Ασφαλείς συνομιλίες στο Διαδίκτυο: Μια διδακτική πρόταση. Περίληψη

Transcript

1 1166 Ασφαλείς συνομιλίες στο Διαδίκτυο: Μια διδακτική πρόταση Βρατσάλη Νεφέλη Εκπαιδευτικός Π.Ε.04 και Π.Ε.70, M.Εd Σπανός Δημήτριος Εκπαιδευτικός Π.Ε.19, M.Εd, PhD Περίληψη Η διδακτική πρόταση που παρουσιάζεται σε αυτό το άρθρο στηρίζεται στο γεγονός ότι οι νέοι εκθέτουν τα προσωπικά τους δεδομένα στο Διαδίκτυο, κυρίως στους χώρους συνομιλίας και έτσι κινδυνεύουν να πέσουν θύματα αποπλάνησης. Λαμβάνοντας υ- πόψη ότι σύμφωνα με έρευνες οι μικρότεροι μαθητές/μαθήτριες τείνουν να «αποκαλύπτουν περισσότερα», παρουσιάζεται το επιστημονικό περιεχόμενο στο οποίο στηρίζεται η διδακτική πρόταση και τεκμηριώνονται οι αποφάσεις που λήφθηκαν σχετικά με τον παιδαγωγικό σχεδιασμό, τη διδακτική στρατηγική και τη μορφή διδασκαλίας. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το σενάριο και τα συνοδευόμενα φύλλα εργασίας ενώ το άρθρο κλείνει με πρώτα πορίσματα από την εφαρμογή της πρότασης. Λέξεις-Κλειδιά: Διδακτική πρόταση, ασφαλείς συνομιλίες, αποπλάνηση ανηλίκων. Εισαγωγή Σύμφωνα με το Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς Διαδικτύου (Δημητρακάκης, Σοφός, Βαλμάς, 2011), οι πιο διαδεδομένοι διαδικτυακοί κίνδυνοι για τους μαθητές/μαθήτριες στην Ελλάδα αλλά και τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ είναι κυρίως η έκθεσή τους σε ακατάλληλο υλικό, οι ηλεκτρονικές απάτες, η πειρατεία λογισμικού, οι ιοί, η παραβίαση προσωπικών δεδομένων, ο εκβιασμός, ο εκφοβισμός, η υβριστική συμπεριφορά, η παρενόχληση, η αποπλάνηση (grooming), η έκθεση σε σελίδες με επικίνδυνο υλικό, ο τζόγος, ο εθισμός στο Διαδίκτυο, η ανεπιθύμητη δημοσίευση προσωπικών στοιχείων. Από τα παραπάνω, πιο ριψικίνδυνη δραστηριότητα θεωρείται η δημοσιοποίηση προσωπικών στοιχείων, καθώς τουλάχιστον το 50% των εφήβων που χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο στην Ευρώπη επιδείδεται σε αυτό, ενώ στην Ελλάδα αυτό το ποσοστό αγγίζει το 9% των μαθητών/μαθητριών (Δημητρακάκης, Σοφός, Βαλμάς, 2011). Ειδικότερα, σύμφωνα με το SaferInternet.gr, στους χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο ο κυριότερος κίνδυνος που παρουσιάζονται είναι η αποπλάνηση ανηλίκων (grooming). Το grooming (online ή offline) μπορεί να ορισθεί ως «η διαδικασία μέσω της οποίας ένα άτομο προετοιμάζει ένα παιδί, άλλους εφήβους και το περιβάλλον για την αποπλάνηση αυτού του παιδιού» (Craven, Brown, Gilchrist, 2006). Στο online grooming, παιδόφιλοι, προσποιούμενοι ότι είναι έφηβοι, χρησιμοποιούν τα δωμάτια ανοιχτής επικοινωνίας (chat rooms), τις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης και άλλους χώρους διαδικτυακής επικοινωνίας για να προσελκύσουν παιδιά με σκοπό να τα κακοποιήσουν. Συχνά, τέτοιου είδους ιστοχώροι θεωρούνται από τα παιδιά ασφαλείς τόποι συνομιλίας, τόσο εξαιτίας της δημόσιας φύσης της συζήτησης, αλλά και της λανθασμένης εκτίμησης των παιδιών ότι διατηρείται η ανωνυμία τους.

2 1167 Βιβλιογραφική ανασκόπηση Ευρωπαϊκές έρευνες δείχνουν το 54% των παιδιών-χρηστών Διαδικτύου 9-16 ετών έχει προφίλ σε πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης και περνά αρκετές ώρες την εβδομάδα σε ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα (Νικολοπούλου & Γιαλαμάς, 2011). Οι έφηβοι χρησιμοποιούν ιστοχώρους κοινωνικής δικτύωσης (facebook, MSN), για να διατηρήσουν και να επεκτείνουν τον φιλικό τους κύκλο πέρα από τα όρια της παρέας, του σχολείου ή ακόμη και της χώρας του. Έρευνα σε μαθητές/μαθήτριες Λυκείου στην Ελλάδα (Μπράτιτσης, Καρασπύρου & Κυρίδης, 2010) έδειξε ότι το facebook αποτελεί σημαντικό μέρος της καθημερινότητας των εφήβων, οι οποίοι συνήθως δημοσιεύουν φωτογραφίες, σχολιάζουν προφίλ και φωτογραφίες φίλων τους και συνομιλούν διαδικτυακά. Σύμφωνα με τους αρμόδιους φορείς για θέματα ασφάλειας του Διαδικτύου καθώς και τις ειδικές υπηρεσίες της ΕΛΑΣ, τα σπουδαιότερα προβλήματα αφορούν την άγνοια των περισσοτέρων ανήλικων χρηστών ως προς την προστασία των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων τους όταν συνδέονται με τον παγκόσμιο ιστό (ΙΟΜ, 2008). Αναφορικά με την ιδιωτικότητα των προσωπικών δεδομένων των χρηστών, έρευνες δείχνουν ότι καθώς η ηλικία αυξάνεται, η ποσότητα προσωπικής πληροφορίας που αποκαλύπτεται σε χώρους κοινωνικής δικτύωσης μειώνεται. Αυτό συνεπάγεται ότι οι έφηβοι εκθέτουν πιο άφοβα, συγκριτικά με άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, τα προσωπικά τους δεδομένα και δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται εάν αποκαλυφθούν τα στοιχεία τους σε τρίτους (Nosko, Wood & Molema, 2010). Γενικά σύμφωνα με μελέτη της ΕΕ το 50% των ευρωπαίων εφήβων αποκαλύπτουν προσωπικές πληροφορίες σε ιστοχώρους κοινωνικής δικτύωσης οι οποίες μπορούν να παραμείνουν για πάντα στο Διαδίκτυο και να διαβαστούν από όλους (Livingston et al., 2010). Ειδικότερα, οι Έλληνες έφηβοι που φοιτούν στο Λύκειο δημοσιοποιούν αβίαστα προσωπικές φωτογραφίες, αν και γνωρίζουν ότι δεν παρέχεται ασφάλεια από το facebook (Μπράτιτσης, Καρασπύρου & Κυρίδης, 2010), ενώ στην πλειοψηφία τους καταχωρούν το πραγματικό πλήρες όνομά τους και την πλήρη διεύθυνση διαμονής ή την ηλεκτρονική τους διεύθυνση (Παναγή, 2010). Επιστημονικό περιεχόμενο Τα τεταρτογενή ψηφιακά μέσα (Η/Υ και Διαδίκτυο) εντείνουν τη δυνατότητα πρόσβασης των νέων σε περιεχόμενα που δεν σχετίζονται με τον ηλικιακό τους ορίζοντα και όχι μόνο. Επιτρέπουν τη συνειδητή ή ακόμα και την ακούσια πρόσβαση σε παραβατικά περιεχόμενα, δηλαδή σε διαδικτυακές πράξεις που περιέχουν παράνομα, επιβλαβή περιεχόμενα ή αποκλίνουσες πρακτικές. Προκειμένου να αντιμετωπισθούν τα παραπάνω έχει αναπτυχθεί στους κόλπους της ΕΕ η έννοια της προστασίας των νέων στο Διαδίκτυο η οποία εμφανίζει 4 διαστάσεις (Σοφός, 2009): (1) Τεχνολογική διάσταση. Έχει στόχο την αδυνατότητα προσπέλασης σε προβληματικά περιεχόμενα, μέσω της χρήσης λογισμικών φιλτραρίσματος. (2) Κοινωνική διάσταση. Λειτουργεί ρυθμιστικά μέσω της αξιολόγησης και καταγγελίας ακατάλληλων περιεχομένων από οργανισμούς που λειτουργούν ως παρατηρητήρια και φορείς ευαισθητοποίησης των πολιτών. (3) Θεσμική/νομοθετική διάσταση. Στηρίζεται παραδοσιακά στην

3 1168 παραδοχή μιας αιτιώδους σχέσης μεταξύ της χρήσης μιντιακών περιεχομένων και των προβληματικών συμπεριφορών που παρουσιάζουν οι νέοι. Υλοποιείται από την πολιτεία η οποία νομοθετεί σχετικά με τα μιντιακά υλικά. Ως επιβλαβή περιεχόμενα στο διαδίκτυο χαρακτηρίζονται τα περιεχόμενα που δεν είναι παράνομα, καθώς δεν πληρούν με ακρίβεια τα κριτήρια του νόμου, μπορεί όμως να ενοχλούν κάποιες ομάδες χρηστών και ενδέχεται να ασκήσουν αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη των νέων (π.χ. προσέλκυση σε σατανιστικές ομάδες, ψηφιακή παρενόχληση, αποκλίνουσες σεξουαλικές πρακτικές) (Σοφός, 2009). Τα επιβλαβή περιεχόμενα, αντιμετωπίζονται νομικά σε επίπεδο ΕΕ με την έκδοση της 98/560/ΕΚ Σύστασης από το Συμβούλιο που περιλαμβάνει κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή πλαισίου αυτορρύθμισης για την προστασία των ανηλίκων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στις on-line οπτικοακουστικές υπηρεσίες και υπηρεσίες πληροφόρησης (Μερίδου, 2009). (4) Εκπαιδευτική διάσταση. Αναφέρεται στους χρήστες ως αναπτυσσόμενα άτομα με στόχο όχι τον περιορισμό των κινήσεών τους, αλλά τη στήριξη και την ενδυνάμωσή τους. Η σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη προσεγγίζει το θέμα της προστασίας των νέων ως διαδικασία μιντιακής αγωγής και εκπαίδευσης, όπου οι νέοι μέσα από συγκεκριμένες δράσεις έχουν τη δυνατότητα να διευρύνουν την ικανότητα και την κριτική σκέψη στα μέσα. Η ιδέα της προφύλαξης αντικαθίσταται από την ιδέα της παιδαγωγικής στήριξης και της εμψύχωσης ώ- στε να αντιμετωπίσουν αυτόνομα προβληματικά περιεχόμενα και να χρησιμοποιήσουν τα Μέσα για την ατομική έκφραση και τη διαπραγμάτευση των πολυπολιτισμικών α- ξιών τους (Σοφός, 2009). Έτσι, η Παιδαγωγική των Μέσων εστιάζει στην προφύλαξη/προστασία, στην πληροφόρηση σχετικά με τα νέα Μέσα, στην ευαισθητοποίηση απέναντι σε μηχανισμούς αποπροσανατολισμού, στην ενεργητική συμμετοχή παραγωγής μιντιακών περιεχομένων, στη χειραφέτηση και στη λειτουργική χρήση των νέων Μέσων για την υποστήριξη μαθησιακών διαδικασιών. Μεθοδολογική προσέγγιση Το σενάριο διαμορφώθηκε σύμφωνα με την ανάπτυξη του επιστημονικού περιεχομένου σχετικά με την προστασία των νέων στο Διαδίκτυο, αλλά και από την εξέταση ερευνών σχετικά με τις πρακτικές παιδιών και εφήβων σε χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο και τις αντιλήψεις τους σχετικά με τους κινδύνους που μπορεί να προκύψουν σε αυτούς. Ο μετασχηματισμός του επιστημονικού περιεχομένου στηρίχθηκε στις βασικές εστιάσεις της Παιδαγωγικής των Μέσων όσον αφορά στην προστασία των νέων στο Διαδίκτυο. Προκειμένου να επιτευχθεί ο επιθυμητός μετασχηματισμός των ιδεών των μαθητών/μαθητριών σχετικά με τους κινδύνους στους χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο και τους τρόπους προστασίας απέναντί τους, ο μετασχηματισμός του περιεχομένου στηρίχθηκε στο εποικοδομητικό μοντέλο διδασκαλίας των Driver-Oldham (1986). Γι αυτό ακολουθήθηκε η γνωστή πορεία βημάτων του μοντέλου: α) προσανατολισμός, ώστε να τεθεί το θέμα, να κινηθεί το ενδιαφέρον και να αναπτυχθούν κίνητρα μάθησης, β) ανάδειξη των ιδεών των μαθητών/μαθητριών, ώστε να αναδειχθούν και να γίνουν συνειδητές οι πρότερες γνώσεις τους σχετικά με τις στρατηγικές καλής γνωριμίας και εξαπάτησης σε χώρους συνομιλίας στο διαδίκτυο, τους κινδύνους που προκύπτουν και τους τρόπους προφύλαξης, και να οδηγηθούν στο αδιέξοδο που μπορεί να

4 1169 προκύπτει από αυτές, γ) αναδόμηση των ιδεών των μαθητών/μαθητριών, ώστε να μετασχηματισθούν οι ιδέες τους προς την επιθυμητή επιστημονικά αποδεκτή διάσταση σχετικά με τις στρατηγικές εξαπάτησης και τους κινδύνους σε χώρους συνομιλίας στο διαδίκτυο και την ανάπτυξη στρατηγικών προφύλαξης σε αυτούς, δ) εφαρμογή των ιδεών, ώστε να εφαρμόσουν τις νέες ιδέες σε διαφορετικά πλαίσια για να εμπεδωθεί η νέα γνώση, ε) ανασκόπηση των ιδεών, ώστε να συνειδητοποιήσουν τη μετάβαση στη νέα γνώση. Ο παιδαγωγικός σχεδιασμός ακολούθησε το ομαδοσυνεργατικό εργασιοκεντρικό μοντέλο εργασίας σε λόγω της ιδιαιτερότητας του έργου που απαιτεί τον επιμερισμό των ρόλων των ομάδων σε όλη τη διάρκεια υλοποίησής του. Η διδακτική στρατηγική που επιλέχθηκε είναι εκείνη της ανοικτής καταστασιακής διδασκαλίας που βασίζεται στις λειτουργίες α) της διαμόρφωσης καταστάσεων που διεγείρουν τη διαδικασία της μάθησης για μεμονωμένους μαθητές/μαθήτριες, ομάδες ή ολόκληρη την τάξη και β) της συνεπαγόμενης παροχής δυνατότητας για διερευνητική μάθηση σε αυτές (Σοφός & Kron, 2010), ώστε να μπορέσουν οι μαθητές/μαθήτριες να έρθουν σε επαφή και να αντιληφθούν καταστάσεις που συμβαίνουν στην πραγματικότητα. Η κυρίαρχη μορφή διδασκαλίας που χρησιμοποιήθηκε για να υποστηρίξει τη συγκεκριμένη διδασκαλία είναι το παιχνίδι ρόλων. Η παιδαγωγική αξία αυτής της μορφής διδασκαλίας έγκειται στο ότι στα παιχνίδια, οι εκπαιδευόμενοι έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο, γεγονός που αποτελεί βασικό συστατικό της λειτουργίας τους και συνεπάγεται το ότι η μαθησιακή διαδικασία βασίζεται στη δική τους άμεση εμπειρία και τις αποφάσεις τους, ώστε να γενικεύονται σε άλλες καταστάσεις. Επιλέχθηκε γιατί ένα τέτοιο ζήτημα, που συνδέεται άμεσα με την πραγματική ζωή, δεν θα προσεγγίζονταν αποτελεσματικά παρά μόνο μέσα από την προσομοίωση μιας πραγματικής προβληματικής κατάστασης σε ένα chatroom κατά την οποία οι μαθητές/μαθήτριες υποδύονται κόντρα ρόλους, όπως αυτόν του groomer. Σύμφωνα με τα παραπάνω, δημιουργήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν οι εξής δραστηριότητες: Η Δραστηριότητα 1 αποτελεί μία δραστηριότητα προσομοίωσης ενός χώρου συνομιλίας στο Διαδίκτυο (παιχνίδι ρόλων), με την οποία στόχος ήταν οι μαθητές/μαθήτριες να έρθουν σε επαφή με στρατηγικές καλής γνωριμίας και στρατηγικές εξαπάτησης, να αναγνωρίσουν τους κινδύνους και να αναπτύξουν στρατηγικές προφύλαξης από αυτούς. Έχει κυρίως τη λειτουργία της ανάδειξης των ιδεών των μαθητών/μαθητριών και της αναδόμησής τους. Με τη Δραστηριότητα 2 που υλοποιείται με εργασία σε ομάδες και μετωπική αλληλεπίδραση των ομάδων, μέσω της αξιολόγησης μίας αυτοπαρουσίασης συνομήλικης μαθήτριας σε έναν χώρο συνομιλίας στο Διαδίκτυο, στόχος είναι να αναγνωρίσουν οι μαθητές/μαθήτριες ποια προσωπικά στοιχεία μπορούν να παρουσιάζονται με ασφάλεια σε έναν χώρο συνομιλίας στο Διαδίκτυο και ποια όχι. Με αυτή τη δραστηριότητα, οι νέες ιδέες εξειδικεύονται και εφαρμόζονται σε νέα πλαίσια. Ταυτότητα Τάξη: Ε Δημοτικού, 16 μαθητές/μαθήτριες

5 1170 Γνωστικό περιοχή: Εκπαίδευση στα Μέσα Ζώνη διδασκαλίας: Ευέλικτη Ζώνη. Διάρκεια: 3 διδακτικές ώρες. Χώρος διεξαγωγής: Εργαστήριο Πληροφορικής ή σχολική τάξη με φορητούς Η/Υ. Απαιτούμενη τεχνολογία / λογισμικά / Μέσα: Προσωπικοί ή φορητοί Η/Υ (ένας ανά 4 μαθητές/μαθήτριες), βιντεοπροβολέας, λογισμικό συνομιλίας (προτείνεται το Google Hangouts), φύλλα εργασίας, πίνακας. Καινοτομία/πρωτοτυπία Η πρωτοτυπία αυτού του σχεδιασμού έγκειται στο ότι παρέχει ένα ασφαλές περιβάλλον που αναπαριστά πραγματικές καταστάσεις, συνθήκη απαραίτητη για την ανάδειξη του ζητήματος της ασφάλειας των συνομιλιών σε δωμάτια επικοινωνίας. Επιπλέον, η χρήση των Η/Υ ως πεδίου εφαρμογής του παιχνιδιού, επιτρέπει στους εκπαιδευόμενους να ανακαλέσουν εύκολα τις συνομιλίες (αρκεί μόνο να ανατρέξουν στην οθόνη του Η/Υ), γεγονός που τους επιτρέπει να αναγνωρίσουν τα κύρια χαρακτηριστικά της διαδικασίας, να την αναλύσουν και να αναστοχαστούν πάνω στους τρόπους με τους οποίους ενσάρκωσαν τους ρόλους τους. Συμβατότητα με τα ΔΕΠΠΣ Η θεματική ενότητα Ασφάλεια στο Διαδίκτυο στο ΔΕΠΠΣ της Πληροφορικής του Δημοτικού Σχολείου δεν εμφανίζεται σε επιμέρους διδακτικούς στόχους συγκεκριμένων τάξεων, αλλά γίνονται αναφορές σε αυτήν: α) Στον γενικό στόχο του θεματικού άξονα «Επιστήμη και Τεχνολογία στην Καθημερινή ζωή»: Οι μαθητές και οι μαθήτριες, στο πλαίσιο της γενικής τους παιδείας, ευαισθητοποιούνται και κρίνουν τις επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών στους διάφορους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ευαισθητοποιούνται σε θέματα προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων, ασφάλειας των πληροφοριών, συμπεριφοράς στο Διαδίκτυο κτλ. β) Στον ειδικό σκοπό: Να αναπτύξουν έναν κώδικα δεοντολογίας που να αφορά την εργασία τους στο χώρο του εργαστηρίου και το σεβασμό της εργασίας των άλλων, να ευαισθητοποιηθούν σε θέματα προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων, ασφάλειας των πληροφοριών, συμπεριφοράς στο Διαδίκτυο, ασφάλειας και αποφυγής κινδύνων στο «εργασιακό» τους περιβάλλον κτλ. Πιο συγκεκριμένες αναφορές σε αυτή τη θεματική ενότητα γίνονται στο γνωστικό αντικείμενο της Μελέτης Περιβάλλοντος Δ τάξης και συγκεκριμένα στο Κεφάλαιο 4 «Νέοι δρόμοι επικοινωνίας και ενημέρωσης» της Ενότητας 7 το οποίο αντιστοιχεί στη Θεματική ε- νότητα «Νέες τεχνολογίες, διαδίκτυο» του ΔΕΠΠΣ Μελέτης Περιβάλλοντος της Δ τάξης και στον διδακτικό στόχο: να έρθουν σε επαφή και με άλλες μορφές ενημέρωσης και επικοινωνίας (δορυφορική τηλεόραση, διαδίκτυο) και να προβληματιστούν για τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους.

6 1171 Στοχοθεσία Σκοπός του σεναρίου: Οι μαθητές/μαθήτριες εκπαιδεύονται να χρησιμοποιούν υπεύθυνα τους χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο. Επιμέρους στόχοι (ως προς το γνωστικό αντικείμενο και ως προς τη μαθησιακή διαδικασία): Να αναφέρουν ποια προσωπικά στοιχεία μπορούν να παρουσιάζονται με ασφάλεια σε έναν χώρο συνομιλίας στο Διαδίκτυο και ποια όχι. Να περιγράφουν κινδύνους που μπορούν να εμφανισθούν σε χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο και τρόπους προφύλαξης από αυτούς. Να αναγνωρίζουν στρατηγικές γνωριμίας, εξαπάτησης και προφύλαξης σε χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο. Να αναγνωρίζουν τους κινδύνους που εγκυμονεί η παρουσίαση συγκεκριμένων προσωπικών δεδομένων στο Διαδίκτυο. Να εντοπίζουν τα στοιχεία που είναι επικίνδυνο να δημοσιεύει κανείς στο Διαδίκτυο σε μία δοσμένη ατομική αυτοπαρουσίαση. Να εργάζονται ομαδικά διεκπεραιώνοντας το αντικείμενο εργασίας τους στον προσυμφωνημένο χρόνο και σύμφωνα με τη συμφωνημένη διαδικασία Να τηρούν τους κανόνες συμπεριφοράς και να εργάζονται αρμονικά στις ομάδες. Να εκτιμούν τη σημασία της προφύλαξης των προσωπικών τους δεδομένων στο Διαδίκτυο. Να αποκτήσουν θετική στάση απέναντι στην επικοινωνία σε χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο. Οριζόντιες ικανότητες που υπηρετούνται από τους επιμέρους στόχους Ως προς τον μιντιακό γραμματισμό των μαθητών/μαθητριών (Σοφός, 2009): Γνωρίζω τα Μέσα: να χρησιμοποιούν χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο. Στοχάζομαι γύρω από τα Μέσα: να προβληματίζονται για τις κακόβουλες χρήσεις των χώρων συνομιλίας στο Διαδίκτυο. Ως προς τα Διεθνή Εκπαιδευτικά Τεχνολογικά Πρότυπα για μαθητές/μαθήτριες της ISTE και στον άξονα «Κοινωνικά, ηθικά και ανθρώπινα θέματα». Γενική Μιντιακή Ικανότητα: Οι μαθητές/μαθήτριες εκπαιδεύονται στο να χρησιμοποιούν υπεύθυνα τα συστήματα της τεχνολογίας, της πληροφόρησης και το λογισμικό. Ειδική Μιντιακή Ικανότητα: Οι μαθητές/μαθήτριες περιγράφουν τις συνέπειες της ανεύθυνης χρήσης των τεχνολογικών πόρων στο σπίτι και στο σχολείο (επίπεδο αρχάριος). Οι μαθητές/μαθήτριες συζητούν βασικά ζητήματα που σχετίζονται με την υπεύθυνη χρήση της τεχνολογίας και των πληροφοριών, εντοπίζουν τα σενάρια που περιγράφουν αποδεκτές και μη-αποδεκτές χρήσεις των υπολογιστών και περιγράφουν τις προσωπικές συνέπειες της ακατάλληλης χρήσης (επίπεδο έμπειρος) Διδακτική πρόταση σενάριο 1η διδακτική ώρα Προσανατολισμός: για την εισαγωγή στο θέμα και την προσέλκυση του ενδιαφέροντος των μαθητών/μαθητριών προβάλλεται φωτογραφία που δείχνει ένα παράδειγμα παραπλάνησης σχετικά με την πραγματική ταυτότητα των συνομιλητών στα δωμάτια επικοινωνίας στο διαδίκτυο. Ανάδειξη των ιδεών των μαθητών/μαθητριών (Δραστηριότητα 1): το θέμα της ασφάλειας των συνομιλιών στο διαδίκτυο προσεγγίζεται με την τεχνική του παιχνιδιού ρόλων. Παρουσίαση του σεναρίου: Το σενάριο παρουσιάζεται

7 1172 στους μαθητές/μαθήτριες και αφορά σε 3 εικονικές συνομιλίες στο Διαδίκτυο (Πίνακας 1) μεταξύ ενός μαθητή (Σάββας) που θέλει να κάνει γνωριμίες με: (1) μία μαθήτρια (Ελένη), επίσης της Ε Δημοτικού διαφορετικού σχολείου που θέλει να γνωριστεί με τον Σάββα και να γίνουν διαδικτυακοί φίλοι, (2) έναν ενήλικα 50 ετών (Γιάννης) που υποδύεται έναν μαθητή με όνομα Τάσος προκειμένου να παρασύρει τον Σάββα σε συνάντηση και (3) έναν μαθητή (Νίκος), που υποδύεται μαθήτρια (Ντίνα) της ΣΤ τάξης που αρέσει τον Σάββα, προκειμένου να του αποσπάσει προσωπικές πληροφορίες (π.χ. κωδικούς) προς όφελός του. Εκτέλεση του σεναρίου: Οι μαθητές/μαθήτριες χωρίζονται σε 4 υποομάδες (των 4 ατόμων) και αφού συζητήσουν μεταξύ τους με σκοπό να αποφασίσουν πώς θα ενεργήσουν προκειμένου να πετύχουν τον σκοπό τους, αναλαμβάνουν να παίξουν από έναν ρόλο εκτελώντας το σενάριο ανά δύο μέσω λογισμικού συνομιλίας. Επεξεργασία του παιχνιδιού: Οι μαθητές/μαθήτριες ανατρέχουν στις οθόνες των Η/Υ και καταγράφουν στο Φύλλο Εργασίας 1: (1) τις στρατηγικές που ακολουθούν οι συνομιλητές προκειμένου να πετύχουν τον σκοπό τους, (2) τους κινδύνους που πιστεύουν ότι προκύπτουν από τις στρατηγικές εξαπάτησης και (3) τους τρόπους προφύλαξης που αναπτύχθηκαν απέναντι σε αυτές. Ρόλος Ο- μάδα Σκοπός Σάββας Α Να κάνει νέες γνωριμίες και να προφυλαχθεί από τους κινδύνους Ελένη Β Να γνωριστεί και να γίνει φίλη με τον Σάββα Γιάννης (ως Τάσος) Νίκος (ως Ντίνα) Γ Δ Να παρασύρει τον Σάββα σε συνάντηση ή να του αποσπάσει προσωπικές πληροφορίες Να αποσπάσει προσωπικές πληροφορίες από τον Σάββα για δικό του όφελος (π.χ. προσωπικούς κωδικούς) Πίνακας 1: Ρόλοι και σκοπός της κάθε ομάδας 2η διδακτική ώρα Αναδόμηση των ιδεών των μαθητών/μαθητριών: οι ομάδες παρουσιάζουν στους υ- πόλοιπους τα αποτελέσματα της επεξεργασία τους και γίνεται συζήτηση επάνω σε αυτά. Ο/η εκπαιδευτικός, με τη βοήθεια των μαθητών/μαθητριών, κατηγοριοποιεί τις στρατηγικές που χρησιμοποίησε ο κάθε συνομιλητής, τους κινδύνους που προκύπτουν και τους τρόπους προφύλαξης απέναντι σε αυτές στον πίνακα και γίνεται συζήτηση επάνω σε αυτά. Εξαγωγή συμπερασμάτων: μετά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων, ο/η εκπαιδευτικός συνθέτει τα συμπεράσματα που καταγράφηκαν και παρουσιάζει διαφάνειες που αποδίδουν με σαφήνεια τα παραπάνω ζητήματα. Τα παιδιά καταγράφουν τα συμπεράσματα. Ανασκόπηση των ιδεών των μαθητών/μαθητριών: οι μαθητές/μαθήτριες καλούνται να ανατρέξουν στα Φύλλα Εργασίας τους από το προηγούμενο βήμα, να συμπληρώσουν τη γραμμή ΤΙ ΕΜΑΘΑ και να συγκρίνουν τις στρατηγικές

8 1173 και τους κινδύνους που κατέγραψαν ως αποτέλεσμα του παιχνιδιού με αυτά που κατέγραψαν από την παρουσίαση του/της εκπαιδευτικού. Στόχος είναι να γίνει συνειδητή η νέα γνώση. Στη συνέχεια, γίνεται συζήτηση επάνω σε αυτή τη μετάβαση. 3η διδακτική ώρα Σύνδεση με τα προηγούμενα: γίνεται παρουσίαση των συμπερασμάτων των προηγούμενων διδακτικών ωρών. Εφαρμογή των ιδεών των μαθητών/μαθητριών (Δραστηριότητα 2): οι μαθητές/μαθήτριες εφαρμόζουν τη γνώση τους αναλύοντας μία εικονική αυτοπαρουσίαση μίας μαθήτριας σε ένα chatroom (Εικόνα 1) και συμπληρώνουν το Φύλλο Εργασίας 2 εντοπίζοντας στοιχεία: (1) που πρέπει να αφαιρεθούν και (2) που δεν χρειάζεται να αφαιρεθούν από την παρουσίαση. Γίνεται συζήτηση στην ολομέλεια κατά την οποία κάθε ομάδα παρουσιάζει τις απόψεις της στις υπόλοιπες. Ο/η εκπαιδευτικός, με τη βοήθεια των μαθητών/μαθητριών, κατηγοριοποιεί τα στοιχεία στον πίνακα και γίνεται συζήτηση επάνω σε αυτά. Εικόνα 1: Η αυτοπαρουσίαση της Νεφέλης Εξαγωγή συμπερασμάτων: μετά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων, ο/η εκπαιδευτικός συνθέτει τα συμπεράσματα που καταγράφηκαν και παρουσιάζει διαφάνεια που α- ποδίδει με σαφήνεια τα προσωπικά στοιχεία που δεν πρέπει να δημοσιεύουν οι ανήλικοι στο Διαδίκτυο. Οι μαθητές/μαθήτριες καταγράφουν-συμπληρώνουν τα συμπεράσματα. Ανασκόπηση των ιδεών των μαθητών/μαθητριών: οι μαθητές/μαθήτριες καλούνται να ανατρέξουν στα Φύλλα Εργασίας τους, να συμπληρώσουν τη στήλη ΤΙ Ε- ΜΑΘΑ και να συγκρίνουν τα στοιχεία που κατέγραψαν ως αποτέλεσμα της κριτικής τους με αυτά που κατέγραψαν από την παρουσίαση του/της εκπαιδευτικού. Στόχος είναι να γίνει συνειδητή η νέα γνώση. Στη συνέχεια, γίνεται συζήτηση επάνω σε αυτή τη μετάβαση. Όσον αφορά στον τρόπο αξιολόγησης, εντάσσονται οι διερευνητικές ερωτήσεις, οι σημειώσεις των μαθητών/μαθητριών, η συμμετοχή τους στις δραστηριότητες και η επιτυχής ολοκλήρωση των δραστηριοτήτων. Επίσης, με την τελική αξιολόγηση μέσω διαδικτυακού κουίζ-τεστ που υπάρχει στην ιστοσελίδα αποτιμάται με συστηματικό τρόπο το αποτέλεσμα της διδακτικής διαδικασίας που ακολουθήθηκε αλλά και της προσωπικής προσπάθειας του μαθητή/μαθήτριας.

9 1174 Φύλλα εργασίας Φύλλο εργασίας 1 Μόλις ολοκληρωθούν οι συνομιλίες ανατρέξτε στις οθόνες σας και καταγράψτε στις γραμμές ΠΩΣ ΠΑΙΞΑΜΕ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ, τι έκανε ο κάθε παίκτης για να πετύχει τον σκοπό του. Προσοχή: Τη γραμμή ΤΙ ΕΜΑΘΑ θα την συμπληρώσετε αργότερα. Πώς προσεγγίζω κάποιον αν θέλω να τον γνωρίσω και να γίνουμε φίλοι ΠΩΣ ΠΑΙ- ΞΑΜΕ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΙ ΕΜΑΘΑ σε χώρους συνομιλίας στο διαδίκτυο; Τι έκανε ο Σάββας για να κάνει γνωριμίες; Τι έκανε η Ελένη για να γίνει φίλη με τον Σάββα; Πώς μπορεί κάποιος να με εξαπατήσει σε χώρους συνομιλίας στο διαδίκτυο; Τι έκανε ο Γιάννης για να παρασύρει τον Σάββα σε συνάντηση ή να του αποσπάσει προσωπικές πληρο- ΠΩΣ ΠΑΙ- ΞΑΜΕ ΤΟ φορίες; ΠΑΙΧΝΙΔΙ Τι έκανε ο Νίκος για να α- ποσπάσει προσωπικές πληροφορίες από τον Σάββα για δικό του όφελος; ΤΙ ΕΜΑΘΑ Τι κίνδυνοι μπορούν να προκύψουν από τους εικονικούς μας φίλους που μας εξαπατούν σε χώρους συνομιλίας στο διαδίκτυο; ΤΙ ΠΙΣΤΕΥΩ ΤΙ ΕΜΑΘΑ Πώς μπορώ να προφυλαχθώ από τους κινδύνους που προκύπτουν ΠΩΣ ΠΑΙ- ΞΑΜΕ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΙ ΕΜΑΘΑ σε χώρους συνομιλίας στο διαδίκτυο; Τι έκανε ο Σάββας για να προφυλαχθεί από τους κινδύνους;

10 1175 Φύλλο εργασίας 2 Διαβάστε την αυτοπαρουσίαση της Νεφέλης και συζητήστε στην ομάδα τη γνώμη σας για αυτήν. Είναι καλή; Υπάρχει κάτι που θα αφαιρούσατε; Σημειώστε στη στήλη ΠΩΣ ΚΡΙΝΑΜΕ ΤΗΝ ΑΥΤΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ποια σημεία θεωρείτε ότι πρέπει να αφαιρεθούν από την παρουσίαση και ποια όχι. Προσοχή: Τη στήλη ΤΙ ΕΜΑΘΑ θα την συμπληρώσετε αργότερα. ΠΩΣ ΚΡΙΝΑΜΕ ΤΗΝ ΑΥΤΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Πρέπει να αφαιρεθούν Δεν χρειάζεται να αφαιρεθούν ΤΙ ΕΜΑΘΑ Προσωπικά στοιχεία που δεν αποκαλύπτω ποτέ στο Διαδίκτυο Εφαρμογή του σεναρίου Παίρνοντας ως δεδομένο ότι οι μαθητές/μαθήτριες γενικά χρησιμοποιούν με μεγάλο βαθμό την υπηρεσία της συνομιλίας, η εφαρμογή του σεναρίου έγινε με δύο υποθέσεις: α) ότι το γεγονός αυτό δίνει στη συγκεκριμένη διδακτική πρόταση το πλεονέκτημα της δημιουργίας κινήτρου στους μαθητές, β) ότι πιθανόν να είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί η συνομιλία μέσα σε ένα πλαίσιο συγκεκριμένων κανόνων και με ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, καθώς οι μαθητές λειτουργούν σε τέτοια πλαίσια έχοντας ως πραγματικό στόχο την άνευ όρων επικοινωνία με τους συμμαθητές τους. Για τον λόγο αυτό, εκτιμήθηκε ότι μια τέτοια προσέγγιση θέτει εξαρχής την αναγκαιότητα για πολύ καλό σχεδιασμό ώστε να μην καταλήξει σε μία κατάσταση παιχνιδιού που μπορεί να αποτελεί μία όαση στην τάξη αλλά δεν εξυπηρετεί τους στόχους της μιντιακής αγωγής τέθηκαν. Σχετικά με τη Δραστηριότητα 2, η πράξη έδειξε ότι θα μπορούσε να διεξαχθεί δύο φορές: μία φορά στην αρχή και μία στο τέλος της διδακτική ενότητας. Αρχικά σχεδιάστηκε για εφαρμογή σε ένα τελικό στάδιο εφαρμογής-εμπέδωσης και αφού έχει ολοκληρωθεί το στάδιο της αναδόμησης των ιδεών των μαθητών/μαθητριών. Ο λόγος ήταν ότι προσφέρει στη διδακτική προσέγγιση α) την υπεραξία της δυνατότητας να αναδειχθούν οι ιδέες των μαθητών/μαθητριών σχετικά με τους κινδύνους των συνομιλιών στο Διαδίκτυο και β) του αναστοχασμού των τρόπων με τον οποίο συνηθίζουν να συνομιλούν σε δωμάτια επικοινωνίας. Ωστόσο με την εφαρμογή της πριν τη διδακτική ενότητα, θα μπορούσαν επίσης να συγκριθούν τα δύο Φύλλα Εργασίας των παιδιών (πριν και μετά) και να εξαχθούν τα ανάλογα συμπεράσματα. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι, επειδή οι μαθητές/μαθήτριες ήταν εξοικειωμένοι με συνομιλίες στο Διαδίκτυο γενικότερα, είχαν ξεπεράσει τη φάση του παιγνιώδους ενθουσιασμού που μπορεί να αποπροσανατολίσει από τον διδακτικό στόχο και επικεντρώθηκαν στη διαδικασία του παιχνιδιού απερίσπαστοι. Έτσι, δε χρειάστηκε καμία επέμβαση σε επίπεδο πειθαρχίας για να τηρηθούν οι όροι του παιχνιδιού, αντίθετα προέκυψε ένα καλοπαιγμένο παιχνίδι,

11 1176 από το οποίο αναδυθήκαν πολλά συμπεράσματα σχετικά με το πώς βλέπουν οι μαθητές/μαθήτριες τους χώρους συνομιλίας στο Διαδίκτυο. Βιβλιογραφικές αναφορές Craven, S., Brown S., & Gilchrist, E. (2006). Sexual grooming of children: Review of literature and theoretical considerations. Journal of Sexual Aggression, 12(3), Driver, R. and Oldham, V. (1986). Α Constructivist Approach to Curriculum Development in Science. Studies in Science Education 13, Livingstone, S., Haddon, L., Görzig, A., & Olafsson, K. (2010). Risks and safety on the internet: the perspective of European children: full findings and policy implications from the EU Kids Online survey of 9-16 year olds and their parents in 25 countries. Deliverable D4. EU Kids Online, London, UK. Διαθέσιμο online: προσπελάστηκε στις 19/11/2015. Nosko, A., Wood, E., & Molema, S. (2010). All about me: Disclosure in online social networking profiles: The case of Facebook. Computers in Human Behavior, 26(3), Δημητρακάκης Κ., Σοφός Α., Βαλμάς Θ. (2011). Η προστασία των μαθητών στο Διαδίκτυο από την οπτική των εκπαιδευτικών. Στο Χ. Παναγιωτακόπουλος (επιμ.), Πρακτικά 2 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «Ένταξη και χρήση των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία» (σελ ). Πάτρα 28-30/04/2011. Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων (ΙΟΜ) (2008.) Δημιουργική και ασφαλής χρήση του διαδικτύου από νέους και νέες έως 18 ετών. Πανελλαδική εμπειρική έρευνα σε μαθητές/μαθήτριες γυμνασίων και λυκείων Καταγραφή-διερεύνηση στοιχείων και απόψεων 12 αρμόδιων φορέων & υπηρεσιών. Διαθέσιμο online: προσπελάστηκε στις 02/11/2015. Μερίδου Ε. (2009). Παράνομο περιεχόμενο στο διαδίκτυο: νομοθετικές ρυθμίσεις και μέτρα αντιμετώπισής του. Στο Α. Σοφός (επιμ.), Παιδαγωγικές διστάσεις των νέων μέσων. Ενίσχυση μιντιακού γραμματισμού και ικανότητας για ένα ασφαλές διαδίκτυο (σελ ). Αθήνα: Γρηγόρης. Μπράτιτσης, Θ., Καρασπύρου, Ι. & Κυρίδης, Α. (2010). Ιστοχώροι κοινωνικής δικτύωσης. Απόψεις εφήβων για ζητήματα ασφάλειας και ενημέρωσης. Στο Α. Τζιμογιάννης (επιμ.), Πρακτικά 7 ου Πανελληνίου Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή «Οι Τεχνολογίές της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στην Εκπαίδευση» (σελ ). Κόρινθος, 23-26/09/2010.

12 1177 Νικολοπούλου Κ., Γιαλαμάς Β. (2011). Το facebook στην καθημερινότητα των εφήβων: κατασκευή ερωτηματολογίου διερεύνησης ενδιαφέροντος περί ιδιωτικότητας. Στο Χ. Παναγιωτακόπουλος (επιμ.), Πρακτικά 2 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «Ένταξη και χρήση των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία» (σελ ). Πάτρα 28-30/04/2011. Παναγή, Μ. (2010). Εκτεθειμένοι οι Κύπριοι έφηβοι στο facebook. Σηματικά ευρήματα από έρευνα του οργανισμού Cyberethics για την ασφάλεια του διαδικτύου. Εφημερίδα Φιλελεύθερος. Διαθέσιμο online: προσπελάστηκε στις 18/11/2015. Σοφός Α. (2009). Προστασία των νέων ως παιδαγωγική ικανότητα δράσης των εκπαιδευτικών. Στο Α. Σοφός (επιμ.), Παιδαγωγικές διστάσεις των νέων μέσων. Ενίσχυση μιντιακού γραμματισμού και ικανότητας για ένα ασφαλές διαδίκτυο (σελ ). Αθήνα: Γρηγόρης. Σοφός, Α., Kron, F.W. (2010). Αποδοτική διδασκαλία με τη χρήση Μέσων. Από τα πρωτογενή και προσωπικά στα τεταρτογενή και ψηφιακά μέσα. Αθήνα: Γρηγόρης.