ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΛΙΑΝΙΚΗΣ ΠΩΛΗΣΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΛΙΑΝΙΚΗΣ ΠΩΛΗΣΗΣ ΣΟΦΙΑ ΣΠΥΡΙΔΩΝΙΔΟΥ

2 ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΛΙΑΝΙΚΗΣ ΠΩΛΗΣΗΣ ΣΟΦΙΑ ΣΠΥΡΙΔΩΝΙΔΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΛΟΓΕΡΕΣΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2016 RETAIL COMPANIES PLACEMENT SOPHIA SPYRIDONIDOU SUPERVISOR PROFESSOR: ATHANASIOS KALOGERESIS ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI FACULTY OF ENGINEERING DEPARTMENT OF SPATIAL PLANNING AND DEVELOPMENT THESSALONIKI, OCTOBER

3 Περιεχόμενα Περίληψη... 4 Λέξεις-Κλειδιά... 4 Abstract... 5 Key-words... 5 Ευχαριστίες... 6 Κεφάλαιο 1ο Προσέγγιση του χωροταξικού προβληματισμού Εισαγωγή Σκοπός ερευνητικής εργασίας Βασικές έννοιες της χωροθέτησης Δομή των κεφαλαίων Κεφάλαιο 2 ο Το θεωρητικό πλαίσιο του ζητήματος της χωροθέτησης Βιβλιογραφική ανασκόπηση Η σημασία της χωροθέτησης Σχολές σκέψης σχετικά με την χωροθέτηση Ιστορική αναδρομή Τομεακή προσέγγιση Πρωτογενής τομέας Δευτερογενής τομέας Τριτογενής τομέας Νεότερες θεωρητικές προσεγγίσεις Κεφάλαιο 3 ο Η χωροθέτηση των επιχειρήσεων λιανικής πώλησης Επιχειρήσεις λιανικής πώλησης: Βασικές στρατηγικές ανάπτυξης τους και στοιχεία

4 3.2 Προσδιορισμός και ανάλυση παραγόντων επιρροής για την επιλογή της κατάλληλης θέσης εγκατάστασης μιας επιχείρησης Μοντέλα χωροθέτησης των επιχειρήσεων Το μοντέλο «Διαμάντι» του Michael Porter Μοντέλο Maximum capture Μοντέλα hub and spoke Κεφάλαιο 4 ο Συμπεράσματα Κεφάλαιο 5 ο Βιβλιογραφία

5 Περίληψη Το παρόν ερευνητικό έργο, παρουσιάζει την σύνδεση της έννοιας του χώρου με τον τομέα της οικονομίας, τους μετασχηματισμούς που είναι ικανή να δημιουργήσει η συγκεκριμένη σύνδεση στην κοινωνικό οικονομική πραγματικότητα, καθώς και αναδεικνύει την μεταξύ τους αλληλεξάρτηση. Με αυτή τη βιβλιογραφική επισκόπηση, παρατίθεται το επιστημονικό υπόβαθρο του ζητήματος της χωροθέτησης των οικονομικών δραστηριοτήτων και επιχειρείται όσο το δυνατόν είναι εφικτό, να γίνει μία αναλυτική περιγραφή του συγκεκριμένου θέματος και να κατανοηθεί πλήρως η πολύπλευρη διαδικασία της χωροθέτησης. Η συγκεκριμένη ερευνητική εργασία, αποτελείται από τρία βασικά κεφάλαια. Το Κεφάλαιο 1, περιλαμβάνει την Εισαγωγή στο θέμα, διευκρινίζονται σε αυτό οι κύριοι στόχοι της παρούσας έρευνας, παρουσιάζει κάποιες από τις βασικές έννοιες της χωροθέτησης, για την βέλτιστη κατανόηση του όρου από τον αναγνώστη και καταγράφεται στο τέλος αυτού, η αναλυτική δομή της εργασίας. Το Κεφάλαιο 2, αποτελείται από μία σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση των βασικών γραμμών πληροφόρησης που αξιοποιήθηκαν στην έρευνα, αναδεικνύει τη σημασία της χωροθέτησης των οικονομικών δραστηριοτήτων, επιτυγχάνεται σε αυτό μία εν δυνάμει σύντομη ιστορική αναδρομή στις θεωρητικές προσεγγίσεις, οι οποίες αποτελούν ένα σημαντικό απόθεμα εννοιολογικών εργαλείων και μεθόδων ανάλυσης του ζητήματος της χωροθέτησης και παρατίθεται η ταξινόμηση αυτών των θεωριών ανά τομέα απασχόλησης. Το Κεφάλαιο 3, παρουσιάζει μία σειρά στρατηγικών ανάπτυξης των επιχειρήσεων, τους παράγοντες που είναι σε θέση να επηρεάσουν και να προσδιορίσουν το καταλληλότερο τόπο εγκατάστασης μιας επιχείρησης και καταγράφονται σε αυτό ορισμένα από τα πιο γνωστά και κύρια μοντέλα χωροθέτησης των επιχειρήσεων. Εν κατακλείδι, τα τρία βασικά αυτά κεφάλαια, συμπληρώνονται από ορισμένα Συμπεράσματα, τα οποία παρατίθενται στο Κεφάλαιο 4 της παρούσας έρευνας και στα οποία επιτυγχάνεται μία αναλυτική ανακεφαλαίωση των παραπάνω κεφαλαίων και ασκείται μία προσωπική κριτική άποψη στο ζήτημα της χωροθέτησης, το οποίο κυριαρχεί μέχρι και σήμερα στους διεθνείς προβληματισμούς. Λέξεις-Κλειδιά χώρος, τόπος, χωροθέτηση, τόπος εγκατάστασης, εγκατάσταση, οικονομική δραστηριότητα, σχολή σκέψης, θεωρητική προσέγγιση, επιχείρηση, ανάπτυξη, στρατηγική, μοντέλο χωροθέτησης. 4

6 Abstract This research study represents the connection of the meaning of space with the sector of economy, the transformations that are capable to be created by this current connection at socioeconomic reality and highlights the interdependency between them. At this literature review it is cited the scientific background of economic activities placement and it is attempted an extensive description of this current issue in order to be fully understood in the aspects. This research is composed of three main chapters. At Chapter One, it is included the Introduction and the main aims of this research. Moreover, they are represented some of the main principles of placement for the optimal clarification of this term and in the end of this chapter it is contained the analytic structure of the project. The Chapter Two is consisted of a brief literature review of the main sources of information which were utilized at this research. Furthermore, chapter two highlights the importance of placement of economic activities and it is achieved a short historical flashback of theoretical approaches which comprise an important stock of semantic tools and analysis methods of the issue. In the end of this chapter it is included the classification of these theoretical approaches by the sector of employment. At Chapter Three it is contained a series of growth strategies for companies and they are represented the factors which are capable to affect and define the placement of a company. In addition, at chapter three are included some of the most well-known placement models of companies. In conclusion, these main chapters are complemented by certain Deductions which are held at Chapter Four of this research study. At this final chapter it is achieved an analytical recapitulation of the previous chapters and it is presented a personal criticism at the matter of placement, which is a controversial issue internationally. Key-words space, place, placement, place of installation, installation, economic activity, school of thought, theoretical approach, company, growth, strategy, placement model 5

7 Ευχαριστίες Θα ήθελα σε αυτό το σημείο, να ευχαριστήσω ορισμένους ανθρώπους, των οποίων η συνεισφορά υπήρξε σημαντική, για την διεκπεραίωση της παρούσας ερευνητικής εργασίας. Αρχικά, ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή μου και επιβλέποντα της ερευνητικής μου, τον Δρ. Αθανάσιο Καλογερέση, για την ανεκτίμητη καθοδήγηση, την ανεξάντλητη υπομονή του, την πολύτιμη βοήθεια και την πνευματική υποστήριξη που μου παρείχε, καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της εργασίας. Ευχαριστώ ολόψυχα την οικογένεια μου, για τα πνευματικά εφόδια, την συναισθηματική και οικονομική υποστήριξη που μου παρείχε όλα αυτά τα χρόνια και κατέστησε δυνατή την ολοκλήρωση της συγκεκριμένης έρευνας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους κοντινούς μου ανθρώπους, συγγενείς και φίλους, όπου η καθημερινή ύπαρξη τους δίπλα μου, καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου, αποτέλεσε για εμένα κάτι παραπάνω από πολύτιμη. 6

8 Κεφάλαιο 1ο 1. Προσέγγιση του χωροταξικού προβληματισμού 1.1 Εισαγωγή Οι θεωρίες για τη χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων επιτρέπουν την καλύτερη κατανόηση της κοινωνικό - οικονομικής πραγματικότητας, την κατανόηση και πρόβλεψη, σε κάποιο βαθμό, των χωροταξικών εκείνων σχέσεων και αλληλεξαρτήσεων που προσδιορίζουν την εγκατάσταση των οικονομικών δραστηριοτήτων στο χώρο και συνεπώς την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των διάφορων περιοχών κάθε χώρας. Επιπλέον, αποκαλύπτουν, πως η θέση μιας οποιασδήποτε οικονομικής δραστηριότητας σχετίζεται άμεσα εκτός από αποφάσεις οικονομικού χαρακτήρα και με επιλογές κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές, κτλ., (Λαμπριανίδης, 2012). Η κατανόηση των μεταβλητών αυτών που επηρεάζουν την επιλογή του χώρου εγκατάστασης των επιχειρήσεων και των παραγωγικών δραστηριοτήτων, μελετήθηκε σε μεγάλο βαθμό και αναλύεται μέχρι και σήμερα από την επιστήμη της οικονομικής γεωγραφίας. Οι μετασχηματιστικές σχέσεις οικονομίας και χώρου ήταν πάντα το επίκεντρο της προσοχής στις κρίσιμες στιγμές της ιστορίας της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Οι προσεγγίσεις όμως, των σχέσεων αυτών ήταν διαφορετικές και με το πέρασμα του χρόνου γίνονται ακόμα πιο πολύπλευρες και πολύπλοκες. Με αποτέλεσμα να έχει διαμορφωθεί ένα σημαντικό απόθεμα εννοιολογικών εργαλείων, μεθόδων ανάλυσης και ερμηνειών, παλαιότερων και νεότερων. Μία κρίσιμη καμπή παρατηρείται στη δεκαετία του 1970 και σηματοδοτεί μία ευρείας κλίμακας κοινωνικοοικονομική και γεωγραφική αναδιάρθρωση του σύγχρονου καπιταλισμού (Κουρλιούρος, 2011). Η παρούσα ερευνητική εργασία εμφανίζει βασικές προσεγγίσεις του γεωγραφικού χώρου, τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και σε εμπειρικό και παρουσιάζει τις αλληλεξαρτήσεις που έχει ο χώρος με τη δυναμική της παραγωγής και της ανάπτυξης. Περιλαμβάνονται σ αυτήν ζητήματα διαχρονικά, που κυριαρχούν στους διεθνείς προβληματισμούς, όπως είναι η εύρεση του καταλληλότερου τόπου εγκατάστασης μιας οικονομικής δραστηριότητας, οι παράγοντες που επηρεάζουν αυτή τη χωροθέτηση ή μπορεί να την επηρεάσουν μεταγενέστερα. Ακόμη ένα ζήτημα αποτελεί, η επιλογή της κατάλληλης στρατηγικής που θα ακολουθήσει μια επιχείρηση, ανάλογα με το κλάδο στον οποίο ανήκει, για τη βέλτιστη ανάπτυξη της και για την άνοδο ή τη διατήρηση των κερδών της στη πάροδο του χρόνου. Παράλληλα, η οικονομική, κοινωνική, πολιτική πραγματικότητα προβάλλει πληθώρα μεταβολών καθημερινά, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συνεχώς νέοι ρυθμιστικοί παράγοντες για την χωροθέτηση των επιχειρήσεων και των παραγωγικών δραστηριοτήτων και έτσι να περιπλέκεται ακόμα περισσότερο το χωροταξικό αυτό πρόβλημα. Παρ' όλα αυτά, 7

9 αποτελεί αξιόλογη, κάθε διερεύνηση των συγκεκριμένων παραγόντων που επηρεάζουν τη χωροθέτηση οποιασδήποτε εγκατάστασης, καθώς παρέχει την δυνατότητα για ανάλυση και αξιολόγηση πολιτικών περιφερειακής ανάπτυξης και συμβάλει στη διαμόρφωση στρατηγικών για την επίτευξη των επιθυμητών αναπτυξιακών αποτελεσμάτων, τόσο σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο όσο και σε τοπικό (Πολύζος και Πετράκος, 2001). 1.2 Σκοπός ερευνητικής εργασίας Η συγκεκριμένη ερευνητική εργασία παρουσιάζει την σημασία που έχει η χωροθέτηση μιας οικονομικής δραστηριότητας τόσο για την ανάπτυξης της όσο και για την ευρύτερη ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας στην οποία εντάσσεται ή ακόμα και της ίδιας της Περιφέρειας, ανάλογα με την εμβέλεια την οποία έχει η οικονομική δραστηριότητα. Στοχεύει στον προσδιορισμό, στην ανάλυση και στην εκτίμηση των παραγόντων που επηρεάζουν την χωροθέτηση μιας επιχείρησης λιανικής πώλησης. Έχει ως σκοπό, να αποδείξει ότι η ορθή χωροθέτηση μιας επιχείρησης αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αιτίες ανάπτυξης της. Να αιτιολογήσει, μελετώντας το οικονομικό, το κοινωνικό και ανθρώπινο κεφάλαιο, γιατί πολλές σπουδαίες ιδέες επιχειρήσεων απέτυχαν λόγω εσφαλμένης χωροθέτησης τους. Τέλος, μετά το πέρας της διεξαγωγής της, να μπορέσει να χρησιμοποιηθεί πέρα από τα πλαίσια μιας ερευνητικής ανάλυσης και ως ένα πολύτιμο εργαλείο για την απόφαση της επιλογής εγκατάστασης μιας οποιασδήποτε επιχείρησης λιανικής πώλησης στο χώρο. 1.3 Βασικές έννοιες της χωροθέτησης Για την καλύτερη κατανόηση του όρου «χωροθέτηση», θα ήταν σκόπιμο να αναφερθεί μία σειρά από κεντρικές έννοιες, οι οποίες συμβάλλουν στην χωρική θεώρηση του κοινωνικού κόσμου. Οι έννοιες αυτές, αποδεικνύεται πως έχουν μεγάλη σημασία για την ανάλυση του ανθρωπογενούς χώρου, καθώς μπορούν να περιγράψουν, να αναλύσουν και να αναδείξουν σημαντικές πλευρές της χωρικής διάστασης των κοινωνικό οικονομικών δραστηριοτήτων. Ειδικότερα, θα αναφερθούν οι έννοιες του χώρου, του τόπου, της τοποθεσίας, της απόστασης και της κλίμακας (Λαμπριανίδης, 2012; Τερκενλή κ.ά., 2007). 1. Ο χώρος: Μπορεί να είναι είτε συγκεκριμένος, υλικός, (όπως είναι οι μετρήσιμοι όγκοι και οι εκτάσεις στο χάρτη, π.χ. 1 κυβ. μ. ή 1 τετρ. μ.), και να εκφράζει την υλική υπόσταση των κοινωνικών σχέσεων, όπως είναι οι διαδικασίες παραγωγής, δόμησης, οι διάφοροι τρόποι κατασκευής (Λαμπριανίδης, 2012; Τερκενλή κ.ά., 2007). Επιπλέον, μπορεί να είναι είτε αφηρημένος, ομοιογενής, όπως ο χώρος που κατέχουν οι κοινωνικές σχέσεις στην ζωή μας, ή ο γεωμετρικός χώρος των μαθηματικών (Λαμπριανίδης, 2012). Έτσι, στην έννοια αυτή εμπεριέχεται τόσο η αλληλεπίδραση του ατόμου με το 8

10 γεωγραφικό φυσικό χώρο όσο και η εμπλοκή των χωρικών σχηματισμών με τα διάφορα κοινωνικά σύνολα και φαινόμενα που αναπαράγονται μέσα σ αυτούς. Ουσιαστικά είναι αδύνατον να διαχωριστεί ο χώρος από την κοινωνία, καθώς το κάθε ένα απ αυτά μπορεί να καθορίσει και να διαμορφώσει το άλλο (Τερκενλή κ.ά., 2007). 2. Ο τόπος: Είναι μια κοινωνική, ανθρώπινη κατασκευή του χώρου και αναφέρεται σ ένα συγκεκριμένο τμήμα του γεωγραφικού χώρου. Καταλαμβάνεται από άτομα, πράγματα, κατασκευές και έχει κάποια συμβολική ή αισθητική αξία. Ο τόπος μπορεί να οριστεί και ως μοναδικός, ακόμα και αν κάποια από τα χαρακτηριστικά του μπορούν να εντοπιστούν και σε άλλους τόπους. Είναι μια συγκεκριμένη έννοια, καθώς εμπεριέχονται σ αυτόν γνωρίσματα ορατά, απτά, μετρήσιμα. Έχει συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες, ιστορική, πολιτιστική και κοινωνική ταυτότητα (Λαμπριανίδης, 2012; Τερκενλή κ.ά., 2007). Εκτός αυτού, σήμερα λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης των χωρών και της διευκόλυνσης, βελτιστοποίησης του τρόπου ζωής των ανθρώπων, υπάρχουν και οι λεγόμενοι μη τόποι, δηλαδή χώροι, όπου ανεξάρτητα σε ποιο κράτος βρίσκονται είναι πανομοιότυποι ή και ακόμη κατασκευασμένοι από το ίδιο σχέδιο. Τέτοιου είδους μη τόποι είναι τα αεροδρόμια, σιδηροδρομικοί σταθμοί, εμπορικά κέντρα, διάφοροι τύποι αλυσίδων επιχειρήσεων λιανικής πώλησης, θεματικά πάρκα, κτλ., (Λαμπριανίδης, 2012). 3. Τοποθεσία: Η έννοια της σχετίζεται με τον εντοπισμό στοιχείων στο χώρο, τα οποία να βρίσκονται σε συνάρτηση με τις ανθρώπινες δραστηριότητες, (όπως η γεωγραφική θέση των οικισμών μιας περιφέρειας, η θέση εγκατάστασης μιας επιχείρησης λιανικής πώλησης στο χώρο), (Τερκενλή κ.ά., 2007). Για να μπορέσει να γίνει τοποθεσία, ένας τόπος, πρέπει να αποκτήσει γνωρίσματα που υπερβαίνουν την χρήση του και να ταυτιστεί μ αυτές τις ιδιαιτερότητες, (π.χ. η παλιά πόλη της Ξάνθης, τα Λαδάδικα στην Θεσσαλονίκη), (Λαμπριανίδης, 2012). Η θέση τοποθεσία, σύμφωνα με τον Bergman, έτσι όπως το διαπίστωσε το 1995, μπορεί να διακριθεί σε δύο κατηγορίες, στην απόλυτη και στην σχετική θέση. Η απόλυτη θέση σχετίζεται με τον εντοπισμό κάποιου στοιχείου στον απόλυτο γεωμετρικό χώρο, ενώ η σχετική θέση κάποιου στοιχείου προκύπτει μέσα από το συνδυασμό της με τις θέσεις άλλων στοιχείων μέσα στο χώρο (Τερκενλή κ.ά., 2007). 4. Απόσταση: Αποτελεί μία από τις πιο θεμελιώδεις έννοιες της γεωγραφίας και συνηθέστερα χρησιμοποιείται για την μέτρηση του χώρου που καταλαμβάνεται μεταξύ δύο ή και περισσότερων σημείων. Στην χωροθέτηση όμως, δεν έχει σημασία μόνο η χωρική απόσταση μεταξύ δύο θέσεων, καθώς είναι απαραίτητη και σημαντική για την ορθή χωροθέτηση και η οικονομική απόσταση, δηλαδή η εκτίμηση του κόστους μετακίνησης μεταξύ αυτών των θέσεων, όπως και η χρόνο - απόσταση, δηλαδή ο χρόνος μετακίνησης μεταξύ των τόπων ενδιαφέροντος (Τερκενλή κ.ά., 2007). 9

11 Πέρα όμως, από την πραγματική διάσταση της έννοιας της απόστασης, υπάρχει και η κοινωνική διάσταση, δηλαδή οι κοινωνικό οικονομικές και πολιτιστικές ανισότητες και διαφορές που μπορεί να υπάρχουν μεταξύ δύο διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών ή και χωρών, (π.χ. ειδικότερα σήμερα, την περίοδο αυτή της οικονομικής κρίσης που βιώνει η Ελλάδα και άλλες πολλές ευρωπαϊκές και μη χώρες, δημιουργήθηκαν και υπάρχουν μεγάλες κοινωνικό οικονομικές αποστάσεις μεταξύ της Ελλάδος και της Γερμανίας). Έτσι, εύλογο είναι πως όχι μόνο η πραγματική διάσταση της απόστασης, καθώς και η κοινωνική της διάσταση, δημιουργούν διάφορες χωρικές αλληλεξαρτήσεις και σχέσεις, όπως είναι η μετακίνηση μεγάλου μεγέθους εργατικού δυναμικού από την Ελλάδα στην Γερμανία (Τερκενλή κ.ά., 2007). 5. Κλίμακα: Η έννοια της κλίμακας αναφέρεται στα επίπεδα αναπαράστασης και οργάνωσης των γεωγραφικών δεδομένων και διαδικασιών, των χωρικών κατανομών και των οικονομικών, παραγωγικών και ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Στον επιστημονικό κλάδο της γεωγραφίας, την χαρτογραφία, σύμφωνα με τον Rubenstein (1999), η κλίμακα ορίζεται ως «τη σχέση μεταξύ του μεγέθους ενός αντικειμένου στον χάρτη με το μέγεθος του πραγματικού αντικειμένου στην επιφάνεια της Γης». Στην χωροθέτηση, η έννοια της κλίμακας έχει σημαντική θέση, καθώς συμβάλει στην αντίληψη και στην εκτίμηση του επιπέδου των κοινωνικό χωρικών φαινομένων, τα οποία δημιουργούνται και αναπαράγονται. Έτσι, διαδραματίζει και σημαντικό ρόλο στην βέλτιστη ανάλυση και αξιολόγηση τους (Τερκενλή κ.ά., 2007). 1.4 Δομή των κεφαλαίων Το παρόν ερευνητικό έργο συντίθεται από 5 κεφάλαια. Το κεφάλαιο 1 ο αποτελείται από μία εισαγωγή στο ζήτημα, από μία αρχική ανάλυση της σχέσης της έννοιας του χώρου με την οικονομία. Ακόμη, περιγράφεται σε αυτό, ο σκοπός για τον οποίο διεξάχθηκε η συγκεκριμένη έρευνα, καθώς και παρουσιάζεται μία σειρά από τις βασικότερες έννοιες της χωροθέτησης, οι οποίες συμβάλλουν στην βέλτιστη κατανόηση του όρου αυτού. Στην αρχή του 2 ου κεφαλαίου εμφανίζεται μία σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση των βασικών πηγών πληροφόρησης που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή αυτής της εργασίας. Στην συνέχεια του κεφαλαίου, διατυπώνεται η σημασία της ορθής χωροθέτησης των κοινωνικό οικονομικών δραστηριοτήτων, οι σχολές σκέψης, οι οποίες ασχολήθηκαν με την θεωρία της χωροθέτησης, η ιστορία αυτών των σχολών, η προσέγγιση και η κατάταξη τους ανά τομέα απασχόλησης (πρωτογενή, δευτερογενή, τριτογενή). Στο τέλος του 2 ου κεφαλαίου, αναφέρονται δύο νεότερες θεωρητικές προσεγγίσεις της επιστήμης της οικονομικής γεωγραφίας, οι οποίες βρίσκονται στο επίκεντρο των διεθνών συζητήσεων την τελευταία δεκαετία. Στο επόμενο κεφάλαιο, το οποίο αποτελεί τον πυρήνα του ερευνητικού αυτού έργου, αναλύεται ειδικότερα η χωροθέτηση των επιχειρήσεων λιανικής πώλησης, οι κύριες στρατηγικές ανάπτυξης των επιχειρήσεων και τα βασικά γνωρίσματα των 10

12 συγκεκριμένων στρατηγικών. Στην συνέχεια του 3 ου κεφαλαίου, περιγράφονται οι παράγοντες, οι οποίοι ασκούν επιρροή και προσδιορίζουν το καταλληλότερο τόπο εγκατάστασης μιας επιχείρησης και στο τέλος αυτού, εμφανίζεται μια σειρά από τα πιο γνωστά και βασικά μοντέλα χωροθέτησης των επιχειρήσεων. Στο 4 ο κεφάλαιο, καταγράφονται ορισμένα από τα συμπεράσματα της έρευνας και ουσιαστικά επιτυγχάνεται σ αυτό μία σύντομη ανακεφαλαίωση όλης της ερευνητικής εργασίας, καθώς και παραθέτετε μία προσωπική κριτική άποψη, αναφορικά με το ζήτημα της χωροθέτησης γενικότερα και ειδικότερα των επιχειρήσεων. Τέλος, το σύνολο της βιβλιογραφίας παρουσιάζεται στο 5 ο κεφάλαιο. Κεφάλαιο 2 ο 2. Το θεωρητικό πλαίσιο του ζητήματος της χωροθέτησης 2.1 Βιβλιογραφική ανασκόπηση Στο συγκεκριμένο υποκεφάλαιο, θα αναλυθεί ο όγκος της σχετικής βιβλιογραφίας, ο οποίος αξιοποιήθηκε για την διεκπεραίωση της εν λόγω ερευνητικής εργασίας και θα πραγματοποιηθεί μία αναφορά στις βασικές γραμμές πληροφόρησης και συλλογής των δεδομένων για την έρευνα αυτή. Από την πρώτη έκδοση του έργου «Στοιχεία Οικονομικής Γεωγραφίας», ο Λόης Λαμπριανίδης (1993), καθηγητής του τμήματος Οικονομικών Επιστημών, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, επιχειρεί να καλύψει ένα μεγάλο κενό που υπάρχει στην ελληνική βιβλιογραφία, στο αντικείμενο της οικονομικής γεωγραφίας. Πιο συγκεκριμένα, μέσα από απ αυτό το βιβλίο, ο Λ. Λαμπριανίδης παραθέτει μια σειρά βασικών εννοιών της χωροθέτησης, τη σημασία που έχει η εύρεση του κατάλληλου τόπου εγκατάστασης μιας οικονομικής δραστηριότητας και τον λόγο για τον οποίο η οικονομική επιστήμη, αρνούνταν να εισάγει την έννοια του χώρου στις θεωρίες και στις αναλύσεις της. Ακόμη, μας παρουσιάζει μια σειρά από θεωρητικές προσεγγίσεις οι οποίες αναπτύχθηκαν ανά τομέα απασχόλησης και τη σημασία τους για την εν λόγο χωροθέτηση των δραστηριοτήτων. Το 2007, η Θεανώ Σ. Τερκενλή, ο Θεόδωρος Ιωσηφίδης και ο Ιωάννης Χωριανόπουλος, μέσα από την έκδοση του έργο τους «Ανθρωπογεωγραφία», προσεγγίζουν ζητήματα που συνδέουν την ανθρώπινη δραστηριότητα, με την δυναμική της κοινωνίας και τα διάφορα χωρικά φαινόμενα. Ειδικότερα, στα πλαίσια της συγκεκριμένης ερευνητικής συνέβαλαν με την διάθεση πληροφοριών αναφορικά με τις βασικές έννοιες της χωροθέτησης, με την ιστορική αναδρομή και με τις φάσεις που ακολούθησαν οι διάφορες θεωρίες και προσεγγίσεις των σχολών σκέψης, στο συγκεκριμένο ζήτημα. 11

13 Ο Ηλίας Α. Κουρλιούρος. μέσα από έργο του «Διαδρομές στις Θεωρίες του Χώρου: Οικονομική γεωγραφία της παραγωγικής αναδιάρθρωσης και της άνισης ανάπτυξης», που εκδόθηκε το 2011, μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για τις θεωρητικές προσεγγίσεις χωρικής κατανομής των οικονομικών δραστηριοτήτων και για τις πιθανές στρατηγικές ανάπτυξης που μπορεί να ακολουθήσει μία επιχείρηση. Επιπλέον, συλλέχτηκαν δεδομένα από το συγκεκριμένο έργο, αναφορικά με τους παράγοντες που ασκούν επιρροή στο ζήτημα της επιλογής του κατάλληλου τόπου εγκατάστασης μιας οικονομικής δραστηριότητας. Από το βιβλίο «Περιφερειακή Ανάπτυξη», του Σεραφείμ Πολύζου (2011), πάρθηκαν πληροφορίες σχετικά με το υπόβαθρο αρκετών θεωριών χωροθέτησης, τόσο παλαιότερων προσεγγίσεων όσο και νεότερων. Παράλληλα, στο βιβλίο αυτό, ο καθηγητής αναλύει θέματα σημαντικά για την συγκεκριμένη εργασία, όπως είναι οι οικονομίες συγκέντρωσης, οι οποίες αποτελούν έναν από τους βασικότερους προσδιοριστικούς παράγοντες για την βέλτιστη εγκαθίδρυση των επιχειρήσεων. Επί πρόσθετα, ο Δημήτρης Γ. Λαγός (2007), μέσα από το βιβλίο του «Θεωρίες Περιφερειακής Οικονομικής Ανάπτυξης», μας παρουσιάζει τόσο στοιχεία για τις παλαιότερες όσο και για τις νεότερες θεωρίες χωροθέτησης, εστιάζοντας κυρίως σε αυτές που έχουν ως κέντρο οικονομικής ανάπτυξης την περιφέρεια. Με αποτέλεσμα να αποτελεί μία αρκετά χρήσιμη πηγή για την διεκπεραίωση της παρούσας εργασίας. Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εμπειρική προσέγγιση του Michael E. Porter, ο οποίος είναι οικονομολόγος και καθηγητής του Χάρβαρντ, για το ανταγωνιστικό περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσονται οι επιχειρήσεις. Συγκεκριμένα, ανέπτυξε το ευρύτερα γνωστό, μοντέλο «Διαμάντι», το οποίο διατύπωσε μέσα από το έργο του «Competitive Advantage of Nations» (Porter, 1990), και αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα και χρησιμότερα μοντέλα χωροθέτησης των επιχειρήσεων, καθώς βοηθάει τις επιχειρήσεις να ανταπεξέλθουν στον διαρκή ανταγωνισμό και να αποκτήσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Έτσι, αυτό έχεις ως αποτέλεσμα να κρίνεται απαραίτητη και σχεδόν αναγκαία η συμπερίληψη του συγκεκριμένου μοντέλου από το παραπάνω πόνημα, στον παρόν ερευνητικό έργο. 12

14 2.2 Η σημασία της χωροθέτησης Η αναζήτηση και τελικώς η εύρεση του κατάλληλου τόπου εγκατάστασης μιας κοινωνικό οικονομικής δραστηριότητας, αποτελεί έναν από τους κυριότερους λόγους για την επιτυχία είτε μιας επιχείρησης, είτε ενός ολόκληρου βιομηχανικού κλάδου, είτε μιας περιφερειακής ανάπτυξης (Λαμπριανίδης, 2012). Η οριστική απόφαση για την εγκατάσταση μιας οποιαδήποτε είδους μονάδα σε μία περιοχή και όχι σε κάποια άλλη, έχει την δυνατότητα να επηρεάσει τον κοινωνικό χαρακτήρα την περιοχής, να της προσδώσει κάποια ιστορική αξία ή να της την αλλοιώσει, καθώς και να επηρεάσει την οικονομική της ανάπτυξη (Πολύζος και Πετράκος, 2001). Οι εγκαταστάσεις αυτές, των οικονομικών δραστηριοτήτων, τείνουν να κάνουν ακόμα πιο έντονες τις διαφορές που ήδη υπάρχουν στον κοινωνικό χώρο από περιοχή σε περιοχή. Έτσι, ο χώρος καθίσταται μία ανομοιογενής οντότητα, τόσο λόγω των διαφορών στον κοινωνικό χώρο (π.χ. στη χωρική κατανομή των πολιτιστικών αξιών των κατοίκων, των ειδικοτήτων, του ανθρώπινου δυναμικού, κ.α.), όσο και στο φυσικό χώρο (π.χ. στο φυσικό πλούτο του εδάφους και στη μορφολογίας του, στο κλίμα, στην ύπαρξη ή μη πηγών ενέργειας), (Λαμπριανίδης, 2012). Στη συνέχεια του κεφαλαίου, θα εξεταστούν οι μηχανισμοί, οι οποίοι καθορίζουν τελικώς μια οικονομική δραστηριότητα ή άλλου είδους δραστηριότητα. Θα μελετηθεί αν υπάρχει «άριστη» χωρική κατανομή αυτών των δραστηριοτήτων ή κάποιων απ αυτών και αν υπάρχει ή αν μπορεί να υπάρξει «άριστη» χωρική κατανομή προς όλες τις κατευθύνσεις (π.χ. αν είναι «άριστη» ως προς τους εργαζομένους της επιχείρησης ή ως προς την ίδια την επιχείρηση και την εργοδοσία της ή ως προς τον κλάδο στον οποίο ανήκει η επιχείρηση ή ως προς το καταναλωτικό κοινό και κοινωνικό σύνολο στο οποίο αναφέρεται ή ως προς ολόκληρη την Περιφέρεια), (Λαμπριανίδης, 2012). Για την βέλτιστη κατανόηση αυτού δίνεται το παρακάτω παράδειγμα, που αφορά στη χωροθέτηση της «Coca-Cola τρία έψιλον» στην Ελλάδα. Ένα από τα εργοστάσια παραγωγής αναψυκτικών και μη αλκοολούχων ποτών «Coca- Cola τρία έψιλον» ήτανε αρχικά εγκατεστημένο στη Θεσσαλονίκη. Στις αρχές του 2012, η εταιρεία αποφασίζει να κλείσει πολλά από τα εργοστάσια της που είχε εγκαταστήσει σε διάσπαρτες πόλεις σ ολόκληρη την χώρα, ένα εκ των οποίων είναι και αυτό της Θεσσαλονίκης και να μεταφέρει την συγκεκριμένη μονάδα παραγωγής στην Βουλγαρία (Κώτσης, 2012). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, περίπου 460 εργαζόμενοι Έλληνες να μείνουν άνεργοι και περίπου άλλοι τόσοι εργαζόμενοι στην Βουλγαρία να αποκτήσουν απασχόληση ( Η Coca Cola έχει φύγει στη Βουλγαρία αλλά διαφημίζει ότι «μένει Ελλάδα»! Τι καταγγέλλουν οι απολυμένοι εργαζόμενοι, 2014). Το τι συνιστάται ως «άριστη» χωρική κατανομή αλλάζει με την πάροδο του χρόνου, όπως μπορεί να γίνει αντιληπτό και από το συγκεκριμένο παράδειγμα. Αρχικά, για την εταιρεία «Coca cola τρία έψιλον», ήταν ωφέλιμο γι αυτήν να έχει πολλά από τα εργοστάσια της στην Ελλάδα, έπειτα με την πάροδο του χρόνου, αποδείχθηκε πως ήταν ωφέλιμο για την ίδια την 13

15 εταιρεία να τα μεταφέρει στη χώρα της Βουλγαρίας. Έτσι, δημιουργείται ουσιαστικά και το ερώτημα βέλτιστη χωροθέτηση για ποιον; Η μετεγκατάσταση της μονάδας παραγωγής από την Ελλάδα στην Βουλγαρία είναι «άριστη» για την εργοδοσία της εταιρείας, για τους εργαζόμενους στην Βουλγαρία, για την οικονομία της Βουλγαρίας, δεν είναι όμως για το ελληνικό εργατικό δυναμικό και για την ελληνική οικονομία. Ένας από τους παράγοντες που διαδραμάτισε κάποιο ρόλο για την μετεγκατάσταση του συγκεκριμένου εργοστασίου είναι με βεβαιότητα η διαφορετική φορολογία που έχει η κάθε χώρα σ αυτού του είδους τις παραγωγικές δραστηριότητες. Όμως, στο μεγάλο και σημαντικό αυτό ζήτημα της βέλτιστης χωροθέτησης, τις περισσότερες φορές ποικίλουν οι παράγοντες που οδηγούν στην χωροθέτηση μιας επιχείρησης σε μία περιοχή και όχι σε κάποια άλλη, όπως επίσης και γιατί κάποια προϊόντα παράγονται αποκλειστικά σε ορισμένες περιοχές και όχι σε κάποιες άλλες (Λαμπριανίδης, 2012). Οι συγκεκριμένοι παράγοντες θα αναλυθούν ειδικότερα στις επόμενες υπό ενότητες του κεφαλαίου από τις διάφορες σχολές σκέψης και τις ποίκιλες θεωρητικές προσεγγίσεις σχετικά με την χωροθέτηση. 2.3 Σχολές σκέψης σχετικά με την χωροθέτηση Ιστορική αναδρομή Η μελέτη και η ανάλυση για τον τρόπο χωροθέτησης παραγωγικών δραστηριοτήτων ξεκίνησε από τον 17 ο αιώνα, μέσα από τις επιδιώξεις και τις προσπάθειες πολλών ερευνητών και κυρίως οικονομολόγων, να ερμηνεύσουν τον τρόπο αξιοποίησης της γεωργικής γης. Σύμφωνα με τον Λαμπριανίδη (2012), χαρακτηριστικότερη από τις προσπάθειες αυτές, είναι το κλασσικό μοντέλο του von Thünen, (1826). Το συγκεκριμένο μοντέλο αποτέλεσε το πρώτο χρονικό ορόσημο στην εμφάνιση της οικονομικής γεωγραφίας, όπου αναφερόταν στις χωρικές κατανομές των αγροτικών χρήσεων γης γύρω από τα αστικά κέντρα, σε συνάρτηση με δύο παράγοντες: τα κόστη μεταφοράς των αγροτικών προϊόντων και τις αποστάσεις προς τα αστικά κέντρα (Τερκενλή κ.ά., 2007). Ταυτόχρονα όμως, η ανάπτυξη της πολιτικής οικονομίας του Ricardo και ειδικότερα η ευρύτερη αντίληψη πως ο κλάδος της βιομηχανίας αποτελεί πρωτεύων στοιχείο στην οικονομική ανάπτυξη, και η αντίστοιχη μείωση της ισχύος του κλάδους της γεωργίας στο τομέα της οικονομίας, είχε ως αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση της έννοιας και της υπόστασης του χώρου στις θεωρίες και στις έρευνες των μελετητών. Η μη συμπερίληψη της σημασίας του χώρου συνεχίστηκε ανελλιπώς για πολλά χρόνια και από τους νεοκλασικούς οικονομολόγους, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν την έννοια του χώρου αποκλειστικά και μόνο στις αναλύσεις τους για το διεθνές εμπόριο, ενώ γενικότερα αγνόησαν παντελώς τον συντελεστή του χώρου, θεωρώντας ότι οι οικονομικές δραστηριότητες διαδραματίζονται «πάνω στο κεφάλι μιας καρφίτσας» (Λαμπριανίδης, 2012). Άλλα σημαντικά ορόσημα, κατά χρονολογική σειρά είναι ο 14

16 Γερμανός γεωγράφος Götz (1882), όπου κατάφερε και έκανε την διάκριση ανάμεσα στην οικονομική και εμπορική γεωγραφία (Τερκενλή κ.ά., 2007). Σχήμα 1. Ιστορική εξέλιξη και σχολές σκέψης οικονομικής γεωγραφίας Πηγή: Τερκενλή, Ιωσηφίδης και Χωριανόπουλος, Ιδία επεξεργασία. Η μελέτη του von Thünen, συνέβαλε στην ανάπτυξη πολλών σπουδαίων αναλύσεων και θεωριών για την οικονομία του χώρου και για την διαμόρφωση των περιοχών αγορών των οικονομικών δραστηριοτήτων. Η Γερμανική σχολή της θεωρίας της χωροθέτησης, ήταν από τις σχολές που ανέπτυξαν τέτοιου είδους θεωρίες, π.χ. Weber (1909), Christaller (1933), Lösch (1944), (Πολύζος, 2011). Το ρεύμα αυτό, αναπτύχθηκε αρχικά στην Γερμανία, αλλά σε σύντομο χρονικό διάστημα επεκτάθηκε και στις υπόλοιπες βιομηχανικές ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και στις ΗΠΑ, έχοντας ως αποτέλεσμα να κυριαρχήσει στις ερευνητικές κατευθύνσεις της οικονομικής γεωγραφίας, όλο το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα (Τερκενλή κ.ά., 2007). Στην συνέχεια, την διαδοχή των θεωριών χωροθέτησης της γερμανικής σχολής, την κατακτούν οι θεωρίες της νεοκλασικής οικονομίας. Στις θεωρητικές προσεγγίσεις αυτής της οικονομίας, υπάρχουν οι εξής βασικές παραδοχές: η ύπαρξη του ορθολογικά οικονομικού ανθρώπου, η έμφαση ότι υπάρχει πλήρης και ανεμπόδιστη πληροφορία, και η ύπαρξη του τέλειου ανταγωνισμού καθώς και της ισορροπίας στην οικονομία (Λαμπριανίδης, 2012; Τερκενλή κ.ά., 2007). Οι παραπάνω παραδοχές, είχαν ως αποτέλεσμα να δημιουργήσουν φορμαλιστικά μοντέλα, βασιζόμενα σε μια απλοϊκή «οικονομική γεωμετρία», με κυριότερα παραδείγματα φορμαλισμού τα μοντέλα κανονικών εξάγωνων των Christaller και Lösch. Ουσιαστικά στη σχολή αυτή, τονίστηκε ιδιαίτερα η γεωμετρία των αποστάσεων, καθώς και η ελαχιστοποίηση του κόστους μεταφοράς, που αποτέλεσε σημαντικός παράγοντας στην λήψη των αποφάσεων χωροθέτησης των οικονομικών δραστηριοτήτων (Πολύζος, 2011). Στην πραγματικότητα όμως, όσες μετέπειτα έρευνες προσπάθησαν να ελέγξουν τις παραδοχές αυτές της γερμανικής σχολής, οδηγήθηκαν σε αντιφατικά εμπειρικά αποτελέσματα. Κάποιες απ αυτές τις προσπάθειες είναι αυτή του Hoover (1948) και του Smith (1966, 1971), οι οποίοι επιδίωξαν να βελτιώσουν τις θεωρίες αυτές, εντάσσοντας πιο ρεαλιστικούς παράγοντες στις μελέτες τους για την χωρική κατανομή των επιχειρήσεων. Παρ όλα αυτά, δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν από το φορμαλισμό της γερμανικής σχολής. Ειδικότερα, οι θεωρητικές αυτές 15

17 προσεγγίσεις, αφορούν αποφάσεις χωροθέτησης, οι οποίες βασίστηκαν σε μη πλήρη ορθολογικότητα, όπως υποστήριξαν και στην πορεία οι συμπεριφορικές προσεγγίσεις της χωρικής κατανομής (Τερκενλή κ.ά., 2007). Παρά τα μεθοδολογικά προβλήματα που είχε η γερμανική σχολή, αναγνωρίζεται πως ξεκίνησε απ αυτήν μια παράδοση ποσοτικών προσεγγίσεων του χώρου, όπου κορυφώθηκε με τη ποσοτική επανάσταση, η οποία διαδραματίστηκε ανάμεσα στις δεκαετίες του 1950 και του Η ποσοτική επανάσταση ξεκίνησε από τις ΗΠΑ με κύριο πρωταγωνιστή τον Walter Isard (1956). Σύμφωνα με τον Scott (2000), η στροφή αυτή, αποτέλεσε τη μεγαλύτερη «κρίση ταυτότητας» στην ιστορία της οικονομικής γεωγραφίας. Ο λογικός θετικισμός υπήρξε η επιστημολογική βάση της στροφής αυτής και το πρόγραμμα αυτού βασίστηκε στην παραδοχή της ύπαρξης μιας εκ γενετής αναλογίας μεταξύ των διαδικασιών επαλήθευσης εμπειρικά μετρήσιμων γεγονότων και της επιστημολογικής γνώσης (Τερκενλή κ.ά., 2007). Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο Walter Isard, αποτέλεσε τον βασικότερο εκφραστή της ποσοτικής επανάστασης στην οικονομική γεωγραφία. Θεώρησε πως ένας κόσμος χωρίς τις χωρικές διαστάσεις του, δηλαδή έτσι όπως τον είχε κατασκευάσει η οικονομική θεωρία, ήταν ανεπαρκής για την ανάλυση και την αντίληψη των φαινομένων και επιδίωξε να εισάγει τον παράγοντα χώρο στη λογική των νεοκλασικών οικονομικών. Πιο συγκεκριμένα, προσπάθησε να εντάξει την χωροθετική οργάνωση των οικονομικών δραστηριοτήτων, στη νεοκλασική θεωρία οικονομικής ισορροπίας. Επιπλέον, η ποσοτική επανάσταση, έλαβε χώρα στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1960 με αρχές της δεκαετίας του 1970, λόγω του ότι με την πάροδο του χρόνου όλο και μεγεθυνόταν η αναντιστοιχία της με την χωρο κοινωνική πραγματικότητα και την ίδια στιγμή άρχισαν να αναπτύσσονται κάποιες ριζοσπαστικές και κριτικές θεωρίες (Κουρλιούρος, 2013). Γύρω στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, διαμορφώθηκε η λεγόμενη συμπεριφορική οικονομική γεωγραφία, η οποία εστιάζει στην έρευνα και στην ανάλυση της χωροθετικής συμπεριφοράς σύνθετων δραστηριοτήτων, όπως είναι οι βιομηχανικές επιχειρήσεις. Πολλοί ερευνητές και οικονομολόγοι θεωρούν πως η συμπεριφορική σχολή αποτελεί μία λογική μετεξέλιξη της ποσοτικής επανάστασης. Επιπλέον, η σχολή αυτή κάνοντας την κριτική της στην έννοια του homo economicus, δημιούργησε την έννοια του homo socialis (Πολύζος, 2011). Παράλληλα, τις συγκεκριμένες χρονολογίες, δηλαδή στα τέλη του 60 και σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας τους 1970, διαδραματίστηκαν πολλές ταυτόχρονες αλλαγές και γεγονότα, τα οποία κατέδειξαν τα όρια του μεταπολεμικού φορντιστικού αναπτυξιακού μοντέλου και έθεσαν τις παραδοχές και τις βεβαιότητες του μοντέλου αυτού σε τεράστια αμφισβήτηση. Ειδικότερα, οι αλλαγές αυτές είναι οι εξής: πραγματοποιήθηκαν διάφορα μαζικά κινήματα διαμαρτυρίας τα οποία εξαπλώθηκαν από την Ευρώπη μέχρι και την άλλη πλευρά του Ατλαντικού και τα κινήματα αυτά αφορούσαν την εναντιότητα τους για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, το φεμινιστικό κίνημα, το αντιρατσιστικό, το οικολογικό, το κίνημα προάσπισης εναλλακτικών τρόπο ζωής και διαφύλαξης διαφορετικών πολιτισμικών ταυτοτήτων, το κίνημα των χίπις, κ.α. 16

18 Ακόμη, άλλα σημαντικά γεγονότα που πραγματοποιήθηκαν εκείνες τις δεκαετίες είναι οι παγκόσμιες πετρελαϊκές κρίσεις, η αποβιομηχάνιση, όπου με μεγάλη ταχύτητα περιόρισε ή προκάλεσε μαρασμό σχεδόν σε όλες τις βιομηχανικές πόλεις και περιφέρειες των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, η εξάπλωση της ανεργίας και του πληθωρισμού και η έξαρση περιφερειακών ανισοτήτων, τροποποίησαν και μετασχημάτισαν τη γεωγραφία της παραγωγής και την ανάπτυξης του καπιταλιστικού κόσμου (Τερκενλή κ.ά., 2007). Εξαιτίας, όλων των παραπάνω συμβάντων, το τρίπτυχο της μεθοδολογικής βάσης στο οποίο στηρίχθηκε η περιφερειακή επιστήμη και η ποσοτική οικονομική γεωγραφία, δηλαδή ο τέλειος ανταγωνισμός, η χωρική ισορροπία και ο ορθολογικά οικονομικός άνθρωπος, ήρθαν σε μεγάλη αντίθεση με την πραγματικότητα, η οποία ταυτιζόταν με την άνιση ανάπτυξη του χώρου σε όλα τα επίπεδα γεωγραφικής κλίμακας (τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και διεθνές επίπεδο). Έτσι, οι νέες κοινωνικό οικονομικές και πολιτιστικές συνθήκες, απαιτούσαν την δημιουργία νέων θεωρητικών προσεγγίσεων, οι οποία θα λαμβάναν υπόψη τους τις χωρικές ανισότητες και τις διαρθρωτικές μεταβολές των τόπων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, την ανάδυση της ριζοσπαστικής και κριτικής σκέψης. Ένα είδους σκέψης, το οποίο δεν πρέπει και δεν είναι ομοιογενής, αλλά έχεις ως ιδιαιτερότητα τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις και παραλλαγές (Κουρλιούρος, 2011). Πιο συγκεκριμένα, τα κύρια χαρακτηριστικά της σχολής αυτής, στην πρώτη περίοδο ανάπτυξης της (δεκαετία 1970 μέχρι και τα μέσα του 80), είναι τα εξής: σχετίζεται με την μαρξιστική πολιτική οικονομία, τονίζει και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ανάλυση των ανισοτήτων και των διαιρέσεων, που δημιουργεί η συνάρθρωση του γεωγραφικού χώρου με τον καπιταλισμό σε διάφορα επίπεδα κλίμακας και προσανατολίζεται σε κανονιστικές προτάσεις πολιτικής. Κατά την διάρκεια της πρώτης φάσης ανάπτυξης της ριζοσπαστικής οικονομικής γεωγραφίας, η πιο χαρακτηριστική συμβολή είναι αυτή του Harvey (1985), ο οποίος από οπαδός μιας θετικιστικής ποσοτικής ανάλυσης, μεταμορφώνεται σε έναν ηγέτη μιας πρωτότυπης γεωγραφικής ανάλυσης και ανασκευής της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας. Επί πρόσθετα, το κυριότερο στίγμα που άφησε στην επιστήμη της οικονομικής γεωγραφίας, η μαρξιστική οικονομική γεωγραφία ήταν η ολοκάθαρη απόδειξη του κοινωνικού περιεχομένου των χωρικών φαινομένων και η απομυθοποίηση του «χωρικού». Ουσιαστικά, μέσα από την αντίληψη αυτή, εκφράζεται πως υπάρχουν κοινωνικά φαινόμενα τα οποία διαδραματίζονται στο χώρο και εκφράζονται διαμέσου αυτού. Τονίζεται, πως υπάρχει μια διαλεκτική αλληλεπίδραση κοινωνικό οικονομικών σχέσεων και χωρικών δομών (βλ. Σχήμα 2). Σύμφωνα με τους Massey και Allen (1984), «ο χώρος είναι μια κοινωνική κατασκευή». Οι ερευνητές και οι υποστηρικτές της σχολής αυτής, επιδίωξαν να υποστηρίξουν την άποψη πως η καπιταλιστική ανάπτυξη διαμορφώνει τις χωρικές δομές σύμφωνα με την κίνηση του κεφαλαίου και τις ανάγκες συσσώρευσης και πως οι χωρικές δομές δημιουργούν δυνατότητες αλλά και περιορισμούς στην καπιταλιστική ανάπτυξη (Κουρλιούρος, 2011). 17

19 Σχήμα 2. Χωρο - κοινωνική διαλεκτική αλληλεπίδραση Πηγή: Κουρλιούρος Η δεύτερη φάση εξέλιξης της κριτικής οικονομικής γεωγραφίας, η οποία ξεκίνησε γύρω στην δεκαετία του 1980, χαρακτηρίζεται από μία στροφή στην πολιτιστική πλευρά της χωρικής ανάπτυξης, το μεταμοντερνισμό και την έμφαση στις έρευνες τοπικοτήτων. Ειδικότερα, αναπτύχθηκαν στην φάση αυτή, δύο άξονες κριτικής. Ο πρώτος άξονας αναφέρεται στην υπαγωγή της ατομικής δράσης και ελευθερίας σε ευρύτερες κοινωνικές δομές και ο δεύτερος άξονας εστιάζει στην έλλειψη μαθηματικών μοντέλων, τα οποία να μπορούν να διατυπώσουν τις κύριες οικονομικό πολιτικές έννοιες, κάτι το οποίο σύμφωνα με τα θετικιστικά κριτήρια, αποτελούσε σημαντικό έλλειμα επιστημονικής θεμελίωσης των εννοιών αυτών. Οι βασικότεροι λόγοι, για την μετατόπιση της ερευνητικής προσέγγισης των οικονομικών γεωγράφων στις μελέτες τοπικοτήτων και στις πολιτιστικές πτυχές του κοινωνικό οικονομικού χώρου είναι: (α) τα σημαντικά προβλήματα της προηγούμενης περιόδου, δηλαδή αποβιομηχάνιση, μαζική ανεργία, κ.α. περιθωριοποιήθηκαν, καθώς ο καπιταλισμός ξεκίνησε να εισχωρεί στη νεοφιλελεύθερη φάση της ευέλικτης εξειδίκευσης, της κοινωνικής απορρύθμισης, την ανάδυση των δικτύων και των πληροφοριακών τεχνολογιών, κ.α. (β) Αρχίζουν να δημιουργούνται και να έρχονται στην επικαιρότητα αιτήματα, τα οποία αφορούν το lifestyle, την κατανάλωση, τις πολιτικές ταυτότητας, (γ) δημιουργούνται και αναπτύσσονται ρεύματα όπως είναι ο μεταμοντερνισμός, οι μετά δομικές και οι μετά αποικιακές αναλύσεις. (δ) Ο τελευταίος βασικότερος λόγος είναι πως ως αποτέλεσμα όλων των παραπάνω μεταβολών, οι ταξικές πολιτικές που δίνανε έμφαση στην κοινωνικό οικονομική πλευρά του χώρου, αντικαθίστανται σταδιακά από εναλλακτικές πολιτικές, οι οποίες εστιάζουν στην πολιτιστική πλευρά ατόμων και ομάδων. Παρ όλα αυτά, όμως οι έρευνες τοπικοτήτων έδειξαν και αυτές με την σειρά τους, τα όρια τους γύρω στις αρχές της δεκαετίας του 1990, καθώς άρχισαν να χάνουν το νόημα τους σε περιπτωσιολογικές εμπειρικές μελέτες, από τις οποίες έλλειπε ένα συνεκτικό θεωρητικό υπόβαθρο, το οποίο θα έδινε ώθηση στη δημιουργία νέων προσεγγίσεων (Τερκενλή κ.ά., 2007). Από τα μέσα προς τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και μετέπειτα, πολλοί οικονομικοί γεωγράφοι και άλλοι επιστήμονες και ερευνητές του χώρου επεξεργάστηκαν νέες θεωρητικές προσεγγίσεις, οι οποίες έγιναν ευρέως γνωστές με τον όρο «θεωρίες της νέας περιφερειακότητας». Οι συγκεκριμένες θεωρίες επηρεάζονται από τα θεσμικά και εξελικτικά οικονομικά, την οικονομική κοινωνιολογία, την προσέγγιση της «ενθήκευσης», τις νέες θεωρίες οργανώσεων και management, κ.α., (Τερκενλή κ.ά., 2007). Έχουν ως άξονα τη σχέση χώρου και οικονομίας, το κοινωνικό κεφάλαιο, την εξέλιξη των χωρικών ανισοτήτων και οι θεωρίες αυτές οδηγούνται σε στρατηγικές ενίσχυσης της χωρικής ανταγωνιστικότητας. Η θεωρητική 18

20 συγκρότηση της νέας περιφερειακότητας, ουσιαστικά ξεκινά από την μαρξιστική θεωρία του 80, για να εξελιχθεί στη δημιουργία της έννοιας της περιφερειακής ανταγωνιστικότητας, συνδέοντας το χώρο με την οικονομία στο πλαίσιο της νέο-θεσμικής ή εξελικτικής σχολής (Λαγός, 2007). Οι προσεγγίσεις της εστιάζουν σε νέους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας, όπως στις βιομηχανίες υψηλής τεχνολογίας, στον νέο τριτογενή τομέα των πόλεων, δηλαδή τις δημόσιες ιδιωτικές υπηρεσίες, στους αναβαθμισμένους χειροτεχνικούς βιοτεχνικούς κλάδους (Τρίτη Ιταλία). Ακόμη, οι θεωρίες αυτές αναφέρονται γεωγραφικά σε αρκετά αναπτυγμένες περιφέρειες, σχεδόν «άριστες» στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική, την Ιαπωνία και άλλες αρκετές ανεπτυγμένες περιοχές του καπιταλιστικού κόσμου (Τερκενλή κ.ά., 2007). Στην θεωρητική αυτή κατεύθυνση περιλαμβάνονται οι εξής θεωρητικές αναφορές: (α) Η ευέλικτη εξειδίκευση. (β) Οι σχέσεις εισροών εκροών και το κόστος συναλλαγών. (γ) Η θεωρία της οικονομίας της γνώσης και των χωρικών συστημάτων καινοτομίας. (δ) Η θεωρία του κοινωνικού κεφαλαίου και ο ρόλος των πολιτιστικών παραγόντων. (ε) Ο συνδυασμός των θεωρητικών απόψεων της άνισης ανάπτυξης, της χωρικής και κοινωνικής κατανομής της εργασίας, της γεωγραφικής μεταφοράς της αξίας, της συσσώρευσης και του ιμπεριαλισμού με πολιτιστικά και θεσμικά θέματα (Λαγός, 2007). Βασικό χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης σύγχρονης προσέγγισης είναι η ανάδειξη της περιφέρειας με την έννοια ενός τόπου στον οποίο παράγεται και πραγματοποιείται η ανάπτυξη. Στο γεγονός αυτό, συμβάλλει το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, η χωρική ανταγωνιστικότητα, το κοινωνικό κεφάλαιο και οι αύξουσες αποδόσεις κλίμακας. Με βάση όλα τα παραπάνω, έχει ως αποτέλεσμα, να δημιουργείται ένας κόσμος με έντονες ανισότητες και ανισορροπίες, στον οποίο οι δυνατότητες σύγκλισης είναι αρκετά περιορισμένες. Υποστηρίζεται πως η κύρια συνεισφορά των θεωριών της νέας περιφερειακότητας είναι η σύνδεση του χώρου με την οικονομία, μέσω των παραγωγικών ομαδοποιήσεων (clusters) των επιχειρήσεων και της θεωρίας για την ανάπτυξη της καινοτομίας (Λαγός, 2007). Τέλος, την τελευταία δεκαετία, στην Ελλάδα, οι μελέτες, οι έρευνες, οι αναλύσεις και οι δημοσιεύσεις που αφορούν και σχετίζονται με το ρεύμα της νέας περιφερειακότητας, εξετάζουνε διάφορα ζητήματα, όπου μερικά από αυτά είναι: (α) ευέλικτη συσσώρευση σε κλάδους της ελληνικής βιομηχανίας και σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις, (β) σχεδιασμός καινοτόμων δραστηριοτήτων και χωρικές διαστάσεις, (γ) έρευνα και ανάλυση του κοινωνικού κεφαλαίου και των πολιτιστικών παραγόντων στην τοπική οικονομική ανάπτυξη (Τερκενλή κ.ά., 2007). 19

21 2.3.2 Τομεακή προσέγγιση Η υπό ενότητα αυτή επικεντρώνεται στην διαδικασία επιλογής του τόπου εγκατάστασης μιας οικονομικής δραστηριότητας ανάλογα με τον τομέα στον οποίο εντάσσεται η κάθε δραστηριότητα, δηλαδή (α) στο πρωτογενή τομέα, (β) στο δευτερογενή τομέα και (γ) στο τριτογενή τομέα. Αρχικά, οι βασικότερες θεωρητικές προσεγγίσεις για την χωροθέτηση των δραστηριοτήτων, παρατίθενται συγκεντρωτικά ανάλογα με τον τομέα απασχόλησης, τις σχολές σκέψης και τους εκπροσώπους της κάθε θεωρίας στον παρακάτω πίνακα (βλ. Πίνακας 1). ΤΟΜΕΑΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΧΟΛΗ ΣΚΕΨΗΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΘΕΩΡΙΩΝ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ του τόπου εγκατάστασης Von Thünen - της γεωργικής παραγωγής ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ Κλασική του ελάχιστου κόστους Weber, Hoover, Smith της χωροθετικής αλληλεξάρτησης Hotelling, Lösch Συμπεριφορική Πολιτικής Οικονομίας της γενικής χωρικής ισορροπίας του κύκλου ζωής του προϊόντος της συμπεριφορικής θεωρίας της επιχείρησης του περιγραφικού συμπεριφορισμού της αναδιάρθρωσης του κεφαλαίου της σημασίας του εργατικού δυναμικού των θεωρητικά πληροφορημένων εμπειρικών ερευνών του βιομηχανικού συμπλέγματος της νέας γεωγραφίας της βιομηχανικής παραγωγής ΤΡΙΤΟΓΕΝΗΣ - του χώρου και των νέων τεχνολογιών Πίνακας 1 Οι βασικότερες θεωρητικές προσεγγίσεις για την χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων. Πηγή: Λαμπριανίδης (2012:89 196). Ιδία επεξεργασία. Lösch Hoover, Vernon Simon, Pred Sayer Dunford, Massey, Meegan Friedman, Perrons, Bluestone, Harrison, Storper, Walker Brusco, Garofoli, Hadjimichalis, Vaiou, Labrianidis Isard, Piore, Sabel, Μeegan, Labrianidis, Scott, Storper Dunford, Lipietz, Perrons, Palloix, Harvey Pearson, Mitter, Allen, Dicken, Stanworth, Warff 20

22 Πρωτογενής τομέας O von Thünen, ένας Πρώσος γαιοκτήμονας, διατύπωσε μία από τις πρώτες θεωρίες για την επιλογή της θέσης εγκατάστασης της γεωργικής παραγωγής, το 1826, όπως έχει ήδη αναφερθεί. Συγκεκριμένα, ο von Thünen αποτελεί τον θεμελιωτή των θεωριών χωροθέτησης των δραστηριοτήτων, καθώς ανέπτυξε μία προσέγγιση, η οποία βασίστηκε σε μια συστηματική μεθοδολογική ανάλυση του προβλήματος του τόπου εγκατάστασης μιας οικονομικής δραστηριότητας και γι αυτό το λόγο ενέπνευσε πολλούς ερευνητές και οικονομολόγους μετέπειτα στο συγκεκριμένο θέμα. O Thünen προσπάθησε να εξηγήσει τους παράγοντες που καθορίζουν τις τιμές των γεωργικών προϊόντων και πως αυτές οι τιμές υποδεικνύουν τη γεωργική παραγωγή σε κάθε μέρος της γεωργικής γης. Στη θεωρία χωροθέτησης που ανέπτυξε ο ίδιος, αναγνώρισε πως ο κύριος παράγοντας που ρυθμίζει τη χρήση της γεωργικής γης είναι το ενοίκιο και πως το κόστος μεταφοράς, καθορίζει τη χωρική κατανομή του ύψους των ενοικίων (Πολύζος, 2011). Το μοντέλο που ανέπτυξε ο von Thünen το στήριξε σε κάποιες δικές του παραδοχές. Ειδικότερα, υποστήριξε πως υπάρχει μία απομονωμένη πόλη, η οποία δεν μπορεί να επικοινωνήσει με καμία από τις υπόλοιπες πόλεις και είναι εγκατεστημένη στο κέντρο μιας ομαλής πεδιάδας. Η πόλη αυτή, αποτελεί τη μοναδική αγορά των αγροτικών προϊόντων, όπου η μεταφορά αυτών πραγματοποιείται μόνο με έναν και μοναδικό τρόπο, με άλογο και κάρο, και η πεδιάδα κατοικείται από γεωργούς, οι οποίοι τροφοδοτούν την πόλη και έχουν ως απώτερο σκοπό την μεγιστοποίηση των κερδών τους. Η ποσότητα και το είδος των γεωργικών προϊόντων, που παράγονται, προσαρμόζονται με τις ανάγκες της αγοράς, η γονιμότητα και η ένταση χρήσης του εδάφους είναι ίδια σ όλη την έκταση της πεδιάδας, η προσφορά και η ζήτηση καθορίζει τις τιμές των αγροτικών προϊόντων, το κόστος μεταφοράς εξαρτάται μόνο από την απόσταση, κτλ. Με κέντρο ανάλυσης του τις παραπάνω παραδοχές, ο Thünen ερεύνησε και ανέλυσε τον τρόπο με τον οποίο κατανέμεται χωρικά η γεωργική γη ανάμεσα στις διάφορες καλλιέργειες και με τον τρόπο, με τον οποίο κατανέμεται η γαιοπρόσοδος, δηλαδή η τιμή για τη χρήση της γεωργικής γης που ισούται με τα έσοδα μείον τα έξοδα από της χρήση της γης, και από το κέρδος αυτών μείον το κόστος μεταφοράς των αγροτικών προϊόντων στην κεντρική, μοναδική αγορά (Πολύζος, 2011). Όμως, όπως γίνεται ορθά αντιληπτό, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο πολύπλοκη και πολύπλευρη, από τις παραδοχές που έθεσε ο Thünen, και πάνω σ αυτές ανέπτυξε το μοντέλο του. Έτσι, η θεωρία αυτή δεν μπορεί να έχει εφαρμογή στην υπάρχουσα πραγματικότητα για το τόπο εγκατάστασης των καλλιεργειών. Ακόμη και αν αλλάξουμε μία μόνο από τις υποθέσεις που όρισε ο Thünen, αλλάζουν όλα τα συμπεράσματα της θεωρίας του. Γι αυτό τον λόγο, η μέγιστη σημασία της συγκεκριμένης θεωρίας είναι ότι αποτέλεσε το υπόβαθρο και την έμπνευση για την διατύπωση άλλων θεωριών χωροθέτησης και όχι για να έχει κάποια εφαρμογή, διότι δημιουργήθηκε για έναν κόσμο ιδεατό (Πολύζος, 2011). 21

23 Αντίθετα, στο πραγματικό κόσμο, ο τρόπος που αξιοποιείται η γεωργική γη σε κάθε περιοχή καθορίζεται από τη ζήτηση των γεωργικών προϊόντων, από την θέση των κεντρικών αγορών, από τα κόστη μεταφοράς του κάθε προϊόντος και από τα χαρακτηριστικά των καλλιεργειών, δηλαδή η απόδοση που έχει η κάθε καλλιέργεια ανά στρέμμα, η ποσότητα του εργατικού δυναμικού που χρειάζεται για την φροντίδα της καλλιέργειας, κτλ. Επιπλέον, η ανάπτυξη των μέσων μεταφοράς και η κατασκευή μεγάλων και ασφαλών οδικών δικτύων, έδωσε την δυνατότητα μεταφοράς των αγροτικών προϊόντων σε μεγάλες αποστάσεις, με αποτέλεσμα να υπάρξει συγκέντρωση μεγάλων αγορών στις πόλεις και ταυτόχρονα να παρακμάσουν οι τοπικές αγορές μικρότερων οικισμών. Επί πρόσθετα, η γεωργική παραγωγή επηρεάζεται από την ποιότητα που έχει η ίδια η γεωργική γη, δηλαδή από τα φυσικά χαρακτηριστικά του εδάφους και από την γονιμότητα του. Όμως, αυτοί οι παράγοντες δεν είναι απόλυτοι για το επίπεδο ανάπτυξης του πρωτογενή τομέα σε κάθε περιοχή, λόγω του ότι έχει παρατηρηθεί ανάπτυξη γεωργικών καλλιεργειών σε μέρη με πολύ δυσμενή φυσικά χαρακτηριστικά (π.χ. οι έρημοι του Ισραήλ, κ.α.), (Λαμπριανίδης, 2012). Παράλληλα, στην παραγωγή της γεωργίας επιδρά σημαντικά και ο παράγοντας κλίμα, ο οποίος βέβαια διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Η επιρροή που έχει το κλίμα στη γεωργία σε πολλές περιπτώσεις σχετίζεται και με το είδος της καλλιέργειας. Για τον λόγο αυτό, μπορεί να παρατηρηθεί μεγαλύτερη ή και μικρότερη ποσότητα παραγωγής ενός προϊόντος σε μια περιοχή από μία άλλη με διαφορετικό κλίμα ή ακόμη να ευδοκιμεί περισσότερο ένα είδος καλλιέργειας από ένα άλλο στην ίδια περιοχή. Σαφώς, η μεγάλη ανάπτυξη της τεχνολογίας και των τεχνολογικών μέσων γενικότερα και ειδικότερα στον πρωτογενή τομέα επέφερε την αντικατάσταση μεγάλου αριθμού εργατικού δυναμικού από τα μηχανήματα, με αποτέλεσμα να έχει μειωθεί ο αριθμός των ατόμων στο τομέα απασχόλησης της γεωργίας. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των μέσων μεταφοράς οδήγησε αρκετό εργατικό δυναμικό να στραφεί για εύρεση απασχόλησης στις πόλεις και σε βιομηχανικές περιοχές. Η παράλληλη ανάπτυξη και άλλων διαφορετικών οικονομικών δραστηριοτήτων, όπως είναι ο τουρισμός και η βιομηχανία, αύξησε τον ανταγωνισμό για τη χρήση της γης και επηρέασε σημαντικά την χωρική κατανομή των καλλιεργειών, ενώ σε μερικές περιπτώσεις αφάνισε τελείως την αγροτική παραγωγή από κάποια μέρη. Τέλος, η ανάπτυξη της επιστήμης, η ανάγκη για εξειδίκευση, και η ευρύτερη ανάγκη του ανθρώπου για εξέλιξη, δημιούργησε νέους τομείς απασχόλησης, όπου σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω, έχει ως τελικό αποτέλεσμα τις τελευταίες δεκαετίες, να έχουν γίνει τεράστιες μεταβολές στην ύπαιθρο (Λαμπριανίδης, 2012). 22

24 Δευτερογενής τομέας Στο δευτερογενή τομέα απασχόλησης, η πρώτη σχολή σκέψης που ξεκίνησε να ασχολείται με τις θεωρίες χωροθέτησης των οικονομικών δραστηριοτήτων είναι η Κλασική σχολή. Αρχικά, διατυπώθηκε η θεωρητική προσέγγιση του ελάχιστου κόστους, που είχε ως βασική ιδέα ότι όλες οι επιχειρήσεις επιζητούν τη θέση εγκατάστασης, με το συνολικό κόστος της συλλογής των πρώτων υλών, της επεξεργασίας τους και της μεταφοράς του τελικού προϊόντος στην αγορά να είναι το ελάχιστο (Λαμπριανίδης, 2012). Ο ερευνητής, ο οποίος αποτέλεσε τον θεμελιωτή της θεωρητικής προσέγγισης για τη χωροθέτηση της βιομηχανίας και που η έρευνα και η ανάλυση του είχε τη μεγαλύτερη επιρροή στη συγκεκριμένη προσέγγιση, είναι ο Γερμανός Weber (1909), (Πολύζος, 2011). Συγκεκριμένα, ο Weber προσπάθησε να καθορίσει το τόπο εγκατάστασης μιας μεμονωμένης οικονομικής δραστηριότητας, με την ελαχιστοποίηση του κόστους μεταφοράς, του δυναμικού απασχόλησης και των οικονομιών συγκέντρωσης. Για να καταφέρει όμως, να το πετύχει αυτό επιχείρησε να απλουστεύσει την πραγματικότητα και να διατυπώσει την θεωρία του στα πλαίσια κάποιων συγκεκριμένων παραδοχών και υποθέσεων. Έτσι, ο Weber, ανάλυσε το πρόβλημα σε τρία στάδια, όπου σε κάθε στάδιο ενσωμάτωνε το κάθε ένα από τους τρεις παράγοντες χωροθέτησης που αναφέρθηκαν αρχικά. Στο πρώτο στάδιο ανέλυσε τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να βρεθεί το σημείο με το ελάχιστο κόστος μεταφοράς. Στη πορεία, στο δεύτερο στάδιο ερεύνησε πως μπορεί να μετακινηθεί αυτό το σημείο προς τα σημεία με το φθηνότερο εργατικό δυναμικό και στο τελευταίο στάδιο, πως μπορεί να μετακινηθεί στα σημεία όπου εμφανίζονται οι μεγαλύτερες οικονομίες χωρικής συγκέντρωσης. Όμως, η προσέγγιση του Weber, αγνοεί βασικά ζητήματα, τα οποία έχουν σημασία για τη χωροθέτηση μιας επιχείρησης, όπως είναι ο ανταγωνισμός που υπάρχει στο χώρο μεταξύ των επιχειρήσεων και η χωρική διάσταση των αγορών. Για τον λόγο αυτό, μετέπειτα, πολλοί ερευνητές ακολούθησαν την προσπάθεια του Weber, είτε με το να βελτιώσουν τη θεωρία του είτε με το να διατυπώσουν μία νέα θεωρητική προσέγγιση (Πολύζος, 2011). Η προσέγγιση της χωροθετικής αλληλεξάρτησης περιοχής αγοράς, αποτέλεσε την πρώτη θεωρία που συμπεριέλαβε τον όρο ζήτηση στις αναλύσεις της για τη χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων και εξέτασε τις συνθήκες ισορροπίας στη χωρική κατανομή της αγοράς μεταξύ των ανταγωνιστικών επιχειρήσεων, υπό τις συνθήκες μη τέλειου ανταγωνισμού. Ειδικότερα, στη θεωρία αυτή διατυπώνεται πως, εφόσον οι αγοραστές είναι διασκορπισμένοι σ όλο το κόσμο, κάθε βιομηχανία μπορεί να ελέγχει την περιοχή στην οποία απευθύνεται από την στιγμή που πουλάει φθηνότερα τα προϊόντα της από τις άλλες βιομηχανίες, λόγω ευνοϊκότερης θέσης της στη περιοχή. Επιπλέον, υποστηρίζει πως αν μια οικονομική δραστηριότητα επιδιώκει να εγκατασταθεί με το απώτερο σκοπό να ελέγξει το μεγαλύτερο μέρος της αγοράς, θα ήταν σωστό να λάβει υπόψη της, τις πιθανές αντιδράσεις των άλλων επιχειρήσεων που βρίσκονται ήδη στην αγορά, καθώς και των μελλοντικών επιχειρήσεων που επρόκειτο να εμφανιστούν στην αγορά. Ο Hotelling (1929), δίνοντας έμφαση στη χωροθετική αλληλεξάρτηση και ο Lösch 23

25 (1954), εστιάζοντας στη περιοχή της αγοράς, αποτελούν τους θεμελιωτές αυτής της προσέγγισης. Η αποτυχία και αυτής της θεωρίας, οφείλεται στην αδυναμία αυτής, καθώς και όλης της Κλασικής Σχολής να εξετάσει το ζήτημα της χωρικής κατανομής της βιομηχανίας, ενσωματώνοντας σ αυτήν και άλλους παράγοντες πέρα από τους χωρικούς (Λαμπριανίδης, 2012). Ο Lösch, το 1954 ασχολήθηκε επίσης και με την ανάλυση της θεωρίας της γενικής χωρικής ισορροπίας, δηλαδή το πως πραγματοποιείται η χωρική κατανομή όλων των οικονομικών δραστηριοτήτων, υπό συγκεκριμένες συνθήκες και προσπάθησε ο ίδιος να παράγει ένα μοντέλο αντίστοιχο της γενικής οικονομικής χωρικής ισορροπίας. Ο Lösch στήριξε τη θεωρία του σε μια σειρά από παραδοχές, όπως ότι όλες οι οικονομικές δραστηριότητες έχουν το ίδιο κόστος παραγωγής σε όλες τις θέσεις του χώρου, γιατί οι πόροι είναι ομοιόμορφα κατανεμημένοι χωρικά, όπως και το καταναλωτικό κοινό, το οποίο έχει τις ίδιες καταναλωτικές προτιμήσεις και τα ίδια εισοδήματα, ο χώρος διαθέτει πλήρη κανονικότητα, κτλ. Πάνω σ αυτόν ιδεατό κόσμο, τον οποίο κατασκεύασε, στήριξε και το μοντέλο του. Έτσι, η προσέγγιση αυτή, ουσιαστικά δεν μπορεί να επιφέρει λύσεις στα πραγματικά σημαντικά προβλήματα χωροθέτησης, καθώς γιατί και το επιχειρησιακό μοντέλο το οποίο δημιούργησε ο Lösch είναι διαμορφωμένο με τέτοιο τρόπο, που τροποποιεί την πραγματικότητα ώστε να ταιριάζει στις μαθηματικές του σχέσεις. Γι αυτόν τον λόγο, η συμβολή που έδωσε η θεωρία αυτή στο ζήτημα της χωροθέτησης, είναι ότι εισήγαγε την ιδέα του ότι η χωρική κατανομή των παραγωγών και των καταναλωτών, γίνεται με σκοπό, να μεγιστοποιούνται τα κέρδη των επιχειρήσεων, τόνισε την έλλειψη του τέλειου ανταγωνισμού και τη συμπεριφορά των επιχειρήσεων σε σχέση με τη στρατηγική που ακολουθούν οι ανταγωνίστριες επιχειρήσεις (Πολύζος, 2011). Μία ακόμη αξιόλογη θεωρία που διατυπώθηκε από την Κλασική Σχολή σκέψης, είναι αυτή του κύκλου ζωής του προϊόντος. Εκφράζει πως η χωροθέτηση των βιομηχανικών επιχειρήσεων έχει διαφορετικές απαιτήσεις, ανάλογα με το στάδιο του κύκλου ζωής του προϊόντος στο οποίο βρίσκεται. Ο Hoover (1948) ήταν ο πρώτος ερευνητής, ο οποίος ανέπτυξε την προσέγγιση και υποστήριξε πως οι βιομηχανικές επιχειρήσεις σε πρώιμο στάδιο αναπτύσσονται στις μεγάλες πόλεις και όσο ωριμάζουν και γίνονται πιο τυποποιημένες, αποκεντρώνονται απ αυτές (Λαμπριανίδης, 2012). Τη συγκεκριμένη θεωρία, την ολοκλήρωσε ο Vernon (1966), ο οποίος εξέφρασε πως το κάθε βιομηχανικό προϊόν περνά από τέσσερα στάδια, το καθένα από τα οποία συνδέεται με διαφορετικές χωροθετικές απαιτήσεις. Στο πρώτο στάδιο, το προϊόν εμφανίζεται για πρώτη φορά στην αγορά, δεν είναι ακόμα τυποποιημένο και χρειάζεται σημαντικές αλλαγές. Στο επόμενο στάδιο, το προϊόν είναι τυποποιημένο πια, διανέμεται σε ένα μεγάλο μέρος της αγοράς και πραγματοποιείται η οργανωμένη ανάπτυξη του προϊόντος. Στο τρίτο στάδιο, το προϊόν έχει πλέον ωριμάσει, γίνεται η παραγωγή του τυποποιημένου προϊόντος σε μεγάλες ποσότητες και διαχέεται σε όλες τις πιθανές αγορές και η αγορά του είναι πιο σταθερή. Στο τελευταίο στάδιο, το οποίο είναι αυτό της παρακμής του βιομηχανικού προϊόντος, υπάρχει σταθερή μείωση της ποσότητας του. Η συγκεκριμένη θεωρία προσπαθεί να εξηγήσει τη διαμόρφωση των περιφερειών. Έτσι, ο κόσμος μπορεί να διαιρεθεί σε 24

26 τρεις ομάδες χωρών. (α) Τις ΗΠΑ, στις οποίες τα εισοδήματα είναι υψηλά και το εργατικό δυναμικό εξειδικευμένο και ακριβό. (β) Την Ευρώπη, με λιγότερα υψηλά εισοδήματα και λιγότερο εξειδικευμένο και ακριβό ανθρώπινο δυναμικό. (γ) Τις υποανάπτυκτες χώρες, οι οποίες έχουν αρκετά χαμηλά εισοδήματα και σημαντικά αποθέματα εργατικού δυναμικού εξειδικευμένου ή και όχι. Σύμφωνα με τις διατυπώσεις του Vernon, το επιχείρημα της προσέγγισης μέσω του κύκλου ζωής σημαίνει πως οι περιφερειακές γεωγραφικές περιοχές, οι οποίες συνηθίζουν να εμφανίζουν χαμηλότερο κόστος εργασίας και χαμηλότερες ειδικότητες, θα τείνουν να έχουν βιομηχανικές μονάδες που θα παράγουν προϊόντα περισσότερο ώριμα και τυποποιημένα και λιγότερο νέα. Αυτό έχεις ως αποτέλεσμα, να γίνεται διαχωρισμός των τύπων των δραστηριοτήτων ανάμεσα στις κεντρικές αστικές περιοχές και τις περιφερειακές.(λαγός, 2007) Το μοντέλο αυτό, αξιοποιήθηκε από αρκετούς επιστήμονες της περιφερειακής ανάπτυξης και μπορεί να θεωρηθεί ως ένα κομμάτι των θεωριών χωροθέτησης της βιομηχανίας. Όμως, επειδή είναι αρκετά απλουστευμένο δεν μπορεί να καλύψει το σύνολο των διαφορετικών επιχειρήσεων και δεν μπορούν να εισαχθούν όλες οι διαδικασίες παραγωγής στο μοντέλο που παρουσιάζεται από την προσέγγιση αυτή (Λαμπριανίδης, 2012). Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφερθούν οι δύο προσεγγίσεις της Συμπεριφορικής Σχολής, για το τόπο εγκατάστασης των επιχειρήσεων. Αρχικά, ο Simon (1959) και ο Pred (1967), που ανέλυσαν την προσέγγιση της συμπεριφορικής θεωρίας της επιχείρησης, αναφέρουν πως η συμπεριφορά των ανθρώπων και των επιχειρήσεων μπορεί να τυποποιηθεί σε μοντέλα και για να επιτευχθεί αυτό, είναι απαραίτητο να γίνουν πρώτα κάποιες εμπειρικές παρατηρήσεις. Ειδικότερα, ο Simon, υποστήριξε πως η τυποποίηση της συμπεριφοράς του ατόμου με την εισαγωγή της χρήσης του Η/Υ θα πραγματοποιούνταν σύντομα. Ακόμη, αμφισβήτησε την έννοια του «οικονομικού ανθρώπου» και την ύπαρξη της τέλειας πληροφόρησης στους επιχειρηματίες λήπτες των αποφάσεων χωροθέτησης, που υποστήριζαν οι κλασικές προσεγγίσεις ότι χαρακτηρίζει τις αποφάσεις χωροθέτησης των επιχειρήσεων, καθώς ανέδειξε τη σημασία που έχει η αντίληψη του κάθε επιχειρηματία για το ζήτημα της χωροθέτησης, δηλαδή πόσο καλά πληροφορημένος είναι για το θέμα αυτό και κατά πόσο διαθέτει την ικανότητα να χρησιμοποιήσει τις πληροφορίες αυτές. Η έννοια αυτή που διατύπωσε ο Simon για την αντίληψη του κάθε επιχειρηματία, επηρέασε τον Pred, ο οποίος προχώρησε την άποψη αυτή κατασκευάζοντας το συμπεριφορικό διάγραμμα. Στο συγκεκριμένο διάγραμμα, η απόφαση για την θέση εγκατάστασης της επιχείρησης εμφανίζεται σε συνάρτηση με δύο μεταβλητές: (α) τη ποσότητα, (β) τη ποιότητα της πληροφορίας που αντιλαμβάνεται το άτομο και την ικανότητα του να την χρησιμοποιήσει. Βέβαια, πέρα από τις πολλές εμπειρικές μελέτες που κατέδειξε η προσέγγιση αυτή, δεν επέφερε κάποια σημαντική εξέλιξη (Πολύζος, 2011). Η δεύτερη σημαντική προσέγγιση της σχολής αυτής είναι του καθαρά περιγραφικού συμπεριφορισμού, η οποία δεν στηρίζεται σε κάποιο συγκεκριμένο θεωρητικό κορμό και απλά αναγνωρίζει την τεράστια ποικιλία της συμπεριφοράς, όπου επιδιώκει να την ξεπεράσει, κάνοντας διάφορες εμπειρικές έρευνες. Όμως, οι μελέτες αυτές, απέτυχαν να βρουν κάποιο μηχανισμό, ο οποίος να μπορεί να αναδείξει τον τρόπο που λειτουργεί η διαδικασία 25

27 χωροθέτησης και όπως υποστηρίζει ο Sayer, δέχονται χωρίς καμία κριτική τόσο καινοτόμους ορισμούς των εμπειρικών μελετών όσο και διάφορες γενικεύσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, η προσέγγιση αυτή να αποτύχει, διότι ερμηνεύει την απόφαση του τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων χωρίς να αναφέρεται στις κοινωνικό οικονομικές, πολιτιστικές, πολιτικές, κ.α. συνθήκες, υπό τις οποίες λήφθηκε η απόφαση (Λαμπριανίδης, 2012). Οι εμπειρικές μελέτες που εντάσσονται στη Σχολή της Πολιτικής Οικονομίας διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στο ζήτημα της χωροθέτησης. Πιο συγκεκριμένα, στα πλαίσια των ερευνών των Dunford (1977), Massey (1978) και Massey, Meegan (1979 και 1982), δόθηκε έμφαση στην αναδιάρθρωση του κεφαλαίου, η οποία δημιουργεί νέες ανάγκες χωροθέτησης και τροποποιεί τη διάρθρωση της βιομηχανίας στο χώρο. Η εύρεση του βέλτιστου τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων δεν συνιστά πλέον, απλά ένα τεχνικό πρόβλημα ελαχιστοποίησης του κόστους και μεγιστοποίησης των εσόδων, όπως εκφράζει η νεοκλασική σχολή, ούτε ένα πρόβλημα ικανοποιητικών αποφάσεων χωροθέτησης, στα πλαίσια σύνθετων οργανώσεων, όπως υποστηρίζει η συμπεριφορική σχολή, αλλά μία σύνθετη, αντιφατική, κοινωνική διαδικασία. Συγκεκριμένα, δίνεται σημασία περισσότερο στη μακρογεωγραφία της βιομηχανικής ανάπτυξης και αναδιάρθρωσης, ενώ δίνεται ελάχιστη σημασία στη χωροθέτηση των μεμονωμένων επιχειρήσεων. Οι έρευνες αυτές, δεν εισήγαγαν κάποιο νέο παράγοντα, ο οποίος μπορεί να επηρεάσει την χωροθέτηση της βιομηχανίας, όμως εισήγαγαν μία καινούρια μεθοδολογία, όπου την χρησιμοποιήσαν για να αναλύσουν τις συνέπειες της αναδιάρθρωσης στο χώρο (Κουρλιούρος, 2011). Η έμφαση που δόθηκε στη σημασία του εργατικού δυναμικού, αποτελεί μία ακόμη σημαντική εμπειρική μελέτη από τη συγκεκριμένη σχολή σκέψης. Ειδικότερα, ο προσανατολισμός προς τη σημασία που έχει η εργατική δύναμη για τη χωροθέτηση της βιομηχανίας, ξεκίνησε από τον Friedman (1977), ο οποίος τόνισε το αντίκτυπο που μπορεί να έχει η αντίσταση των εργατών και τη δύναμη να προκαλέσει μεγάλες αλλαγές στον τρόπο παραγωγής. Στη πορεία, η Perrons (1979), διατύπωσε πως οι αλλαγές στη διαδικασία εργασίας μπορεί να αποφέρει και αλλαγές στη θέση εγκατάστασης της βιομηχανίας. Οι Bluestone&Harrison (1980) υποστήριξαν πως η αντίθεση κεφαλαίου εργασίας στη διαδικασία καπιταλιστικής παραγωγής και στις συνθήκες εργασίας, μπορεί να προκαλέσει σημαντικές χωρικές επιπτώσεις. Παρομοίως, οι Storper&Walker (1984) υποστήριξαν και εκείνοι με την σειρά τους την σημασία που έχει το ανθρώπινο δυναμικό για την χωροθέτηση της βιομηχανίας. Εντούτοις, η προσέγγιση αυτή, έδωσε τόση μεγάλη σημασία στο εργατικό δυναμικό στα πλαίσια της ανάλυσης της, με αποτέλεσμα να δώσει υπερβολικές ιδιότητες και χαρακτηριστικά στην ταξική πάλη (Λαμπριανίδης, 2012). Βέβαια, υπήρξαν αρκετοί ερευνητές, που κατέληξαν να κάνουν εμπειρικές μελέτες, οι οποίες είναι θεωρητικά πληροφορημένες και όχι εμπειριστικές. Ο διαχωρισμός αυτός, των συγκεκριμένων μελετών από τις υπόλοιπες γίνεται, διότι οι έρευνες αυτές δεν επαρκούσαν για να προσδιορίσουν μία καινούρια κατεύθυνση, καθώς και ούτε μπορούσαν να ενταχθούν σε κάποια από τις δύο άλλες κατευθύνσεις της σχολής αυτής, παρά τις θεωρητικές επισημάνσεις τις 26

28 οποίες έκαναν. Ουσιαστικά, υπάρχει μια σειρά από έρευνες, όπου οι μελετητές τους, Brusco (1982), Garofoli (1983), Hadjimichalis Vaiou (1987), Labrianidis (1987), κ.α., υποστήριξαν πως στα μέσα της δεκαετίας του 1960, διακρίθηκε μία τάση αποκέντρωσης της βιομηχανίας και διασποράς της σε μικρές μονάδες. Τότε προσπάθησαν να διατυπώσουνε κάποιους από τους παράγοντες που μπορεί να προκάλεσαν αυτή την αποκέντρωση και επιδίωξαν να την ερμηνεύσουν, χωρίς όμως να έχουν κάποια μεγάλη επιτυχία σ αυτή τους την προσπάθεια (Λαμπριανίδης, 2012). Η επόμενη προσέγγιση της Σχολής της Πολιτικής Οικονομίας, αναφέρεται σε ομάδες βιομηχανιών που συσπειρώνονται γύρω από μια βιομηχανία μεγάλης έκτασης και υψηλής τεχνολογίας, η οποία έχει την ικανότητα να μεταδώσει την οικονομική μεγέθυνση μέσω «των συνδέσεων που οδηγούν προς τα εμπρός» και «των συνδέσεων που οδηγούν προς τα πίσω». Οι συγκεκριμένες ομάδες βιομηχανιών, ονομάζονται βιομηχανικά συμπλέγματα. Την έννοια αυτή την δημιούργησε ο Isard κ.ά. (1959), χρησιμοποιώντας τις έννοιες του άριστου τόπου εγκατάστασης, των οικονομιών συγκέντρωσης και τους πίνακες εισροών εκροών. Αναλυτικότερα, η κάθε μία βιομηχανία που απαρτίζει το βιομηχανικό σύμπλεγμα χρησιμοποιεί ως εισροές τις εκροές της άλλης. Το βιομηχανικό σύμπλεγμα χαρακτηρίζεται από μακροπρόθεσμες και προβλέψιμες σχέσεις μεταξύ των επιχειρήσεων της συγκέντρωσης δραστηριοτήτων. Διακρίνονται τρία είδη συγκέντρωσης δραστηριοτήτων, τα οποία είναι: (α) Η καθαρή χωρική συγκέντρωση, η οποία έχει ως βασικό χαρακτηριστικό της, την ανυπαρξία ιδιαίτερων δεσμών ή κοινών συμπεριφορών μεταξύ των τοπικών επιχειρήσεων ή τοπικών συμμαχιών μεταξύ των επιχειρήσεων σε ό,τι αφορά τις προμήθειες ή τη λήψη αποφάσεων. (β) Το βιομηχανικό σύμπλεγμα, με κύριο χαρακτηριστικό του τη σταθερότητα στους δεσμούς για τις προμήθειες ή τη λήψη αποφάσεων. (γ) Το κοινωνικό δίκτυο, στο οποίο το κύριο γνώρισμα της συμπεριφοράς των επιχειρήσεων είναι η προθυμία να αναλάβουν πολλές άτυπες δραστηριότητες συνεργασίας που παρακάμπτουν τις οργανωτικές δομές. Επί πρόσθετα, η εφαρμογή της ανάλυσης των βιομηχανικών συμπλεγμάτων περιορίστηκε στην ποσοτικοποίηση μόνον εκείνων των χαρακτηριστικών της αναπτυξιακής βιομηχανίας που μπορούν να ποσοτικοποιηθούν με τις διαβιομηχανικές σχέσεις τύπου εισροών εκροών. Η προσέγγιση αυτή, εφαρμόστηκε στον προγραμματισμό ενός βιομηχανικού συμπλέγματος πετροχημικών στο Πουέρτο Ρίκο με μεγάλη επιτυχία. Εν κατακλείδι, το βασικότερο πρόβλημα, της συγκεκριμένης θεωρητικής ανάλυσης είναι η έλλειψη της απαιτούμενης έμφασης στην πλευρά της ζήτησης (Λαγός, 2007). Επί πρόσθετα, η θεωρητική προσέγγιση της νέας γεωγραφίας της βιομηχανικής παραγωγής, υποστηρίζει πως η κινητήρια δύναμη που διαμορφώνει την παγκόσμια οικονομία και γεωγραφία είναι η υπερεθνική παραγωγική δραστηριότητα και προσανατολίζεται στην έρευνα των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τον Palloix (1978) και την Perrons (1979), η οικονομική ιστορία του καπιταλισμού μπορεί να διαιρεθεί σε τρία βασικά στάδια: (α) τη διεθνοποίηση των εμπορευμάτων, (β) του κεφαλαίου και (γ) της παραγωγής. Το στάδιο διεθνοποίησης της παραγωγής πήρε σημαντικές διαστάσεις στα μέσα της δεκαετίας του 27

29 1960, όπου στις υποανάπτυκτες χώρες δεν μεταφέρονται πια μόνο ολοκληρωμένα προϊόντα και κεφάλαια, αλλά μεταφέρεται και η παραγωγή τμημάτων προϊόντων. Ουσιαστικά, ξεκίνησαν να γίνονται μετεγκαταστάσεις αρκετών παραγωγικών τμημάτων των πολυεθνικών επιχειρήσεων σε σημεία του κόσμου, που εξυπηρετείται καλύτερα το κριτήριο μεγιστοποίησης ή καλύτερης εξασφάλισης των κερδών τους. Όμως, η χώρα έδρα της πολυεθνικής επιχείρησης εξακολουθεί να αποτελεί τη βασική αγορά για τη πλειονότητα των επιχειρήσεων. Οι λόγοι, που θα μπορούσαν να οδηγήσουν τις εταιρείες να επιλέξουν μια αποκεντρωμένη χωροθέτηση είναι: (α) Η εκμετάλλευση των διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα στις περιφέρειες, ως προς τις κοινωνικές σχέσεις. (β) Η ύπαρξη αλλαγών στις παραγωγικές απαιτήσεις συγκεκριμένων κλάδων. (γ) Τα μειονεκτήματα της χωροθέτησης σε έντονα αστικοποιημένες περιοχές. (δ) Η πρόθεση να εκμεταλλευθούν τη γενική πολιτική επιθυμία για αποκέντρωση, επειδή οι βιομηχανίες παραγωγής που χωροθετούνται σε αποκεντρωμένες περιοχές έχουν άμεσα (π.χ. κίνητρα περιφερειακής ανάπτυξης) και έμμεσα (π.χ. πολιτική υποστήριξη) οφέλη. Τέλος, επιχειρήματα για τα αίτια και τις συνέπειες μιας αποκεντρωμένης χωροθέτησης μιας βιομηχανικής παραγωγής, μπορούν να δοθούν, μόνο στα πλαίσια συγκεκριμένων εμπειρικών ερευνών (Λαμπριανίδης, 2012) Τριτογενής τομέας Η βιβλιογραφία για τον τριτογενή τομέα είναι σχετικά περιορισμένη σε σχέση με τους παραπάνω δύο τομείς. Μία από τις αιτίες που δεν δόθηκε σημασία στο τομέα των υπηρεσιών είναι ότι οι ερευνητές τον αντιμετωπίζανε ως έναν παθητικό τομέα, που ακολουθεί τις τάσεις της βιομηχανίας και του πληθυσμού. Ακόμη, μία άλλη αιτία αποτέλεσε το γεγονός πως ο τομέας αυτός περικλείεται από αρκετά ανομοιογενείς οικονομικές δραστηριότητες, όπως οι παραγωγικές υπηρεσίες, οι καταναλωτικές υπηρεσίες, κτλ., (Λαμπριανίδης, 2012). Μία θεωρητική προσέγγιση που αναπτύχθηκε στο συγκεκριμένο τομέα απασχόλησης είναι αυτή του χώρου και των νέων τεχνολογιών στις υπηρεσίες. Ειδικότερα, οι νέες καινοτόμες τεχνολογίες και η μεγάλη ανάπτυξη της πληροφορικής κατάφερε να καταρρίψει τις αποστάσεις στην επικοινωνία ανάμεσα στον χρήστη και στον παραγωγό, να απλοποιήσει τις έννοιες του χώρου και του χρόνου και να εξελίσσει τη παραγωγή σε διεθνές επίπεδο. Βέβαια, από τη συγκεκριμένη ανάπτυξη δεν ωφελούνται στο ίδιο βαθμό όλες οι χώρες, ωφελούνται περισσότερο οι ήδη ευνοημένες και γι αυτόν το λόγο, την καλύτερη πρόσβαση στη χρήση αυτών των ηλεκτρονικών μέσων, την έχουν οι αναπτυγμένες χώρες (ΗΠΑ, Ευρώπη, Ιαπωνία) και μ αυτόν το τρόπο ενδυναμώνονται προηγούμενοι κύκλοι συσσώρευσης του κεφαλαίου (Λαμπριανίδης, 2012). Η ψηφιακή επανάσταση προσφέρει πλέον μεγάλες ποσότητες πληροφοριών, εξυπηρέτησης και υπηρεσιών παγκοσμίως, καθώς παρέχει απόλυτη ευελιξία χωροθέτησης, μέσω διάφορων τρόπων, όπως είναι η ηλεκτρονική σελίδα, το κέντρο υποδοχής τηλεφωνικών 28

30 κλήσεων που ενημερώνουν και εξυπηρετούν το πελάτη από όπου και αν βρίσκεται. Ακόμη, στην εικονική επιχείρηση, η οποία διαθέτει την ίδια γκάμα προϊόντων ή και μεγαλύτερη απ αυτή που υπάρχει στο κατάστημα, ο πελάτης μπορεί να αγοράσει από το προσωπικό του χώρο το προϊόν το οποίο επιθυμεί ή να ενημερωθεί γι αυτό. Έτσι, η επιχείρηση μπορεί και εισέρχεται στην παγκόσμια αγορά. Πλέον, σήμερα υπάρχουν επιχειρήσεις οι οποίες λειτουργούν αποκλειστικά και μόνο ηλεκτρονικά εξαλείφοντας ολοκληρωτικά την έννοια του χώρου και παρέχοντας τις υπηρεσίες τους μόνο μέσω διαδικτύου. Κάποιες πολύ γνωστές παγκοσμίως απ αυτού του είδους τις επιχειρήσεις είναι το amazon.com, ebay.com, και πολύ δημοφιλείς κυρίως στον ελλαδικό χώρο skroutz.gr, e-food.gr, οι οποίες οφείλουν την επιτυχία τους στο χαμηλό λειτουργικό τους κόστος (Λαμπριανίδης, 2012). Επί πρόσθετα, το διαδίκτυο κατάφερε να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο διεξάγεται το εμπόριο, καθώς τόσο οι εργαζόμενοι μιας επιχείρησης μπορούν να επικοινωνήσουν πλέον αξιόπιστα με τους εργαζόμενους κάποια άλλης από όπου και αν βρίσκονται, όσο και οι πελάτες μπορούν να αγοράσουν τα προϊόντα τα οποία επιθυμούν σε παγκόσμια κλίμακα, με άνεση και ασφάλεια από το προσωπικό τους χώρο, αφού έχουν κάνει πρώτα μια έρευνα στην παγκόσμια αγορά. Έτσι, μέσω της καινοτομίας, της τεχνολογίας και της πληροφορικής, όλες επιχειρήσεις εντάσσονται σ έναν διεθνή ανταγωνισμό, ο οποίος τους πιέζει για να πετύχουν σε κάθε τους κίνηση την καλύτερη ποιότητα, την ταχύτερη εξυπηρέτηση και τις καλύτερες προσφορές και τιμές (Λαμπριανίδης, 2012). 2.4 Νεότερες θεωρητικές προσεγγίσεις Το ζήτημα της ανάπτυξης των διάφορων χωρικών επιπέδων και κυρίως του τοπικού/περιφερειακού αποβλέπει να αναδειχθεί σε κεντρικό ζήτημα κάθε αναπτυξιακής πολιτικής από την δεκαετία του 1980 και μετά και κυρίως κατά την τελευταία δεκαετία. Στο κέντρο του ενδιαφέροντος διεθνώς, όπως αναλύεται και παρακάτω στο Κεφάλαιο 3 ο, βρίσκονται οι παράγοντες, οι οποίοι αφορούν στη δυνατότητα των «επιτυχημένων περιοχών», να προσαρμόζονται θετικά στον ανταγωνισμό τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο (Φουτάκης, 2002). Οι δύο πιο πρόσφατες θεωρίες, που σχετίζονται με την αντιμετώπιση του περιφερειακού προβλήματος και τείνουν να επικρατήσουν στη διεθνής συζήτηση για την ερμηνεία των σχετικών φαινομένων είναι: (α) η θεωρίας της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας και (β) η προσέγγιση της Νέας Περιφερειακότητας. Ο P. Krugman (1991), στο έργο του «Geography and Trade», ενσωματώνει τις εξωτερικές οικονομίες και τις αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας στα παραδοσιακά υποδείγματα του διαπεριφερειακού εμπορίου και στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε ένα υπόδειγμα γενικής ισορροπίας του μονοπωλιακού ανταγωνισμού. Στο υπόδειγμα αυτό, τα προϊόντα είναι διαφοροποιημένα, το κόστος μεταφοράς δεν είναι μηδενικό και υπάρχει κινητικότητα εργασίας και κεφαλαίου (Krugman, 1991). 29

31 Ειδικότερα, σύμφωνα με την συγκεκριμένη θεωρία, ο γεωγραφικός παράγοντας διαθέτει ένα ρυθμιστικό ρόλο στην κατανομή των οικονομικών δραστηριοτήτων στο χώρο, δηλαδή καθώς οι αποστάσεις και το κόστος μεταφοράς μειώνονται διαχρονικά, παράλληλα οι φυγόκεντρες δυνάμεις (μη κινητικότητα συντελεστών, καθαρές εξωτερικές αντί-οικονομίες) εξασθενούν. Για τον λόγο αυτό, οι επιχειρήσεις έχουν την τάση να συγκεντρώνονται σε μεγαλύτερες αγορές, στις οποίες απολαμβάνουν οικονομίες τοπικής συγκέντρωσης στην παραγωγή, δίχως να κινδυνεύουν να χάσουν τις απομακρυσμένες αγορές. Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει, όταν οι αποστάσεις και το κόστος μεταφοράς αυξάνονται. Συγκεκριμένα, στην αντίθετη αυτή περίπτωση, οι κεντρομόλες δυνάμεις (διασύνδεση αγορών, καθαρές εξωτερικές οικονομίες), τείνουν να κάνουν τις επιχειρήσεις να λειτουργούν ως μονοπώλια και να χωροθετούνται στις περιφερειακές αγορές, για να αποφύγουν την οικονομική επιβάρυνση της μεταφοράς των προϊόντων. Επιπλέον, οι μορφές των αγορών επηρεάζουν τη χωρική συγκέντρωση των δραστηριοτήτων, δηλαδή όσο διαφοροποιούνται τα προϊόντα, τόσο μεγεθύνεται η πιθανότητα συγκέντρωσης των επιχειρήσεων σε ένα μικρό αριθμό συγκεντρωμένου συνόλου επιχειρήσεων. Στο πλαίσιο της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας, οι οικονομίες κλίμακας, οι αυξανόμενες αποδόσεις και ο ατελής ανταγωνισμός επιδρούν στην εξειδίκευση και στο εμπόριο. Η τοπική και περιφερειακή συγκέντρωση των οικονομικών δραστηριοτήτων δημιουργεί στην αγορά εξωτερικές οικονομίες και τη διάχυση της τεχνολογίας, οι οποίες αποτελούν τη βάση για την ενδογενή ανάπτυξη (Λαγός, 2007). Το νέο αυτό θεωρητικό υπόδειγμα, παρουσιάζει μία πιο ρεαλιστική εικόνα του οικονομικού περιβάλλοντος και σίγουρα αποτελεί σημαντικό υπόβαθρο για την περαιτέρω έρευνα των οικονομικών θεωριών που στηρίζονται στην επιστήμη της οικονομικής γεωγραφίας (Λαγός, 2007). Η δεύτερη νεότερη προσέγγιση, η οποία επιχειρεί να αντιμετωπίσει ζητήματα της επιστήμης της οικονομικής γεωγραφίας, όπως είναι αυτά που αφορούν το ανταγωνιστικό πλαίσιο που επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση και η οικονομία της γνώσης, είναι η θεωρία της Νέας Περιφερειακότητας. Συγκεκριμένα, ενσωματώνει ως στρατηγική την ενίσχυση της χωρικής ανταγωνιστικότητας, η οποία οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας της περιφερειακής ανταγωνιστικότητας, καθώς συνδέει άμεσα τον χώρο με την οικονομία. Έτσι, ο χώρος έχει πλέον μια αυτοτελή λειτουργία, λόγω των διαδικασιών εξέλιξης της τεχνολογίας και της καινοτομίας, στη βάση κάποιων κοινωνικών χαρακτηριστικών που διευκολύνουν την ανάπτυξη τους. Υποστηρίζει ότι στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, η ανάδειξη της περιφέρειας με την έννοια ενός τόπου στον οποίο παράγεται και πραγματοποιείται η ανάπτυξη, είναι κρίσιμης σημασίας (Φουτάκης, 2012). 30

32 εξής: Μάλιστα, στην προσέγγιση αυτή αναδεικνύονται θεωρητικές αναφορές, οι οποίες είναι οι 1. Η ευέλικτη εξειδίκευση (Πολύζος, 2011). 2. Η θεωρία της οικονομίας της γνώσης και η συμβολή της τεχνολογίας, καινοτομίας στην τοπική ανάπτυξη (Πολύζος, 2011). 3. Η σημασία του κοινωνικού κεφαλαίου και των ομαδοποιήσεων των επιχειρήσεων (clustering) στην περιφερειακή ανάπτυξη (Πολύζος, 2011). 4. Οι σχέσεις εισροών εκροών και το κόστος συναλλαγών (Λαγός, 2007). 5. Ο συνδυασμός των θεωρητικών απόψεων της άνισης ανάπτυξης, της κοινωνικής και χωρικής κατανομής της εργασίας, της γεωγραφικής μεταφοράς της αξίας, της συσσώρευσης και του ιμπεριαλισμού με πολιτιστικά και θεσμικά θέματα (Λαγός, 2007). Εν κατακλείδι, οι βασικότερες συνεισφορές της θεωρίας της Νέας Περιφερειακότητας είναι η σύνδεση του χώρου με την οικονομία μέσω των παραγωγικών συγκεντρώσεων (clusters) των επιχειρήσεων και η θεωρία για την ανάπτυξη της καινοτομίας (Λαγός, 2007). 31

33 Κεφάλαιο 3 ο 3. Η χωροθέτηση των επιχειρήσεων λιανικής πώλησης 3.1 Επιχειρήσεις λιανικής πώλησης: Βασικές στρατηγικές ανάπτυξης τους και στοιχεία Στις ανεπτυγμένες χώρες, οι ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων ή οι υπεύθυνοι αυτών, βρίσκονται σε μια συνεχή προσπάθεια, λόγω του έντονου και μεγάλου ανταγωνισμού που έχουν να αντιμετωπίσουν καθημερινά από τις άλλες επιχειρήσεις, να αυξήσουν τα ποσοστά κέρδους των επιχειρήσεων τους ή να τα κρατήσουν σταθερά και σε τέτοιο βαθμό, ώστε να είναι σε αποδεκτά επίπεδα για τη συνέχιση της συσσώρευσης. Οι οικονομικές δραστηριότητες που δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στους κανόνες που ορίζει ο ανταγωνισμός είτε κλείνουν είτε εξαγοράζονται από ισχυρότερες οικονομικές δραστηριότητες. Έτσι, το συγκεκριμένο πλαίσιο συγχωνεύσεων και εξαγορών μεταξύ των επιχειρήσεων, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, εκφράζει το συνεχή αγώνα επιβίωσης τους και το κανόνα επικράτησης του ισχυρότερου. Σύμφωνα με το Thurow (2000: 38), οι συγχωνεύσεις εταιρειών πενταπλασιάστηκαν σε ποσοστό μεταξύ 1990 και Παράλληλα, ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός πιέζει τις οικονομικές δραστηριότητες να εισάγουν συνεχώς νέες τεχνολογικές καινοτομίες, οι οποίες μπορούν να αυξήσουν την παραγωγικότητα τους, ή να εφαρμόσουν καινούριες στρατηγικές οργάνωσης, για την βέλτιστη ανάπτυξη και λειτουργία των δραστηριοτήτων τους και των αγορών τους (Κουρλιούρος, 2011). Σύμφωνα με τους Chapman και Walker (1987: 86-7), οι κύριες στρατηγικές ανάπτυξης και οργάνωσης των επιχειρήσεων που επικράτησαν κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20 ου αιώνα είναι δύο και συγκεκριμένα είναι: (α) η διαφοροποίηση και (β) η ολοκλήρωση. Οι τρόποι υλοποίησης των παραπάνω στρατηγικών μπορούν να είναι ή εσωτερικοί ή εξωτερικοί ως προς την επιχείρηση. Η πρώτη στρατηγική, σημαίνει η εμπλοκή της επιχείρησης σε ένα ολοένα διευρυμένο πεδίο διαφορετικών δραστηριοτήτων, ενώ η δεύτερη στρατηγική προϋποθέτει την επέκταση των υφιστάμενων δραστηριοτήτων της (Κουρλιούρος, 2011). Αναφορικά με την στρατηγική της διαφοροποίησης, οι προσεγγίσεις της περιλαμβάνουν την ανάπτυξη μοναδικών εμπορικών σημάτων, μοναδικών χαρακτηριστικών, μοναδικής τεχνολογίας, μοναδικής εξυπηρέτησης του καταναλωτικού κοινού, κ.α. Συγκεκριμένα, ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να γίνει αισθητή η διαφορά μιας επιχείρησης από τις υπόλοιπες είναι η απόκτηση πλεονεκτήματος άμεσα αντιληπτού από τον καταναλωτή. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η πιθανή αύξηση του κόστους είναι δικαιολογημένη στους αγοραστές, καθώς σχετίζεται με τα μοναδικά χαρακτηριστικά του προϊόντος. Οι εσωτερικοί τρόποι υλοποίησης της στρατηγικής της διαφοροποίησης που ακολουθούν οι επιχειρήσεις είναι συνήθως: (α) Η πρόσβαση στην καλή έρευνα. (β) Η δημιουργία ομάδας ανάπτυξης προϊόντος υψηλού επιπέδου προσόντων και δημιουργικότητας. (γ) Η απόκτηση δυνατής ομάδας πωλήσεων με την ικανότητα 32

34 να παρουσιάζει με επιτυχία τα δυνατά σημεία του προϊόντος. (δ) Η φήμη της επιχείρησης σε θέματα ποιότητας και καινοτομίας (Δουράκης, 2005). Οι εξωτερικοί τρόποι υλοποίησης της συγκεκριμένης στρατηγικής ανάπτυξης των επιχειρήσεων σχετίζονται με την κατεύθυνση που θα ακολουθήσει η επιχείρηση και ουσιαστικά με το είδος της διαφοροποίησης, το οποίο θα επιλέξει. Ειδικότερα, τα διακριτά είδη διαφοροποίησης είναι τα εξής: (α) Η οριζόντια διαφοροποίηση, δηλαδή η απόκτηση ή ανάπτυξη νέων προϊόντων ή η προσφορά νέων υπηρεσιών που θα ενδιαφέρουν τις ήδη υπάρχουσες ομάδες πελατών της επιχείρησης. (β) Η ομόκεντρος διαφοροποίηση, δηλαδή η διεύρυνση της παραγωγής με την προσθήκη καινούριων προϊόντων, με στόχο την πλήρη αξιοποίηση των υφιστάμενων τεχνολογιών και το σύστημα μάρκετινγκ. Η ομόκεντρος διαφοροποίηση μπορεί να είναι οικονομικά πολύ αποδοτική για την επιχείρηση, καθώς μπορεί η ίδια να επωφεληθεί από συνέργειες. (γ) Η ετερογενής διαφοροποίηση, η οποία αναφέρεται στην εισαγωγή νέων προϊόντων ή υπηρεσιών που δεν έχουν καμία τεχνολογική ή εμπορική σχέση με τα υπάρχοντα προϊόντα, τον εξοπλισμό, το δίκτυο διανομής και έτσι μπορεί να ενδιαφερθούν νέες ομάδες καταναλωτών. Η απόφαση να ακολουθηθεί το συγκεκριμένο είδος μπορεί να δώσει παραπάνω δυνατότητες στην επιχείρηση και να συμβάλει στην περαιτέρω ανάπτυξη της κύριας δραστηριότητας της. Τέλος, (δ) η επιχειρησιακή διαφοροποίηση, είναι το είδος που περιλαμβάνει την παραγωγή μη σχετικών αλλά σίγουρα κερδοφόρων αγαθών. Συνήθως, συνδυάζεται με μεγάλες επενδύσεις, οι οποίες ενδέχεται να έχουν πολύ υψηλές αποδόσεις (Chisnall, 1995). Από την άλλη πλευρά, η στρατηγική της ολοκλήρωσης αποτελείται από δύο επιμέρους στρατηγικές: (α) την οριζόντια ολοκλήρωση και (β) την κάθετη ολοκλήρωση. Κατά την οριζόντια ολοκλήρωση, πραγματοποιείται η επέκταση της παραγωγής και των αγορών της επιχείρησης με την δημιουργία νέων μονάδων, εσωτερική οριζόντια ολοκλήρωση, (Κουρλιούρος, 2011), ή με την συγχώνευση με άλλες οικονομικές δραστηριότητες που ασχολούνται με την παραγωγή του ίδιου προϊόντος στην ίδια ή σε παρόμοια αγορά, εξωτερική οριζόντια ολοκλήρωση (Δουράκης, 2005). Έτσι, οι στόχοι της στρατηγικής οριζόντιας ολοκλήρωσης, είναι η αύξηση της παραγωγής, η επίτευξη συνεργειών από οικονομίες κλίμακας, η γρήγορη αύξηση του μεριδίου αγοράς, η απόκτηση νέων αγορών, κλπ. Το άλλο είδος της ολοκλήρωσης, η κάθετη ολοκλήρωση, αφορά την επέκταση της επιχείρησης είτε προς την κατεύθυνση των εισροών (προμηθευτές) είτε προς την κατεύθυνση των εκροών (διανομείς, λιανοπωλητές), μέσω της δημιουργίας νέων μονάδων ή εξαγοράς άλλων επιχειρήσεων ή σύναψης στρατηγικών συμμαχιών με άλλες επιχειρήσεις. Επιπλέον, η κάθετη ολοκλήρωση διακρίνεται σε πλήρη και μερική (Κουρλιούρος, 2011). Κάθετη ολοκλήρωση προς τις εισροές, πραγματοποιείται όταν η οικονομική δραστηριότητα εσωτερικεύει εισροές, τις οποίες προμηθεύονταν προηγουμένως από το ανεξάρτητο δίκτυο προμηθευτών της, όπου αυτό σημαίνει πως γίνεται μια προσπάθεια να κρατήσει σε έλεγχο το σύστημα των εισροών της. Κάθετη ολοκλήρωση προς τις εκροές, επιτυγχάνεται όταν η επιχείρηση εσωτερικεύει εκροές, τις οποίες τις έδινε πριν σε άλλες ανεξάρτητες απ αυτήν επιχειρήσεις για περαιτέρω επεξεργασία και αυτό σημαίνει επίσης πως είναι μια προσπάθεια ελέγχου του συστήματος των εκροών της (Δουράκης, 2005). Παρατηρώντας το Σχήμα 3 και το Σχήμα 4 παρακάτω, βλέπουμε πως μετά την εφαρμογή της 33

35 στρατηγικής της κάθετης ολοκλήρωσης σε μια τυπική επιχείρηση, το πεδίο δραστηριοτήτων της επιχείρησης έχει αυξηθεί και το πεδίο της αγοράς έχει μειωθεί στον αντίστοιχο βαθμό. Συμπερασματικά, η εξωτερική ολοκλήρωση είτε οριζόντια είτε κάθετη επιτυγχάνεται με εξαγορές και συγχωνεύσεις των επιχειρήσεων, ενώ η εσωτερική ολοκλήρωση γίνεται με την δημιουργία θυγατρικών εταιρειών. Σχήμα 3. Τυπική επιχείρηση πριν την κάθετη ολοκλήρωση. Πηγή: Κουρλιούρος, Ιδία επεξεργασία. Σχήμα 4. Η ίδια επιχείρηση μετά την κάθετη ολοκλήρωση. Πηγή: Κουρλιούρος, Ιδία επεξεργασία. 34

36 Οι στρατηγικές ολοκλήρωσης μεταβάλλονται ανά διαστήματα, ανάλογα με τις επιπτώσεις των διεθνών και εθνικών κοινωνικό οικονομικών, πολιτικών συνθηκών. Σύμφωνα με έρευνες που έγιναν για τη βιομηχανία των ΗΠΑ, στα τέλη του 19 ου αιώνα επικράτησαν οι στρατηγικές της οριζόντιας ολοκλήρωσης, ενώ στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα, κυριάρχησαν αυτές της κάθετης. Στη πορεία όμως, στη περίοδο της κρίσης του φορντισμού, στα τέλη της δεκαετίας του 1960 με αρχές της δεκαετίας του 1970, αναδείχθηκε και κυριάρχησε μία νέα ευέλικτη στρατηγική οργάνωσης, αυτή της αποκαθετοποίησης. Είναι ένα είδος οργάνωσης των επιχειρήσεων ακριβώς αντίθετο απ αυτό της κάθετης ολοκλήρωσης. Την περίοδο εκείνη, οι μεγάλες καθετοποιημένες επιχειρήσεις, για να μειώσουν τα κόστη παραγωγής τους και για να πετύχουν μεγαλύτερη ευελιξία και προσαρμοστικότητα στις περιόδους οικονομικής ανασφάλειας και έντονου ανταγωνισμού, άρχισαν να εξωτερικεύουν δραστηριότητες και λειτουργίες τους, που προηγουμένως πραγματοποιούνταν στο εσωτερικό των επιχειρήσεων τους, σε μικρότερες εξειδικευμένες υπεργολαβικές επιχειρήσεις. Έχοντας έτσι ως αποτέλεσμα, τη μείωση του πεδίου των δραστηριοτήτων της επιχείρησης και την ταυτόχρονη αύξηση του πεδίου της αγοράς (Κουρλιούρος, 2011). Μία ακόμη αξιόλογη στρατηγική που ακολουθείτε από τις επιχειρήσεις προκειμένου να πετύχουν την βέλτιστη ανάπτυξη τους στην αγορά, είναι η στρατηγική ηγεσίας κόστους. Συγκεκριμένα, όταν δύο επιχειρήσεις ανταγωνίζονται μεταξύ τους, ανταγωνιστικό πλεονέκτημα αποκτά εκείνη που έχει την δυνατότητα να επιτύχει υψηλότερη αποδοτικότητα. Το γεγονός αυτό, καθιστά πόσο σημαντικό είναι το γνώρισμα του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος μεταξύ μιας επιτυχημένης και μιας αποτυχημένης επιχείρησης ( Στρατηγική Ηγεσίας Κόστους, 2012). Σύμφωνα με τον Michael E. Porter (1998), διακρίνονται δύο βασικά είδη ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος: (α) η διαφοροποίηση, που έχει ήδη αναλυθεί παραπάνω και (β) η ηγεσία κόστους, δηλαδή η δυνατότητα παραγωγής και προσφοράς ενός προϊόντος με το μικρότερο κόστος για την επιχείρηση, στην αγορά (Porter, 1998). Την στρατηγική ηγεσίας κόστους, την ακολουθούνε συνήθως οι μεγάλες επιχειρήσεις, επειδή οι μικρές επιχειρήσεις δεν διαθέτουν τους απαιτούμενους πόρους, για να επιτύχουν την ηγεσία κόστους, η οποία απαιτεί οικονομία κλίμακας. Αυτή η γενική στρατηγική αποδίδει όταν μια επιχείρηση θεωρείται στην αγορά ως ο καλύτερος χαμηλού κόστος παραγωγός ενός κλάδου για ένα δεδομένο επίπεδο ποιότητας. Το χαμηλό αυτό κόστος επιτρέπει στις επιχειρήσεις να πωλούν σχετικά τυποποιημένα προϊόντα, με τις χαμηλότερες δυνατές ανταγωνιστικές τιμές, αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο το μερίδιο αγοράς. Η βιωσιμότητα αυτής της στρατηγικής ανάπτυξης, εξαρτάται από την ικανότητα ενός άλλου ανταγωνιστή να αναπτύξει μία βάση κόστους, χαμηλότερης από αυτής του ηγέτη κόστους ( Strategy Train: Ποια είναι η έννοια των γενικών στρατηγικών ;, 2009). Εν κατακλείδι, είναι σημαντικό να αναφερθεί η στρατηγική εστίασης ή αλλιώς στρατηγική κατάτμησης της αγοράς ή διαφορετικά εξειδικευμένη στρατηγική ( Strategy Train: Ποια είναι η έννοια των γενικών στρατηγικών ;, 2009). Συγκεκριμένα, η εστίαση στηρίζεται στην ικανοποίηση ενός συγκεκριμένου τμήματος της αγοράς. Βασική της προϋπόθεση είναι η κατάτμηση της αγοράς με διάφορα κριτήρια (π.χ. γεωγραφικά κριτήρια, 35

37 ηλικιακά, κ.α.) και η επιλογή του τμήματος ή και δύο τμημάτων που ταιριάζουν στις υπάρχουσες ή δυνητικές ικανότητες της επιχείρησης (Λιβιεράτος, 2015). Μέσω αυτής, προσαρμόζεται το τμήμα μάρκετινγκ σε αυτές τις εξειδικευμένες αγορές, εντείνονται οι προσπάθειες εμπορίας στο ένα ή σε δύο περιορισμένα τμήματα της αγοράς, με σκοπό να επιτευχθεί η βέλτιστη ανταπόκριση στις ανάγκες της αγοράς στόχου με την παράλληλη προσπάθεια επίτευξης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος κόστους ή διαφοροποίησης ( Strategy Train: Ποια είναι η έννοια των γενικών στρατηγικών ;, 2009). Έτσι, είναι εύλογο ότι διακρίνονται δύο είδη στρατηγικής εστίασης: (α) η στρατηγική εστίασης με διαφοροποίηση και (β) η στρατηγική εστίασης με ηγεσία κόστους (Λιβιεράτος, 2015). Ουσιαστικά, η στρατηγική αυτή βασίζεται στον ισχυρισμό ότι μια επιχείρηση μπορεί να εξυπηρετήσει έναν περιορισμένο στρατηγικό στόχο της πιο αποτελεσματικά και αποδοτικά από ότι οι ανταγωνιστές της με ευρύτερους στόχους ( Strategy Train: Διαφοροποίηση των στρατηγικών και εξειδικευμένες, 2009). 3.2 Προσδιορισμός και ανάλυση παραγόντων επιρροής για την επιλογή της κατάλληλης θέσης εγκατάστασης μιας επιχείρησης Οι αποφάσεις χωροθέτησης των επιχειρήσεων, στην οικονομία της αγοράς, επηρεάζονται από τις γενικότερες δομικές σχέσεις και από ειδικότερους επιμέρους παράγοντες. Συγκεκριμένα, οι δομικές μακροοικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, πολιτικές και θεσμικές σχέσεις, διαδραματίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο, καθώς διαμορφώνουν και σχηματίζουν το περιβάλλον, εντός του οποίου γίνεται η λήψη των αποφάσεων χωροθέτησης της κάθε επιχείρησης. Μέσα σ αυτό το περιβάλλον, διαμορφώνονται οι επιμέρους ειδικοί παράγοντες, οι οποίοι διαφοροποιούνται γεωγραφικά και έτσι ασκούν επιρροή στην επιλογή του τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων (Κουρλιούρος, 2011). Ένα πλαίσιο τέτοιου είδους παραγόντων επιρροής, αναφέρεται παρακάτω. 1. Το ανθρώπινο κεφάλαιο. Ο Adam Smith είναι ο πρώτος που εισήγαγε την έννοια των ατόμων ως κεφάλαιο κατά τον 18 ο αιώνα, επειδή αποτελεί πηγή μελλοντικών ικανοποιήσεων ή/και μελλοντικών κερδών, όπως και οι υπόλοιπες μορφές κεφαλαίου (Smith 1970). Σύμφωνα με τον Coleman (1988), το ανθρώπινο κεφάλαιο αποτελείται από τις αποκτηθείσες γνώσεις, δεξιότητες και ικανότητες, οι οποίες επιτρέπουν στα άτομα να δράσουν με διάφορους τρόπους, ενώ υπό μία γενικότερη προσέγγιση, ο ΟΟΣΑ (2001), ορίζει το ανθρώπινο κεφάλαιο ως γνώσεις, δεξιότητες, ικανότητες και γνωρίσματα (φυσική, συναισθηματική και πνευματική υγεία) που διαθέτουν τα άτομα, τα οποία μπορούν να διευκολύνουν τη δημιουργία προσωπικής, κοινωνικής και οικονομικής ευζωίας (Πανιτσίδου, 2013). Αναλυτικότερα, είναι το σύνολο της σοφίας, των γνώσεων, των δεξιοτήτων των ταλέντων, των εμπνεύσεων που οδηγούν σε καινοτομίες ή/και καθιστούν δυνατή την ανταπόκριση σε μεγάλους στόχους (Ψαχαρόπουλος, 1999). 36

38 Αποτελεί «προσόν» και κατά μία έννοια «περιουσιακό στοιχείο» που δεν μεταβιβάζεται και συνοδεύει πάντα το άτομο που το κατέχει (Malhotra, 2000). Η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου εδραιώνεται στη διαπίστωση ότι ο παραγωγικός συντελεστής του μέρους εκείνου της οικονομικής προόδου, το οποίο δεν οφείλεται στην ποσοτική αύξηση των συνήθων συντελεστών παραγωγής, είναι οι επίκτητες ικανότητες των ανθρώπων, οι οποίες εκρέουν ως αποτέλεσμα της επένδυσης στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ακόμη, υποστηρίζεται ότι η επένδυση στον παράγοντα άνθρωπο έχει διττό ρόλο. Αφενός, προάγοντας την ποιότητα των παραγωγικών υπηρεσιών του, τις οποίες προσφέρει στην παραγωγή αγαθών και αφετέρου αυξάνοντας το επίπεδο ικανοποιήσεων του ως καταναλωτής των αγαθών αυτών (Πανιτσίδου, 2013). Έτσι, οι ατομικές ικανότητες που μπορεί να διαθέτει ένας επιχειρηματίας καθώς και το κάθε άτομο ξεχωριστά που αποτελεί μέρος του ανθρώπινου δυναμικού μιας επιχείρησης, δίνουν μία κρίσιμη διάσταση στο τομέα της επιχειρηματικότητας, τόσο για τη καταλληλόλητα της θέσης μιας οικονομικής δραστηριότητας στο χώρο, όσο και για την περαιτέρω ανάπτυξη της. 2. Το κοινωνικό κεφάλαιο. Η εδραίωση του όρου κοινωνικού κεφαλαίου, ως έννοια και ο εμπλουτισμός αυτής, επετεύχθη από τους κοινωνιολόγους Pierre Bourdieu (1986), James S. Coleman (1988), και από τον πολιτικό επιστήμονα Robert D. Putnam (1993), (Γκάκι και Κεμαλάκη, 2014). Σύμφωνα με τους τρεις παραπάνω συγγραφείς, το κοινωνικό κεφάλαιο πρόκειται για το σύνολο των μη οικονομικών πόρων, πραγματικών ή φανταστικών, που αποδίδονται σε άτομα, σε ομάδες, ή σε ένα δίκτυο κοινωνικών σχέσεων και χαρακτηρίζονται από εμπιστοσύνη, αμοιβαιότητα και κοινά αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς, που διευκολύνουν τη συνεργασία και τη συλλογική δράση των ανθρώπων που ανήκουν σ αυτές, έχοντας ως στόχο το γενικό συμφέρον. Έτσι, το κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί ένας σημαντικός πόρος που έχει ως πηγή του τη συλλογική δράση και έχει αποτελέσματα σε μια ευρύτατη οικονομική και κοινωνική κλίμακα (Τακτικός, 2014). Στο πλαίσιο της επιχειρηματικής διαδικασίας, το κοινωνικό κεφάλαιο, μέσα από έρευνες αναγνωρίστηκε ως ζωτικής σημασίας και αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο που προσθέτει στον νέο επιχειρηματία πρόσθετο οικονομικό, χρηματικό και ανθρώπινο κεφάλαιο, που είναι απολύτως απαραίτητο για τη δημιουργία της επιχείρησης, την ανάπτυξη της και την επιτυχία της. Ακόμη, το συγκεκριμένο είδος κεφαλαίου, διευκολύνει την ανταλλαγή και τη μεταφορά πόρων, οικονομικών, γνωστικών, εμπειρίας, πληροφοριών, προς το νέο επιχειρηματία και μέσω αυτής της μεταφοράς, είναι εφικτό να ξεπεραστούν τα υπάρχοντα εμπόδια από τις υπάρχουσες δομές της αγοράς (Chandler και Hanks, 1998; Hart κ.ά., 1997). 3. Η διαθεσιμότητα κεφαλαίου. Ένα από τα κυριότερα στοιχεία για το τόπο ίδρυσης και λειτουργίας των επιχειρήσεων είναι η διαθεσιμότητα του κεφαλαίου και εντοπίζεται σε 37

39 δύο κύριες μορφές του: (α) το χρηματικό κεφάλαιο και (β) το πάγιο κεφάλαιο. Αναφορικά με το χρηματικό κεφάλαιο, η απόκτηση του για την ίδρυση της οικονομικής δραστηριότητας και η εξασφάλιση του στην μετέπειτα λειτουργία της επιχείρησης, σε περίπτωση υψηλού επιχειρηματικού κινδύνου, αλλάζει από περιοχή σε περιοχή, με αποτέλεσμα αυτή η γεωγραφική διαφοροποίηση του κεφαλαίου να επηρεάζει και την τελική θέση της επιχείρησης. Η διαφοροποίηση αυτή, της διαθεσιμότητας του χρηματικού κεφαλαίου συνδέεται: (α) με τον κλάδο της σχεδιαζόμενης επένδυσης, (β) με το μέγεθος της επένδυσης, (γ) με τη γεωγραφική περιοχή εγκατάστασης της επένδυσης. Αναλυτικότερα, αν μια επιχείρηση ανήκει σε έναν κλάδο, ο οποίος έχει μεγάλη ζήτηση στην αγορά είναι πιο εύκολο να βρεθούν χρηματοδότες γι αυτήν, όπως επίσης οι μεγάλες επιχειρήσεις με ήδη καταξιωμένη θέση στην αγορά θεωρούνται πιο έμπιστες και ασφαλείς επενδύσεις από τις μικρές τοπικές επιχειρήσεις και έτσι είναι πιο εύκολο να βρεθούν χρηματοδότες γι αυτές. Επιπλέον, οι χρηματοδοτικοί φορείς, επενδύουν σε επιχειρήσεις, όταν πρόκειται να εγκατασταθούν σε ήδη ευνοημένες περιοχές, με κύριο σκοπό τους την απόκτηση κερδών. Αν και τα τελευταία χρόνια, το κράτος τείνει να ενισχύει με αρκετά μεγάλα κεφάλαια τους επιχειρηματίες που επιδιώκουν να ιδρύσουν την επιχείρηση τους σε κάποια απομακρυσμένη γεωγραφικά περιοχή, με σκοπό να ενισχύσει και αυτό με τη σειρά του, την περιφερειακή ανάπτυξη (Κουρλιούρος, 2011). Η άλλη μορφή κεφαλαίου, το πάγιο κεφάλαιο, είναι το σύνολο των φυσικών βιομηχανικών δομών μιας περιοχής, δηλαδή οι κτιριακές εγκαταστάσεις, ο εξοπλισμός και το σύνολο των υποδομών. Το κεφάλαιο αυτό διαφοροποιείται γεωγραφικά, λόγω της άνισης ανάπτυξης των διάφορων περιοχών. Εύλογο καθίσταται το γεγονός, πως οι νέες οικονομικές δραστηριότητες και τεχνολογικά προηγμένες δεν θα επιλεχθεί να εγκατασταθούν σε παλιές βιομηχανικές ζώνες, λόγω έλλειψης εξειδικευμένων υποδομών απ αυτές, λόγω κύρους, κ.α. Συνοψίζοντας, το πάγιο κεφάλαιο, είναι μία «αξία χρήσης» που έρχεται σε αντίθεση με την ανταλλακτική αξία του χρηματικού κεφαλαίου, όμως παρ όλο που δεν μπορεί να «μετακινείται» φυσικά, μπορεί να «μετακινείται» λειτουργικά, καθώς μπορεί να αποκτήσει διαφορετική χρήση από εκείνη που προείχε, ύστερα από τις απαραίτητες σχεδιαστικές επεμβάσεις και αναβαθμίσεις των υποδομών (Κουρλιούρος, 2011). 4. Οι οικονομίες συγκέντρωσης. Ο συγκεκριμένος όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις ωφέλειες, οι οποίες προκύπτουν στη λειτουργία και στην αποτελεσματικότητα των επιχειρήσεων, από τη συγκέντρωση όλων αυτών στην ίδια τοποθεσία, ώστε να εξασφαλίζεται η μεταξύ τους γεωγραφική εγγύτητα. Οι οικονομίες συγκέντρωσης σχετίζονται με τις οικονομίες κλίμακας, τα αποτελέσματα δικτύου και μπορούν να διακριθούν δύο ειδών οικονομίες συγκέντρωσης: (α) Οι οικονομίες εντοπιότητας και (β) οι οικονομίες αστικοποίησης, όπου στο τελευταίο είδος οικονομιών συγκέντρωσης, οι οικονομίες μπορεί να είναι εξωτερικές για την ίδια την επιχείρηση, αλλά εσωτερικές για την περιφέρεια (Πολύζος, 2011). 38

40 Αναλυτικότερα, οι οικονομίες εντοπιότητας προκύπτουν όταν επιχειρήσεις με την ίδια κλαδική δομή συγκεντρώνονται στην ίδια τοποθεσία, δημιουργώντας έτσι ομάδες (clusters) επιχειρήσεων του ίδιου κλάδου. Συνήθως, οι επιχειρήσεις αυτές λειτουργούν συμπληρωματικά και υπάρχουν διασυνδέσεις ή εξάρτηση μεταξύ τους. Για παράδειγμα, μπορεί να έχουν χωροθετηθεί στην ίδια περιοχή διάφορες αυτοκινητοβιομηχανίες με άλλες επιχειρήσεις, από τις οποίες προμηθεύονται ειδικά εξαρτήματα. Η συνύπαρξη των παραπάνω επιχειρήσεων στην ίδια περιοχή, δημιουργεί μια λειτουργική αλληλεξάρτηση, η οποία βοηθά στην αύξηση της αποτελεσματικότητας τους. Το δεύτερο είδος των οικονομιών συγκέντρωσης, οι οικονομίες αστικοποίησης, εμφανίζονται όταν επιχειρήσεις που ανήκουν σε διαφορετικούς κλάδους της οικονομίας χωροθετούνται στην ίδια περιοχή. Σ αυτό το είδος των οικονομιών συγκέντρωσης, είναι εφικτό να αναφερθούν πολλές μεγάλες πόλεις στις οποίες συγκεντρώνονται διάφορες βιομηχανίες διαφορετικών κλάδων, χωρίς να υπάρχει άμεση λειτουργική συνεργασία μεταξύ αυτών, πολλές φορές. Όμως, παρ όλη την έλλειψη συνεργασίας που μπορεί να υπάρξει μεταξύ των επιχειρήσεων, οι συγκεκριμένες περιοχές παραμένουν ελκυστικές για την συγκέντρωση και άλλων διαφορετικών οικονομικών δραστηριοτήτων σ αυτές (Πολύζος, 2011). Οι εν λόγω ομαδοποιήσεις των επιχειρήσεων και των δύο ειδών οικονομιών συγκέντρωσης, οφείλονται στα έντονα φαινόμενα διάχυσης γνώσης, εμπειρίας και αλληλοσυμπλήρωσης ικανοτήτων, οι οποίες ενισχύουν το βαθμό της καινοτομικής δράσης, βελτιώνουν την τεχνολογική γνώση και την ανταγωνιστικότητα μεταξύ των επιχειρήσεων. Η έννοια της καινοτομίας είναι έντονα συνδεδεμένη με την δημιουργία συμπλέγματος επιχειρήσεων και αποτελεί τον «πυρήνα» της οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής στην οποία λαμβάνει χώρα (Σεφερτζή, 1998). 5. Η γη. Ο παράγοντας αυτός, με την ευρύτερη έννοια του περιβάλλοντος, εμφανίζει μεγάλες διαφοροποιήσεις στον γεωγραφικό χώρο. Μέρη, τα οποία διαθέτουν μεγάλο φυσικό πλούτο, αποτελούν και πόλο έλξης για τη χωροθέτηση των επιχειρήσεων σ αυτά, λόγω του ότι μπορούν να αξιοποιήσουν τους πόρους τους ως εισροές στις παραγωγικές τους διαδικασίες. Παρ όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των μέσων μεταφοράς, ελαττώθηκε η εξάρτηση αυτή των επιχειρήσεων από τους πόρους συγκεκριμένων περιοχών (Κουρλιούρος, 2011). Επιπλέον, η γη ως στοιχείο επιρροής χωροθέτησης των οικονομικών δραστηριοτήτων, είναι ποικιλόμορφο, και μπορεί να γίνει αντιληπτό με τις εξής μορφές: (α) ως έκταση για την εγκατάσταση δραστηριοτήτων, όπου ανάλογα με τον κλάδο της επιχείρησης αλλάζει και η απαιτούμενη έκταση της γης, όπως επίσης σχετίζεται και με τη φύση της παραγωγικής διαδικασίας, τις λειτουργικές απαιτήσεις, κ.α. (β) Ως κόστος για την εγκατάσταση των οικονομικών δραστηριοτήτων, το οποίο αλλάζει από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με τη φυσική διαθεσιμότητα της ελεύθερης γης, το ευρύτερο πλαίσιο τιμών της γης που επικρατεί στην περιοχή, τις υποδομές και τις κοινωνικές 39

41 εξυπηρετήσεις, το επιχειρηματικό κύρος που κατέχει κάθε τόπος και τα φυσικά, τοπογραφικά χαρακτηριστικά της γης σε κάθε περιοχή. (γ) Ως περιβαλλοντικό κόστος της βιομηχανικής δραστηριότητας, το οποίο σαφώς και είναι αυξημένο για τις επιχειρήσεις, οι οποίες λόγω της φύσης της παραγωγικής τους διαδικασίας έχουν αυξημένους ρυπαντές. (δ) Τέλος, η γη ως φυσικός πλούτος (πρώτες ύλες, ενέργεια, κλιματολογικές συνθήκες), (Κουρλιούρος, 2011). 6. Το επιχειρηματικό περιβάλλον. Η ίδρυση και η λειτουργία μιας οποιασδήποτε επιχείρησης εμπεριέχει μεγάλο ρίσκο, δηλαδή περιλαμβάνει την αντίληψη ευκαιριών και δυνατοτήτων και την λήψη επενδυτικών πρωτοβουλιών σε συνθήκες υψηλής αστάθειας και ανισορροπίας. Η ορθή διαχείριση αυτού του ρίσκου, προϋποθέτει αυξημένες ικανότητες από τον ίδιο τον επιχειρηματία, δηλαδή γνώση, εμπειρία, αντίληψη και διαίσθηση, οι οποίες διευρύνονται όταν η επένδυση σχεδιάζεται να λάβει χώρα σε έναν τόπο με ανεπτυγμένο επιχειρηματικό περιβάλλον. Γίνεται αντιληπτό, πως η επιχειρηματική ικανότητα κάθε πληθυσμού διαφέρει γεωγραφικά, καθώς οι αστικές περιοχές αποτελούν τόποι σχηματισμού νέων επιχειρηματικών προτύπων, ενώ σε αντίθεση με αυτές, οι αγροτικές περιοχές, διατηρούν τις παραδοσιακές τους οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές τους αξίες και έχουν έλλειψη επιχειρηματικής κουλτούρας (Κουρλιούρος, 2011). Στην σημερινή εποχή βέβαια, οι χωροθετικές επιλογές των οικονομικών δραστηριοτήτων έχουν διευρυνθεί σε μεγάλο βαθμό, καθώς οι επιχειρήσεις πλέον προτιμούν ένα καλύτερο φυσικό περιβάλλον, απ αυτό της πόλης και με μικρότερο κόστος εγκατάστασης και λειτουργίας της. Με αποτέλεσμα στο πλαίσιο αυτό των επιλογών τους να συμπεριλαμβάνονται και οικισμοί που βρίσκονται μακριά από τις αστικές συγκεντρώσεις. Σαφώς, οι προϋποθέσεις για το τόπο εγκατάστασης δεν είναι μόνο αυτές, καθώς λαμβάνεται υπόψη και η ύπαρξη όλων των απαραίτητων υποδομών, των κοινωνικών εξυπηρετήσεων στις περιοχές αυτές, το κατάλληλο εξειδικευμένο δυναμικό απασχόλησης, κ.α., (Κουρλιούρος, 2011). 7. Η ζήτηση. Αποτελεί ένα στοιχείο επιρροής για την απόφαση χωροθέτησης των οικονομικών δραστηριοτήτων, διότι η ζήτηση που έχει το κάθε προϊόν, το οποίο παράγεται από την επιχείρηση διαφοροποιείται γεωγραφικά, καθώς σχετίζεται με τα καταναλωτικά πρότυπα που έχει η κάθε περιοχή, με τις παραδόσεις και με τις τοπικές της συνήθειες. Ακόμη, σχετίζεται με την ταχύτητα παροχής του προϊόντος στους καταναλωτές από την επιχείρηση ανάλογα με τις κοινωνικές και τεχνολογικές εξυπηρετήσεις που διαθέτει η κάθε περιοχή. Τέλος, η δυνατότητα δημιουργίας προσωπικών επαφών των επιχειρήσεων με τους κατοίκους κάθε τόπου, διαφέρει γεωγραφικά (Κουρλιούρος, 2011). 40

42 8. Οι προσωπικοί παράγοντες. Καθοριστικό ρόλο για την έναρξη μιας οικονομικής δραστηριότητας αποτελούν οι προσωπικοί στόχοι και σκοποί που έχει ο κάθε επιχειρηματίας. Συγκεκριμένα, η απόφαση για την επιλογή της χωροθέτησης, σχετίζεται με τη σημασία που έχει για τον καθένα απ αυτούς το εισόδημα που θα λαμβάνει από την επιχείρηση, με την έμφαση που επιθυμεί να δώσει είτε στην ποιότητα είτε στην ποσότητα του παραγόμενου προϊόντος, με το είδος του προϊόντος που θέλει να παράγει, με τους προσωπικούς οικονομικούς στόχους που έχει ο κάθε επιχειρηματίας από την ίδια την επιχείρηση, με τις περιβαλλοντικές προτιμήσεις του, με τα καταναλωτικά πρότυπα στα οποίο επιθυμεί να απευθύνεται το παραγόμενο προϊόν, κ.α., (Πολύζος, 2011). Εν κατακλείδι, για τον υπολογισμό της «ελκυστικότητας» που έχει η κάθε περιοχή, για τη χωροθέτηση των επιχειρήσεων σ αυτές, μπορούν να χρησιμοποιηθούν τρία υποδείγματα εξισώσεων, τα οποία δεν θα αξιοποιηθούν στη συγκεκριμένη ερευνητική εργασία για κάποιον απώτερο σκοπό, αλλά παρατίθενται ονομαστικά: (α) Η εξίσωση Πολλαπλής Γραμμικής Παλινδρόμησης, (β) η εξίσωση Διωνυμικής Λογιστικής Παλινδρόμησης και (γ) η εξίσωση Πολλαπλής ή Πολυωνυμικής Λογιστικής Παλινδρόμησης (Πολύζος, 2011). 41

43 3.3 Μοντέλα χωροθέτησης των επιχειρήσεων Εξακολουθεί μέχρι και σήμερα η σύνδεση της οικονομικής ανάπτυξης με τον χώρο, να αποτελεί μία πολύ πολύπλοκη και πολύπλευρη διαδικασία. Διάφοροι επιστημονικοί τομείς, όπως η οικονομική γεωγραφία, η ανθρωπογεωγραφία, η οικονομία του χώρου, η περιφερειακή οικονομική, παρά τη διακριτή τους συμβολή σε τομείς της οικονομικής θεωρίας, και της γεωγραφίας, είχαν περιθωριακή σημασία στο γενικότερο πλαίσιο των κοινωνικών επιστημών, και μέχρι ένα μεγάλο βαθμό, συνεχίζουν να έχουν και σήμερα. Η μη ενσωμάτωση αυτή των γεωγραφικών προσεγγίσεων στην κοινωνική θεωρία, γίνεται την ίδια περίοδο που διαδραματίζονται σημαντικά και πιεστικά προβλήματα στην πολιτική, η οποία οφείλει να αντιμετωπίσει τα προβλήματα αυτά της ανάπτυξης, εντός του γεωγραφικού και ιστορικού τους πλαισίου. Το σκηνικό αυτό άλλαξε σημαντικά, αλλά όχι πλήρως τις αρχές της δεκαετίας του 1990, λόγω των έντονων κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων και κυρίως των θεμάτων της άνισης ανάπτυξης και της παγκοσμιοποίησης και λόγω των εξελίξεων στο επίπεδο της θεωρητικής προσέγγισης. Έτσι παρουσιάστηκε, μία μεταβολή τόσο στο θεωρητικό όσο και στο εμπειρικό πλαίσιο (Καυκαλάς, 2004) Το μοντέλο «Διαμάντι» του Michael Porter Τα τελευταία χρόνια, για την προσέγγιση του τόπου εγκατάστασης μιας επιχείρησης σε μια περιοχή, οι ιδιοκτήτες αυτών, λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους, το ανταγωνιστικό περιβάλλον που επικρατεί σ αυτήν, καθώς όσο αυξημένος είναι ο ανταγωνισμός στη περιοχή που επιθυμούν να χωροθετήσουν την οικονομική τους δραστηριότητα, τόσο λιγότερο ελκυστική γίνεται η περιοχή για τους ίδιους (Porter, 1979). Ο Michael E. Porter, διάσημος Αμερικάνος καθηγητής του Χάρβαρντ και σύμβουλος επιχειρήσεων, αναφέρθηκε για το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, εισάγοντας ένα μοντέλο, το οποίο επιτρέπει την ανάλυση των αιτιών, για τις οποίες μερικές χώρες είναι περισσότερο ανταγωνιστικές από ότι κάποιες άλλες και περιγράφει τους λόγους, για τους οποίους ορισμένες βιομηχανίες εντός των εθνών είναι περισσότερο ή λιγότερο ανταγωνιστικές από κάποιες άλλες. Δημιούργησε έτσι, ένα μοντέλο στο οποίο συνέδεσε την επιτυχία των εθνικών επιχειρήσεων στις διεθνείς αγορές με το εθνικό περιβάλλον, στο οποίο αυτές έχουν δημιουργηθεί και αναπτυχθεί. Το συγκεκριμένο μοντέλο, δημοσιεύτηκε μέσα από το βιβλίο του «Η ανταγωνιστικότητα των εθνών» και έχει γίνει ευρέως γνωστό ως «Porter s Diamond» («Το διαμάντι του Πόρτερ»). Οι επιχειρήσεις, οι οποίες αξιοποιούν επιτυχώς το «διαμάντι» της χώρας τους κερδίζουν σε διαρκή ανταγωνιστικότητα (Porter, 1990). Σύμφωνα με τον Porter (1990), έξι είναι οι προσδιοριστικοί παράγοντες που συνθέτουν το διαμάντι για την ανάπτυξη εθνικού ή περιφερειακού ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος σε έναν παραγωγικό κλάδο, οι οποίοι παρατίθενται παρακάτω: 42

44 1. Η ορθή δομή των επιχειρήσεων, η δυναμική στρατηγική που επρόκειτο να ακολουθήσουν και ο ανταγωνισμός - η αντιπαλότητα μεταξύ των επιχειρήσεων του κλάδου, οδηγεί στη αύξηση της παραγωγικότητας και των πωλήσεων, τουλάχιστον των πλέον ανταγωνιστικών επιχειρήσεων (Porter, 1990). 2. Η ύπαρξη παραγωγικών συντελεστών απαραίτητων για την ανάπτυξη του κλάδου, στον οποίο ανήκει η επιχείρηση, όπως για παράδειγμα είναι οι ανθρώπινοι πόροι, οι φυσικοί πόροι, οι υποδομές, η εμπειρία και η γνώση, το τεχνολογικά εξελιγμένο φυσικό κεφάλαιο, κτλ., (Porter, 1990). 3. Η ύπαρξη εγχώριας ή τοπικής ζήτησης, η οποία θα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να στηρίξει μία επιχείρηση του κλάδου στα πρώτα της βήματα (Porter, 1990). 4. Η ύπαρξη βιομηχανιών σχετικών με τον κλάδο και η ύπαρξη κλάδων υποστήριξης. Δηλαδή, αν για παράδειγμα υπάρχει μία αυτοκινητοβιομηχανία, χωρίς την ύπαρξη αξιόλογης και αποτελεσματικής βιομηχανίας εξειδικευμένων ανταλλακτικών δεν θα μπορεί να επιτύχει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα στο διεθνές εμπόριο (Porter, 1990). 5. Ο ρόλος και η επιρροή της κυβέρνησης. Συγκεκριμένα, ανάλογα με τις πολιτικές τις οποίες θα ακολουθήσει η κυβέρνηση, μπορεί να υποβαθμίσει ή να βελτιώσει το εθνικό πλεονέκτημα, οπότε να επηρεάσει αντίστοιχα και την ανάπτυξη των επιχειρήσεων στην χώρα αυτή. Για παράδειγμα, οι δημόσιες επενδύσεις, οι οποίες γίνονται στο τομέα της εκπαίδευσης, από την κυβέρνηση, μπορούν να αλλάξουν κάποιους από τους παραγωγικούς συντελεστές, που είναι απαραίτητοι για την ανάπτυξη των επιχειρήσεων (Porter, 1990). 6. Οι ευκαιρίες που μπορεί να εμφανιστούν ή να δημιουργήσουν οι ίδιες οι επιχειρήσεις στη πορεία της λειτουργίας τους. Για παράδειγμα, διαδραμάτιση γεγονότων που θα αποτελέσουν σημαντικές ευκαιρίες για τις επιχειρήσεις, όπως είναι η ένταξη και η χρήση σημαντικών καινοτομιών, που μπορούν να αναμορφώσουν τη δομή των βιομηχανιών. Ακόμη, μπορεί να είναι και ρυθμίσεις, οι οποίες να έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν τις συνθήκες ζήτησης τοπικά (Porter, 1990). 43

45 Κυβέρνηση Εταιρική στρατηγική, δομή και αντιπαλότητα Παραγωγικοί συντελεστές Εγχώρια/ τοπική ζήτηση Σχετικοί κλάδοι και κλάδοι υποστήριξης βιομηχανιών Ευκαιρία Σχήμα 5:Porter s Diamond. Ιδία επεξεργασία. Οι έξι αυτοί προσδιοριστικοί παράγοντες δημιουργούν ένα δυναμικό σύστημα που είναι πιο σημαντικό από το άθροισμα τους. Η επίδραση που έχει ένας παράγοντας στο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα εξαρτάται από το επίπεδο στο οποίο βρίσκονται και οι υπόλοιποι παράγοντες. Στη περίπτωση που εντοπίζονται σοβαρές αδυναμίες σε οποιονδήποτε προσδιοριστικό παράγοντα, θα περιορίσουν τις δυνατότητες ανάπτυξης και προόδου που επρόκειτο να έχουν οι επιχειρήσεις. Για παράδειγμα, πλεονέκτημα σε συντελεστές, όπως είναι η ενέργεια, δεν θα οδηγήσει σε καινοτομία, παρά μόνο αν υπάρχει έντονος εγχώριος ανταγωνισμός, καθώς και η απαιτούμενη υποδομή, που θα οδηγήσουν σε επενδύσεις. Ο έντονος εγχώριος ανταγωνισμός ωθεί τις επιχειρήσεις να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους και παράλληλα δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη εξειδικευμένων ικανοτήτων και τεχνολογίας (Porter, 1990). Συνοψίζοντας, ο Porter προτείνει ότι η εθνική έδρα μιας επιχείρησης διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του βαθμού στον οποίο είναι πιθανό να επιτευχθεί πλεονέκτημα σε παγκόσμια κλίμακα. Η συγκεκριμένη έδρα παρέχει βασικούς παράγοντες, οι οποίοι υποστηρίζουν ή εμποδίζουν επιχειρήσεις στο να δημιουργήσουν πλεονεκτήματα στον παγκόσμιο ανταγωνισμό (Porter, 1990). 44

46 3.3.2 Μοντέλο Maximum capture Σύμφωνα με τον Plastria (2001), ένα μοντέλο χωροθέτησης υποστηρίζεται ότι έχει να κάνει με ανταγωνιστικές εγκαταστάσεις, όταν ενσωματώνει ρητά το γεγονός ότι άλλες εγκαταστάσεις υπάρχουν ήδη ή θα υπάρξουν στην αγορά και ότι οι νέες εγκαταστάσεις θα πρέπει να ανταγωνιστούν τις ήδη υπάρχουσες για το μερίδιο αγοράς τους. Ένα από τα μοντέλα που περιγράφουν το πρόβλημα αυτό της ανταγωνιστικής χωροθέτησης είναι αυτό της μέγιστης σύλληψης (maximum capture), το οποίο διατύπωσε ο ReVelle (1986). Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, δίνεται αρχικά ένα δίκτυο με γνωστά σημεία ζήτησης, τα οποία είναι διακριτά μέσα στο δίκτυο (Χατζηγιάννης, 2013). Αναλυτικότερα, λειτουργεί με ιεραρχική δόμηση και επιτρέπει την εγκατάσταση νέων μονάδων ή ακόμα και την εκ νέου χωροθέτηση των υπαρχόντων επιχειρήσεων, όπου συνήθως στη δεύτερη αυτή μεταβολή εστιάζει το συγκεκριμένο μοντέλο. Ταξινομεί τις μονάδες που παρέχουν προϊόντα ή υπηρεσίες, ανάλογα με το επίπεδο των προσφερόμενων υπηρεσιών. Οι συγκεκριμένες υπηρεσίες συνδέονται μεταξύ τους με διάφορους τρόπους. Μπορεί να είναι αμοιβαία αποκλειόμενες ή να περιέχει η μία την άλλη, δηλαδή μία μονάδα υψηλότερου επιπέδου υπηρεσιών, μπορεί να παρέχει στην αγορά υπηρεσίες, οι οποίες προσφέρονται και σε χαμηλότερου επιπέδου μονάδες (Ποταμιανός, 2010). Υπάρχουν πολλά παραδείγματα επιχειρήσεων που είναι δομημένες ιεραρχικά και προσπαθούν να επιτύχουν τη μεγαλύτερη δυνατή κάλυψη του μεριδίου αγοράς. Συγκεκριμένα, ένα από αυτά είναι, η αξιοποίηση του συγκεκριμένου μοντέλου, από επιχειρήσεις λιανικής πώλησης τροφίμων και ειδών οικιακής χρήσης. Τέτοια είδη αγαθών μπορεί να βρει κάποιος σε τοπικά μικρά καταστήματα (μικρή απόσταση από τον αγοραστή), σε super market (μεγαλύτερη απόσταση), και σε υπεραγορές μεγάλα πολυκαταστήματα (ακόμα μεγαλύτερη απόσταση). Έτσι, η ανταγωνιστική χωροθέτηση των επιχειρήσεων έχει ουσιαστικό ρόλο στις επιλογές των πελατών, καθώς οι πελάτες θα επιλέξουν να πάνε στην επιχείρηση, η οποία είναι πιο ελκυστική γι αυτούς (π.χ. λόγω απόστασης, λόγω τιμών, λόγω ποιότητας), (Ποταμιανός, 2010). εξής: Οι υποθέσεις που θέτει το μοντέλο της μέγιστης σύλληψης είναι τρεις και είναι οι 1. Ο υπάρχων ανταγωνισμός είναι γνωστός και σταθερός (Χατζηγιάννης, 2013). 2. Οι πελάτες υποστηρίζουν την πιο ελκυστική σ αυτούς εγκατάσταση εκχωρώντας σ αυτήν όλη τους τη ζήτηση (Χατζηγιάννης, 2013). 3. Το μοντέλο αυτό οδηγεί σε μοντέλα συνδυαστικής βελτιστοποίησης όπως αυτό της επικάλυψης (Χατζηγιάννης, 2013). 45

47 3.3.3 Μοντέλα hub and spoke Το πρόβλημα χωροθέτησης κόμβου, αποτελεί ένα από τα νεότερα ζητήματα της χωροθέτησης εγκαταστάσεων. Στην απλούστερη μορφή του, το πρόβλημα αποτελείται από μία εγκατάσταση κόμβο που συνδέεται και εξυπηρετεί ένα σύνολο σημείων ζήτησης. Στην πιο σύνθετη μορφή του, υπάρχουν p εγκαταστάσεις κόμβοι, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους και καθεμιά από αυτές συνδέεται και εξυπηρετεί ένα σύνολο σημείων ζήτησης. Στα παλαιότερα και κλασσικά προβλήματα χωροθέτησης εγκαταστάσεων, περιλαμβάνονται ροές μεταξύ εγκαταστάσεων και πελατών. Στα προβλήματα χωροθέτησης κόμβων περιλαμβάνονται ροές ακόμα και μεταξύ των εγκαταστάσεων. Οι ροές που δημιουργούνται μεταξύ των εγκαταστάσεων κόμβων θεωρούνται το ίδιο ή ακόμα και πιο σημαντικές από τις ροές μεταξύ αυτών και των σημείων ζήτησης, καθώς στις μεταξύ τους ροές χρησιμοποιούνται πιο αποδοτικοί τρόποι μεταφοράς (π.χ. αεροπλάνα, φορτηγά με μεγάλη χωρητικότητα, κτλ.). Έτσι, ο όγκος των προϊόντων που μεταφέρονται από έναν κόμβο σε έναν άλλον είναι μεγαλύτερος από αυτόν που μεταφέρεται σε ένα σημείο ζήτησης των προϊόντων (Χατζηγιάννης, 2013). Τα πλεονεκτήματα που παρέχει το συγκεκριμένο μοντέλο στις επιχειρήσεις, οι οποίες το εφαρμόζουν είναι τα εξής: 1. Ανάπτυξη ικανοτήτων. Μπορεί να χρησιμοποιήσει τις δυνατότητες που έχουν οι επιχειρήσεις περιφερειακά και να τις αναπτύξει σε παγκόσμιο επίπεδο, αναπτύσσοντας παράλληλα και την ποιότητα των υπηρεσιών, των οποίων παρέχουν. Από τον κεντρικό τους κόμβο ή και από τους κεντρικούς τους κόμβους, οι επιχειρήσεις μπορούν να ελέγξουν την ανάπτυξη των δυνατοτήτων τους, την αξιοποίηση των πόρων τους και την επιχειρησιακή τους αποτελεσματικότητα. Ακόμη, μέσω των ακτινών που δημιουργούνται ανάμεσα στους κόμβους και τα σημεία ζήτησης τους, αναπτύσσουν ομοιόμορφα τις επιχειρησιακές τους διαδικασίες (Vishal, 2015). 2. Πλεονεκτήματα κόστους. Το μοντέλο αυτό εξασφαλίζει την υψηλότερη ποιότητα υπηρεσιών, στο χαμηλότερο κόστος για τους πελάτες, αξιοποιώντας τοπικούς πόρους (Vishal, 2015). 3. Βελτιωμένος χρόνος διάθεσης προϊόντων/υπηρεσιών στην αγορά. Μέσω των κεντρικών τους κόμβων, οι επιχειρήσεις μπορούν να ελέγξουν σε ποιο από όλα τα τοπικά σημεία διανομής ζήτησης το προϊόν ή υπηρεσία είναι διαθέσιμη, ώστε να προωθηθεί άμεσα στην αγορά (Vishal, 2015). 46

48 Κόμβος Σημείο ζήτησης Σημείο ζήτησης Κόμβος Σημείο ζήτησης Σημείο ζήτησης Σημείο ζήτησης Σημείο ζήτησης Σχήμα 6: Hub and spoke model. Ιδία επεξεργασία. Το κύριο μειονέκτημα βέβαια, των συστημάτων αυτών είναι ότι η μετακίνηση από ένα σημείο ζήτησης σε ένα άλλο, πρέπει οπωσδήποτε να γίνεται μέσω των κεντρικών κόμβων και όχι απευθείας. Το παραπάνω αρνητικό στοιχείο όμως, αντισταθμίζεται από τα οικονομικά οφέλη που προκύπτουν από τη δημιουργία ποιοτικών και αποτελεσματικών διαδρομών μεταξύ των κεντρικών κόμβων (Χατζηγιάννης, 2013). Εν κατακλείδι, τα συστήματα αυτά, hub and spoke εφαρμόζονται διεθνώς σε διάφορα είδη επιχειρήσεων, όπως είναι οι παραγωγικές επιχειρήσεις, οι επιχειρήσεις 3PL (third-party logistics), οι επιχειρήσεις ταχείας μεταφοράς και παράδοσης δεμάτων, οι αεροπορικές εταιρείες. Ακόμη, αξιοποιούνται για προβλήματα μεταφοράς και χειρισμού από αλυσίδες καταστημάτων στα πλαίσια της εφοδιαστικής αλυσίδας. Ταυτόχρονα, έχει αναδειχθεί η χρησιμότητα τους, για την εξέλιξη ταχυδρομικών υπηρεσιών, συστημάτων τηλεπικοινωνίας και υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης (Χατζηγιάννης, 2013). 47