θα είναι το σκάφος να παραμείνει δεμένο με τις χαρτοταινίες περίπου 12 ώρες. 80

81 Στη συνέχεια αφαιρούμε την περιττή κόλλα και καθαρίζουμε την επιφάνεια-«ραφή», τώρα μπορούμε να προχωρήσουμε στην τοποθέτηση φιλέτων και την ολοκλήρωση της διαδικασίας. Έπειτα απο την πολύωρη διαδικασία κόλλησης και αφαίρεσης χαρτοταινιών είμαστε έτοιμοι να τοποθετήσουμε τα απαραίτητα φιλέτα περιμετρικά του καπακιού. Με οδηγό το σκάφος του οργάνου μια γραμμή στην πρόσοψη του καπακιού σε βάθος 3 χιλιοστών. Με μικρές λίμες και σκαρπέλα αφαιρούμε την περιττή μάζα που εμφανίζουν οι γραμμές ούτως ώστε να τοποθετήσουμε τα φιλέτα. Για φιλέτο χρησιμοποιήσαμε ξύλο από έβενο και πριν το τοποθετήσουμε στα πλαϊνά του καπακιού το επεξεργαστήκαμε στο «σίδερο» και έπειτα ολοκληρώσαμε την διαδικασία τοποθέτησης. Ακόμα χρησιμοποιούμε φιλέτα εβένου πάχους 2-5 χιλιοστών που μας επιτρέπουν να διορθώσουμε τυχόν λάθη που έγιναν κατά την διαδικασία κοπής ενώ και για λόγους αισθητικής είναι χρήσιμο να τοποθετούνται. Η τοποθέτηση φιλέτων περιμετρικά του καπακιού μας επιτρέπει να αποσυγκολλήσουμε το καπάκι είτε γιατί θέλουμε να μελετήσουμε ορισμένα σημεία είτε για την επισκευή σημείων του οργάνου σε βάθος χρόνου. Εικ.46 Έχει ολοκληρωθεί η κόλληση και τα φιλέτα είναι έτοιμα για τοποθέτηση. Ολοκληρώνοντας και την διαδικασία τοποθέτησης των φιλέτων είμαστε έτοιμοι να συνεχίσουμε στην τελική διαμόρφωση του καπακιού του οργάνου και σε τελικό επίπεδο να εμποτίσουμε τα μέρη του οργάνου και να εφαρμόσουμε το απαραίτητο για το όργανο βερνίκι. 81

82 9.4 Ρινίσματα χαλκού και σιδήρου. Αρχικά η πρώτη επαφή με την ιδέα τοποθέτηση ρινισμάτων χαλκού και σιδήρου- ήταν η συζήτηση με τον Μουσικό- Οργανοποιό Γιώργο Κερτσόπουλο για τα έγχορδα Μουσικά όργανα. Η ιδέα τοποθέτησης ρινισμάτων χαλκού και σιδήρου περιμετρικά της ροζέτας (σημείο του οργάνου περιμετρικά της οπής) της Κιθάρας από τον ίδιο, ήταν η αρχική έμπνευση για την τοποθέτηση ρινισμάτων περιμετρικά των οπών της Λύρας. Η μελέτη επάνω στο τρόπο επιρροής (συχνοτικά) του οργάνου καθώς και ο τρόπος συμπεριφοράς του καπακιού είναι προσωπικός στόχος μελλοντικής έρευνας, διότι εξαιτίας της έλλειψης χρόνου δεν είχαμε την ευκαιρία να αποδείξουμε μέσω ηλεκτρονικού προγράμματος κάποια τεκμηριωμένη ανάλυση του τρόπου λειτουργίας της συγκεκριμένης ιδέας. Ακόμη ο τρόπος συμπεριφοράς θα ήταν ενδιαφέρον να μελετηθεί με Μορφική ανάλυση και να δημοσιευθεί η συμπεριφορά καθώς και η συχνοτική επιρροή των ρινισμάτων σε όλο το συχνοτικό φάσμα του οργάνου. Στην συνέχεια θα περιγράψουμε το τρόπο τοποθέτησης και την διαδικασία που ακολουθήσαμε για την τοποθέτηση των ρινισμάτων. Πρέπει επίσης να αναφέρουμε πως, ο τρόπος σχεδίασης και υλοποίησης της διαδικασίας αποτελεί εξ ολοκλήρου προσωπική ενέργεια ενώ απαιτεί αρκετό χρόνο για την ολοκλήρωσή της. Εικ.47&48 Ροζέτες απο κιθάρες του Γιώργου Κερτσόπουλου. 82

83 Αρχικά πρέπει να προετοιμάσουμε και να δημιουργήσουμε τα ρινίσματα που θα χρησιμοποιήσουμε με την βοήθεια των εξής εργαλείων. Μία μέγγενη για την στήριξη των μετάλλων χαλκού και σιδήρου (καλό θα ήταν να είμαστε προσεκτικοί, διότι κατά την διάρκεια τριβής με την λίμα τα μέταλλα ανεβάζουν θερμοκρασία). Μία σέγα χειρός για να τεμαχίσουμε σε μικρότερα κομμάτια το μέταλλο που θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε. Μία λίμα σιδήρου με μεγάλα αυλακώματα. Μεταλλικό σωλήνα χαλκού σιδήρου μπρούντζου διαμέτρου από 1 εκατοστό μέχρι όσο εμείς επιθυμούμε. Καλό επίσης θα ήταν να διαθέτουμε ένα βαζάκι για την αποθήκευση των ρινισμάτων για την διαφύλαξη και την καθαρότητα των μετάλλων καθώς και την μη οξείδωση του σιδήρου. Τέλος απαραίτητη είναι η κόλλα για την τοποθέτηση των ρινισμάτων. Εικ.49 Τα εργαλεία που χρησιμοποιήσαμε για την δημιουργία ρινισμάτων. Αρχικά τοποθετούμε σωλήνες του μετάλλου σταθερά στην μέγγενη και με τη λίμα αρχίζουμε την φθορά του μετάλλου ενώ στην βάση της μέγγενης έχουμε τοποθετήσει μία επιφάνεια που μας επιτρέπει να συλλέξουμε τα κομμάτια σκόνης-ρινίσματα που δημιουργούνται. Ακόμη σαν διαδικασία βοηθά η κοπή περισσότερων από ένα τεμαχίων παράλληλα τοποθετημένων στην μέγγενη ενώ η κάθετη τριβή της λίμας μετάλλου με τις ράβδους χαλκού μας επιτρέπει την γρηγορότερη δημιουργία σκόνης-ρινισμάτων χαλκού ή σιδήρου. Η διαδικασία συνεχίζεται μέχρι 83

84 να δημιουργήσουμε ικανή ποσότητα ρινισμάτων που θα μας επιτρέπει την τοποθέτηση γύρω απο τις οπές του οργάνου. Μόλις συλλέξουμε αρκετή ποσότητα σκόνης-ρινισμάτων είμαστε έτοιμοι για την τοποθέτηση στις περιμετρικές οπές του οργάνου. Σε πρώτο στάδιο σχεδιάζουμε και ανοίγουμε τις οπές που θα τοποθετήσουμε τα ρινίσματα περιμετρικά των «ματιών» της Λύρας. Σε αυτό το σημείο πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί διότι έχουμε ήδη ρυθμίσει συχνοτικά το καπάκι και είμαστε έτοιμοι για την κόλληση με το σώμα. Εικ.50 Άνοιγμα οπών ρινισμάτων στο καπάκι. Εικ.51 Ολοκληρωμένο αποτέλεσμα των οπών. Στη συνέχεια της διαδικασίας τοποθετούμε σε μία καθαρή πλάκα ξύλου λείας επιφάνειας λίγη κόλλα Α και Β τύπου. Προσθέτουμε την ποσότητα ρινίσματος που θεωρούμε ικανή για την ολοκλήρωση-τοποθέτηση, με την βοήθεια ενός μικρού ξύλου ή πλαστικού τοποθετούμε το μείγμα της κόλλας και των ρινισμάτων ενώ χρειάζεται να περιμένουμε περίπου στο ένα τέταρτο για την τελειωτική πήξη-διαμόρφωση της κόλλας. 84

85 Οι εποξικές κόλλες που χρησιμοποιούμε χαρακτηρίζονται από υψηλή τοξικότητα, οπότε καλό θα είναι πάντα να προστατεύουμε το πρόσωπό μας με ειδική μάσκα και γυαλιά προστασίας. Εικ. Αριστερά: ο τύπος εποξικής κόλλας δύο συστατικών, Μέση: οι πλάκες ξύλου που χρησιμοποιήθηκαν Δεξιά: η τελική διαμόρφωση των ρινισμάτων στο όργανο. Σαν τελικό αποτέλεσμα παραθέτονται μερικές εικόνες με ρινίσματα τοποθετημένα σε καπάκια λυρών ολοκληρωμένα πρίν την κόλληση του καπακιού με το σώμα. Εικ.53 Ολοκληρωμένη η διαδικασία τοποθέτησης ρινισμάτων. 85

86 Εικ.54 Ολοκληρωμένη η διαδικασία τοποθέτησης ρινισμάτων. Εικ.55&56 Πρόσοψη και μέσα όψη της Πολίτικης Λύρας «Φεϊρούζ». 86

87 9.5 Βερνίκια και τρόποι εφαρμογής Η τοποθέτηση βερνικιού του οργάνου αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα στάδια διαμόρφωσης του οργάνου αφού όχι μόνο προστατεύει το όργανο-ξύλο από τις εξωτερικές συνθήκες αλλά αναδεικνύει τις ακουστικές ιδιότητες του. Όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια το βερνίκι δημιουργεί ομοιογένεια συχνοτικής ταλάντωσης και απόκρισης των μερών του οργάνου. Η πιό απλή συνταγή βερνικιού που μπορούμε να δημιουργήσουμε αγοράζοντας υλικά απο ένα χρωματοπολείο είναι: Αλκοόλη 1.000L Μαστίχα 30gr. Ξανθιά Γομμα Λάκκα 160gr Επισυνάπτουμεακόμα δύο συνταγές βερνικιού του 1845 και 1878 από την Κρεμόνα. Η συνταγή αυτή αφορά ως επι το πλήστον βερνίκια που χρησιμοποιούντε στην οικογένεια του βιολιού RAMBAUX (1845 circa) Lacca in grani 100gr. Colofonia 100gr. Mastice in lacrime 100gr. Coma elemi 26gr. Catrame di Norvegia 5gr. Canfora 5gr. Alcool 1.000gr. WURTZ (1878 circa) Sandracca 105gr. Resina lacca in grani 62gr. Mastice in grane 31gr. Benzoino in lacrime 31gr. Trementina di Venezia 62gr. Vetro polverizzato 125gr. 87

88 Alcool 2.000gr. Εικ.57&58 Ρητίνες Γόμμα Λάκκα και Μαστίχα χίου. Μόλις έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία εξωτερικής λείανσης του οργάνου, είμαστε έτοιμοι για την τελική επεξεργασία τοποθέτησης βερνικιών-''λούστρα''. Αφού έχουμε συλλέξει τα υλικά τα τοποθετούμε σε ένα βάζο 1.5L ή 2.5L αντιστοίχως. Φροντίζουμε επί καθημερινής βάσεως να ανακινούμε το βάζο μας ούτως ώστε το περιεχόμενο να διαλύεται ομαλά και να μην δημιουργεί κρούστα στον πυθμένα. Η καθημερινή ανακίνηση καλό θα είναι να γίνεται δύο φορές τη μέρα επί περίπου είκοσι με τριάντα μέρες. Παρατηρούμε καθημερινά αν το μίγμα μας είναι έτοιμο, αν είναι δηλαδή ρευστό και έχει διαλυθεί ομοιόμορφα χωρίς να αφήσει κατακάθι στο πυθμένα. Έχοντας δημιουργήσει την συνταγή βερνικιού όπως περιγράψαμε προχωράμε στην διαδικασία τοποθέτησης. Ο συνηθέστερος τρόπος τοποθέτησης των βερνικιών των οργάνων είναι η μπάλα. Δημιουργία της μπάλας: Αρχικά παίρνουμε μία λεπτή στρώση βαμβακερού υφάσματος, είτε προέρχεται από παλιά βαμβακερά υφάσματα, είτε από κοινή γάζα φαρμακείου και την τοποθετούμε σε καθαρή επιφάνεια. Έπειτα τοποθετούμε αρκετή ποσότητα βαμβακιού στο εσωτερικό του υφάσματός μας. Σημείωση τα μεγέθη της μπάλας διαφέρουν από όργανο σε όργανο λόγο διαφορετικού μεγέθους επιφάνεια τοποθέτησης βερνικιού. Για παράδειγμα στην διαδικασία τοποθέτησης βερνικιού σε ένα όργανο όπως η κιθάρα, το μέγεθος μπάλας που χρησιμοποιείται σε ένα βιολί, θα καθυστερούσε την ομαλή διαδικασία τοποθέτησης. Ολοκληρώνοντας την δημιουργία την μπάλας τοποθετούμε στο εσωτερικό του βαμβακιού μικρή ποσότητα καθαρού οινοπνεύματος για να μπορέσουμε στρίβοντας και πιέζοντας την μπάλα να της δώσουμε το τελικό σχήμα. Αυτή η διαδικασία βοηθά ούτως ώστε το βερνίκι να τοποθετηθεί 88

89 κατευθείαν πάνω στο όργανο χωρίς να καθυστερήσει την διαδικασία και δημιουργήσει τυχόν σφάλματα που θα αναφέρουμε στη συνέχεια. Στο πρώτο στάδιο τοποθέτησης βερνικιού θα χρησιμοποιήσουμε το πινέλο και στην συνέχεια θα τοποθετήσουμε με την μπάλα που δημιουργήσαμε την απαραίτητη ποσότητα βερνικιού στο όργανο. Το πινέλο φροντίζουμε να έχει λεπτές τρίχες ενώ θα πρέπει να είναι καλής ποιότητας ούτως ώστε να μας εξασφαλίσει ένα καλό αποτέλεσμα. Αρχικά οι στρώσεις βερνικιού που τοποθετούμε στο όργανο αφορούν τη μέθοδο όπως ονομάζεται ''εμποτισμός''. Προσέχουμε να εφαρμόσουμε σε όλη την επιφάνεια του οργάνου την απαραίτητη ποσότητα βερνικιού. Συνεχίζουμε να τοποθετούμε βερνίκι στη επιφάνεια του ξύλου έως ότου δούμε πως το ξύλο έχει κορεστεί και δεν απορροφά πλέον ποσότητα βερνικιού, δεν ξαναπερνάμε ποτέ από το ίδιο σημείο, σε αυτό ακριβώς το επίπεδο είναι η κατάλληλη στιγμή να σταματήσουμε και να περιμένουμε για περίπου 1 ώρα να στεγνώσει το βερνίκι. Ενώ περιμένουμε να στεγνώσει το βερνίκι τοποθετούμε σε ένα βάζο αρκετή ποσότητα οινοπνεύματος και βαπτίζουμε το πινέλο μέχρι να διαλυθεί το περιττό βερνίκι που έμεινε στο πινέλο. Χρησιμοποιούμε ένα βάζο με αεροστεγές καπάκι ούτως ώστε να μην εξατμίζεται το οινόπνευμα κάθε φορά που πρέπει να διαλύσουμε την περιττή ποσότητα του πινέλου για λόγους οικονομίας. Εικ.59Το τρίτο κατα σειρά πινέλο χρησιμοποιήθηκε για την διαδικασία εμποτισμού. Αφού έχουμε ολοκλήρωση την διαδικασία εμποτισμού και παρατηρούμε πως η επιφάνεια του ξύλου είναι έτοιμη για επεξεργασία ξεκινάμε με την βοήθεια γυαλόχαρτου P240 να λειαίνουμε 89

90 την επιφάνεια του ξύλου. Πρακτικά η ενέργεια αυτή αφαιρεί την περιττή ποσότητα βερνικιού και αφήνει την θεμιτή ποσότητα εντός των πόρων του ξύλου. Αφού αφαιρεθεί τρίβοντας απαλά αρκετή ποσότητα βερνικιού συνεχίζουμε την διαδικασία με ψηλότερα γυαλόχαρτα τύπου Ρ280, P320,Ρ400 και σε τελικό στάδιο με συρματάκι κουζίνας.. Έχοντας ολοκληρώσει το στάδιο του εμποτισμού περνάμε στο στάδιο τοποθέτησης βερνικιού με τη μέθοδο ''μπάλας''. Αφού έχουμε τοποθετήσει στη μπάλα μας μια μικρή ποσότητα βερνικιού προχωράμε στην τοποθέτηση. Το πρώτο χέρι ακολουθείται από μικρές κινήσεις ακολουθώντας τα νερά του ξύλου στο καπάκι και στο σκάφος με επιμήκης κατεύθυνση. Όσο περισσότερο επεξεργαζόμαστε την επιφάνεια που έχουμε τοποθετήσει το βερνίκι μας τόσο καλύτερη και ομαλότερη θα είναι η τοποθέτηση του βερνικιού. Αφού έχουμε περάσει την πρώτη επίστρωση περιμένουμε να στεγνώσει περίπου 10 ώρες και στην συνέχεια αφαιρούμε το περιττό βερνίκι λειαίνοντας την επιφάνεια αρχίζοντας με γυαλόχαρτο Ρ320 και με συρματάκι κουζίνας. Μόλις θαμπώσει η επιφάνεια της πρώτης επίστρωσης είμαστε έτοιμοι για την τοποθέτηση του δεύτερου στρώματος. Με την διαδικασία της ''μπάλας'' τοποθετούμε λίγο βερνίκι εσωτερικά και στην εξωτερική επιφάνεια τοποθετούμε μικρή ποσότητα (μία σταγόνα) από λεπτό λάδι, παραφινέλαιο ή λάδι καμέλιας. Η τοποθέτηση του λαδιού στην επιφάνεια της ''μπάλας'' μας δίνει περισσότερο χρόνο για να επεξεργαστούμε το βερνίκι και να τοποθετήσουμε ομαλά το βερνίκι σε όλη την επιφάνεια του 90

91 οργάνου. Η διαδικασία που περιγράψαμε (δηλ. τοποθέτηση βερνικιού, αφαίρεση περιττού βερνικιού -με γυαλόχαρτο Ρ320 και συρματάκι κουζίνας - όταν έχει στεγνώσει και συνέχεια επιπλέον τοποθέτηση επίστρωσης) επαναλαμβάνεται μέχρι ο οργανοποιός να πετύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ολοκληρώνοντας την διαδικασία τοποθέτησης στρωμάτων βερνικιού αφήνουμε το όργανο σε χώρο που δεν θα επηρεάζεται απο κλιματολογικές συνθήκες περίπου 10 με 15 μέρες. Το βερνίκι πλέον έχει στεγνώσει και η επιφάνεια είναι αρκετά λεία. Σε αυτό το σημείο τοποθετούμε στην ίδια μπάλα που χρησιμοποιήσαμε για την τοποθέτηση ''λούστρου'', λίγο οινόπνευμα, (καλό θα ήταν να προμηθευτούμε ένα dispenser, ούτως ώστε να ελέγχουμε την ποσότητα οινοπνεύματος που τοποθετούμε στην μπάλα) μόλις η μπάλα βραχεί είναι έτοιμη για την τελική επεξεργασία γυαλίσματος. Ακολουθώντας τα νερά του ξύλου του οργάνου και προσέχοντας να μην επαναλάβουμε καμία κίνηση περνώντας δύο φορές απο το ίδιο σημείο αναδημιουργούμε το μίγμα και με το τρόπο αυτό ενώνουμε τα στρώματα βερνικιού σε τελικό στάδιο. Επαναλαμβάνουμε δύο με τρείς φορές αυτήν την επεξεργασία και έχουμε ολοκληρώσει την τοποθέτηση βερνικιού του οργάνου, ακόμη περιμένουμε ώρες ενδιάμεσα των στρωμάτων επεξεργασίας χωρίς να επέμβουμε με γυαλόχαρτο στα ενδιάμεσα στρώματα γυαλίσματος. Στην συνέχεια περιμένουμε να στεγνώσει και είμαστε έτοιμοι να το ''αρματώσουμε'' με χορδές και να ακούσουμε τον ήχου που δημιουργήσαμε. Η τοποθέτηση βερνικιού αφορά πλειοψηφικά την οπτική αίσθηση ενός οργάνου. Σαν αποτέλεσμα λοιπόν ο μουσικός θα προσέξει την εικόνα και έπειτα τον ήχο του οργάνου που κατασκευάσαμε. Καλό λοιπόν θα ήταν να είμαστε προσεκτικοί στην διαδικασία τοποθέτησης βερνικιού μιας και αποτελεί το τελικό και σημαντικότερο στάδιο που αφορά την εικόνα και λιγότερο το ήχο ενός μουσικού οργάνου δίνοντας μας έτσι την δυνατότητα τελειοποίησης ενός οργάνου αισθητικά και ηχητικά. 91

92 9.6 Ο χορδοδέτης Ο χορδοδέτης αποτελεί ένα βασικό μέρος του οργάνου αφού σε αρκετές περιπτώσεις διευκολύνει και δίνει την δυνατότητα με την εφαρμογή ρεγουλαδόρων,- για καλύτερο χόρδισμα του οργάνου. Για την δημιουργία του χορδοδέτη θα χρειαστούμε σκληρό ξύλο ή κόκκαλο διαστάσεων 14 εκατοστών μήκος επι 5 εκατοστών πλάτους και 7 χιλιοστών πάχους. Στην κρητική λύρα το πάχος του χορδοδέτη εξυπηρετεί τη δημιουργία γωνίας-κλίσης που θα βοηθήσει τις χορδές να πάρουν την σωστή κατεύθυνση και τάση. Στην περίπτωση της πολίτικης λύρας χρησιμοποιούμε σύρμα χαλκού διαμέτρου από 1.5 χιλιοστών έως όσο εμείς επιθυμούμε (χρησιμοποιείται χαλκός λόγο της μή οξείδωσης του) για την «αρμάτωση» των χορδών. Εικ.60 Τελική διαμόρφωση του χορδοδέτη πριν ακόμη τοποθετηθεί στο όργανο. Εικ.61&62 Εφαρμογή του χορδοδέτη και πλήρης χρήση με το όργανο. 92

93 9.7 Η ταστιέρα γραβάτα Για την δημιουργία της ταστιέρας θα χρειαστούμε σκληρό ξύλο όπως έβενος, τριανταφυλλιά, παλίσανδρος. Οι διαστάσεις του ξύλου θα πρέπει να είναι 28 εκατοστά μήκος 5 εκατοστά πλάτος και 7 χιλιοστά πάχος. Ο τρόπος σχεδιασμού της γραβάτας έγινε με βάση τις παραπάνω διαστάσεις ενώ η τελική διαμόρφωση και τελειοποίηση δόθηκε μόλις φτάσαμε στο στάδιο τοποθέτησης της γραβάτας επάνω στο μανίκι του οργάνου. Στην πάνω περιοχή της γραβάτας τοποθετούμε ένα μικρό καβαλάρη ύψους 7 χιλιοστών πλάτους 4.4 εκατοστών και πάχους ενός εκατοστού. Στην περίπτωση της Πολίτικης Λύρας, δεν χρειάζεται η τοποθέτηση του καβαλάρη διότι τα κλειδιά του οργάνου αναλαμβάνουν αυτό τον ρόλο. Εικ.63 Η ταστιέρα πρίν τη κόλληση. Εικ.64 Η ταστιέρα κατα την διάρκεια της κόλλησης. Ολοκληρώνοντας λοιπόν και την διαδικασία κόλλησης, συνεχίζουμε στην τελική επεξεργασία της γραβάτας. Καλό θα είναι να προσέχουμε να μην λερώσουμε τα υπόλοιπα ξύλα -με την σκόνη που δημιουργείται από την κοπή-, διότι ο έβενος όπως και ο παλίσανδρος χρωματίζουν τα ξύλα του υπόλοιπου οργάνου. Στην περίπτωση της Πολίτικης Λύρας δοκιμάσαμε τον ένθετο τρόπο δημιουργίας ταστιέρας. Για την γραβάτα - ταστιέρα της πολίτικης Λύρας χρησιμοποιούμε σκληρό ξύλο - Έβενος, Παλίσανδρος, Καρυδιά - διαστάσεων μήκους 18 εκατοστών, πλάτους 7 εκατοστών και πάχους 4-5 χιλιοστών. Συνεχίζουμε με την διαδικασία δημιουργίας ένθετης εσωτερικής επιφάνειας της ταστιέρα της Πολίτικης Λύρας. Χρησιμοποιούμε το σχέδιο για να διαχωρίσουμε την εσωτερική επιφάνεια του ξύλου και την εξωτερική επιφάνεια του συνθετικού 93

94 υλικού που θέλουμε να ενώσουμε. Η διαδικασία του ένθετου ξύλου απαιτεί αρκετό χρόνο, επίσης με την βοήθεια εργαλείου - σέγα χειρός - κόβουμε υπομονετικά το περιττό κομμάτι των υλικών και προετοιμάζουμε τις επιφάνειες εσωτερικά και εξωτερικά με γυαλόχαρτο. Εικ.65&66 Αριστερά το ξύλο & συνθετικό υλικό που χρησιμοποιήσαμε, δεξιά τελιοποιημένο το αποτέλεσμα. Στην συνέχεια παραθέτουμε μια εικόνα ολοκληρωμένη η τοποθέτηση και σχεδίαση της γραβάτας στην Κρητική Λύρα. Εικ.67&68 Τελική διαμόρφωση της γραβάτας. 94

95 9.8 Η Κλειδαριέρα ή Κεφαλή, Κλειδιά Ο σχεδιασμός της Κεφαλής του οργάνου είναι ενιαίος με εκείνο του βασικού σώματος. Ακόμη υπάρχει η περίπτωση τα δύο μέρη του οργάνου Κεφαλή με Σκάφος να είναι ξεχωριστά στην περίπτωσή επιλέξαμε να αποτελούνται από κοινό ξύλο. Δεν διαμορφώσαμε την Κεφαλή με το γνωστό σχήμα του κοχλία του βιολιού διότι θεωρήσαμε καλύτερο τον σχεδιασμό και δημιουργία ενός ιδιαίτερου σχεδίου. Με την βοήθεια των μικρών σκαρπέλων και των λιμών διαμορφώνουμε το εσωτερικό της κεφαλής. Ακολούθως με την χρήση ράσμας μικρής λίμας και γυαλόχαρτου διαμορφώνουμε την εξωτερική επιφάνεια της κεφαλής και τελειοποιούμε το σημείο του οργάνου. Εικ.69 Κατα την διάρκεια της επεξεργασία. Εικ.70 Ολοκληρωμένο το σημείο της κεφαλής. Συνεχίζουμε την τοποθέτηση των κλειδιών και την σωστή ρύθμιση της μεταξύ τους απόστασης. Συνεχίζοντας στο κομμάτι της Πολίτικης Λύρας με την βοήθεια του «PegReamer» ανοίγουμε της οπές του οργάνου και τοποθετούμε τα κλειδιά. Η απόσταση του κεντρικού με εκείνη των πλαϊνών κλειδιών συναντάται στα 4 εκατοστά. Είναι αρκετά σημαντικό σημείο διότι ρυθμίζει την τονικότητα και την σχέση των χορδών μεταξύ τους. Με βάση το αρχικό σχέδιο της ταστιέρας της Πολίτικης Λύρας φθάνουμε στο σημείο διαμόρφωσης της καμπυλότητας, η ιδιαιτερότητα του σχήματος στην κορυφή του οργάνου δίνει αρκετά κομψό χαρακτήρα στην γενική εικόνα του οργάνου. 95

96 Κατα την διάρκεια του διαμόρφωσης των οπών πρέπει να είμαστε προσεκτικοί και να φροντίζουμε να ελέγχουμε κάθε φορά την διάμετρο του ανοίγματος. Εικ.71 Εργαλείο Pegreamer. Εικ.72 Άνοιγμα οπών του οργάνου. Η διαμόρφωση των κλειδιών πέραν της σχεδίασης και κοπής απο την κορδέλα καταλήγει στο εργαλείο-ξύστρα κλειδιών, για την τελική διαμόρφωση. Εικ.73 Εργαλείο- Ξύστρα κλειδιών Εικ.74 Κλειδιά Πολίτικης λύρας. 96

97 9.9 Ο καβαλάρης και η ψυχή Το όργανο πλέον είναι ολοκληρωμένο. Έπειτα από όλες τις προηγούμενες διαδικασίες φτάσαμε επιτυχώς στο σημείο «κλειδί» του οργάνου καθώς ο καβαλάρης και η σωστή τοποθέτηση της ψυχής έχουν την δυνατότητα να αναδείξουν όλα τα σημεία του οργάνου. Ο τρόπος κατασκευής του καβαλάρη είναι ιδιαίτερα απλός, σύμφωνα με τα σχέδια που παραθέσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο τοποθετούμε πάνω σε ξύλινη επιφάνεια 60 χιλιοστών πλάτους, 7 χιλιοστών πάχους και 35 χιλιοστών ύψους, το πρότυπο σχέδιο του καβαλάρη. Ξεκινάμε αρχικά με την διαμόρφωση του σωστού πάχους και κλίσης του ξύλου ενώ είμαστε προσεκτικοί ούτως ώστε το μέρος του καβαλάρη που βλέπει το χορδοδέτη να σχηματίζει 90 ο μοίρες. Προσέχουμε ακόμη η καμπυλότητα του καβαλάρη να βρίσκεται από την πλευρά που βρίσκεται η ταστιέρα, ενώ οι ίνες του ξύλου θα πρέπει να προσανατολίζονται διαμήκους της μεγάλης επιφάνειας του καβαλάρη, επίσης οι δακτύλιοι θα πρέπει να είναι κάθετοι προς αυτή την διεύθυνση. Εικ.75&76 Τοποθέτηση και σωστή κλίση της γωνίας του καβαλάρη σε σχέση με το καπάκι. Έπειτα από την εφαρμογή του καβαλάρη προτεραιότητα έχει η ψυχή του οργάνου που κατασκευάζεται από μαλακά ξύλα όπως έλατο, πεύκο, κέδρος. Η διάμετρος της ψυχής βρίσκεται στα 5 χιλιοστά, ενώ το ύψος εξαρτάται από το βάθος του οργάνου και την στρέψη που θέλουμε να δώσουμε στον καβαλάρη σε σχέση με την καμπυλότητα του καπακιού. 97

98 10. Οι χορδές Οι διαθέσιμες πληροφορίες και στοιχεία για το υλικό κατασκευής των χορδών των μουσικών οργάνων στην αρχαιότητα, στοιχειοθετούν ότι στην Ανατολική Ασία χρησιμοποιείται κύρια το μετάξι, ενώ στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή το έντερο. Στη Μεσαιωνική Ευρώπη κυριαρχούν οι εντέρινες χορδές, οι οποίες προτιμώνται ιδιαίτερα στα τοξωτά χορδόφωνα για το γλυκό και πλούσιο ήχο τους. Οι πρώτες μεταλλικές χορδές καταγράφονται τον 13ο αιώνα, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση. Τον 17ο αιώνα χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η περιέλιξη εντέρινων χορδών με ψιλό ασημένιο σύρμα, για να αυξηθεί το βάρος της χορδής ανά μονάδα μήκους και να επιτευχθεί η παραγωγή ήχου χαμηλών συχνοτήτων με χορδές σχετικά υψηλής τάσης. Ήδη παράγονται και χορδές με συμπαγή ατσάλινο πυρήνα και συρμάτινη περιέλιξη. Περίπου το 1930 αρχίζει να εφαρμόζεται στις ΗΠΑ η περιέλιξη του ατσάλινου πυρήνα των χορδών με λεπτό έλασμα αντί για σύρμα, επιτυγχάνοντας στιλπνή επίπεδη επιφάνεια. Τις τελευταίες δεκαετίες εμφανίζονται οι συνθετικές χορδές, με πυρήνα από δέσμη εκατοντάδων πλαστικών νημάτων από περλόν ή κεβλάρ, πάντα με περιέλιξη από σύρμα ή έλασμα. Έχουν προηγηθεί οι χορδές με πολύκλωνο πυρήνα 7 ή 19 λεπτών ατσάλινων ράβδων. Σε ότι αφορά στα τοξωτά χορδόφωνα, το ζητούμενο σε όλη αυτή την τεχνολογική εξέλιξη είναι να λυθούν τα βασικά προβλήματα των εντέρινων χορδών: η μικρή αντοχή στην τάση, ο μικρός χρόνος ζωής ( ώρες) και η μεγάλη ευαισθησία στις αλλαγές θερμοκρασίας και υγρασίας. Τα βασικά προσόντα των εντέρινων χορδών στα τοξωτά χορδόφωνα είναι δύο. Το πρώτο είναι η υψηλή απόσβεση, (ιδιότητα που κάνει τη χορδή να αποκρίνεται ευκολότερα στο δοξάρι και να ελέγχεται καλύτερα από αυτό) και δεύτερον η πλήρης απόδοση όλου του εύρους των αρμονικών, λόγω της χαμηλής δυσκαμψίας (Beament 1997). Το κύριο πρόβλημα που προκύπτει είναι ότι για να κατασκευαστεί από έντερο μια λεπτή χορδή για υψηλές συχνότητες, όπως π.χ. η Μι του βιολιού, χρειάζεται ένα πάχος χορδής 0,7 χιλιοστά και τάση 13 κιλά. Μια τέτοια χορδή βρίσκεται σχεδόν στα όρια θραύσης του εντέρου, και ο χρόνος ζωής της είναι ελάχιστος. Αν αντί για έντερο χρησιμοποιηθεί ατσάλι, το πάχος της χορδής μπορεί να μειωθεί στα 0,3 χιλιοστά και θα έχει πολύ μεγαλύτερη αντοχή και παράλληλα 98

99 παραγωγή ήχου μεγαλύτερης έντασης. Αυτός ήταν και ο βασικός λόγος που η ψιλή χορδή του βιολιού αντικαταστάθηκε πολύ γρήγορα από ατσάλινη. Το πρόβλημα με το ατσάλι είναι ότι έχει πολύ μεγάλη δυσκαμψία και σχεδόν μηδενική απόσβεση, δηλαδή τις αντίθετες ιδιότητες από το έντερο. Αυτά τα μειονεκτήματα διορθώνονται κάπως μόνο χρησιμοποιώντας τις ατσάλινες χορδές σε πολύ υψηλές τάσεις, τεντώνοντας τη χορδή κοντά στα όρια θραύσης της. Αυτό με τη σειρά του υποβάλλει το όργανο σε ιδιαίτερα έντονες επιμήκεις τάσεις και απαιτεί ή χαμηλότερη γέφυρα για να μειωθούν οι τάσεις που ασκούνται στο καπάκι ή παχύτερα καμάρια για την ενίσχυσή του. Η απόδοση των ατσάλινων χορδών βελτιώνεται κάπως με τη χρήση πολύκλωνου πυρήνα. Η ριζική αλλαγή όμως επιτυγχάνεται με τις συνθετικές χορδές. Οι χορδές αυτές έχουν απόσβεση και αρμονικότητα παραπλήσια με τις εντέρινες χορδές, διάρκεια ζωής πολύ μεγαλύτερη (πάνω από 400 ώρες) και επηρεάζονται ελάχιστα από τη θερμοκρασία και την υγρασία του περιβάλλοντος Οι χορδές της λύρας Οι χορδές που χρησιμοποιούνται στην αχλαδόσχημη λύρα του Βυζαντίου, από τον 9ο έως τον 19ο αιώνα, είναι κατά κανόνα οι εντέρινες. Μερικές φορές χρησιμοποιείται ατσάλινη ψιλή χορδή και χοντρή με περιέλιξη. Τον 20ο αιώνα αρχίζει να γίνεται εκτεταμένη χρήση ατσάλινων χορδών, και αυτές καθιερώνονται στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης, μετά το Σήμερα στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης χρησιμοποιούνται κατά κανόνα χορδές υψηλών τάσεων με ατσάλινο πυρήνα και περιέλιξη από έλασμα. Οι πιο διαδεδομένες χορδές είναι αυτές που παράγονται από την Ιταλική εταιρία Ντογκάλ με τη σήμανση «LyradiCreta». H μόνη χορδή που αποδίδει τη ζητούμενη για τη λύρα συχνότητα, στην τάση που έχει σχεδιαστεί από τον κατασκευαστή, είναι η ψιλή (Λα4 στο μήκος των 28,9 εκ.). Για τη μεσαία χορδή η ζητούμενη τονικότητα Ρε4 στην απαιτούμενη ορθή τάση λειτουργίας, προκύπτει στα 32,4 εκ. Στη χοντρή χορδή το πρόβλημα είναι ακόμη πιο έντονο, καθώς το ζητούμενο για τη λύρα Σολ3 στα 28.9 εκ. προκύπτει στα 36,4 εκ. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλοί λυράρηδες αναζητούν καλύτερες λύσεις, τοποθετώντας στη θέση της χοντρής χορδής χορδές από λαούτο ή άλλα όργανα. 99

100 Χορδές για τη λύρα της Κρήτης κατασκευάζει και η αμερικάνικη εταιρία La Bella, ενώ παλαιότερα κατασκεύαζε και η γερμανική εταιρία Pirastro. Δυστυχώς σήμερα οι χορδές Pirastro, που απέδιδαν ιδιαίτερα καλά, δεν παράγονται πια. Οι τάσεις λειτουργίας αυτών των χορδών στη λύρα της Κρήτης, καθώς και οι πιέσεις που ασκούνται στον καβαλάρη, προβάλλονται στον Πίνακα που παρατίθεται. Οι χορδές αυτές έχουν τα καλά και κακά χαρακτηριστικά των δύσκαμπτων ατσάλινων χορδών. Παράγουν υψηλής έντασης καθαρό και σκληρό ήχο, ο οποίος βέβαια δεν έχει καμία σχέση με τον ήχο που παρήγαγε το παλαιό λυράκι με τις εντέρινες χορδές. Όποιος αναζητά στη σύγχρονη λύρα της Κρήτης ένα ήχο που να προσεγγίζει αυτό των εντέρινων χορδών πρέπει να πειραματιστεί με τις σύγχρονες συνθετικές χορδές της βιόλας και του τσέλου. Για τη χοντρή χορδή μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι χορδές Ντο της βιόλας με ενεργό μήκος χορδής εκ. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι συνθετικές χορδές έχουν διάρκεια ζωής μερικών εκατοντάδων ωρών, συνήθως ωρών. Το όριο αυτό μπορεί να παραταθεί σημαντικά αν την περίοδο που δεν χρησιμοποιείται το όργανο μειώνεται η τάση των χορδών 1 ή 2 ημιτόνια. Το κατέβασμα της τονικότητας των χορδών κατά 1-2 ημιτόνια βοηθά σημαντικά στη μείωση της καταπόνησης του οργάνου τόσο από τις επιμήκεις τάσεις όσο και από την πίεση που ασκείται από τον καβαλάρη στο καπάκι. Οι ατσάλινες χορδές δεν έχουν θεωρητικά όριο ζωής. Συστήνεται όμως να αλλάζονται μετά από ώρες εκτέλεσης, γιατί μετά από αυτό το διάστημα αρχίζει να μειώνεται η απόδοσή τους. 100

101 11. Δημιουργία Θήκης προστασίας και μεταφοράς Ολοκληρώνοντας την περιγραφή και μελέτη των οργάνων που δημιουργήσαμε εμβόλημα ίσως θεωρήσαμε σωστό να δημιουργήσουμε και θήκες μεταφοράς. Η διαδικασία είναι απλή, ορίζουμε τα πλάτη της Λύρας και αφήνουμε περιθώριο περίπου 10 εκατοστών για την εφαρμογή κατα μήκους του οργάνου αλλά και του δοξαριού. Χρησιμοποιήσαμε ξύλο κόντρα-πλακέ θαλάσσης με διαστάσεις. Πάνω&Κάτωμέροςx2 (50x20x1) Εμπρός & Πίσω x2 (20x5x1) Εμπρός & Πίσω Κάτωx2 (20x13x1) Πλάϊ κάτω x2 (48x13x1) Πλάϊ πάνω x2 (48x5x1) Τοποθετούμε σε καθαρή επιφάνεια τις πλάκες ξύλου και με την βοήθεια σφικτήρων και ξυλόκολλας ενώνουμε τα κομμάτια. Στη συνέχεια επενδύουμε τις θήκες με αφρολέξ και έντονο κάλυμμα εσωτερικής ένδυσης ενώ στο εξωτερικό πλαίσιο ζωγραφίζουμε με πυρογράφο ένα σχέδιο της αρεσκείας μας. Εικ.77&78 Εσωτερικό και εξωτερικό πλάισιο της θήκης μαζί με μεντεσέδες. 101

102 Επιπλέον χρειάστηκε να δημιουργήσουμε ένα χερούλι-λαβή, για να διευκολύνουμε την μεταφορά, ενώ το μηχάνημα του Τόρνου λειτούργησε καταλητικά στην δημιουργίας της. Εικ.79 Εσωτερική επιφάνεια της θήκης. Εικ.80 Εξωτερική σχεδίαση με πυρογράφο. Εικ.81 Τοποθέτηση των οργάνων. 102

103 12.Θεωρία της Γαίας. Η «θεωρία της Γαίας», η θεώρηση δηλαδή του πλανήτη μας ως ενιαίου ζωντανού οργανισμού, θεωρία που αρχίζει να εδραιώνεται ως η ορθότερη σήμερα προσέγγιση της φύσης σε ευρείς επιστημονικούς κύκλους, έδειξε ότι το βασικότερο στοιχείο της προόδου του οργανισμού Γη στην ιστορία της εξέλιξής του, είναι η συνεργατικότητα των επί μέρους οργανισμών που τον αποτελούν και όχι ο ανταγωνισμός τους. Επιβάλλεται να προσπαθήσουμε να κάνουμε συνειδητά ένα τέτοιο βήμα και στο πεδίο της οργανοποιίας. 103

104 Συμπεράσματα. Σαν αποτέλεσμα θα πρέπει να αναφέρουμε την πολύτιμη εμπειρία που κερδήθηκε με την δημιουργία όλων των μουσικών οργάνων. Ο χρόνος που δαπανήσαμε για την υλοποίηση της εργασίας βοήθησε στην κατανόηση (σε πρακτικό επίπεδο) των νόμων που διέπουν τις τάσειςδυνάμεις που υφίσταντε τα μουσικά όργανα στην πάροδο του χρόνου αλλα και κατα την διάρκεια ένωσης των μελών των οργάνων (σκάφη,καπάκι,ταστιέρα). Η διαδικασία σχεδίασης δημιουργίας και τοποθέτησης των ρινισμάτων ήταν αρκετά ενδιαφέρουσα, ενώ η δίχως προηγούμενο διαδικασία έθεσε τις βάσεις για ένα πρωτοποριακό και ιδιαίτερο αποτέλεσμα. Καλό θα ήταν να αναγνωρίσουμε και επιστημονικά την λειτουργία τοποθέτησης ρινισμάτων που δυστυχώς δεν είχαμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε τα μέρη διέγερσης του οργάνου, μέσω της διαδικασίας μορφική ανάλυση οργάνου, με την βοήθεια Η/Υ. Αναμένεται να πραγματοποιηθεί στο άμεσο μέλλον,η συνέχεια και ανάλυση των οργάνων σε μετέπειτα έρευνα, στοχεύοντας σε εμφανέστερα και συγκεκριμένα αποτελέσματα. Ακόμη η διαδικασία τοποθέτησης βερνικιών και σωστής διαχείρησης-κόλλησης των μελών του οργάνου υπήρξε άκρως καθοριστική και διαφωτιστική για την μετέπειτα οργάνωση και δημιουργία των μουσικών οργάνων. Όσον αφορά το ηχητικό αποτέλεσμα που δημιουργήθηκε πρέπει να τονίσουμε την επιτυχία της πλειοψηφίας των οργάνων στην απόδοση και στη διάυγεια του τελικού ηχοχρώματος. Η παραπάνω τοποθέτηση αποτελεί γνώμη τεσσάρων κατασκευαστών του χώρου, ύστερα απο διάθεση των οργάνων προς μελέτη και ακρόαση. Η όργανοποιία αποτελεί μία απο τις βασικές τέχνες-πυλώνες για την δημιουργία και εκτέλεση της Μουσικής, πράγμα που την τοποθετεί, ανάμεσα στις σημαντικότερες τέχνες με δυνατότητα μεταφοράς αισθημάτων και επικοινωνίας.οραματιζόμενοι το μέλλον ελπίζουμε να δημιουργήσουμε υψηλού ηχητικού αποτελέσματος-επιπέδου Λύρες που θα διαθέσουμε σε Μουσικούς, ελπίζοντας με την σειρά τους να συγκινήσουν και να ψυχαγωγήσουν τους ακροατές με στόχο την καλή επικοινωνία-μουσική. 104

105 Εικόνες (Παράρτημα) Στο τελευταίο σημείο της εργασίας επισυνάτπονται μερικές εικόνες όλων των οργάνων της εργασίας. Εικ.82&83 Η «Μακελία». 105

106 Εικ.82&83 «Η Ξενιτιά». 106

107 Εικ.84&85 Η «Μελιά» & Η «Μηλιά». 107

108 Εικ.86 Η «Μελιά» & «Μηλιά» σε κοινή φωτογραφία. Εικ.87 Η Κεφαλή της Κρητικής Λύρας «Ευρυδίκη». 108

109 Εικ.88 Η «Ευρυδίκη». Εικ.89 Η «Ευρυδίκη»(κέντρο), Η «Φεϊρούζ» (αριστερά) &Η Ηρώ (δεξιά). 109

110 Εικ.90 Η «Ηρώ». Εικ.90 Η «Φεϊρούζ». 110

111 Εικ.91 Η «Ηρώ» & Η «Φεϊρούζ». Εικ.92 Όλες οι Λύρες που δημιουργήσαμε. 111