ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ"

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Τομέας Αρχαίας Ελληνικής, Ρωμαϊκής, Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΛΗ ΤΟΝ 11 ο ΑΙΩΝΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΕΡΓΙΑΝΗ ΣΤΙΒΑΣΑΡΗ ΑΕΜ:1020 Επιβλέπων Καθηγητής: Ανδρέας Γκουτζιουκώστας Θεσσαλονίκη 2017

2 Εικόνα Eξωφύλλου: Η αποπομπή της Ζωής στην Πρίγκηπο από τον Μιχαήλ Ε Καλαφάτη. Μικρογραφία από το χειρόγραφο της Μαδρίτης με τη Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη (Codex Vitr. 26-2, fol. 219r), Εθνική Βιβλιοθήκη Μαδρίτης.

3 Στη μνήμη της γιαγιάς μου Στεργιανής Σαρίκα

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 4 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ....6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...25 Α ΜΕΡΟΣ Η Ζωή και ο Ρωμανός Γ Αργυρός ( ) 1. Η παρουσία της Ζωής στην αυλή έως το γάμο της με τον Ρωμανό Αργυρό Ο γάμος της Ζωής με τον Ρωμανό Αργυρό Ο έρωτας της Ζωής για τον Μιχαήλ Παφλαγόνα Η ασθένεια και ο θάνατος του Ρωμανού Γ Αργυρού..71 Β ΜΕΡΟΣ Η Ζωή και οι Παφλαγόνες ( ) 1. Η Ζωή και ο Μιχαήλ Δ Παφλαγόνας Η υιοθεσία του Μιχαήλ Καλαφάτη από τη Ζωή Ο θάνατος του Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα Η άνοδος του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη στον θρόνο Η απομάκρυνση της Ζωής και η λαϊκή εξέγερση Ερμηνεία της στάσης..118 Γ ΜΕΡΟΣ Οι αυτοκράτειρες Ζωή και Θεοδώρα (1042) 1. Η διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας από τις δύο αδερφές Η εξωτερική εμφάνιση και ο χαρακτήρας των δύο αδερφών Η επιλογή του Κωνσταντίνου Μονομάχου ως τρίτου συζύγου της Ζωής.136 1

5 Δ ΜΕΡΟΣ Η Ζωή και ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος ( ) 1. Ο γάμος της Ζωής με τον Κωνσταντίνο Μονομάχο Η περιθωριοποίηση της Ζωής και η παρουσία της Μαρίας Σκλήραινας στο παλάτι Οι ασχολίες της Ζωής Ο θάνατος της Ζωής ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην παρούσα εργασία επιχειρείται η μελέτη του ρόλου και της δράσης της πορφυρογέννητης Ζωής στη βυζαντινή αυλή. Σύζυγος τριών αυτοκρατόρων και αυτοκράτειρα η ίδια, η Ζωή ως απόγονος της Μακεδονικής δυναστείας αποτελεί μία από τις κεντρικές πολιτικές μορφές του 11 ου αιώνα. Η Ζωή ήταν η δεύτερη από τις τρεις κόρες του Κωνσταντίνου Η ( ), απογόνου της Μακεδονικής δυναστείας και ανιψιά του Βασιλείου Β ( ). Η αυτοκράτειρα Ζωή, ως η τελευταία της Μακεδονικής δυναστείας μαζί με την αδερφή της Θεοδώρα, διαδραμάτισε νομιμοποιητικό ρόλο στη διαδοχή του αυτοκρατορικού θρόνου μέσω των γάμων της με τρεις συζύγους και μιας υιοθεσίας σε μια περίοδο είκοσι δύο ετών, πεθαίνοντας πριν από τον τρίτο της σύζυγο Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο ( ), το Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς και θερμές μου ευχαριστίες στον επόπτη της μεταπτυχιακής μου εργασίας, κ. Ανδρέα Γκουτζιουκώστα, επίκουρο καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Οι εύστοχες επισημάνσεις και οι καίριες υποδείξεις του υπήρξαν πολύτιμες και συνέβαλαν αποφασιστικά στη βελτίωση της εργασίας μου. Επίσης τον ευχαριστώ θερμά για την αμέριστη συμπαράσταση και την υπομονή του κατά τη διάρκεια συγγραφής της εργασίας. Επιπρόσθετα, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς όλους τους καθηγητές του μεταπτυχιακού προγράμματος για τις πολύτιμες γνώσεις που μου προσέφεραν κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μαθημάτων, προκειμένου να καταφέρω να ανταποκριθώ στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Επίσης, θερμές ευχαριστίες οφείλω να απευθύνω στον κ. Χάσαν Μπαντάουι, επίκουρο καθηγητή του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ για τη συμβολή του στην προσέγγιση αραβικής πηγής. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στην κα Εμμανουέλα Γούναρη, υπεύθυνη του Σπουδαστηρίου Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας του Α.Π.Θ για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε καθ όλη τη διάρκεια της έρευνάς μου. Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2016 Σ.Σ 3

7 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ BF BS/ EB Βυζαντιακά Byzantinische Forschungen, Amsterdam 1966 κ.ε. Byzantine Studies / Études Byzantines, University of Ankara 1974 κ.ε. Βυζαντιακά, Ἐπιστημονικὸν ὄργανον Ἑλληνικῆς Ἱστορικῆς Ἑταιρείας: Περίοδος Μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ, Θεσσαλονίκη 1981 κ.ε. Βυζαντινά Byzantine Women Βυζαντινά, Ἐπιστημονικὸν ὄργανον τοῦ Κέντρου Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε. Byzantine Women and Their World, εκδ. Ioli Kalavrezou (σε συνεργασία με A. E. Laiou κ.ά.), Cambridge-New Haven-London Byzantion Byzantion, Revue Internationale des Études Byzantines, Paris-Liége , Paris Bruxelles 1930, Bruxelles 1931 κ.ε. BZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε., München , Stuttgart - Leipzig , München - Leipzig 1999 κ.ε. CB Corpus Scriptorum Historiae Byzantine, τ. 1-50, Bonnae CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantine, Washington - Berlin Wien Bruxelles Roma Thessalonique 1967 κ.ε. DOP Dumbarton Oaks Papers, Washington D. C., 1941 κ.ε. ECR Eastern Churches Review, Oxford ΕΠΛΒΙΠ Εγκυκλοπαιδικό προσωπογραφικό λεξικό Βυζαντινής ιστορίας και Πολιτισμού, τ. Α Στ, Αλέξιος Σαββίδης, Αθήνα

8 Η αυτοκρατορία σε κρίση (;) JGR JÖB ΜΒ ODB REB Σύμμεικτα TM VR ZRVI Η αυτοκρατορία σε κρίση (;). Το Βυζάντιο τον 11 ο αιώνα ( ), επιστ. επιμέλεια Ε. Χρυσός, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 11], Αθήνα Ι. Ζέπος Π. Ζέπος, Jus Graecoromanum : Νεαραὶ καὶ χρυσόβουλλα τῶν μετὰ τὸν Ἰουστινιανὸν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων, (ανατύπωση Κ. Ε. Zachariä von Lingenthall με προσθήκες), τ. 1-8, Ἀθῆναι 1931 (ανατύπωση Aalen 1962). Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, Wien Köln Graz 1969 κ.ε. Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη ἢ Συλλογὴ ἀνεκδότων μνημείων τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας, (Bibliotheca Graeca Medii Aevi), έκδ. Κ. Ν. Σάθας, τ. 1-7, ἐν Βενετίᾳ Ἀθήνησιν Παρισίοις, (ανατύπωση Ἀθῆναι 1972). The Oxford Dictionary of Byzantium, τ. I- III, εκδ. Α.P. Kazhdan κ.α., New York Oxford Revue des Études Byzantines, Bucarest 1943 κ.ε., Paris 1949 κ.ε. Σύμμεικτα (από το 2008 Βυζαντινά Σύμμεικτα) Κέντρου Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, Ἐθνικοῦ Ἰδρύματος Ἐρευνῶν, Ἀθῆναι 1966 κ.ε. Travaux et Mémoires, Paris 1965 κ.ε. Variorum Reprints, Collected Studies Series, London Aldershot 1970 κ.ε. Zbornik Radova Visantološkog Instituta, Belgrad 1961 κ.ε. 5

9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ Actes de Dionysiou Actes d Iviron Αριστάκης, Ιστορία (Canard) Αριστάκης, Ιστορία (Bedrosian) Actes de Dionysiou, έκδ. N. Oikonomides, [Archives de l Athos IV], Paris Actes d Iviron, vol. I (Des origines au milieu du XI e siècle), έκδ. J. Lefort, N. Oikonomides, D. Papachryssanthou avec la collaboration de V. Kravari et H. Métrévéli, [Archives de l Athos XIV], Paris Αριστάκης, Ιστορία της Αρμενίας. Γαλλική μετάφραση, εισαγωγή, σχόλια M. Canard H. Berberian, Aristakès de Lastivert. Récit des malheurs de la nation Arménienne, [Bibliothèque de Byzantion 5], Bruxelles Αριστάκης, Ιστορία της Αρμενίας. Αγγλική μετάφραση Robert Bedrosian, Aristakès Lastivertc i s History, [Sources of the Armenian Tradition], New York 1985, Lastivertsishistory/Aristakespdf. Ατταλειάτης, Ιστορία Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, έκδ. Εύδοξος Θ. Τσολάκης, Michaelis Attaliatae Historia, [CFHB vol. L], Athenis Βασιλικά Βραχέα Χρονικά Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Βασιλικά, έκδ. H. J. Scheltema N. van der Wal, Basilicorum Libri LX, [Series A], vol. I-VIII Textus Librorum I-LX, Groningen Βραχέα Χρονικά, έκδ. Peter Schreiner, Chronica Byzantina Breviora. Die Byzantinischen Kleinchroniken, [CFHB vol. XII/1], Wien Μιχαήλ Γλυκάς, Βίβλος Χρονική, έκδ. I Bekker, Michaelis Glykas Annales, [CB], Bonnae F. Dölger, Regesten Franz Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von , 2 Teil: 6

10 Regesten von München-Berlin Εφραίμ, Χρονική Ιστορία Ph. Grierson, Catalogue Ἐφραὶμ τοῦ Αἰνείου, Χρονική Ἱστορία, έκδ. Odysseus Lampsidis, Ephraem Aenii Historia Chronica, [CFHB vol. XXVII], Athenis Phillip Grierson, Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, έκδ. A. R. Bellinger Ph. Grierson, vol. III.1: Leo III to Michael III ( ), vol. III.2: Basil I to Nicephoros III ( ), Washington D. C V. Grumel, Regestes Venance Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, vol I, Les actes de Patriarchat fasc. II et III: Les Regestes de 715 à 1206, Paris 1947, β έκδοση αναθεωρημένη και με διορθώσεις από τον Jean Darrouzès, [Institut Francais d Études Byzantine], Paris Ιωήλ, Χρονογραφία Ἰωήλου, Χρονογραφία ἐν συνόψει, έκδ. B. G. Niebuhr I. Bekker, Ioelis Chronographia compendiaria, [CB], Bonnae Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Κεκαυμένος, Στρατηγικόν Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν, έκδ. I. Bekker, Georgius Cedrenus Historiarum Compendium, [CB vol. II], Bonnae Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, έκδ. G. G Litavrin, Sovety i rasskazy Kekavmena: Sochinenie vizantiskogo polkovodsa XI veka, Moskva Κομνηνή, Ἀλεξιάς Μανασσής, Σύνοψις Χρονική Ἄννα Κομνηνή, Ἀλεξιάς, έκδ. Diether R. Reinsch Athanasios Kambylis, Annae Comnenae Alexias, [CFHB vol. XL/1], Berlin Κωνσταντίνος Μανασσής, Σύνοψις Χρονική, έκδ. Odysseus Lampsidis, Constantini Manassis Breviarium Chronicum, [CFHB vol. XXXVI/1], Athenis Ματθαίος Εδέσσης, Ματθαίος Εδέσσης, Χρονογραφία. Αγγλική 7

11 Χρονογραφία Μαυρόπους, Επιστολές μετάφραση από την αρμενική Ara Edmond Dostourian, Armenia and the Crusades. Tenth to Twelfth Centuries. The Chronicle of Matthew of Edessa, Lanham-New York-London Ιωάννης Μαυρόπους, Επιστολές, έκδ. Apostolos Karpozilos, The Letters of Ioannes Mauropous Metropolitan of Euchaita, [CFHB vol. XXXIV], Thessalonike Νεαραί Νεαραί, JGR 1. Κων. Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως Ψελλός, Μητέρα Ψελλός, Ἀγάθη Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, έκδ. I. Reiske, Constantini Porphyrogeniti, De Cerimoniis Aulae Byzantinae, [CB], Ι-ΙΙ, Bonnae Μιχαήλ Ψελλός, Ἐγκώμιον εἰς τὴν μητέρα αὐτοῦ, έκδ. Κ. Ν. Σάθας, ΜΒ, τ. 5, Μιχαήλ Ψελλός, Περὶ τῆς ἐν Βυζαντίῳ γυναικείας πανηγύρεως τῆς Ἀγάθης, έκδ. Κ. Ν. Σάθας, ΜΒ, τ. 5, Ψελλός, Χρονογραφία Μιχαήλ Ψελλός Χρονογραφία, έκδ. Diether R. Reinsch, Michaelis Pselli Cronographia, τ. I: Einleitung und Text, τ. II: Textkritischer Kommentar und Indices, [Millenium Studien 51], Berlin Boston Ψευδο-Κωδινός, Χρονογραφία Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική Σκυλίτζης, Σύνοψις Ψευδο-Κωδινός, Περὶ τῶν ἀπὸ κτίσεως κόσμου ἐτῶν καὶ τῶν ἀνέκαθεν βασιλευσάντων ἐν τῇ Ῥωμανίᾳ, έκδ. Peter Schreiner, Chronica Byzantina Breviora. Die byzantinischen Kleinchroniken, [CFHB vol. XII/1], Wien 1975, Θεόδωρος Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική, έκδ. Κ. Ν. Σάθας, ΜΒ, τ. 7, Ἰωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ἱστοριῶν, έκδ. Ioannes Thurn, Ioannis Skylitzae Synopsis 8

12 Historiarum, [CFHB vol. V], Berolini et Novi Eboraci Σύνοψις Βασιλικών Σύνοψις Βασιλικών, JGR 5. Σχόλια Βασιλικών Σχόλια Βασιλικών, έκδ. H. J. Scheltema D. Holwerda, Basilicorum Libri LX, [Series B], vol. ΙV, Scholia in Libri XXI- XXIII, Groningen G. Zacos A. Veglery, Byzantine Lead Seals Ζωναράς,Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ Yahya, Imperatori Vaslij Bolgarobojca G. Zacos A. Veglery, Byzantine Lead Seals, vol. 1, part 1-3, Basel Ἰωάννης Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν, έκδ. M. Pinder / Th. Büttner-Wobst, Ioannis Zonarae Epitomae historiarum, [CB vol. III], Bonnae Yahya of Antioch / Yahya ibn Sa'id al-antaki, έκδ. V. R. Rosen, Imperatori Vaslij Bolgarobojca, Ιzvlecenija iz letopisi Jaxi Antioxijskago, Petersburg 1883, ανατύπωση [VR], London

13 ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ P. A. Agapitos, Maria Skleraina and Styliane Pselaina Milton V. Anastos, Emperor Michael IV M. Angold, Η βυζαντινή αυτοκρατορία M. Angold, Belle Époque Panagiotis A. Agapitos, Public and Private Death in Psellos: Maria Skleraina and Styliane Pselaina, BZ 101 (2008) Milton V. Anastos, The coronation of emperor Michael IV in 1034 by empress Zoe and its significance, στο ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ, Studies in honor of Speros Vryonis, JR, εκδ. J.S. Langdon-S.W. Reinert- J. Allen- Christos P. Ioannides, vol. I, New York 1993, Michael Angold, Η βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το Μια πολιτική ιστορία, μετ. Ευαγγελία Καργιανιώτη, Αθήνα Michael Angold, Belle Époque or Crisis? ( ), στο The Cambridge History of the Byzantine Empire c , εκδ. Jonathan Shepard, Cambridge 2008, Α. Βακαλούδη, Καλλιστεία Αναστασία Βακαλούδη, Καλλιστεία και Γάμος στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη Α. Βασιλικοπούλου, «Κοινωνικός ρόλος» H. G. Beck, Βυζαντινόν ερωτικόν V. J. Belfiglio, Two Sisters E. Bensammar, La titulature Β. Ν. Βλυσίδου, «Ο πρωταρχικός ρόλος των Αγνή Βασιλικοπούλου «Ο κοινωνικός ρόλος της γυναίκας στο Βυζάντιο», Παρουσία 10 (1994) Hans-Georg Beck, Βυζαντινόν ερωτικόν, μετ. Ιωάννης Δημητρούκας, Αθήνα Valentine J. Belfiglio, When two Sisters jointly ruled an Empire, Sociology Study 6, no. 6 (2016) Elisabeth Bensammar, La titulature de l impératrice et sa signification. Recherches sur les sources byzantines de la find du VIII e siècle à la fin du XII e siècle, Byzantion 46.2 (1976) Βασιλική Ν. Βλυσίδου, «Οι απαρχές της νέας ανόδου της Αρμενο-Παφλαγονικής αριστοκρατίας ( ): Ο 10

14 Δαλασσηνών» πρωταρχικός ρόλος των Δαλασσηνών», στο Η αυτοκρατορία σε κρίση (;), C. M. Brand/A. Cutler, Zoe M. Canard, Les sources Arabes C. Chamberlain, The theory and practice of imperial panegyric in Michael Psellus J.- C. Cheynet- J. F. Vannier, Les Dalassènoi J.- C. Cheynet, Pouvoir et contestations J.- C. Cheynet, «Ιθύνουσες τάξεις» Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Charles M. Brand / Anthony Cutler, Zoe, ODB III, Marius Canard, Les sources Arabes. De l histoire Byzantine aux confins des X e et XI e siècles, REB 19 (1961) C. Chamberlain, The theory and practice of imperial panegyric in Michael Psellus. The Tension between history and rhetoric, Byzantion 56 (1986) Jean-Claude Cheynet Jean F. Vannier, Les Dalassènoi, στο Études prosopographiques, [Byzantina Sorbonensia 5], Paris 1986, Jean-Claude Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance ( ), [Byzantina Sorbonensia 9], Paris Jean-Claude Cheynet, «Οι ιθύνουσες τάξεις της αυτοκρατορίας», στο Ο Βυζαντινός κόσμος. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ( ), τ. Β, εκδ. J.- C. Cheynet, μετ. Αναστασία Καραστάθη, Αθήνα 2011, Σταυρούλα Δ. Χονδρίδου, Ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος και η εποχή του (ενδέκατος αιώνας μ. Χ.), Αθήνα Σ. Δ. Χονδρίδου, «Τετράς» Σταυρούλα Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Λειχούδης, Ιωάννης Μαυρόπους, Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Ξιφιλίνος: «Η Τετράς των Σοφών». Η άνοδος και η πτώση της γύρω στα μέσα του 11 ου αιώνα, στο Η αυτοκρατορία σε κρίση (;), Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Αντιβασιλεία Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Ἐκλογή, ἀναγόρευσις καὶ στέψις τοῦ βυζαντινοῦ αὐτοκράτορα. Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τ. 22, Ἐν Ἀθήναις Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, «Ἡ ἀντιβασιλεία εἰς τὸ Βυζάντιον», Σύμμεικτα 2 (1970)

15 Αικ. Ιστορία Χριστοφιλοπούλου, Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τ. Β 2 ( ), Θεσσαλονίκη Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Πολίτευμα Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της Βυζαντινής αυτοκρατορίας Κράτος Διοίκηση Οικονομία Κοινωνία, Αθήνα Ε. Χρυσός, «Δικαίωμα» Ευάγγελος Χρυσός, «Το δικαίωμα της αντίστασης στο Βυζάντιο», στο Αμφισβήτηση της εξουσίας, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών], Αθήνα 2003, C. L. Connor, Women Carolyn L. Connor, Women of Byzantium, New Haven- London L. I. Conrad, Yahya Lawrence I. Conrad, Yahya of Antioch, ODB III, G. Dagron, Pourpre Gilbert Dagron, Nés dans la Pourpre, TM 12 (1994) A.Davids, Marriage negotiations Adelbert Davids, Marriage negotiations between Byzantium and the West and the name of Theophano in Byzantium (eighth to tenth centuries), στο The empress Theophano. Byzantium and the West at the turn of the first millennium, εκδ. Adelbert Davids, New York- Melbourne 1995, C.Diehl, Βυζαντινές μορφές Charles Diehl, Βυζαντινές μορφές, μετ. Στέλλα Βουρδούμπα, Αθήνα J. Duffy, Magic John Duffy, Reactions of two Byzantine Intellectuals to the Theory and Practice of Magic: Michael Psellos and Michael Italikos, στο Byzantine Magic, εκδ. Henry Maguire, Dumbarton Oaks, Washington 1995, J. Ferluga, Aufstände Jadran Ferluga, Aufstände im byzantinischen Reich zwischen den Jahren : Versuch einer Typologie, Rivista di Studi Bizantini e Slavi 3 (1958) B.Flusin J.-C. Cheynet, Jean Skylitzès Bernard Flusin Jean-Claude Cheynet, Jean Skylitzès. Empereurs de Constantinople. [Réalités Byzantines 8], Paris

16 A. Gadolin, Theory of History E. Gamillscheg, Zoe und Theodora L. Garland, Life and ideology L. Garland, The eye of the beholder L. Garland, Conformity and licence L. Garland, Sexual morality L. Garland, Social and family life L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Anitra Gadolin, A Theory of History and Society with special reference to the Chronographia of Michael Psellus: 11 th Century Byzantium and a related section on Islamic ethics, Amsterdam Ernst Gamillscheg, Zoe und Theodora als Träger dynastischer Vorstellungen in den Geschictsquellen ihrer Epoche, στο Kaiserin Theopfanu: Begegnung des Ostens und Westens um die Wende des erstens Jahrtausends, εκδ. A. von Euw P. Schreiner, τ. 2. Cologne: Kölner Schnütgen Museum 1991, Lynda Garland, The life and ideology of byzantine women: A further note on conventions of social reality as reflected in eleventh and twelfth century historical sources, Byzantion 58.2 (1988) Lynda Garland, «The eye of the beholder : Byzantine imperial women and their public image from Zoe Porphyrogenita to Euphrosyne Kamaterissa Doukaina ( )», Byzantion 64.1 (1994) και 64.2 (1994) Lynda Garland, Conformity and licence at the byzantine court in the eleventh and twelfth centuries: The case of imperial women, BF 21 (1995) Lynda Garland, «How Different, How Very Different from the Home Life of Our Own Dear Queen : Sexual Morality at the Late Byzantine Court with Especial Reference to the Eleventh and Twelfth Centuries», BS /EB 1-2 ( ) Lynda Garland, Social and family life at court in the 11 th and 12 th centuries: Imperial women and their priorities στο Acts: XVIIIth International Congress of Byzantine studies: selected papers, main and communications, Moscow 1991, εκδ. Gennady G. Litavrin - Ihor Ševčenko. Shepherdstown, WV: Byzantine Studies Press Lynda Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες. Γυναίκες και εξουσία στο Βυζάντιο, μ. Χ, μετ. Νάνσυ 13

17 Κουβαράκου, Αθήνα L. Garland, Street-life in Constantinople L. Garland, Imperial women and Entertainment Μ. Γερολυμάτου, «Αισθήσεις» Lynda Garland, Street-life in Constantinople: Women and the Carnivalesque, στο Byzantine women: Varieties of experiences , εκδ. L. Garland, Hampshire 2006, Lynda Garland, Imperial women and Entertainment at the Middle Byzantine Court, στο Byzantine women: Varieties of experiences , εκδ. L. Garland, Hampshire 2006, Μαρία Γερολυμάτου, «Εμπόριο, κοινωνία και αισθήσεις (11 ος -12 ος αιώνας)», στο Το Βυζάντιο ώριμο για αλλαγές. Επιλογές, ευαισθησίες και τρόποι έκφρασης από τον ενδέκατο στον δέκατο πέμπτο αιώνα. [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 13], εκδ. Χριστίνα Γ. Αγγελίδη, Αθήνα 2004, E. A. Gittings, Civil life Elizabeth A. Gittings, Women as Embodiments of Civil life, στο Byzantine Women, E. A. Gittings, Elite Women Μ. Γκιρτζή, «Γαμήλιες πρακτικές» T. Greenwood, Armenian Sources M. Hakkarainen, The Official Liaison Elizabeth A. Gittings, Elite Women. Dignity, Power, and Piety, στο Byzantine Women, Μαρία Γκιρτζή, «Γαμήλιες πρακτικές και η θέση της γυναίκας στο γάμο στο Βυζάντιο», Αρχαιολογία και Τέχνες 110 (2009) Tim Greenwood, Armenian Sources, στο Byzantines and Crusaders in non-greek Sources , εκδ. Mary Whitby, New York 2007, Mika Hakkarainen, The Official Liaison. Maria Skleraina and Konstantinos IX Monomachos. A short note on the function of ceremonies, Acta Byzantina fennica VIII ( ) J. Herrin, Γυναίκες Judith Herrin, Γυναίκες στην πορφύρα. Ηγεμόνες του μεσαιωνικού κόσμου, μετ. Αλέξης Εμμανουήλ, Αθήνα

18 J. Herrin, Female space Judith Herrin, Female space at the Byzantine court, στο The Byzantine court: Source of power and culture. Papers from the second international Sevgi Gönül, Byzantine Studies Symposium, June, Istanbul 2010, εκδ. A. Ödekan-N. Necipoglu-E. Akyürek, Istanbul 2013, J. Herrin, Women and Empire B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe B. Hill, Ideology of womanhood Judith Herrin, Unrivalled Influence: Women and Empire in Byzantium, New Jersey-Oxfordshire Barbara Hill / Liz James / Dion Smythe, Zoe: the rhythm method of imperial renewal, στο New Constantines, The rhythm method of imperial renewal in Byzantium, 4 th -13 th centuries. Papers from the Twentysixth Spring Symposium of Byzantine Studies, St Andrews, March 1992, εκδ. Paul Magdalino, Hampshire- Vermont 1994, Barbara Hill, Imperial women and the ideology of womanhood in the eleventh and twelfth centuries, στο Women, men and eunuchs. Gender in Byzantium, εκδ. L. James, London-New York B. Hill, Imperial women Barbara Hill, Imperial women in Byzantium Power, patronage and ideology, London-New York C.Hillenbrand, Sources Carole Hillenbrand, Sources in Arabic, στο Byzantines and Crusaders in non-greek Sources , εκδ. Mary Whitby, New York 2007, H. Hunger, Λογοτεχνία Β Herbert Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ. Β, μετ. Τ. Κόλιας Κ. Συνέλλη Γ. Χ. Μακρής Ι. Βάσσης, Αθήνα Ρ. Ιμβριώτη, Γυναίκα Ρόζα Ιμβριώτη, Η γυναίκα στο Βυζάντιο, Αθήνα 1923 (ανατύπωση Αθήνα 2002). L. James, Empresses and power Liz James, Empresses and Power in Early Byzantium, New York

19 L. James, Men, Women Liz James, Men, Women, Eunuchs: Gender, Sex, and Power, στο A Social History of Byzantium, εκδ. J. Haldon, Chichester 2009, R. Janin, Constantinople Byzantine Raymond Janin, Constantinople Byzantine. Développement urbain et répertoire topographique, [Archives de l orient chrétien 4A], Paris R. Janin, Églises Raymond Janin, La géographie ecclésiastique de l empire byzantin. Première partie: le siège de Constantinople et le patriarcat œcuménique. Tome III: Les églises et les monastères, Paris M. Jeffreys, Psellos and his emperors I.Kalavrezou, Irregular marriages I.Kalavrezou, Women Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πολιτική θεωρία Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Michael Jeffreys, Psellos and his emperors: fact, fiction and gerne, στο History as Literature in Byzantium. Papers from 40 th spring symposium of Byzantine Studies, March 2007, εκδ. Ruth Juliana Macrides [Society for the promotion of Byzantine Studies 17], Farnham 2010, Ioli Kalavrezou, Irregular marriages in the Eleventh Century and the Zoe and Constantine Mosaic in Hagia Sophia, στο Law and Society in Byzantium: Ninth Twelfth centuries, εκδ. A.E. Laiou D. Simon, Washington 1994, Ioli Kalavrezou, Women in the Visual Record of Byzantium, στο Byzantine Women, Ιωάννης Ε. Καραγιαννόπουλος, Η Βυζαντινή Ιστορία από τις πηγές, Β έκδοση με τη συνεργασία Θ. Κορρέ, Θεσσαλονίκη Ιωάννης Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ τῆς Βυζαντινῆς Ἱστορίας, Θεσσαλονίκη Ιωάννης Ε. Καραγιαννόπουλος, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη Ιωάννης Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία βυζαντινού κράτους, τ. Β. Ιστορία μέσης βυζαντινής περιόδου ( ), Θεσσαλονίκη 1993 (5 η ανατύπωση). 16

20 Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Κράτος Ιωάννης Ε. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος, Θεσσαλονίκη 2001 (4 η ανατύπωση). Β. Καραλής, Χρονογραφία Μιχαήλ Ψελλός : Χρονογραφία Α - Β, μετάφρασηεισαγωγή-σχόλια Β. Καραλής, Αθήνα A.Kaldellis, Argument Anthony Kaldellis, The Argument of Psellos Chronographia, Leiden-Boston-Köln Θ. Καρζής, Γυναίκα Θεόδωρος Καρζής, Η γυναίκα στο Μεσαίωνα. Χριστιανισμός Δυτική Ευρώπη Βυζάντιο Ισλαμισμός, Αθήνα Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ A.P. Kazhdan, Dalassenos A.P. Kazhdan, Orphanotrophos A. Kazhdan A. M. Talbot - A. Cutler, Studios Monastery A.P. Kazhdan-A. W. Epstein, Αλλαγές A.P. Kazhdan M. McCormick, Byzantine Court Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος Απόστολος Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Γ (11 ος -12 ος αι.), Αθήνα Alexander P. Kazhdan, Dalassenos, ODB I, 578. Alexander P. Kazhdan, Orphanotrophos, ODB III, Alexander P. Kazhdan Alice-Mary Talbot Anthony Cutler, Studios Monastery, ODB III, Alexander P. Kazhdan Ann W. Epstein, Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11 ο και 12 ο αιώνα, μετ. Α. Παππάς, Αθήνα Alexander P. Kazhdan Michael McCormick, The Social World of the Byzantine Court, στο Byzantine Court Culture from 829 to 1204, εκδ. H. Maguire, Washington 1997, Dumbarton Oaks, Ειρήνη-Σοφία Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη και οι πηγές της( ). Συμβολὴ στὴ βυζαντινὴ ἱστοριογραφία κατά τον ΙΑ αἰώνα, Αθήνα Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τομ. Β Αθήνα

21 D. Krallis, Michael Attleiates Ε. Κριαράς, «Μιχαήλ Ψελλός» Σ. Λαμπάκης -Α. Σαββίδης, «Εφραίμ ο Αίνειος» A.E. Laiou, The Role of Women A.E. Laiou, The Festival of Agathe A.E. Laiou, Imperial Marriages A.E. Laiou, Marriage A.E. Laiou, Women A.E. Laiou, Women in the Marketplace Dimitris Krallis, Michael Attleiates and the Politics of Imperial Decline in Eleventh-Century Byzantium. Medieval and Renaissance Texts and Studies, vol. 22, [Medieval Confluences Series, vol. 2], εκδ. V. Syros, Arizona Εμμανουήλ Κριαράς, «Ο Μιχαήλ Ψελλός», Βυζαντινά 4 (1972) Στέλιος Λαμπάκης Αλέξιος Σαββίδης, «Εφραίμ ο Αίνειος», στο ΕΠΛΒΙΠ, τ. Στ : Γρηγοράς Εφραίμ, Angeliki E. Laiou, The Role of Women in Byzantine Society, JÖB 31/1 (1981) (=A.E. Laiou, Gender, Society and Economic Life in Byzantium, εκδ. A.E. Laiou, [VR], Hampshire-Vermont 1992). Angeliki E. Laiou, «The Festival of Agathe»: Comments on the Life of Constantinopolitan Women, Bυζάντιον 1 (1986). Αφιέρωμα στον Ανδρέα Στράτο, (=A.E. Laiou, Gender, Society and Economic Life in Byzantium, εκδ. A.E. Laiou, [VR], Hampshire-Vermont 1992). Angeliki E. Laiou, Imperial Marriages and Their Critics in the Eleventh Century: The Case of Skylitzes, DOP 46 (1992) Angeliki E. Laiou, Marriage, amour, et parenté à Byzance aux Xie - XIIIe siècles, [Travaux et Memoires du Centre de Recherche d Histoire et Civilization de Byzance, Monographies 7], Paris Angeliki E. Laiou, Women in the History of Byzantium, στο Byzantine Women, Angeliki E. Laiou, Women in the Marketplace of Constantinople στο Women, Family and Society in Byzantium, εκδ. Vassili Thomadakis, [VR], Farnham/England- Burlington/USA 2011,

22 Α. Ε. Λαΐου, «Η θέση της γυναίκας» Οδ. Λαμψίδης, Σύνοψις Χρονική Αγγελική Ε. Λαΐου, «Η θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία», στο Η γυναίκα στο Βυζάντιο: λατρεία και τέχνη. Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, Ειδικό θέμα του 26 ου Συμποσίου Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα Μαΐου Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Επιστ. Επιμέλεια Μαρία Παναγιωτίδη-Κεσίσογλου, Αθήνα 2012, Κωνσταντίνου Μανασσή : Σύνοψις Χρονική. Εἰσαγωγή Ἀπόδοση Σχόλια Εὑρετήριο Οδυσσέας Λαμψίδης, Αθήνα P. Lemerle, Cinq Études Paul Lemerle, Cinq Études sur Le XI e siècle Byzantin, Paris É. Limousin, Les émotions Éric Limousin, Les emotions de l empereur byzantin, στο Boquet Damien Nagy Piroska, Politiques des emotions au Moyen Âge, εκδ. Del Galluzzo, Florence 2010, É. Limousin, Zoé Éric Limousin, Zoé: derrière l image et les marriages. Une politique?, στο Impératrices, princesses, aristocrates et saintes souveraines. De l Orient chrétien et musulman au Moyen Âge et au début des Temps modernes, εκδ. Élizabeth Malamut et Andréas Nicolaidès, Provence 2014, J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» Τel. C. Lounghis, The Byzantine Historians R. J. Macrides, Adoption Jakov N. Ljubarskij, Η προσωπικότητα και το έργο του Μιχαήλ Ψελλού, μετ. Αργυρώ Τζέλεσι, Αθήνα Τηλέμαχος Κ. Λουγγής, «Χρονικὸν περὶ τῆς ἀναιρέσεως τοῦ ἀποβασιλέως κυροῦ Μιχαὴλ τοῦ Καλαφάτου, τοῦ γεγονότος καίσαρος, καὶ τῶν κατ αὐτὴν συμβάντων», Βυζαντιακά 18 (1998) Τelelemachos C. Lounghis, The Byzantine Historians on politics and people from 1042 to 1081, Byzantion 72.2 (2002) Ruth J. Macrides, Kinship by Arrangement: The Case of Adoption, DOP 44 (1990)

23 R. J. Macrides, Dynastic marriages and political kinship Δ. Α. Μαμαγκάκης, Γυναίκα Ruth J. Macrides, Dynastic marriages and political kinship, στο Byzantine Diplomacy. Papers from the twenty-fourth spring symposium of Byzantine Studies, Cambridge, March 1990, εκδ. Jonathan Shepard and Simon Franklin, Aldershot. [Variorurum] 1992, Διονύσιος Α. Μαμαγκάκης, Γυναίκα και πολιτική δράση στο Βυζάντιο. Η μαρτυρία της Άννας Κομνηνής. Τέσσερα γυναικεία πορτραίτα μέσα από την Ἀλεξιάδα, Λευκωσία Ε. Λ. Μαργαρού, Τίτλοι Ελένη Λ. Μαργαρού, Τίτλοι και επαγγελματικά ονόματα γυναικών στο Βυζάντιο. Συμβολή στη μελέτη για τη θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία. [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 29], Θεσσαλονίκη M. Mavroudi, Empress Zoe Maria Mavroudi, Licit and Ilicit Divination: Empress Zoe and the Icon of Christ Antiphonetes, στο Les savoirs magiques et leur transmission de l Antiquité à la Renaissance, Micrologus Library 60, Textes réunis et édités par, V. Dasen J.M. Spieser, Firenze 2014, Ι. Medvedev, Le pouvoir Ιgor Medvedev, Le pouvoir, la loit et le ius resistendi à Byzance, Byzantinoslavica 56.1 (1995) S. Mešanović, Female desire D. Misiou, Institutionelle Rolle Δ. Ι. Μούσουρας, Χρονογραφία Α. Γ. Μουτζάλη, «Ο ρόλος των γυναικών» Sanja Mešanović, The female desire for imperial authority in Byzantium: The case of Zoe and Theodora, στο Ανοχή και καταστολή στους μέσους χρόνους, μνήμη Λένου Μαυρομάτη, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 10], Αθήνα 2002, Dionisia Misiou, Über die Institutionelle Rolle der byzantinischen Kaiserin, JÖB 32.2(2) (1982) Ἰωάννου Σκυλίτση Χρονογραφία, εισαγωγή- μετάφραση Διονύσιος Ιω. Μούσουρας, Αθήνα Αφέντρα Γ. Μουτζάλη, «Ο ρόλος των γυναικών στο Βυζάντιο. Κοινωνική ταυτότητα του φύλου και καθημερινή πραγματικότητα», Αρχαιολογία (1998) 20

24 Χρ. Μ. Μπαρτικιάν, Βυζάντιον Χρ. Μπαρτικιάν, «Αριστακές» Καλλ. Αλκ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς L. Neville, Strong Women Κ. Νικολάου, Η θέση της γυναίκας Κ. Νικολάου Ε. Χρήστου, «Αντιλήψεις των Βυζαντινών» Χρατς Μ. Μπαρτικιάν, Τό Βυζάντιον εἰς τὰς Ἀρμενικὰς πηγάς, (Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 18), Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη Χρατς Μπαρτικιάν, «Αριστακές εκ Λαστιβέρτ», στο ΕΠΛΒΙΠ, τ. Γ : Αντίοχος- Αψίμαρος, Καλλιόπη Αλκ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Μακεδονική Δυναστεία ( ), Αθήνα Leonora Neville, Strong Women and their Husbands in Byzantine Historiography, στο The Byzantine World, εκδ. Paul Stephenson, Routledge 2010, Κατερίνα Νικολάου, Η θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία, [Όψεις της Βυζαντινής Κοινωνίας 6], Αθήνα Κατερίνα Νικολάου Ειρήνη Χρήστου, «Οι αντιλήψεις των Βυζαντινών για την άσκηση της εξουσίας από γυναίκες ( )», Σύμμεικτα 13 (1999) Κ. Νικολάου, Γυναίκα Κατερίνα Νικολάου, Η γυναίκα στη μέση βυζαντινή περίοδο. Κοινωνικά πρότυπα και καθημερινός βίος στα αγιολογικά κείμενα. [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών- Μονογραφίες 6], Αθήνα N. Oikomides, Mosaic panel N. Oikomides, St. George of Mangana Nicolas Oikomides, The mosaic panel of Constantine X and Zoe in Saint Sopfia, REB 36 (1978) Nicolas Oikomides, St. George of Mangana, Maria Skleraina, and the Malyj Sion of Novgorod, DOP ( ) G. Ostrogorsky, Ιστορία Georg Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τ. Β, μετ. Ιωάννης Παναγόπουλος, επιστ. επιμέλεια Ε. Χρυσός, Αθήνα

25 Α. Παναγοπούλου, Διπλωματικοί γάμοι S. Papaioannou, Michael Psellos T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb E. Patlagean, Ο Ελληνικός Μεσαίωνας Αγγελική Παναγοπούλου, Οι διπλωματικοί γάμοι στο Βυζάντιο (6 ος -12 ος αιώνας), Αθήνα Stratis Papaioannou, Michael Psellos. Rhetoric and Authorship in Byzantium, Cambridge Titos Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb, στο Η αυτοκρατορία σε κρίση (;), Évelyne Patlagean, Ο Ελληνικός Μεσαίωνας. Βυζάντιο, 9 ος -15 ος αιώνας, μετ. Δέσποινα Λαμπαδά, Αθήνα G. Peers, Quasi-Objects Glenn Peers, Real Living Paintig: Quasi-Objects and Dividuation in the Byzantine World, Religion and the Arts 16 (2012) Κων/νος Γ. Πιτσάκης, Κώλυμα γάμου Κων/νος Γ. Πιτσάκης, «Αντίσταση κατά της εξουσίας» I. Polemis, The empress Zoe A.de Riencourt, Γυναίκες και εξουσία J. O. Rosenqvist, Βυζαντινή Λογοτεχνία St. Runciman, Empress Κων/νος Γ. Πιτσάκης, Τὸ κώλυμα γάμου λόγω συγγένειας ἐβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ Βυζαντινὸ δίκαιο. Αθήνα Κομοτηνή Κων/νος Γ. Πιτσάκης, «Αντίσταση κατά της εξουσίας και επανάσταση στο Βυζάντιο: Η θέση του δικαίου της Εκκλησίας», στο Αμφισβήτηση της εξουσίας, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών], Αθήνα 2003, Ioannis Polemis, Michael Psellos the Novelist: Some Notes on the Story of the Empress Zoe, στο Myriobiblos, Essays on Byzantine Literature and Culture, εκδ. T. Antonopoulou, S. Kotzabassi, M. Loukaki, [Byzantinisches Archiv 29], Boston-Berlin-Munich 2015, Amaury de Riencourt, Γυναίκες και εξουσία, μετ. Νέστορας Χούνος, Αθήνα Jan Olof Rosenqvist, Η Βυζαντινή Λογοτεχνία από τον 6 ο αιώνα ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, μετ. Ιωάννης Βάσσης, Αθήνα Steven Runciman, Some Notes on the Role of the Empress, ECR 4 (1972)

26 St. Runciman, Women Steven Runciman, Women in byzantine aristocratic society, στο The Byzantine Aristocracy IX to XIII Centuries, εκδ. Michael Angold, Oxford 1984, W. Seibt, Die Skleroi Werner Seibt, Die Skleroi. Eine prosopographisch sigilliographische Studie, [Byzantina Vindobonensia 9], Wien J. Shepard, Marriages Jonathan Shepard, Marriages towards the Millenium, στο Byzantium in the Year 1000, εκδ. P. Magdalino, Brill- Leiden-Boston 2003, Α. Σιδέρη, Χρονογραφία Αλόη Σιδέρη, Μιχαήλ Ψελλός : Χρονογραφία, μετ. Αλόη Σιδέρη, Αθήνα L. Stiernon, Sébaste et gambros E. Strugnell, The Representation of Augustae A.M. Talbot- A. Cutler, Peribleptos Monastery A.M. Talbot-A. Kazhdan, Petrion A.-M. Talbot, Women Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora Lucien Stiernon, Notes de titulature et de prosopographie Byzantines: Sébaste et gambros, REB 23 (1965) Emma Strugnell, The Representation of Augustae in John Skylitzes Synopsis Historiarum, στο Byzantine Narrative: Papers in Honour of Roger Scott, εκδ. J. Burkle και άλλοι, [Byzantina Australiensia 16], Μελβούρνη 2006, Alice-Mary Talbot Anthony Cutler, Peribleptos Monastery, ODB III, Alice-Mary Talbot Alexander Kazhdan, Petrion, ODB III, Alice-Mary Talbot, Women στο Women and religious life in Byzantium, εκδ. Guglielmo Cavallo, [VR], Hampshire-Vermont 2001, Klaus-Peter Todt, Die Frau als selbstherrscher: Kaiserin Theodora, die letzte Angehörige der makedonischen Dynastie, JÖB 50 (2000) R. Thomson, Aristakes Robert Thomson, Aristakes Lastivertc i, ODB I, R. Thomson, Matthew of Edessa Robert Thomson, Matthew of Edessa, ODB II,

27 Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι Δ. Τσουγκαράκης, Στρατηγικόν Δ. Τσουγκαράκης, «Η αυτοκρατορία σε κρίση» Jean F. Vannier, Les Argyroi A.Vratimos, Michael V Kalaphates Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Εύδοξος Θ. Τσολάκης, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι 11 ου αι και 12 ου αιώνα. Θεσσαλονίκη Δημήτρης Τσουγκαράκης, Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, εισαγωγή μετάφραση σχόλια, Αθήνα Δημήτρης Τσουγκαράκης, «Η αυτοκρατορία σε κρίση και η οπτική των συγχρόνων: μια ανάγνωση των μαρτυριών», στο Η αυτοκρατορία σε κρίση (;), Jean F. Vannier, Familles Byzantines Les Argyroi: IX- XII e siècles. [Byzantina 1], Paris Antonios Vratimos, Michael V Kalaphates Romanus IV Diogenes: Textual parallels in the Chronographia of Michael Psellos, ZRVI 48 (2011) Speros Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ and the Guilds in the Eleventh-Century, στο: DOP 17 (1963) [=Byzantium: its internal history and relations with the Muslim World, [VR 7], Λονδίνο 1971, T. Whittemore, Portrait Thomas Whittemore, A portrait of the empress Zoe and of Constantine IX, Byzantion 18 (1948) G. Wolf, Zoe oder Theodora Gunther Wolf, Zoe oder Theodora die Braut Kaiser Ottos III.? (1001/1002) στο Kaiserin Theophanu, Prinzessin aus der Fremde des Westreichs Groβe Kaiserin, εκδ. G. Wolf, Köln 1991, J. Wortley, John Skylitzes John Wortley, John Skylitzes. A Synopsis of Byzantine History Translated by John Wortley with introductions by Jean-Claude Cheynet and Bernard Flusin and notes by Jean-Claude Cheynet, Cambridge G. Zulian, Empress Zoe Giulia Zulian, Reconstruning the Image of an Empress in Middle Byzantine Constantinople: Gender in Byzantium, Psellos Empress Zoe and the Chapel of Christ Antiphonites, Rosetta 2 (2007)

28 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το ενδιαφέρον των παλαιότερων ερευνητών για τη γυναίκα του Βυζαντίου ήταν ιδιαίτερα περιορισμένο, καθώς η στάση τους απέναντί της υπήρξε αρχικά απαξιωτική. Οι ερευνητές, στην πλειοψηφία τους άνδρες, απέφευγαν να καταστήσουν τη γυναίκα αντικείμενο των ερευνών τους. Η κατάσταση, ωστόσο, αυτή ανετράπη τις τελευταίες τέσσερις σχεδόν δεκαετίες, καθώς το ενδιαφέρον των νεότερων μελετητών για τη γυναίκα στο Βυζάντιο αυξήθηκε σημαντικά 1. Η γυναίκα αποτέλεσε το «επίκεντρο του επιστημονικού ενδιαφέροντος» και η αλλαγή αυτή ενδεχομένως να οφείλεται στο γεγονός ότι η πλειοψηφία των βυζαντινολόγων που ασχολούνται με το θέμα είναι πλέον γυναίκες 2. Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών αυτών μελετήθηκαν θέματα, όπως η θέση των γυναικών, ανεξάρτητα από το αν ήταν αυτοκράτειρες ή όχι, η νομική τους υπόσταση, ο οικονομικός ρόλος που διαδραμάτιζαν, ο δημόσιος και μοναστικός βίος, καθώς και η σχέση τους με την τέχνη 3. Επιπλέον δόθηκε έμφαση στη σημασία που έχει η έννοια του φύλου στην κοινωνία (gender studies) 4. 1 Α. Κιουσιοπούλου, Ο θεσμός της οικογένειας στην Ήπειρο κατά τον 13 ο αιώνα, Αθήνα 1990, Ε. Λ. Μαργαρού, Τίτλοι 3. Δ. Α. Μαμαγκάκης, Γυναίκα 53. Βλ. επίσης, Α. Ε. Λαΐου, «Η θέση της γυναίκας» 19, όπου η ερευνήτρια αναφέρει ότι ενδεικτικό του αρνητικού κλίματος που επικρατούσε την περίοδο εκείνη αποτελεί η αντιμετώπιση που έτυχε η πρώτη της δημοσίευση το 1981 (A. E. Laiou, The role of women in Byzantine society, JÖB 31.1 (1981) ), καθώς οι περισσότεροι συνάδελφοί της προσπάθησαν να την αποτρέψουν να ασχοληθεί με το θέμα, γιατί πίστευαν πως η ενασχόλησή της με αυτό θα είχε αρνητικές συνέπειες στην εξέλιξη της ακαδημαϊκής της καριέρας. 2 Δ. Α. Μαμαγκάκης, Γυναίκα A.-M. Talbot, Women 117. L. James, Men, Women 34. Η σχετική βιβλιογραφία είναι πολύ πλούσια. Ενδεικτικά αναφέρω τις παρακάτω μελέτες: A. E. Laiou, The Role of Women in Byzantine Society, JÖB 31/1 (1981) Της ιδίας, Addendum to the Report on the Role of Women in Byzantine Society, JÖB 32/1 (1982) Της ιδίας, Observations on the Life and Ideology of Byzantine Women, BF 9 (1985) Οι τρεις προαναφερθείσες μελέτες περιλαμβάνονται επίσης και στο: A.E. Laiou, Gender, Society and Economic Life in Byzantium, εκδ. A.E. Laiou, [Variorum Collected Studies Series], Hampshire-Vermont J. Beaucamp, La situation juridique de la Femme à Byzance, Cahiers de Civilisation Medievale 20 (1977) Της ιδίας, Le status de la Femme à Byzance (4 e -7 e siècle) I- II, [Travaux et Mémoires du Centre de Recherche d Histoire et Civilisation de Byzance, Monographies 5/6], Paris 1990/1992. Της ιδίας, Incapacité Féminine et rôle public à Byzance, στο Femmes et Pouvoir des Femmes à Byzance et en Occident (VI e XI e siècles), Colloque international organise les 28, 29 et 30 mars 1996 à Bruxelles et Villeneueve d Ascq, εκδ. St. Lebecq, A. Dierkens, R. Le Jan, J. M. Sanstere, Lille 1999, J. Herrin, In search of Byzantine women: Three avenues of approach, στο Images of women in antiquity, εκδ. A. Cameron/A. Kuhrt, London 1993, A. M. Talbot, Women and religious life in Byzantium, [Variorum Collected Studies Series], Hampshire-Vermont Α. Ε. Λαΐου, «Η θέση της γυναίκας» 19. Βλ. ενδεικτικά C. Galatariotou, Holy women and witches: aspects of Byzantine consepts of gender, Byzantine and Modern Greek Studies 9 (1984/1985) G. Herdt, Third Sex, Third Gender: Beyond Sexual Dimorphism in Culrture and History, New York 25

29 Η Βυζαντινή κοινωνία επηρεάστηκε από τα διδάγματα των Πατέρων της Εκκλησίας, η διδασκαλία των οποίων άσκησε καίρια επίδραση στη διαμόρφωση της αντίληψης των Βυζαντινών για τη θέση της γυναίκας 5. Ως εκ τούτου, η μελέτη των πηγών αφήνει να διαφανεί μία αμφιθυμία της βυζαντινής κοινωνίας απέναντι στις γυναίκες του Βυζαντίου, η οποία συμβολίζεται άριστα από την συχνά διατυπωμένη αντίθεση μεταξύ της Παρθένου Μαρίας και της Εύας 6. Ο σημαντικότερος ρόλος των γυναικών ήταν να κυοφορήσουν παιδιά και οι συχνότεροι έπαινοι που λάμβαναν αφορούσαν αυτόν τον ρόλο. Από την άλλη πλευρά, τις γυναίκες βάρυνε συνεχώς η υποψία πως ήταν φορείς σεξουαλικού πειρασμού, με αποτέλεσμα να απεικονίζονται συχνά με αρνητικό τρόπο στις πηγές 7. Επιπλέον, σύμφωνα με την Garland, καθώς οι γυναίκες θεωρούνταν φορείς πειρασμού, έπρεπε να ζουν περιορισμένες στο σπίτι και μακριά από τον δημόσιο βίο 8. Ένα ακόμη αρνητικό χαρακτηριστικό που αποδιδόταν κατά κόρον στις γυναίκες ήταν ο αδύναμος χαρακτήρας τους, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζονται ως κατώτερες των ανδρών και να εντάσσονται στην ίδια κατηγορία με τα παιδιά, ως αιώνια ανήλικες, που είχαν ανάγκη από διαρκή προστασία. Επίσης, θεωρούνταν εύπιστες και ανυπόληπτες έχοντας ευμετάβολο χαρακτήρα και ως τέτοιες αντιμετωπίζονταν 9. Οι αντιλήψεις αυτές καθόρισαν και διαμόρφωσαν τη θέση της γυναίκας στη Βυζαντινή κοινωνία, περιορίζοντάς την εντός της οικίας και οριοθετώντας την επαφή με το αντίθετο φύλο. Όταν εξερχόταν της οικίας, η γυναίκα όφειλε να συμπεριφέρεται με τρόπο που να μην προκαλεί τους άνδρες, να περπατά σεμνά, να έχει χαμηλωμένο βλέμμα, να έχει καλυμμένο το πρόσωπό της και να συνοδεύεται από θεραπαινίδες. Οι περιορισμοί αυτοί βέβαια δεν υφίστανται μόνο για τις γυναίκες των μεσαίων και κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, αλλά ίσχυαν για όλες τις τάξεις. Ίσχυαν ακόμη L. James, Women, men and eunuchs. Gender in Byzantium, London-New York K. Ringrose, The Perfect Servant: Eunuchs and the Social Construction of Gender in Byzantium, Chicago St. Runciman, Women 11. Κ. Νικολάου, Η θέση της γυναίκας 33. Δ. Α. Μαμαγκάκης, Γυναίκα 67. Μ. Γκιρτζή, «Γαμήλιες πρακτικές» A.-M. Talbot, Women 117, St. Runciman, Women 11. L. James, Empresses and power 2. Του ιδίου, Men, Women L. Garland, Sexual morality 21. Βλ. επίσης, Α. Βακαλούδη, Καλλιστεία 33. L. James, Men, Women J.- C. Cheynet, «Ιθύνουσες τάξεις» 299. J. Herrin, Γυναίκες 31. Α. Βακαλούδη, Καλλιστεία 33. L. James, Men, Women

30 και για τις αυτοκράτειρες και τις γυναίκες του αυτοκρατορικού κύκλου 10. Επιπλέον, η βυζαντινή γραμματεία διάκειται αρνητικά στην άσκηση της εξουσίας από γυναίκες, καθώς εκείνες εξαιτίας της φύσης τους και του αδύναμου χαρακτήρα τους θεωρούνταν ακατάλληλες και ανεπαρκείς ως προς την άσκηση αυτής 11. Υπήρξαν, όμως, γυναίκες του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο, καθώς ξεπέρασαν τις ιδεολογικές αυτές απαγορεύσεις, δραπετεύοντας από την περιοριστική κρατούσα ιδεολογία, διαθέτοντας ελευθερία λόγου και δράσης 12. Η θέση των γυναικών στην πολιτική ζωή κατά τον 11 ο αιώνα Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι οι γυναίκες στην αυτοκρατορική αυλή του 11ου αι. απολάμβαναν σίγουρα ένα μεγάλο βαθμό ελευθερίας και η αλλαγή αυτή οφειλόταν στις γενικότερες αλλαγές της περιόδου 13. Ο ρόλος της γυναίκας αρχίζει να διευρύνεται από τον 11 ο αι. και μετά, εξαιτίας των κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών που συντελούνται, καθώς και της πνευματικής άνθησης που σημειώνεται, παρότι τον αιώνα αυτό οι αντιλήψεις των Βυζαντινών για τη γυναίκα παραμένουν ουσιαστικά ίδιες 14. Επιπλέον, η μετάβαση από την πυρηνική στην ευρύτερη οικογένεια είχε ως αποτέλεσμα τη χαλάρωση των δομών της οικογένειας και την ενίσχυση του ρόλου των γυναικών. «Αν και οι οικογένειες παρέμειναν πατριαρχικές, οι γυναίκες των ανώτερων τάξεων άρχισαν να παίζουν σημαντικό ρόλο» 15. Η γυναικεία επιθυμία για εξουσία ήταν εμφανής καθ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας και το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από έναν αριθμό γυναικών που βρίσκονταν κοντά στον αυτοκράτορα και ήταν είτε μητέρες, είτε αδερφές, είτε κόρες, ακόμη και ερωμένες. Κατά τον 11 ο αι. η παρουσία ισχυρών γυναικών από την αυτοκρατορική οικογένεια στην πολιτική ζωή ήταν σημαντική και συχνά κρίσιμη L. Garland, Life and ideology 392. Α. Βασιλικοπούλου, «Κοινωνικός ρόλος» 10. Α. Βακαλούδη, Καλλιστεία 33. Α. Γ. Μουτζάλη, «Ο ρόλος των γυναικών» 14. Κ. Νικολάου, Η θέση της γυναίκας Της ιδίας, Γυναίκα 223. Δ. Α. Μαμαγκάκης, Γυναίκα 78. Μ. Γκιρτζή, «Γαμήλιες πρακτικές» 53, Herrin, Γυναίκες 31. Α. Βακαλούδη, Καλλιστεία Α. Γ. Μουτζάλη, «Ο ρόλος των γυναικών» 14. J.- C. Cheynet, «Ιθύνουσες τάξεις» L. Garland, Sexual morality Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος A.P. Kazhdan-A. W. Epstein, Αλλαγές 163. Δ. Α. Μαμαγκάκης, Γυναίκα A.E. Laiou, The Role of Women A.P. Kazhdan-A. W. Epstein, Αλλαγές Mešanović, Female desire

31 Ο ενδέκατος αιώνας, «ο αιώνας των αυτοκρατορισσών», όπως έχει χαρακτηριστεί 17, αποτελεί μία από τις πιο γόνιμες περιόδους προκειμένου να μελετήσει κανείς τον ρόλο των γυναικών στην πολιτική ζωή και τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας 18. Παράλληλα βέβαια, ο ενδέκατος αιώνας θεωρείται εποχή κρίσης, καθώς η πολιτική αστάθεια οδήγησε σε πολιτική κατάρρευση και στην απώλεια σημαντικών εδαφών της αυτοκρατορίας 19. Στην περίοδο αυτή ο ρόλος των γυναικών ως νομιμοποιητικού παράγοντα είναι ιδιαίτερα εμφανής. Από το 1028 έως το 1081 έξι αυτοκράτορες ανήλθαν στον θρόνο και άσκησαν την εξουσία μέσω της νομιμοποίησής τους από μία γυναίκα. Βέβαια η νομιμοποίηση των αυτοκρατόρων δεν ήταν ο μοναδικός ρόλος που έπαιξαν οι γυναίκες την περίοδο αυτή 20. Η πορφυρογέννητη Ζωή διαδραμάτισε νομιμοποιητικό ρόλο στη διαδοχή του αυτοκρατορικού θρόνου μέσω των γάμων της και της υιοθεσίας σε μια περίοδο είκοσι δύο ετών. Επιπλέον, η Ζωή ανήλθε στον αυτοκρατορικό θρόνο μαζί με την αδερφή της Θεοδώρα ασκώντας την εξουσία 21. Η Θεοδώρα ως η τελευταία απόγονος της Μακεδονικής δυναστείας ανήλθε και πάλι στον θρόνο το 1055 και άσκησε την εξουσία χρησιμοποιώντας τον τίτλο αυτοκράτωρ 22. Λίγο αργότερα, η Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα εξαιτίας των εξαιρετικών πολιτικών ικανοτήτων της επισκίασε τον γιο της Μιχαήλ Ζ επιδεικνύοντας αποφασιστικότητα στην άσκηση της εξουσίας και 17 Ρ. Ιμβριώτη, Γυναίκα 129. Θ. Καρζής, Γυναίκα 258. Διον. Α. Μαμαγκάκης, Γυναίκα B. Hill, Ideology of womanhood 76. Της ιδίας, Imperial women Δ. Τσουγκαράκης, «Η αυτοκρατορία σε κρίση» 275, , όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι η μελέτη των πηγών δεν αφήνει περιθώρια για αναθεώρηση της άποψης περί κρίσης του 11 ου αιώνα. Ο ερευνητής υποστηρίζει ότι η αντίληψη της διαρκούς ειρήνης που καλλιεργείται από τον θάνατο του Βασιλείου Β και μετά και ο εφησυχασμός που αυτή συνεπαγόταν είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση των στρατιωτικών δαπανών. Ο ερευνητής θεωρεί βασική αιτία των προβλημάτων της περιόδου αυτής όχι την αύξηση των εξωτερικών εχθρών, που φυσικά δεν πρέπει να υποτιμηθεί, αλλά την αποδυνάμωση που σημειώνεται στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, αποτέλεσμα της προαναφερθείσας αντίληψης. Πρέπει να σημειωθεί ότι το ζήτημα της ύπαρξης ή μη κρίσης του 11 ου αιώνα απασχόλησε ιδιαίτερα τους μελετητές, με αποτέλεσμα να διατυπωθούν πλήθος αντικρουόμενων απόψεων. Μία μερίδα ερευνητών υποστήριξε την άποψη ότι ο 11 ος αι. υπήρξε περιόδος κρίσης. Βλ. ενδεικτικά: G. Ostrogorsky, Ιστορία Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία S. Vryonis Gr, Η Παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού (11 ος έως 15 ος αιώνας), μετ. Κ. Γαλαταριώτου [Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης], Αθήνα 1996, N. Oikomides, Title and Income at the Byzantine court, στο Byzantine court culture from 829 to 1204, εκδ. Henry Maguire, Washington 1997, , ειδικά Ωστόσο, υπήρξε και μία μερίδα μελετητών που εξέφρασε αντίθετη άποψη. Βλ. εδεικτικά P. Lemerle, Cinq Études A.P. Kazhdan-A. W. Epstein, Αλλαγές M. Angold, Η βυζαντινή αυτοκρατορία Του ιδίου, Belle Époque B. Hill, Imperial women C. L. Connor, Women E. A. Gittings, Elite Women

32 προτίμησε να ξαναπαντρευτεί παρά την υπόσχεση που είχε δώσει στον αποθανόντα σύζυγό της Κωνσταντίνο Ι Δούκα ( ) 23. Εκτός από τις αυτοκράτειρες κι άλλες γυναίκες την περίοδο αυτή όπως η Μαρία Αλανή, η Άννα Δαλασσηνή, η Πουλχερία αδερφή του Ρωμανού Γ Αργυρού, η Ευπρεπία αδερφή του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου και η Μαρία Σκλήραινα ερωμένη του Μονομάχου διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο, καθώς αναμείχθηκαν ενεργά στην πολιτική ζωή επηρεάζοντας πρόσωπα και καταστάσεις, καθιστώντας ορατές τις ικανότητες και τις πολιτικές τους φιλοδοξίες 24. Οι πολιτικές ικανότητες της Μαρίας Αλανής μαρτυρούνται από την εξαιρετικά μακρόχρονη παρουσία της στην πολιτική σκηνή. Σύζυγος αρχικά του Μιχαήλ Ζ Δούκα ( ) και έπειτα του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη ( ) διαδραμάτισε ενεργό ρόλο στην πολιτική ζωή που εκτείνεται στις βασιλείες δύο συνεχόμενων αυτοκρατόρων, του Βοτανειάτη και του Αλέξιου Α Κομνηνού ( ), έχοντας παίξει ρυθμιστικό ρόλο στην άνοδο του τελευταίου στον θρόνο 25. Η Άννα Δαλασσηνή διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην άνοδο του γιου της Αλέξιου στον θρόνο, αλλά και μετά η παρουσία της στην πολιτική ζωή είναι έντονη, καθώς άσκησε μάλιστα την εξουσία για μεγάλες περιόδους, όταν ο γιος της Αλέξιος Α Κομηνηνός έλειπε σε εκστρατείες 26. Η Ευπρεπία διέθετε ελευθερία λόγου και δράσης, γεγονός που φαίνεται ξεκάθαρα στις ευκαιρίες που είχε για επαφή με το αντίθετο φύλο, καθώς και στην αλαζονική και απορριπτική στάση της απέναντι στον αδερφό της. Η Ευπρεπία σχετιζόταν με τον Λέοντα Τορνίκη, ο οποίος επαναστάτησε εναντίον του Μονομάχου το Μάλιστα εξαιτίας της στενής σχέσης που διατηρούσε η Ευπρεπία μαζί του, καθώς και της υποστήριξης που του παρείχε, εξορίστηκε από τον Μονομάχο 28. Παρόμοια αποφασιστικότητα λόγου και πνεύματος με την Ευπρεπία επέδειξε και η 23 L. Garland, Conformity and licence 103. E. A. Gittings, Elite Women L. Garland, Social and family life L. Garland, Conformity and licence 103. E. A. Gittings, Civil life 63. Της ιδίας, Elite Women 105. Για τον ρόλο που διαδραμάτισε η Μαρία Αλανή, βλ. επίσης Χρ. Σταύρου, Η διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας σε μια κρίσιμη περίοδο: Ο Μιχαήλ Ζ Δούκας και η εποχή του ( ), Θεσσαλονίκη 2016 (διδακτορική διατριβή). 26 B. Hill, Imperial women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.100 (σελ. 150, στιχ ), αυτόθι, VI.101 (σελ. 151, στιχ ), όπου αναφέρεται ότι η Ευπρεπία συμπαθούσε τον Τορνίκη επειδή γνώριζε πως ο αδερφός της τον αντιπαθούσε και για τον λόγο αυτόν τον καλούσε στα διαμερίσματά της. Τότε ο Μονομάχος τον απομάκρυνε αναθέτοντάς του τη διοίκηση της Ιβηρίας. Βλ. L. Garland, Conformity and licence 102. Της ιδίας, Sexual morality Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.116 (σελ. 159, στιχ. 2-3). 29

33 Πουλχερία, η οποία ήταν μία από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές του αδερφού της, πρώτου συζύγου της Ζωής, και που αρνήθηκε σε κάθε περίπτωση να υποστηρίξει τη σχέση της Ζωής με τον εραστή της Μιχαήλ Δ 29. Και οι δύο αυτές γυναίκες, αν και δεν προέρχονταν από αυτοκρατορική οικογένεια, παρουσιάζονται δυναμικές και αυταρχικές, έχοντας τη δυνατότητα να εκφραστούν ελεύθερα 30. Το ίδιο ίσχυε και για τη Μαρία Σκλήραινα, η οποία εισήλθε στο παλάτι και τιμήθηκε με τον τίτλο της σεβαστής 31. Οι γυναίκες αυτές, αυτοκράτειρες και αριστοκράτισσες, εκμεταλλευόμενες τη θέση τους είχαν περισσότερες ευκαιρίες να πάρουν πρωτοβουλίες που αφορούσαν στη ζωή τους, καθώς είχαν τη δυνατότητα, αν το επιθυμούσαν να συνδιαλέγονται με το αντίθετο φύλο, να επηρεάζουν με την ελευθερία λόγου και δράσης που διέθεταν πρόσωπα και καταστάσεις που σχετίζονταν με την αυτοκρατορία και να εκφραστούν ελεύθερα, χωρίς να υπόκεινται σε περιορισμούς 32. Παράλληλα, οι γυναίκες αυτές απολάμβαναν υψηλό βαθμό ελευθερίας συνάπτοντας εξωσυζυγικές σχέσεις, οι οποίες δεν επηρέαζαν απαραίτητα τη θέση τους στο παλάτι. Επίσης, οι γυναίκες αυτές μπορούσαν να επιλέξουν τους συζύγους τους και να επιδείξουν αποφασιστικότητα και ελευθερία δράσης στην οικογένειά τους και την κοινωνία 33. Η θέση της αυτοκράτειρας στη βυζαντινή αυλή Μολονότι οι πηγές παρέχουν περισσότερες πληροφορίες για τις γυναίκες της αυτοκρατορικής αυλής, τις αυτοκράτειρες και τις γυναίκες της αριστοκρατίας, δεδομένου ότι χρήζουν αναφοράς σε εξιστορήσεις σημαντικών γεγονότων, καθώς η θέση τους υπερέβαινε το φύλο τους 34, εντούτοις οι μελέτες που πραγματεύονται τον ρόλο της αυτοκράτειρας είναι πολύ λιγότερες από εκείνες που πραγματεύονται τον ρόλο του αυτοκράτορα 35. Οι γυναίκες του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος κατέχουν περίοπτη θέση στα κείμενα, όχι βέβαια πάντα ευνοϊκή, καθώς η αναφορά σε αυτές 29 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.21 (σελ. 45, στιχ. 5-6), αυτόθι III.23 (σελ. 47, στιχ ). Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 583, στιχ. 5-7). Βλ. L. Garland, Conformity and licence L. Garland, Conformity and licence L. Garland, Conformity and licence 103. E. A. Gittings, Elite Women L. Garland, Conformity and licence 105. Της ιδίας, Social and family life 211, Της ιδίας, Sexual morality L. Garland, Life and ideology 387. Της ιδίας, Conformity and licence L. Garland, Street-life in Constantinople A. P. Kazhdan M. McCormick, Byzantine Court

34 ήταν πολλές φορές αποτέλεσμα της ασυνήθιστης και προκλητικής τους συμπεριφοράς 36. Ο κόσμος των γυναικών της αυλής, συμπεριλαμβανομένης και της αυτοκράτειρας, μέχρι την εποχή των Κομνηνών ήταν διαχωρισμένος από αυτόν των ανδρών. Η δημόσια ζωή των αυτοκρατειρών ήταν διαχωρισμένη από εκείνη των συζύγων τους και περιλάμβανε μια παράλληλη αυλή με εκείνη του αυτοκράτορα 37. Ο κύριος ρόλος που η αυτοκράτειρα όφειλε να επιτελέσει ήταν συνυφασμένος με τη γέννηση παιδιών και τη μητρότητα 38. Επιπρόσθετα, η αυτοκράτειρα ως οικοδέσποινα της αυλής όφειλε να επιτελέσει ένα σημαντικό ρόλο. Ο ρόλος της αυτός έγκειται στην οργάνωση του τυπικού που αφορούσε στις συζύγους των αξιωματούχων της αυλής, ενός τυπικού ιδιαίτερα περίπλοκου στο πλαίσιο της αυστηρής εθιμοτυπίας 39. Η δομή της αυτοκρατορικής αυλής εξασφάλιζε σημαντική ελευθερία κινήσεων στην αυτοκράτειρα μέσω της συμμετοχής της στις τελετές, τις δεξιώσεις και της επίβλεψης του γυναικείου τομέα αυτής 40. Οι αυτοκράτειρες συμμετείχαν στις τελετές της αυλής καθ όλη τη διάρκεια του έτους, επισκέπτονταν εκκλησίες, μοναστήρια και ναούς εκτός της πόλης. Συμμετείχαν επίσης σε ακροάσεις, στην υποδοχή πρέσβεων, στην υποδοχή συζύγων ξένων ηγετών, καθώς και στις διαπραγματεύσεις για τους γάμους των παιδιών τους. Όφειλαν να επιβλέπουν τις περισσότερες δραστηριότητες που λάμβαναν χώρα εντός των ιδιωτικών διαμερισμάτων, κυρίως αυτές που είχαν σχέση με τη μόρφωση των παιδιών τους 41. Επιδείκνυαν μεγάλο ζήλο για τις θρησκευτικές υποθέσεις και προέβαιναν σε προτάσεις για προαγωγές και απομακρύνσεις αυλικών, που τους είχαν ευχαριστήσει ή δυσαρεστήσει αντίστοιχα 42. Έχοντας τη δική τους περιουσία, οι αυτοκράτειρες αναλάμβαναν την ανέγερση, καθώς και τη συντήρηση ναών και μοναστηριών. Επιπλέον, προέβαιναν 36 I.Kalavrezou, Women A. P. Kazhdan M. McCormick, Byzantine Court 184. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 5. L. James, Empresses and power L. Garland, Life and ideology 389. Της ιδίας, The eye of the beholder 26. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 216. J. Herrin, Women and Empire C.Diehl, Βυζαντινές μορφές 20. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 4. J. Herrin, Women and Empire J. Herrin, Female space 80. Της ιδίας, Women and Empire L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 5. J. Herrin, Women and Empire A.-M. Talbot, Women 142. J. Herrin, Women and Empire

35 στην ίδρυση πτωχοκομείων, φιλανθρωπικών ιδρυμάτων 43, καθώς και σε χρηματικές δωρεές στην εκκλησία 44. Ακόμη, η αυτοκράτειρα ασχολούνταν με τον καλλωπισμό, τη μόρφωση και τη φιλανθρωπία 45. Επιπλέον, η αυτοκράτειρα βασίλευε ως «απόλυτη δέσποινα» στα διαμερίσματά της. Παράλληλα ανέπτυσσε δράση και ασκούσε σημαντική επιρροή υποβοηθούμενη από το προσωπικό της, που αποτελούνταν από πλήθος θεραπαινίδων, αξιωματούχων και ευνούχων, που κατείχαν αντίστοιχες θέσεις με αυτές του προσωπικού του αυτοκράτορα 46. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα των αυτοκρατειρών έγκειται στο γεγονός ότι είχαν ανάμειξη στον πολιτικό στίβο. Διαδραμάτιζαν καίριο ρόλο στη διαιώνιση της δυναστείας και σε κάποιες περιπτώσεις ήταν όντως φορείς της αυτοκρατορικής εξουσίας, είτε ως αντιβασίλισσες είτε ως ηγεμόνες. Σε περιπτώσεις έλλειψης αρσενικού διαδόχου, οι αυτοκράτειρες ή οι πριγκίπισσες αναβίβαζαν στον θρόνο τους συζύγους τους. Οι χηρεύσασες αυτοκράτειρες αναλάμβαναν την αντιβασιλεία των ανήλικων γιων τους 47. Η δύναμη που διέθετε κάθε αυτοκράτειρα ήταν σε συνάρτηση με τον χαρακτήρα της 48, αλλά και οι τιμές που απολάμβανε, η ξεχωριστή της θέση και η εξουσία της οφείλονταν στο γεγονός ότι ήταν σύζυγος του αυτοκράτορα 49. Επιπλέον, υπήρχαν φορές που η αυτοκράτειρα κυβερνούσε από το παρασκήνιο, παραμένοντας αθέατη 50, διαδραματίζοντας καίριο ρόλο και στην αυτοκρατορική διαδοχή, ως πρόσωπο ιδιαίτερα σημαντικό 51. Μέσα στους κυβερνητικούς κύκλους είχε τη δυνατότητα να διεξάγει διαπραγματεύσεις, να χειραγωγεί τις διάφορες παρατάξεις της αυλής και να ασκεί διπλωματία, υποβοηθούμενη από άνδρες υπηρέτες 52. Η 43 J. Herrin, Women and Empire L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες C. Diehl, Βυζαντινές μορφές 16. L. James, Empresses and power 16. E. A. Gittings, Elite Women Ρ. Ιμβριώτη, Γυναίκα C. Diehl, Βυζαντινές μορφές L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 5. J. Herrin, Female space 79. Της ιδίας, Women and Empire 3, Ρ. Ιμβριώτη, Γυναίκα C. Diehl, Βυζαντινές μορφές 15. St. Runciman, Empress 124, όπου ο ερευνητής αναφέρεται εκτενώς στη Ζωή μέσω της οποίας περιήλθε η εξουσία στους άνδρες που παντρεύτηκε και στον υιό που υιοθέτησε. A.-M. Talbot, Women Ρ. Ιμβριώτη, Γυναίκα C. Diehl, Βυζαντινές μορφές J. Herrin, Women and Empire Α. Βασιλικοπούλου, «Κοινωνικός ρόλος» St. Runciman, Empress 124. Ε. Λ. Μαργαρού, Τίτλοι J. Herrin, Women and Empire 5. 32

36 συμμετοχή και η δράση της στα ζητήματα της αυτοκρατορίας ήταν καίρια, καταλυτική και καθοριστική 53. «Ελάχιστα κράτη άφησαν στη γυναίκα περισσότερη θέση, της έδωσαν σημαντικότερο ρόλο, της εξασφάλισαν πλατύτερη επιρροή στα ζητήματα της πολιτικής και στα κρατικά πεπρωμένα, από τη βυζαντινή αυτοκρατορία» 54. Οι πηγές για την πορφυρογέννητη Ζωή Πλήθος σύγχρονων και μεταγενέστερων βυζαντινών και ανατολικών πηγών αναφέρονται στην πορφυρογέννητη Ζωή. Η Χρονογραφία του Μιχαήλ Ψελλού και η Σύνοψις Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη αποτελούν τις κυριότερες πηγές για την αυτοκράτειρα. Η Χρονογραφία του Μιχαήλ Ψελλού, που είναι συνέχεια της Ιστορίας του Λέοντα Διακόνου, πραγματεύεται την περίοδο από την ανάρρηση στον θρόνο του Βασιλείου Β (976) έως την αρχή της βασιλείας του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη (1078) 55. Ο Ψελλός καταγράφει την ιστορία της εποχής του μέσα από τις προσωπικές του εμπειρίες, φανερώνοντας με αρκετή σαφήνεια όσα είδε ή άκουσε να λένε οι γύρω του. Ο ιστορικός συνέθεσε μία σειρά από βιογραφίες αυτοκρατόρων της περιόδου που πραγματεύεται στη Χρονογραφία, κυρίως όμως των αυτοκρατόρων που γνώρισε από κοντά. Τα διάφορα πρόσωπα παρουσιάζονται ζωντανά, με τις ανθρώπινες αδυναμίες και τα σφάλματά τους 56. Ο Μιχαήλ Ψελλός, σύγχρονος και προσωπικός φίλος της αυτοκράτειρας, παρουσιάζει τη Ζωή μέσα σε «ένα άπλετο φως» σκιαγραφώντας το πορτραίτο της 57, ένα από τα πιο εμπεριστατωμένα και συναρπαστικά πορτραίτα αυτοκρατορικής προσωπικότητας που εμπεριέχονται στη Χρονογραφία του 58. Η μορφή της Ζωής προβάλλει με αρκετή σαφήνεια. Ο Ψελλός παραθέτει τις περισσότερες πληροφορίες 53 Ρ. Ιμβριώτη, Γυναίκα 114. C. Diehl, Βυζαντινές μορφές 13. Θ. Καρζής, Γυναίκα C. Diehl, Βυζαντινές μορφές Ε. Κριαράς, «Μιχαήλ Ψελλός» 84. Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι H. Hunger, Λογοτεχνία Β Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 59-60, 87, Για την προσωπικότητα και το ιστορικό έργο του Ψελλού, βλ. Ε. Κριαράς, «Μιχαήλ Ψελλός» Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι H. Hunger, Λογοτεχνία Β J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα J. O. Rosenqvist, Βυζαντινή Λογοτεχνία Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ A. Kaldellis, The Argument of Psellos Chronographia, Leiden-Boston-Köln M. Jeffreys, Psellos and his emperors S. Papaioannou, Michael Psellos. Rhetoric and Authorship in Byzantium, Cambridge C. Diehl, Βυζαντινές μορφές C. L. Connor, Women

37 σχετικά με την προσωπική ζωή της αυτοκράτειρας, περιγράφοντας τα αισθήματά της, τις ιδέες της, τις διαθέσεις της, τη συμπεριφορά της, τις αλλαγές στον χαρακτήρα της, τις αδυναμίες και τα πάθη της. Επίσης, ο ιστορικός ζωντανεύει τη μορφή της Ζωής, καθώς περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια και την εξωτερική της εμφάνιση 59. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν για τον Ψελλό η ερωτική ζωή της αυτοκράτειρας Ζωής, της πιο όμορφης, όπως ισχυρίζεται ο ιστορικός, από τις κόρες του Κωνσταντίνου Η 60. Βέβαια το ενδιαφέρον του Ψελλού για τις λεπτομέρειες της ερωτικής πράξης και των ρομαντικών διαλειμμάτων είναι έντονο. Κατά τη γνώμη του, η άποψη περί γυναικείας αδυναμίας είναι εμφανής στη Ζωή, καθώς η ροπή της για στιγμιαία ερωτική τρέλα ήταν αξιοσημείωτη 61. Εκτός από την περιγραφή του χαρακτήρα και της εξωτερικής εμφάνισης της Ζωής, ο ιστορικός προβαίνει και στην αξιολόγησή της. Αυτή δεν είναι πάντοτε θετική, γεγονός που οφείλεται τόσο στην έλλειψη ικανοτήτων της να διαχειρίζεται τις κρατικές υποθέσεις, κατά τον ίδιο, όσο και στο γεγονός ότι η συμπεριφορά της κρίνεται με βάση την επικρατούσα ιδεολογία για την πρέπουσα συμπεριφορά των γυναικών. Η αρνητική εικόνα που μας δίνει ο Ψελλός σχετικά με την ανικανότητα της Ζωής να ασκήσει την εξουσία οφείλεται τόσο στο γεγονός ότι ο ιστορικός δεν μπορούσε να δεχτεί την παρουσία μίας γυναίκας στον θρόνο, όσο και της επιθυμίας του να προβάλει αυτοκράτορες, που ο ίδιος συμπαθούσε 62. Χαρακτηριστική είναι η στάση του Ψελλού απέναντι στη συμβασιλεία των δύο αδερφών. Ενώ αρχικά τις επαινεί για τη συνετή άσκηση της εξουσίας και διάκειται θετικά απέναντί τους 63, στη συνέχεια στρέφεται με δριμύτητα εναντίον τους, θεωρώντας τις δύο αδερφές ακατάλληλες και αναρμόδιες ως προς την άσκηση της εξουσίας, καθώς θέλει να προβάλει τον προστάτη του Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο, με αποτέλεσμα να μεροληπτεί εις βάρος της Ζωής 64. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η βιογραφία του Μονομάχου καταλαμβάνει το 1/3 της συνολικής έκτασης του έργου του J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα H. G. Beck, Βυζαντινόν ερωτικόν L. Garland, Sexual morality C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.1 (σελ. 107, στιχ. 1-12). 64 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.5 (σελ. 109, στιχ. 3-6). 65 J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα 289. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 79. M. Jeffreys, Psellos and his emperors

38 Επιπλέον, ο Ψελλός κινούμενος από μια διάθεση για διόρθωση, σύμφωνη με τους κανόνες που όφειλαν να διέπουν τη ζωή των γυναικών, εμφανίζεται ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στη Ζωή, όταν η συμπεριφορά της παρεκκλίνει των συμβατικών στερεοτύπων 66. Για παράδειγμα, ο ιστορικός εκπλήσσεται όταν η Ζωή μόνη και πεζή, αδιαφορώντας για τη θέση της, έτρεξε να δει τον σύζυγό της Μιχαήλ Δ στο μοναστήρι 67. Ο Ψελλός αναφέρει ακόμη ότι η Ζωή δεν ήθελε να ασχοληθεί με το γνέσιμο και την ύφανση και εμφανίζεται ιδιαίτερα επικριτικός απέναντί της, καθώς εκείνη δεν είχε ασχοληθεί ποτέ με τις στερεότυπες αυτές γυναικείες ασχολίες 68. Ωστόσο, παρά την επικριτική διάθεση του Ψελλού απέναντι στην αυτοκράτειρα, δεν μπορεί να αφισβητηθεί η αφοσίωση και η πίστη του ιστορικού στη δυναστική νομιμότητα που εκπροσωπούσε η Ζωή, με αποτέλεσμα κάποιες φορές να εκδηλώνει τη συμπάθεια και την ανησυχία του για εκείνη 69. Για παράδειγμα, έκδηλη είναι η ανησυχία του για την τύχη της αυτοκράτειρας κατά την περιγραφή της εξορίας της από τον Μιχαήλ Ε Καλαφάτη 70. Ο Ψελλός ως σιωπηρός υποστηρικτής της Ζωής διατήρησε τον σεβασμό του προς το πρόσωπό της και τη δυναστική κληρονομιά που αυτή αντιπροσώπευε 71. Ο Ιωάννης Σκυλίτζης στο έργο του Σύνοψις Ιστοριών πραγματεύεται την περίοδο από το 811 έως το 1057, από την ανάρρηση του Μιχαήλ Α στον θρόνο έως το τέλος της βασιλείας του Μιχαήλ ΣΤ 72. Το έργο αποτελεί συνέχεια της Χρονογραφίας του Θεοφάνη 73 και σκοπός του συγγραφέα ήταν να συγγράψει μία «σύντομη σύνοψη της ιστορίας», βασιζόμενος σε παλαιότερες πηγές παραλείποντας υποκειμενικά και αντιφατικά στοιχεία και οτιδήποτε φάνταζε υπερβολικό C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.53 (σελ , στιχ. 6-11). 68 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.64 (σελ. 132, στιχ. 1-5), αυτόθι VI.159 (σελ. 179, στιχ. 3-4) ). Βλ. L. Garland, Life and ideology 379, όπου επίσης σημειώνεται ότι οι ασχολίες αυτές αποτελούσαν την πραγματικότητα του γυναικείου τρόπου ζωής για όλες τις κοινωνικές τάξεις. Οι ασχολίες αυτές φαίνονται λογικές για τη Θεοδότη, τη μητέρα του Ψελλού, αλλά και για την κόρη του Στυλιανή στα πλαίσια του νοικοκυριού της μεσαίας τάξης, αλλά οι δραστηριότητες αυτές αναμένονταν να ασκηθούν και από τα γυναικεία μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, όπου δεν υπήρχαν οικονομικοί λόγοι που να αναγκάζουν τις γυναίκες να ασχολούνται με την κατασκευή των ρούχων τους. Σε αυτοκρατορικό επίπεδο οι δραστηριότητες αυτές ήταν πρακτικά άχρηστες, ήταν όμως συνυφασμένες με τη γυναικεία φύση. 69 C. L. Connor, Women , 224, Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.21, 22, 26, 40, B. Hill, Imperial women 43. C. L. Connor, Women H. Hunger, Λογοτεχνία Β 211. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 239, H. Hunger, Λογοτεχνία Β 211. J. O. Rosenqvist, Βυζαντινή Λογοτεχνία H. Hunger, Λογοτεχνία Β 211. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ

39 Στο τρίτο μέρος του έργου ( ) περιγράφεται η περίοδος δράσης της Ζωής και ο ιστορικός παραδίδει πληροφορίες που καμία άλλη πηγή δεν διασώζει. Ο Σκυλίτζης προσεγγίζει τα γεγονότα της περιόδου αυτής και κατ επέκταση και την περίοδο της βασιλείας της Ζωής με τρόπο σφαιρικό, καθώς σκοπός του είναι η αντικειμενική παρουσίαση των γεγονότων. Ο συγγραφέας αποτιμά τη Ζωή με αντικειμενικότητα και ψυχραιμία χωρίς να επηρεάζεται από συναισθήματα, «προσφέροντας μία αφήγηση περισσότερο ισορροπημένη σε σχέση με την αφήγηση του Ψελλού και πιο ολοκληρωμένη σε σχέση με εκείνη του Ατταλειάτη» 75. Επιπλέον, αν και ο προσωπικός χαρακτήρας είναι έντονος, καθώς στο έργο αποτυπώνονται οι προσωπικές αντιλήψεις του συγγραφέα 76, εντούτοις δεν εξυπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες 77. Ο συγγραφέας μη επιθυμώντας να σκιαγραφήσει τον χαρακτήρα της Ζωής, όπως κάνει ο Ψελλός, καταγράφει τα ιστορικά γεγονότα, χωρίς όμως να τα ερμηνεύει και να αναζητά πάντα τα αίτιά τους. Η Ζωή κρίνεται με βάση τις πράξεις και τη συμπεριφορά της, όπως όλα τα πρόσωπα που παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη Σύνοψη 78. Επιπρόσθετα, ο Σκυλίτζης αναγνωρίζει στη Ζωή έναν κυρίαρχο πολιτικό ρόλο 79. Αποδέχεται τη Ζωή ως νόμιμη κληρονόμο, καθώς αναγνωρίζει τη δυναστική νομιμότητα που αυτή εκπροσωπεί, ωστόσο, όπως και ο Ψελλός, δεν κρύβει την προτίμησή του για έναν άνδρα αυτοκράτορα 80. Σύγχρονη πηγή της Χρονογραφίας του Ψελλού και της Σύνοψις Ιστοριών του Σκυλίτζη αποτελεί η Ιστορία του Μιχαήλ Ατταλειάτη. Ο ιστορικός στο έργο του εξιστορεί τα γεγονότα της περιόδου /80, δηλαδή από την άνοδο του Μιχαήλ Δ στον θρόνο έως το δεύτερο έτος της βασιλείας του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη 81. Ο ιστορικός πραγματεύεται πολύ σύντομα τις βασιλείες του Μιχαήλ 75 Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών 149. Πρβλ. H. Hunger, Λογοτεχνία Β 212. Ο ερευνητής σημειώνει ότι ο Σκυλίτζης παρουσιάζει τα γεγονότα από φιλομακεδονική σκοπιά, γεγονός που οφείλεται στην επιλογή των πηγών του. 78 Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 253, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι η Ζωή και η Θεοδώρα περιγράφονται αρνητικά από τον Σκυλίτζη, όταν προσπάθησαν να ασκήσουν την εξουσία ή όταν επιβάλλουν τη θέλησή τους. 79 Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών B. Hill, Imperial women 43, Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι 41. H. Hunger, Λογοτεχνία Β 203. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 189. Για την προσωπικότητα και το έργο του Μιχαήλ Ατταλειάτη, βλ. D. Krallis, Michael Attleiates and the Politics of Imperial Decline in Eleventh-Century Byzantium. Medieval and Renaissance Texts and Studies, vol. 22, [Medieval Confluences Series, vol. 2], εκδ. V. Syros, Arizona

40 Δ, του Μιχαήλ Ε και του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου, καθώς το ένα τρίτο του έργου είναι αφιερωμένο στον Νικηφόρο Γ Βοτανειάτη 82. Το έργο του Ατταλειάτη συμπληρώνει το έργο του Ψελλού, εξετάζοντας, ωστόσο, υπό διαφορετικό πρίσμα τα γεγονότα. Έτσι, λοιπόν, ο ιστορικός καταγράφει τα διάφορα συμβάντα δίχως να προβαίνει σε σκιαγράφηση των ηρώων του, όπως κάνει ο Ψελλός 83. Σχετικά με την παρουσία της Ζωής, δεν φαίνεται να απασχολεί τον ιστορικό η δράση της αυτοκράτειρας, καθώς ο Ατταλειάτης δεν δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για εκείνη. Μόνο κατά την περιγραφή της απομάκρυνσής της από τον Μιχαήλ Ε Καλαφάτη, ο ιστορικός αναφέρεται με περισσότερες λεπτομέρειες στη Ζωή και εξαιτίας της περιπέτειάς της διάκειται υπέρ της, εκφράζοντας τη συμπάθειά του στο πρόσωπό της 84. Στη Ζωή αναφέρεται και μία άλλη σύγχρονη πηγή, το Στρατηγικόν του Κεκαυμένου, που δεν ανήκει αυστηρά στην κατηγορία των Στρατηγικών ή Τακτικών 85. Ο Κεκαυμένος προερχόμενος από την επαρχιακή αριστοκρατία επιχειρεί με το έργο του αυτό να νουθετήσει τον γιο του «με στοχασμό, παραδείγματα αλλά και γραφικότητα», κατά την Αικ. Χριστοφιλοπούλου 86. Το έργο που γράφτηκε το 1071, έχει καθαρά συμβουλευτικό χαρακτήρα και ο συγγραφέας επιχειρεί με παραδείγματα από τη σύγχρονή του ιστορία να συμβουλεύσει τον γιο του για την πολιτική και στρατιωτική του σταδιοδρομία 87. Ο Κεκαυμένος αναφέρεται στη Ζωή χωρίς να την αποκαλεί με το όνομά της κατά τη διάρκεια της στάσης εναντίον του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη, στην οποία έλαβε μέρος και ο ίδιος στο πλευρό του αυτοκράτορα. Ο ρόλος του στα γεγονότα είναι άγνωστος. Ο συγγραφέας χωρίς να παίρνει θέση υπέρ της Ζωής, σημειώνει ότι η 82 H. Hunger, Λογοτεχνία Β Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Δ. Τσουγκαράκης, Στρατηγικόν 13. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι, καθώς στην τελευταία έκδοση του Στρατηγικού, (έκδ. Maria Dora Spadaro, Cecaumeno, Raccomandazioni e consigli di un galantuomo, Στρατηγικόν, Alessandria 1998), δεν περιλαμβάνεται το 5 ο μέρος, χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα εργασία η προτελευταία έκδοση. 86 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ 302. Κατά την Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 150, το έργο γράφτηκε μεταξύ των ετών Σύμφωνα με τον Δ. Τσουγκαράκης, Στρατηγικόν 19, το έργο πρέπει να γράφτηκε μεταξύ των ετών Βλ. επίσης, J. O. Rosenqvist, Βυζαντινή Λογοτεχνία

41 εξορία της Ζωής ήταν μόνο η αφορμή της εξέγερσης. Αιτία κατά τον ίδιο ήταν η τυραννική στάση του Ορφανοτρόφου και των συγγενών του έναντι του λαού 88. Στη δράση της Ζωής αναφέρονται και μεταγενέστερα χρονογραφικά έργα, όπως η χρονογραφία του Γεωργίου Κεδρηνού με τον τίτλο Σύνοψις Ἱστοριῶν, που παρουσιάζεται ως εγχειρίδιο παγκόσμιας ιστορίας και καλύπτει τα γεγονότα από κτίσεως κόσμου έως την ανάρρηση του Ισαάκιου Κομνηνού στον θρόνο το Το χρονογραφικό έργο του Κεδρηνού πρέπει να γράφτηκε στα τέλη του 11 ου ή στις αρχές του 12 ου αιώνα 90. Το έργο στερείται ιστορικής αξίας καθώς αποτελεί συρραφή διαφορετικών κειμένων. Επιπλέον, ο συγγραφέας άλλοτε συνοψίζει κι άλλοτε παραλείπει στοιχεία του πρωτοτύπου. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο Κεδρηνός για τα γεγονότα μετά το 813 ενσωμάτωσε αυτούσια την αφήγηση του Σκυλίτζη στο έργο του. Μάλιστα, στην τελευταία ενότητα του έργου του ( ), όπου εξετάζεται και ο βίος της Ζωής, αντιγράφει σχεδόν κατά λέξη το έργο του Σκυλίτζη παραλείποντας μόνο κάποια χωρία 91. Τον 12 ο αιώνα η χρονογραφία του Ιωάννη Ζωναρά που φέρει τον τίτλο Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν, αποτελεί ένα από τα πιο αξιόλογα χρονογραφικά έργα, καθώς ο συγγραφέας προσπάθησε να αξιολογήσει τις πηγές του με κριτική ματιά και όχι να προβεί σε αντιγραφή αυτών 92. Η τρίτομη Χρονογραφία που διαιρέθηκε από τον Du Cange σε δεκαοκτώ βιβλία καλύπτει την περίοδο από κτίσεως κόσμου έως το 1118, έτος θανάτου του Αλέξιου Α Κομνηνού 93. Στο 17 ο βιβλίο, που καλύπτει την περίοδο από την άνοδο του Ιωάννη Τζιμισκή στο θρόνο έως το θάνατο της Θεοδώρας το 1056, εξετάζεται και η περίοδος δράσης της Ζωής. Ο Ζωναράς για την περίοδο αυτή αντλεί πληροφορίες από τον Ιωάννη Σκυλίτζη και τον Μιχαήλ Ψελλό 94. Για την περίοδο ο Ζωναράς δεν χρησιμοποιεί τη βασική του πηγή, τον Σκυλίτζη, αλλά αντλεί πληροφορίες από τη 88 Κεκαυμένος, Στρατηγικόν Βλ. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι 132. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ 301. H. Hunger, Λογοτεχνία Β 216. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι H. Hunger, Λογοτεχνία Β Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι 132. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ 301. H. Hunger, Λογοτεχνία Β 216. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι 137. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι 137. H. Hunger, Λογοτεχνία Β Α Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι 140. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ

42 Χρονογραφία του Ψελλού. Οι πληροφορίες αυτές έχουν να κάνουν με χαρακτηρισμούς προσώπων, αλλά και την εξιστόρηση πολιτικών γεγονότων 95. Ο Ζωναράς στην προσπάθειά του να είναι αντικειμενικός αξιολογεί κριτικά τις πηγές του, με αποτέλεσμα να παρέχει ακριβείς πληροφορίες δείχνοντας ανεξαρτησία έναντι των πηγών 96 και αποφεύγοντας τους ακραίους χαρακτηρισμούς για τη Ζωή 97. Αποφεύγει επιπλέον τις αναλύσεις της ψυχολογικής κατάστασης της αυτοκράτειρας και σε πολλά σημεία ακολουθεί κατά πόδας τον Ψελλό, ενώ άλλοτε προσπαθεί να συμβιβάσει τις αντικρουόμενες πληροφορίες του Ψελλού και του Σκυλίτζη 98. Η εικόνα της Ζωής σκιαγραφείται και στην έμμετρη χρονογραφία, Σύνοψις Χρονική, του Κωνσταντίνου Μανασσή, η οποία αποτελεί «ένα διάγραμμα παγκόσμιας ιστορίας» από κτίσεως κόσμου έως το Η σημασία του έργου ως ιστορική πηγή είναι περιορισμένη και η αξία του έγκειται στην ικανότητα του χρονογράφου να αποδίδει με ποιητικό τρόπο τα ιστορικά γεγονότα. Το έργο, έχοντας σκοπό να τέρψει πρωτίστως και δευτερευόντως να διδάξει, προβαίνει μεταξύ άλλων σε σκιαγραφήσεις προσώπων που αποδίδονται με ερωτικό λεξιλόγιο 100. Είναι χαρακτηριστική η χρήση ερωτικού λεξιλογίου στην περιγραφή της σχέσης της Ζωής με τον Μιχαήλ Παφλαγόνα Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ H. Hunger, Λογοτεχνία Β Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 483, H. Hunger, Λογοτεχνία Β 250. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Για το έργο του Μανασσή, βλ. Μ.Αυγερινού-Τζιώγα, Η Σύνοψις Χρονική του Κωνσταντίνου Μανασσή. Συμβολή στην υφολογική μελέτη μιας έμμετρης χρονογραφία, Θεσσαλονίκη H. Hunger, Λογοτεχνία Β 253. Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι Μανασσής, Σύνοψις Χρονική , αυτόθι Βλ. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 544. Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι, αν και η κύρια πηγή για την περίοδο που εξετάζουμε, από τον θάνατο δηλαδή του Βασιλείου Β μέχρι και το τέλος του έργου του, είναι η Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν του Ιωάννη Ζωναρά, εντούτοις τα γεγονότα δεν είναι πάντα ακριβή όσον αφορά στην παρουσίασή τους, γεγονός που οφείλεται είτε στην έλλειψη προσοχής του συγγραφέα, είτε στις πηγές που χρησιμοποίησε σε συγκεκριμένα σημεία. Έτσι, για παράδειγμα αναφέρεται ότι η Ζωή και η Θεοδώρα εξορίσθηκαν από τον Μιχαήλ Καλαφάτη και ασπάστηκαν το μοναχικό βίο (Μανασσής, Σύνοψις Χρονική ). Στην πραγματικότητα, η Ζωή ήταν αυτή που εξορίσθηκε στην Πρίγκηπο από τον Καλαφάτη, ενώ η Θεοδώρα είχε ασπαστεί τον μοναχικό βίο πολύ νωρίτερα, όταν περιορίστηκε από την αδερφή της στο Πετρίον. Επίσης, σύμφωνα με τον Μανασσή, ο Καλαφάτης ανακάλεσε από την εξορία τις δύο αδερφές, οι οποίες και ανήλθαν στον θρόνο, ενώ γνωρίζουμε από άλλες πηγές ότι η Θεοδώρα μεταφέρθηκε από το Πετρίον στην Αγία Σοφία και στέφθηκε αυτοκράτειρα (Μανασσής, Σύνοψις Χρονική ). Τα λάθη αυτά ανάγονται σε πηγή άγνωστη, την οποία χρησιμοποίησε και ο Θεόδωρος Σκουταριώτης. Βλ. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 541, ,

43 Μία ακόμη χρονογραφία του 12 ου αιώνα, η Βίβλος Χρονική του Μιχαήλ Γλυκά, πραγματεύεται τα γεγονότα από τη δημιουργία του κόσμου μέχρι το θάνατο του Αλέξιου Α Κομνηνού (1118) 102. Στο τέταρτο μέρος του έργου, από τον Μ. Κωνσταντίνο ως το θάνατο του Αλέξιου Κομνηνού, ο χρονογράφος αφηγείται και την περίοδο δράσης της Ζωής, χρησιμοποιώντας ως βασική του πηγή τον Σκυλίτζη, καθώς και τους Ζωναρά και Μανασσή 103. Η αφήγηση του βίου της Ζωής από τον Γλυκά είναι ιδιαίτερα συνοπτική και ο χρονογράφος φτάνει ορισμένες φορές στο σημείο να επαναλαμβάνει σχεδόν κατά λέξη τον Σκυλίτζη 104. Τον 13 ο αιώνα η Χρονογραφία ἐν συνόψει του Ιωήλ αφηγείται τα γεγονότα από κτίσεως κόσμου μέχρι και την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το Χωρίς ιδιαίτερη ιστορική αξία το έργο αποτελεί συμπίλημα καταλόγων βασιλέων, καθώς αναφέρονται μόνο τα ονόματα των αυτοκρατόρων και η διάρκεια της βασιλείας τους 106. Η αφήγηση της περιόδου της Ζωής είναι σύντομη, καθώς ο χρονογράφος προβαίνει σε μία σύντομη καταγραφή των ονομάτων των αυτοκρατόρων-συζύγων της Ζωής, καθώς και του υιοθετημένου υιού της Μιχαήλ Ε Καλαφάτη με ελάχιστες λεπτομέρειες κάθε φορά. Μία εκτεταμένη χρονογραφία της ίδιας περιόδου είναι η Σύνοψις Χρονική του Θεόδωρου Σκουταριώτη, που πραγματεύεται τα γεγονότα από τον Αδάμ έως και την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς το Η εξιστόρηση των γεγονότων μέχρι το 1081 είναι ιδιαίτερα συνοπτική. Πηγές της συγκεκριμένης περιόδου αποτελούν ο Σκυλίτζης και μία άγνωστη πηγή που χρησιμοποεί και ο Μανασσής 107. Η αφήγηση των γεγονότων της Ζωής είναι σύντομη. Ο χρονογράφος 102 Ευδ. Θ. Τσολάκης, Ιστορικοί και Χρονογράφοι 169, 173. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ 330. J. O. Rosenqvist, Βυζαντινή Λογοτεχνία 189. H. Hunger, Λογοτεχνία Β 256. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ H. Hunger, Λογοτεχνία Β 258. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ , Ενδεικτικά αναφέρω τα παρακάτω χωρία: Γλυκάς, Βίβλος Χρονική , όπου αναφέρεται το δίλημμα που τέθηκε στον Ρωμανό Αργυρό, προκειμένου αυτός να παντρευτεί τη Ζωή, αυτόθι , η σταδιακή δηλητηρίαση του Ρωμανού από τη Ζωή, αυτόθι , η τέλεση του γάμου της Ζωής και του Μιχαήλ Δ από τον Αλέξιο, αφού προηγουμένως ο τελευταίος δωροδοκήθηκε από τη Ζωή και τον Ορφανοτρόφο, αυτόθι , η αναγόρευση του Καλαφάτη σε αυτοκράτορα από τη Ζωή, μετά τους όρκους του τελευταίου προς την αυτοκράτειρα, αυτόθι , η αντίδραση του λαού έναντι του Μονομάχου εξαιτίας της παρουσίας της Σκλήραινας στο παλάτι. 105 Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ 357. H. Hunger, Λογοτεχνία Β H. Hunger, Λογοτεχνία Β Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ H. Hunger, Λογοτεχνία Β Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 547. Βασιζόμενος στην ίδια άγνωστη πηγή με τον Μανασσή, όπως 40

44 προβαίνει σε μία συνοπτική παρουσίαση των γεγονότων που σχετίζονται με την αυτοκράτειρα, χωρίς ωστόσο να εκφέρει κάποια κρίση για εκείνη. Αργότερα, τον 14 ο αι. η ακέφαλη έμμετρη χρονογραφία του Εφραίμ του Αινείου εκθέτει τα ιστορικά γεγονότα από τον Ιούλιο Καίσαρα μέχρι και την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ Η Παλαιολόγο το Το έργο που γράφτηκε το 1313 κατά τον Καραγιαννόπουλο 109, θεωρείται ισάξιο της Χρονογραφίας του Μανασσή 110. Για το πρώτο μέρος του έργου, μέχρι δηλαδή το θάνατο του Αλεξίου Α Κομνηνού το 1118, ο χρονογράφος χρησιμοποίησε ως πηγή το έργο του Ιωάννη Ζωναρά. Η αφήγηση των γεγονότων είναι πολύ σύντομη και μόνο μετά την άνοδο των Κομνηνών στον θρόνο αρχίζει να γίνεται λεπτομερέστερη 111. Στους στίχους περιγράφεται η περίοδος δράσης της Ζωής, πολύ συνοπτικά, χωρίς μάλιστα πάντα ο χρονογράφος να αναφέρεται στην αυτοκράτειρα. Ο χρονογράφος αποσιωπά σημαντικά συμβάντα, καθώς επιλέγει τα γεγονότα που αφηγείται με βάση την προσωπική του κρίση 112. Ακριβείς χρονολογικές πληροφορίες για τη Ζωή αντλούμε από τα Βραχέα Χρονικά, όπως τα ονόμασε ο Σπ. Λάμπρος σύμφωνα με την τελευταία κριτική έκδοση από τον Schreiner 113. Είναι σύντομα χρονικά και ανώνυμα, τα οποία καλύπτουν τη χρονική περίοδο από τον 5 ο μέχρι και το 16 ο αι Η σημασία τους για την ιστορική επιστήμη είναι μεγάλη, καθώς παρέχουν πληθώρα πληροφοριών 115. Όσον αφορά στη Ζωή, αντλούμε πληροφορίες για το έτος γέννησης της αυτοκράτειρας 116, την ημερομηνία του γάμου της με τον Ρωμανό Γ Αργυρό 117, την άνοδο του Μιχαήλ Δ αναφέρθηκε νωρίτερα, ο Σκουταριώτης αναφέρει ότι ο Καλαφάτης ήταν αυτός που ανάγκασε τη Θεοδώρα με τη βία να καρεί μοναχή, καθώς και ότι εξόρισε τη Ζωή, την οποία και ενέδυσε με μοναχικά ενδύματα. Βλ. Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ 380. H. Hunger, Λογοτεχνία Β Σ. Λαμπάκης -Α. Σαββίδης, «Εφραίμ ο Αίνειος» Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ 380. Βλ. και H. Hunger, Λογοτεχνία Β H. Hunger, Λογοτεχνία Β Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ 380. H. Hunger, Λογοτεχνία Β Σ. Λαμπάκης -Α. Σαββίδης, «Εφραίμ ο Αίνειος» O. Lampsidis, Εισαγωγή 49, στο Ephraem Aenii Historia Chronica, [CFHB vol. XXVII], Athenis 1990, H. Hunger, Λογοτεχνία Β, Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ H. Hunger, Λογοτεχνία Β, Βραχέα Χρονικά 5.9: «μηνὶ μαρτίῳ, ἰνδικτιῶνος ς, ἐγεννήθη ἡ πορφυρογέννητος κυρὰ Ζωή». 117 Βραχέα Χρονικά 15.8: «Ῥωμανὸς ὁ Ἀργυρόπουλος, ὁ γαμβρὸς αὐτοῦ, ἐκράτησεν τῆς βασιλείας νοεμβρίῳ ιβ, ἔτους Ϛφλζ». 41

45 στον θρόνο 118, καθώς και του Μιχαήλ Ε 119, την εξορία της Ζωής και τη λαϊκή εξέγερση 120, την περίοδο συμβασιλείας Ζωής και Θεοδώρας 121 και την ημερομηνία του γάμου της Ζωής με τον Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο 122. Στη Ζωή εκτός από τις βυζαντινές αναφέρονται και ανατολικές πηγές. Για παράδειγμα ο Αριστάκης, Αρμένιος ιστορικός του 11 ου αιώνα, αποτελεί σημαντική πηγή 123. Το έργο του με τίτλο «Ιστορία της Αρμενίας» 124, καλύπτει την περίοδο και αποτελεί αξιόλογη πηγή τόσο για την ιστορία της Αρμενίας όσο και του Βυζαντίου 125. Το έργο διαιρείται σε είκοσι πέντε κεφάλαια και κάποια απ αυτά φέρουν ως επικεφαλίδες ονόματα βυζαντινών αυτοκρατόρων και αναφέρονται εξ ολοκλήρου στη βασιλεία των αυτοκρατόρων αυτών 126. Η περίοδος δράσης της Ζωής εξετάζεται στα εξής κεφάλαια: Η βασιλεία του Ρωμανού Γ Αργυρού (κεφάλαιο 6), ο θάνατος του Ρωμανού Γ (κεφάλαιο 8), η βασιλεία του Μιχαήλ Δ (κεφάλαιο 9) και η βασιλεία του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου (κεφάλαιο 10). Οι λεπτομερείς αναφορές του ιστορικού στη Ζωή αποδεικνύουν ότι η φήμη της αυτοκράτειρας ξεπέρασε τα όρια της βυζαντινής γραμματείας. 118 Βραχέα Χρονικά 16.11: «ἀνηγορεύθη δὲ τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ Μιχαὴλ ὁ Παφαλαγὼν, ἄρχων τοῦ Πανθέου ὤν, εὐλογηθεὶς καὶ στεφθεὶς παρὰ Ἀλεξίου πατριάρχου ἐν κυριακῇ τῆς ἁγίας μεγάλης ἑορτῆς, ὅτε ψάλλονται τὰ ἅγια καὶ σωτήρια πάθη τοῦ κυρίου καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἅμα τῇ αὐγούστῃ Ζωῇ, βασιλεύσας χρόνους ζ, μῆνας ι, ἡμέρας ιη. 119 Βραχέα Χρονικά : «Μιχαὴλ δὲ ὁ ἀνεψιὸς αὐτοῦ ὁ καὶ γενόμενος καῖσαρ τεκνοποιηθεὶς παρὰ τῆς αὐγούστας Ζωῆς ἐστέφθη παρὰ Ἀλεξίου πατριάρχου, βασιλεύσας μῆνας ε». 120 Βραχέα Χρονικά : «ἐξορίσας δὲ αὐτὸς Μιχαὴλ τὴν αυγούσταν Ζωὴν ἐν Πριγκήπῳ τῇ νήσῳ ἐγένετο στάσις μεγάλη καὶ σύγχυσις ἐν τῇ Πόλει καὶ πολλῶν οἴκοι κατεστράφησαν καὶ οὐσίαι διηρπάγησαν ὁ δὲ βασιλεὺς δείσας τὸ ὅρμημα τοῦ λαοῦ ἔφυγε ἐν τῇ μονῇ τῶν Στουδίων καὶ ἀπεκάρη». 121 Βραχέα Χρονικά 14.67: «αἱ δύο αὐτάδελφοι καὶ δέσποιναι, ἣ τε κυρὰ Ζωὴ καὶ κυρὰ Θεοδώρα μοναρχήσασαι ἡμέρας ν», αυτόθι 15.11: «αἱ β ἀδελφαὶ καὶ δέσποιναι, κυρὰ Ζωὴ καὶ κυρὰ Θεοδώρα, ἐκράτησαν τῆς βασιλείας ἀπριλλίῳ κα, ἰνδικτιῶνος ι, ἔτους Ϛφν, κρατήσασαι ἡμέρας ν». 122 Βραχέα Χρονικά «εἶτα Κωνσταντῖνος ὁ ἐπιλεγόμενος Μονομάχος ἀνακληθεὶς παρ αὐτῶν ἀπὸ τῆς ἐξορίας ἐστέφθη ὑπὸ Ἀλεξίου πατριάρχου, εὐλογηθεὶς μετὰ Ζωῆς τῆς αύγούστας μηνὶ ἰουνίῳ ι<α >, ἰνδικτιῶνος ι, ἔτους Ϛφν». 123 Χρ. Μ. Μπαρτικιάν, Βυζάντιον Του ιδίου, «Αριστακές» 167. T R. Thomson, Aristakes 168. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 193. T. Greenwood, Armenian Sources Χρ. Μ. Μπαρτικιάν, Βυζάντιον Του ιδίου, «Αριστακές» Χρ. Μ. Μπαρτικιάν, Βυζάντιον 93. Του ιδίου, «Αριστακές» 167. R. Thomson, Aristakes 168. Αικ. Χριστοφιλοπούλου Ιστορία, 193. T. Greenwood, Armenian Sources Αικ. Χριστοφιλοπούλου Ιστορία, 193. Χρ. Μπαρτικιάν, «Αριστακές» Βλ. επίσης, T. Greenwood, Armenian Sources

46 Η Χρονογραφία του Ματθαίου Εδέσσης, Αρμένιου μοναχού από την Έδεσσα της Μεσοποταμίας, καλύπτει με λεπτομέρειες τα γεγονότα της περιόδου Ο συγγραφέας εκθέτει με πολλές λεπτομέρειες γεγονότα που σχετίζονται με την εσωτερική ιστορία του Βυζαντίου και τους πολέμους που διεξήγαγε η αυτοκρατορία στην Ανατολή 128. Στο πρώτο μέρος, που καλύπτει την περίοδο , εξετάζεται η περίοδος δράσης της Ζωής με πολύ συνοπτικό, ωστόσο, τρόπο. Ο συγγραφέας περιορίζεται ουσιαστικά μόνο σε αναφορές του ονόματος της Ζωής 130. Η Χρονογραφία του Yahya of Antioch / Yahya ibn Sa'id al-antaki, Άραβα χρονογράφου, αποτελεί συνέχεια του έργου του πατριάρχη Αλεξανδρείας και συγγενή του, Said b. Batriq (Ευτύχιος) al antaki. Ο Yahya συνεχίζει το έργο από το 938 και φθάνει έως το Η Χρονογραφία αποτελεί πολύτιμη πηγή για τις αραβοβυζαντινές σχέσεις. Ο χρονογράφος χρησιμοποιεί για την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας σύγχρονές του βυζαντινές πηγές 132. Σχετικά με την αφήγηση των γεγονότων της Ζωής το έργο είναι σημαντικό, καθώς αντλούμε πολύτιμες πληροφορίες που σχετίζονται με τον πρώτο γάμο της Ζωής με τον Ρωμανό Γ Αργυρό. Η μαρτυρία του χρονογράφου σχετικά με το βαθμό συγγένειας της Ζωής και του Ρωμανού Αργυρού θεωρείται ιδιαίτερα αξιόπιστη, καθώς στο σημείο αυτό οι περισσότεροι βυζαντινοί ιστορικοί σιωπούν 133. Η έρευνα για την πορφυρογέννητη Ζωή Η πορφυρογέννητη Ζωή αποτελεί μία από τις γυναικείες μορφές που έχουν προσελκύσει το έντονο ενδιαφέρον των μελετητών. Ένα κλασικό έργο που μελετά την παρουσία της Ζωής στην αυτοκρατορική αυλή είναι του C. Diehl, Byzantines Figures / Βυζαντινές μορφές. Το έργο, που περιλαμβάνει μία σειρά από βιογραφίες γυναικών, αυτοκρατειρών και μη, μεταξύ των οποίων και της Ζωής, αν και παρουσιάζει την αυτοκράτειρα με τρόπο ελκυστικό, στερείται κριτικής σκέψης 134. Ο ερευνητής αποδίδει στη Ζωή πλήθος αρνητικών γνωρισμάτων, παρουσιάζοντάς την 127 Χρ. Μ. Μπαρτικιάν, Βυζάντιον 98. R. Thomson, Matthew of Edessa Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Χρ. Μ. Μπαρτικιάν, Βυζάντιον Για παράδειγμα, βλ. Ματθαίος Εδέσσης, 50.56, όπου η Ζωή παντρεύεται τον Ρωμανό. 131 L. I.Conrad, Yahya C. Hillenbrand, Sources 324. Πρβλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαὶ 299, όπου ο ιστορικός αναφέρει πως το έργο φτάνει μέχρι το L. I.Conrad, Yahya Yahya, Vaslij Bolgarobojca Imperatori B. Hill, Imperial women 4. 43

47 ως γυναίκα επιπόλαιη, ανίκανη και νωθρή ως προς την άσκηση της εξουσίας, οκνηρή ως προς την ενασχόλησή της με τις παραδοσιακές γυναικείες ασχολίες, αλλά και ματαιόδοξη, καθώς και παράλογη, παραδομένη στην ικανοποίηση των ερωτικών της παθών 135. Επίσης, σε αρνητική αποτίμηση της Ζωής προβαίνουν και οι A. P. Kazhdan- A. W. Epstein. Σύμφωνα με τους ερευνητές, παρόλο που η Ζωή ήταν ιστορικά σημαντική προσωπικότητα, παρουσιάζεται αδιάφορη και ανίκανη ως προς την άσκηση της εξουσίας και χαρακτηρίζεται «πολιτικά θλιβερή μορφή», καθώς ασχολούνταν περισσότερο με την απόλαυση των ερωτικών της παθών, την παρασκευή αρωμάτων και λιγότερο με τις κρατικές υποθέσεις 136. Λίγα χρόνια αργότερα, στο πλαίσιο της στροφής της έρευνας προς τις γυναίκες, θα δημοσιευθούν μελέτες που πραγματεύονται τον ρόλο και την παρουσία της Ζωής στην αυλή, οι οποίες ως επί το πλείστον αναγνωρίζουν τη Ζωή ως νομιμοποιητικό παράγοντα, εξαιτίας του ρόλου της στη διαδοχή του αυτοκρατορικού θρόνου μέσω των γάμων και της υιοθεσίας. Επιπρόσθετα, οι μελέτες αυτές προβαίνουν και σε διαφορετικές αποτιμήσεις της αυτοκράτειρας, επιχειρώντας σε ορισμένες περιπτώσεις την αναθεώρηση της εικόνας της. Η μελέτη της B. Hill, Imperial women and the ideology of womanhood in the eleventh and twelfth centuries, που εκδόθηκε το 1997, ερευνά το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισαν οι γυναίκες του αυτοκρατορικού κύκλου στην αυλή του Βυζαντίου κατά τους δύο αυτούς αιώνες. Η ερευνήτρια προβαίνει στη μελέτη των γυναικών αυτών, υποστηρίζοντας ότι οι γυναίκες άσκησαν την εξουσία εξαιτίας της ύπαρξης συγκεκριμένων ιδεολογιών. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την ερευνήτρια, στο πρώτο μισό του 11 ου αι. κυριαρχεί η ιδεολογία του κληρονομικού δικαιώματος λόγω καταγωγής. Χάρη στην ιδεολογία αυτή οι δύο αδερφές, Ζωή και Θεοδώρα, ανήλθαν στον θρόνο και άσκησαν την εξουσία, καθώς ως κόρες του Κωνσταντίνου Η το αυτοκρατορικό αίμα έρρεε στις φλέβες τους. Η Ζωή και η Θεοδώρα ως γυναίκες ήταν ανίκανες, αλλά χάρη στην καταγωγή τους κέρδισαν την πίστη και το σεβασμό των υπηκόων τους, που διαφορετικά δε θα λάμβαναν ποτέ ως γυναίκες 137. Κατά την ερευνήτρια, ο ρόλος της 135 C.Diehl, Βυζαντινές μορφές A. P. Kazhdan- A. W. Epstein, Αλλαγές B. Hill, Ideology of womanhood

48 Ζωής στο μεγαλύτερο διάστημα του βίου της έγκειται απλώς στο γεγονός της νομιμοποίησης των αυτοκρατόρων 138. Δύο χρόνια αργότερα, το 1999, η B. Hill, στο βιβλίο της Imperial women in Byzantium , προβαίνει σε μία αναλυτική σκιαγράφηση του πορτραίτου τόσο της Ζωής, όσο και άλλων γυναικών του 11 ου και 12 ου αιώνα. Κατά την ερευνήτρια, το κύριο καθήκον της Ζωής από το ήταν η ειρηνική διαδοχή των αυτοκρατόρων μέσω του γάμου και της υιοθεσίας. Ήταν η κληρονόμος του θρόνου και γι αυτόν το λόγο ήταν άξια σεβασμού. Για την ίδια όμως ήταν μία γυναίκα σκληρή και ανηλεής που είχε πρόθεση να ελέγχει τον κόσμο της. Μη μπορώντας όμως να ηγηθεί του στρατού, εξασφάλισε έναν ηγέτη στη θέση του συζύγου της 139. Η μελέτη των Barbara Hill / Liz James / Dion Smythe, Zoe: the rhythm method of imperial renewal, πραγματεύεται τη δράση και τον ρόλο της αυτοκράτειρας Ζωής ως ισχυρής προσωπικότητας. Το άρθρο παρουσιάζει τη Ζωή ως ρυθμιστή των γεγονότων και νομιμοποιητικό παράγοντα, καθώς τέσσερις αυτοκράτορες ανήλθαν στον θρόνο μέσω αυτής 140. Λίγα χρόνια αργότερα η L. Garland στο πλαίσιο της μονογραφίας της για τις γυναίκες που φέρει τον τίτλο: Byzantine Empress. Women and power in Byzantium, AD / Βυζαντινές αυτοκράτειρες. Γυναίκες και εξουσία στο Βυζάντιο, μ. Χ, αναφέρεται στη Ζωή (κεφάλαιο 8). Σύμφωνα με την ερευνήτρια, η Ζωή αποτελούσε μέσο ανανέωσης της αυτοκρατορικής εξουσίας, δεδομένου ότι νομιμοποίησε τέσσερις αυτοκράτορες. Επισημαίνει ωστόσο η ερευνήτρια ότι η μη ενασχόληση της Ζωής με τα ζητήματα της αυτοκρατορίας ήταν προσωπική της επιλογή, καθώς η αυτοκράτειρα δεν είχε ενδιαφέρον για τις κρατικές υποθέσεις 141. Στο νομιμοποιητικό ρόλο της Ζωής εστιάζει και η Sanja Mešanović στο άρθρο της με τίτλο: The female desire for imperial authority in Byzantium: The case of Zoe and Theodora, που εκδόθηκε το 2002, υποστηρίζοντας πως οι δύο αδερφές ανέλαβαν την εξουσία σε μία προσπάθεια επιβίωσης της δυναστείας, στην οποία ανήκαν. Η ερευνήτρια διατυπώνει την άποψη πως, αν και οι δύο αδερφές έχαιραν μεγάλης αποδοχής, η πίστη ωστόσο του λαού στη Ζωή και τη Θεοδώρα δεν ήταν 138 B. Hill, Ideology of womanhood B. Hill, Imperial women B. Hill/L. James/D. Smythe Zoe L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες

49 αποτέλεσμα συνειδητής αποδοχής της γυναίκας-αυτοκράτειρας, αλλά αναπόφευκτη πολιτική ανάγκη. Οι Βυζαντινοί ανέχτηκαν και υποστήριξαν τις τελευταίες απογόνους της Μακεδονικής δυναστείας απλώς επειδή δεν είχαν άλλη επιλογή 142. Το 2004 η C. L. Connor εξέδωσε το βιβλίο της με τίτλο: Women of Byzantium. Στο έργο της αυτό η ερευνήτρια επιχειρεί μεταξύ άλλων τη σκιαγράφηση πορτραίτων γυναικών που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία του Βυζαντίου. Στο κεφάλαιο 10 προβαίνει στη σκιαγράφηση του πορτραίτου της Ζωής στηριζόμενη αποκλειστικά στη Χρονογραφία του Μιχαήλ Ψελλού, καθώς θεωρεί το έργο αυτό ως την πιο έγκυρη και αξιόπιστη πηγή. Η ερευνήτρια λαμβάνοντας υπόψη της τη γνώμη του Ψελλού για τη Ζωή, καθώς και τις προκαταλήψεις του ιστορικού για το γυναικείο φύλο, προσπαθεί να αποδώσει όσο γίνεται πιο ξεκάθαρα τον χαρακτήρα της Ζωής, καθώς και να ερμηνεύσει τα κίνητρα των πράξεων της αυτοκράτειρας, όταν εκείνη έρχεται αντιμέτωπη με μία σειρά δυσάρεστων γεγονότων κατά τη διάρκεια των γάμων της. Επιπρόσθετα, καθώς η Ζωή έχει χαρακτηρισθεί από τους περισσότερους σύγχρονους ερευνητές ως γυναίκα έχουσα πλήθος αδυναμιών, η ερευνήτρια επιχειρεί να αναθεωρήσει την κρατούσα άποψη. Λαμβάνοντας υπόψη τις επιλογές και τις ενέργειες της Ζωής επιχειρεί να αποδείξει ότι η αυτοκράτειρα δρούσε πάντα υπεύθυνα με πρωταρχικό σκοπό τη διατήρηση της δυναστείας 143. Την αρνητική αποτίμηση για τη Ζωή προσπάθησε πρόσφατα να ανασκευάσει και ο É. Limousin, σε ειδική μελέτη του για την αυτοκράτειρα που φέρει τον τίτλο: Zoé: derrière l image et les marriages. Une politique?. Ο ερευνητής επιχείρησε να καταδείξει ότι πίσω από τις ατομικές επιλογές της Ζωής υπήρχαν πολιτικές παρατάξεις που συνιστούσαν τους αληθινούς φορείς άσκησης της εξουσίας. Οι αντιπαραθέσεις της Ζωής με τους συζύγους της υποκρύπτουν πολιτικές αντιπαλότητες θεμελιώδους σημασίας, καθώς οι σύζυγοι της Ζωής επιθυμούσαν να τερματίσουν την άσκηση της πολιτικής της Μακεδονικής δυναστείας, της οποίας η Ζωή ήταν κληρονόμος και συνεχιστής 144. Τέλος, ο I. Polemis στη μελέτη του Michael Psellos the Novelist: Some Notes on the Story of the Empress Zoe, εστιάζει στις σχέσεις της Ζωής με τον Μιχαήλ Παφλαγόνα και του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου με τη Μαρία Σκλήραινα. 142 S. Mešanović, Female desire C. L. Connor, Women É. Limousin, Zoé

50 Ο ερευνητής αντιλαβάνεται τη σχέση του Μονομάχου ως τιμωρία απέναντι στη γηραιά πλέον Ζωή. Όπως η Ζωή ερωτοτροπούσε με τον Μιχαήλ κατά τη διάρκεια του πρώτου της γάμου και εν συνεχεία δημοσιοποίησε τον έρωτά της, έτσι και ο Μονομάχος, που αρχικά συναντούσε μυστικά την ερωμένη του, στη συνέχεια αδιαφορώντας για τη Ζωή, όχι μόνο συναντούσε ανοιχτά τη Σκλήραινα, αλλά και την εγκατέστησε στο παλάτι 145. Εκτός από τις μελέτες που πραγματεύονται την παρουσία της Ζωής στην αυλή, υπάρχουν κι άλλες που αναφέρονται σε διάφορες πτυχές της προσωπικότητάς της. Όπως για παράδειγμα η μελέτη της G. Zulian, Reconstruning the Image of an Empress in Middle Byzantine Constantinople: Gender in Byzantium, Psellos Empress Zoe and the Chapel of Christ Antiphonites, που αναφέρεται στη φιλανθρωπική δράση της Ζωής και την τοποθεσία του παρεκκλησίου του Χριστού Αντιφωνητή, όπου τάφηκε η αυτοκράτειρα 146. Επιπλέον, η μελέτη της M. Mavroudi, Licit and Ilicit Divination: Empress Zoe and the Icon of Christ Antiphonetes, εστιάζει στην αφοσίωση της Ζωής στην εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή και τη σχέση που είχε αναπτύξει η αυτοκράτειρα με την εικόνα 147. Στόχοι και αντικείμενο έρευνας παρούσας εργασίας Οι αντικρουόμενες απόψεις της έρευνας για το πρόσωπο της Ζωής μας έδωσαν το έναυσμα για την επανεξέταση του ζητήματος. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να διευρευνήσουμε με βάση τις μαρτυρίες των πηγών τον ρόλο και τη δράση της Ζωής, προκειμένου να προχωρήσουμε σε μία, όσο το δυνατό, αντικειμενική αποτίμηση της αυτοκράτειρας. Επιπλέον, θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε, αν οι επιλογές της αυτοκράτειρας ήταν αποτέλεσμα της δικής της βούλησης ή προσδιορίστηκαν από ανθρώπους του περιβάλλοντός της. Μέσα από τη λεπτομερή εξέταση των πηγών, βυζαντινών, αρμενικών και αραβικών και έχοντας υπόψη τις αντιλήψεις των Βυζαντινών για τη θέση της γυναίκας και κατ επέκταση και της αυτοκράτειρας, καθώς κι εκείνη υπόκειται στους ίδιους περιορισμούς με τις υπόλοιπες γυναίκες και ελέγχεται σύμφωνα με τους ηθικούς κανόνες που διέπουν την 145 I. Polemis, The empress Zoe G. Zulian, Empress Zoe M. Mavroudi, Empress Zoe

51 κοινωνία, θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε μία ολοκληρωμένη εικόνα της αυτοκράτειρας και να αξιολογήσουμε την παρουσία της στην αυλή. Στο πρώτο μέρος της εργασίας, που χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια, παρουσιάζεται η Ζωή κατά τη βασιλεία του Ρωμανού Γ Αργυρού. Συγκεκριμένα γίνεται λόγος για την παρουσία της Ζωής στην αυλή και την απόφαση του πατέρα της Κωνσταντίνου Η να παντρέψει τη Ζωή με τον έπαρχο της πόλης Ρωμανό Αργυρό. Εξετάζονται ακόμη τα νομικά κωλύματα που προέκυψαν τόσο εξαιτίας του γεγονότος ότι ο Ρωμανός ήταν ήδη νυμφευμένος, όσο και της συγγένειας που υπήρχε μεταξύ των μελλονύμφων. Χάριν της διαδοχής τα προβλήματα αυτά ξεπεράστηκαν και τρεις μέρες πριν αφήσει ο Κωνσταντίνος την τελευταία του πνοή, στις 12 Νοεμβρίου 1028 τελέστηκε ο γάμος της πενηντάχρονης Ζωής με τον κατά δέκα χρόνια μεγαλύτερο της Ρωμανό Αργυρό. Στη συνέχεια περιγράφονται η σχέση του ζευγαριού και η σταδιακή απομάκρυνση των δύο συζύγων, καθώς και ο έρωτας της Ζωής για τον γοητευτικό νεαρό Μιχαήλ Παφλαγόνα. Το μέρος αυτό ολοκληρώνεται με την ασθένεια και τον θάνατο του Ρωμανού Γ, από τον οποίο η Ζωή επιθυμούσε διακαώς να απαλλαγεί. Στο δεύτερο μέρος, που φέρει τον τίτλο Η Ζωή και οι Παφλαγόνες και χωρίζεται σε έξι κεφάλαια, εξετάζονται ο γάμος της Ζωής με τον Μιχαήλ Παφλαγόνα, η σχέση των δύο συζύγων και ο περιορισμός της αυτοκράτειρας στα διαμερίσματά της από τον σύζυγό της. Στη συνέχεια γίνεται λόγος για την υιοθεσία του Μιχαήλ Καλαφάτη, ανιψιού του Μιχαήλ Δ, από τη Ζωή κάτω από την πίεση του Ιωάννη Ορφανοτρόφου, εξαιτίας της επιδείνωσης της υγείας του αυτοκράτορα. Μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα, ο Μιχαήλ Καλαφάτης ανέρχεται στον θρόνο, αλλά πολύ σύντομα φανερώνοντας τις προθέσεις του, που δεν ήταν άλλες από το να μείνει μόνος στον θρόνο, εξορίζει τη Ζωή στην Πρίγκηπο και να την αναγκάζει να καρεί μοναχή. Η ενέργεια του όμως αυτή οδήγησε σε λαϊκή εξέγερση, που είχε ως αποτέλεσμα την ανατροπή του. Γεγονός που οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ανάπτυξη του δυναστικού αισθήματος, καθώς η αφοσίωση του λαού στη δυναστική νομιμότητα που εκπροσωπούσε η Ζωή ήταν έντονη. Στο τρίτο μέρος, που χωρίζεται σε τρία κεφάλαια, εξετάζεται η συμβασιλεία των δύο αδερφών, της Ζωής και της Θεοδώρας, μετά την απομάκρυνση του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη από τον θρόνο. Εξετάζονται επίσης η εξωτερική εμφάνιση και ο χαρακτήρας των δύο αδερφών, καθώς και η μεταξύ τους ρήξη, γεγονός που οδήγησε τη Ζωή στην αναζήτηση ενός νέου συζύγου, του Κωνσταντίνου Μονομάχου. 48

52 Στο τέταρτο και τελευταίο μέρος της εργασίας, που αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια, εξετάζονται ο γάμος της Ζωής με τον Κωνσταντίνο Μονομάχο και η είσοδος της Μαρίας Σκλήραινας, ερωμένης του αυτοκράτορα, στο παλάτι. Στη συνέχεια γίνεται λόγος για τις καθημερινές ασχολίες της Ζωής, τη μεγάλη της ευσέβεια στο Θεό, όπως αυτή εκφράστηκε μέσω της σχέσης της με την εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή. Επίσης, γίνεται λόγος για τον χαρακτήρα της Ζωής, όπως την παρουσιάζει ο Ψελλός σε μία τελευταία αποτίμηση της αυτοκράτειρας, πριν εκείνη πεθάνει. Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται με τον επίλογο, όπου επιχειρείται μία συνολική αποτίμηση της πορφυρογέννητης Ζωής. Επιπλέον, παρατίθεται κατάλογος εικόνων και νομισμάτων. 49

53 Α ΜΕΡΟΣ Η Ζωή και ο Ρωμανός Γ Αργυρός ( ) 1. Η παρουσία της Ζωής στην αυλή έως τον γάμο της με τον Ρωμανό Αργυρό Η Ζωή γεννήθηκε το και ήταν κόρη του Κωνσταντίνου Η και της Ελένης, κόρης του Αλυπίου. Ο Κωνσταντίνος Η σε νεαρή ηλικία είχε παντρευτεί μια γυναίκα από τις πιο αριστοκρατικές και ευυπόληπτες οικογένειες, την Ελένη, η οποία του χάρισε τρεις κόρες, την Ευδοκία, τη Ζωή και τη Θεοδώρα 149. Η Ευδοκία ήταν διαφορετική από τις αδερφές της. Ήταν πιο ήσυχη και με λεπτούς τρόπους. Δεν ήταν όμως πολύ όμορφη, εξαιτίας κάποιας λοιμώδους ασθένειας που σημάδεψε το πρόσωπό της, όταν ήταν παιδί. Η μεσαία, η Ζωή, διακρινόταν για τους βασιλικούς τρόπους, την εξαίσια ομορφιά και τη μεγαλοπρεπή συμπεριφορά της. Η τρίτη, η Θεοδώρα, ήταν ψηλή, μιλούσε γρήγορα και με ευφράδεια, αλλά δεν ήταν τόσο όμορφη όσο η Ζωή 150. Η Ζωή και οι αδερφές της μεγάλωσαν στο παλάτι λαμβάνοντας αυτοκρατορική ανατροφή και εκπαίδευση 151. Δεν είναι ωστόσο γνωστό 148 Βραχέα Χρονικά 5.9: «μηνὶ μαρτίῳ, ἰνδικτιῶνος ς, ἐγεννήθη ἡ πορφυρογέννητος κυρὰ Ζωή». Βλ. επίσης, L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες, 148. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.4 (σελ. 26, στιχ. 1-6): «Οὖτος ὁ βασιλεὺς νέαν ἄγων τὴν ἡλικίαν,.ἄγεται γυναῖκα ἑαυτῷ τῶν εὐγενῶν τε καὶ σεμνοτάτων, Ἑλένην ὄνομα, θυγατέρα τοῦ Ἀλυπίου καὶ τίκτει τῷ βασιλεῖ θυγατέρας τρεῖς, ἐφ αἷς μεταλλάττει τὸν βίον». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «οὐσῶν δὲ τῷ Κωνσταντίνῳ θυγατέρων τριῶν ἐκ τῆς θυγατρὸς τοῦ πατρικίου Ἀλυπίου, ἣν ἔτι ζῶντος τοῦ Βασιλείου ἡρμόσατο». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 570, στιχ ). Βλ. C. Diehl, Βυζαντινές μορφές 256. Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 484. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 194. C. L. Connor, Women 216. Διαφορετική είναι η άποψη που παραθέτει ο Σκουταριώτης, ο οποίος κάνει λόγο για δύο και όχι για τρεις κόρες του Κωνσταντίνου Η. Βλ. Σκουταριώτης, Σύνοψις : «Οὗτος εἷχε γυναῖκα, καὶ θυγατέρας ἐξ αὐτῆς δύο, Ζωὴν καὶ Θεοδώραν». Βλ. επίσης, Αριστάκης, Ιστορία (Canard) 28. Αριστάκης, Ιστορία (Bedrosian), 6.31, όπου αναφέρεται ότι ο Κωνσταντίνος δεν είχε γιο, αλλά δύο κόρες, τη Ζωή και τη Θεοδώρα. 150 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.5 (σελ , στιχ. 1-11): «Τούτων δὴ τῶν θυγατέρων ἡ μὲν πρεσβυτέρα οὐ πάνυ τι πρὸς τὸ γένος ἀνέφερεν ὁμαλωτέρα γὰρ τὸ ἦθος ἦν καὶ τὴν γνώμην ἁπαλωτέρα, κάλλους τε μέσους ἔχουσα διέφθαρτο γὰρ ἐξ ἔτι παιδὸς οὔσης, λοιμικοῦ ταύτην κατασχόντος νοσήματος ἡ δὲ μετ ἐκείνην καὶ μέση καὶ τὸ ἦθος βασιλικωτάτη, καὶ τὸ εἶδος λαμπροτάτη, καὶ τὴν γνώμην μεγαλοπρεπεστάτη τε καὶ αἰδέσιμος ἡ δὲ μετ ἐκείνην καὶ τρίτη, εὐμήκης μὲν τὴν ἡλικίαν καὶ τὴν γλῶτταν σύντομός τε καὶ ἐπιτρόχαλος, τὴν δὲ ὤραν ἐλάττων τῆς ἀδερφῆς». Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 195. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 165. V. J. Belfiglio, Two Sisters Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.4 (σελ. 26, στιχ. 7-8): «αἱ δὲ ἐπὶ τοῖς βασιλείοις αὐτοῖς βασιλικῆς ἠξιοῦντο καὶ ἀνατροφῆς καὶ παιδεύσεως». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 570, στιχ. 50

54 ποιος ανέλαβε τη μόρφωση και τη διαπαιδαγώγηση της Ζωής, αλλά και ούτε τί ακριβώς διδάχτηκε αυτή και οι αδερφές της. Είναι βέβαιο ότι έλαβαν πολύ καλή παιδεία όσον αφορά τους τρόπους καλής συμπεριφοράς και άσκησης των θρησκευτικών τους καθηκόντων 152. Επιπλέον, η μόρφωση που έλαβε η Ζωή, όπως ήταν φυσικό, δεν περιλάμβανε μαθήματα στρατηγικής ή στρατιωτικές τεχνικές 153. Η Ζωή ήταν περήφανη που μεγάλωσε δίπλα στον αυτοκράτορα Βασίλειο Β, ο οποίος, σύμφωνα με τον Ψελλό, αγαπούσε υπερβολικά και τις τρεις ανιψιές του 154. Τα κορίτσια παρέμειναν ανύπαντρα στο παλάτι ως δυνητικά μέσα διαιώνισης της δυναστείας και σύναψης χρήσιμων συμμαχιών 155. Πιθανώς η Ζωή να εστάλη το 1001 σε ηλικία είκοσι τριών ετών στην Ιταλία, με σκοπό να παντρευτεί τον Όθωνα Γ, υιό της Θεοφανούς και του Όθωνα Β, διάδοχο της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας 156. Ο 16-17): «αἱ δὲ παίδες αὐτῷ ἐν τοῖς βασιλείοις ἦσαν τρεφόμεναι». Βλ. Επίσης, Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 140. C. L. Connor, Women 216. Για την εκπαίδευση των Βυζαντινών πριγκιπισσών, βλ. J. Herrin, Consideration on the Education of a Byzantine Princess, στο The Empress Theophano. Byzantium and the West at the Turn of the first Millenium, εκδ. A. Davids, Cambridge 1995, [= J. Herrin, Unrivalled Influence: Women and Empire in Byzantium, New Jersey-Oxfordshire 2013, ]. 152 Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 140. V. J. Belfiglio, Two Sisters B. Hill, Imperial women 43, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι η έλλειψη μαθημάτων στρατηγικής αποτελούσε μειονέκτημα για τη Ζωή σε σχέση με κάποιον άνδρα, ο οποίος είχε στρατιωτική εμπειρία. 154 Ψελλός, Χρονογραφία I, II.4 (σελ. 26, στιχ. 8-9). Βλ. C. L. Connor, Women C. L. Connor, Women 216. Βλ. επίσης, G. Wolf, Zoe oder Theodora 216, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι ενδεχομένως και εξαιτίας της υπερπροστατευτικής στάσης του θείου και του πατέρα της η Ζωή παρέμεινε ανύπαντρη, όπως και η αδερφή της. Πιθανότατα, κατά τον ερευνητή, η Ζωή για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά το θάνατο της μητέρας της ζούσε στο παλάτι μία ζωή χωρίς δεσμεύσεις, χωρίς περιορισμούς. 156 L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 148. C. L. Connor, Women 216. Πρβλ. L. Garland, The eye of the beholder 32, όπου η ερευνήτρια, λίγα χρόνια νωρίτερα, στη μελέτη της αυτή είχε υποστηρίξει ότι ο γάμος αυτός είχε σχεδιαστεί από τον Βασίλειο Β και αφορούσε τη Ζωή. Βλ. επίσης, J. Herrin, Women and Empire 311, όπου σύμφωνα με την ερευνήτρια, μόλις το 1002 ο Βασίλειος Β επέτρεψε στη Ζωή να αποδεχτεί το ρόλο της μελλοντικής συζύγου του Όθωνα Γ και να μεταβεί στην Ιταλία, όντας πορφυρογέννητη πριγκίπισσα, αφού νωρίτερα οι διαπραγματεύσεις της Θεοφανούς, η οποία επιθυμούσε μία βυζαντινή νύφη για το γιο της, δεν ολοκληρώθηκαν λόγω του θανάτου της. Αντίθετη γνώμη εκφέρει ο G. Wolf, Zoe oder Theodora , ο οποίος υποστηρίζει πως δεν ήταν η Ζωή αυτή που εστάλη στην Ιταλία ως μελλοντική σύζυγος του Όθωνα Γ, αλλά η Θεοδώρα. Σύμφωνα με τον G. Wolf, ζητήθηκε μία πορφυρογέννητη πριγκίπισσα ως σύζυγος για τον Όθωνα Γ, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε αν ήταν η Ζωή ή η Θεοδώρα, όπως ισχυρίζεται ο ερευνητής, καθώς το όνομα της υποψήφιας νύφης δεν μαρτυρείται και το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι ήταν Greci imperatoris filia. Το συνοικέσιο έλαβε χώρα για πρώτη φορά το 995 και δεν ευωδόθηκε. Η Ζωή πρέπει να ήταν τότε δεκαεπτά ετών και η Θεοδώρα έξι. Την ίδια κατάληξη είχε και το δεύτερο αίτημα, το 998. Το 1001 επετεύχθη τελικά η σχετική συμφωνία χάρη στον αρχιεπίσκοπο του Μιλάνου, Αρνούλφο (Anruf) εξαιτίας της βελτίωσης των σχέσεων του Όθωνα με την παπική εκκλησία. Το 1001 είναι πολύ πιθανό να δέχτηκαν το συνοικέσιο ο Βασίλειος Β και ο Κωνσταντίνος Η γιατί τότε η Θεοδώρα γινόταν 12 ετών, γεγονός που δικαιολογεί την αποτυχία των προηγούμενων προσπαθειών, καθώς η Θεοδώρα δε βρισκόταν ακόμη σε νόμιμη ηλικία γάμου. Σύμφωνα, επομένως, με τον ερευνητή, η Θεοδώρα ήταν αυτή που στάλθηκε στο Bari, καθώς και βρισκόταν σε νόμιμη ηλικία γάμου και επιπλέον ως τριτότοκη είχε λιγότερα δικαιώματα στον θρόνο από τη Ζωή, έτσι ώστε ο Όθωνας να μη θεωρήσει τον εαυτό του νόμιμο διάδοχο της αυτοκρατορίας. Ένα άλλο επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο ερευνητής για να υποστηρίξει ότι το συνοικέσιο αφορούσε τη Θεοδώρα είναι ότι η εμπειρία αυτή κατέστη τραυματική 51

55 άνδρας ωστόσο πέθανε στις 23/24 Ιανουαρίου , πριν από την άφιξη της πριγκίπισσας στο Bari στα τέλη Ιανουαρίου ή στις αρχές Φεβρουαρίου του Έτσι η Ζωή παρέμεινε στο παλάτι μαζί με τη Θεοδώρα, ενώ η μεγαλύτερη αδερφή έγινε μοναχή 159. Οι δύο αδερφές ζούσαν στο παλάτι συναινώντας στις ιδέες για εκείνη και το γεγονός αυτό δικαιολογεί την άρνησή της να παντρευτεί. Πιθανόν, κατά τον G. Wolf, ο Βασίλειος αρνήθηκε να δώσει τη Ζωή, γιατί ως μεγαλύτερη είχε περισσότερα δικαιώματα στον θρόνο. Πιθανότατα, εστάλη η Θεοδώρα στο Bari το 1001/02 και η αρνητική έκβαση του συνοικεσίου, εξαιτίας του θανάτου του Όθωνα, να τη σημάδεψαν τόσο πολύ με αποτέλεσμα να μην παντρευτεί ποτέ. Βλ. επίσης Α. Παναγοπούλου, Διπλωματικοί γάμοι 183, όπου η ερευνήτρια ασπάζεται την άποψη του G. Wolf σχετικά με την επιλογή της Θεοδώρας, καθώς θεωρεί ορθά τα επειχειρήματά του. Περισσότερα για το θέμα βλ. αυτόθι Αντίθετα, ο Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora , δεν αποδέχεται την ερμηνεία του G. Wolf, καθώς θεωρεί ότι ο ερευνητής βασίζεται σε λανθασμένες χρονολογίες και σε ανεπιβεβαίωτες υποθέσεις. Κατά τον Klaus-Peter Todt, η Ζωή, η οποία σύμφωνα με τον Ψελλό (Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IIΙ.5 (σελ. 33, στιχ. 7-8) το 1028 ήταν ήδη πενήντα ετών, πρέπει να γεννήθηκε το 978/979, γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως η Θεοδώρα γεννήθηκε την πρώτη πενταετία της όγδοης δεκαετίας του 10 ου αι, μέχρι δηλαδή και το 985. Ο G. Wolf ωστόσο υποστήριξε πως η Θεοδώρα γεννήθηκε το 989, γεγονός που δεν αποδεικνύεται από τις πηγές. Στηριζόμενος σε διαφορετικές χρονολογίες ο Todt από τον Wolf και κυρίως στηριζόμενος στον ιστορικό του Μιλάνου Landulf κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η Ζωή ήταν αυτή που στάλθηκε στο Bari και όχι η Θεοδώρα. Υπάρχει επίσης και μία μερίδα ερευνητών που δεν παίρνει θέση ως προς το πρόσωπο της πορφυρογέννητης πριγκίπισσας που εστάλη στο Bari. Βλ. σχετικά, E. Gamillscheg, Zoe und Theodora 397, όπου αναφέρεται πως ο πατέρας του Όθωνα Γ, ο Όθωνας Β, ήθελε για το γιο του τη χείρα μιας βυζαντινής πριγκίπισσας, μιας από τις κόρες του Κωνσταντίνου Θ, της Ζωής ή της Θεοδώρας. A. Davids, Marriage negotiations , 120. J. Shepard, Marriages 4, 32, όπου αναφέρεται πως μία πορφυρογέννητη πριγκίπισσα, κόρη του Κωνσταντίνου Η (η Ζωή ή η Θεδώρα), έφτασε στην Ιταλία με σκοπό να παντρευτεί τον Όθωνα Γ. Μία επιπλέον προσπάθεια για τη σύναψη διπλωματικής και συζυγικής συμμαχίας φαίνεται να έλαβε χώρα το 1028, λίγο πριν το γάμο της Ζωής με τον Ρωμανό Γ, μεταξύ του Κονράδου Β και του Κωνσταντίνου Η. Μάλιστα, η πρεσβεία βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη κατά την τέλεση του γάμου της Ζωής με τον Ρωμανό Γ Αργυρό. Βλ. F. Dölger, Regesten Nr G. Wolf, Zoe oder Theodora 219, όπου ο ερευνητής ισχυρίζεται πως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποια από τις δύο αδερφές αφορούσε το συνοικέσιο. Ενδεχομένως να μην αφορούσε καμία από τις δύο πορφυρογέννητες. Αντίθετα, σύμφωνα με τη L. Garland, The eye of the beholder 32, ο Κονράδος Β ζήτησε μία πορφυρογέννητη πριγκίπισσα για το γιο του Ερρίκο Γ, αλλά και αυτή τη φορά το συνοικέσιο δεν είχε αίσιο τέλος εξαιτίας της μεγάλης ηλικιακής διαφοράς που υπήρχε μεταξύ της Ζωής και του νεαρού Ερρίκου Γ, ο οποίος ήταν μόλις έντεκα ετών. Βλ. επίσης, Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 142, σύμφωνα με τον οποίο το 1028 η Θεοδώρα δεν θεωρείται υποψήφια νύφη λόγω ηλικίας. (Ο ερευνητής στο σημείο αυτό δεν κάνει λόγο για τη Ζωή). Βλ. επίσης Α. Παναγοπούλου, Διπλωματικοί γάμοι , όπου η ερευνήτρια πιστεύει πως η πρεσβεία, που έφτασε στις αρχές καλοκαιριού στην Κωνσταντινούπολη, είχε πρωτίστως σκοπό τη σύναψη μιας ευρύτερης συμμαχίας μεταξύ των δυνάμεων με σκοπό την αντιμετώπιση σημαντικών προβλημάτων και ο γάμος πιθανότατα θα ήταν το επισφράγισμα αυτής της συμφωνίας. Οι Βυζαντινοί χρονογράφοι αποσιωπούν την πρόταση για το γάμο αυτό, ίσως γιατί η πρεσβεία δεν είχε κανένα ενδιαφέρον για τη βυζαντινή αυλή μετά τη μη επίτευξη συμφωνίας και τη σύναψη γάμου. Περισσότερα για τους διπλωματικούς γάμους στο Βυζάντιο, βλ. ειδικά R. J. Macrides, Dynastic marriages and political kinship J. Shepard, Marriages G. Wolf, Zoe oder Theodora 219. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 141. Α. Παναγοπούλου, Διπλωματικοί γάμοι E. Gamillscheg, Zoe und Theodora 397. G. Wolf, Zoe oder Theodora 219. A. Davids, Marriage negotiations 109. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 148. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 141. C. L. Connor, Women 216, όπου η ερευνήτρια αναφέρει πως από εκείνη τη στιγμή και μετά η Ζωή πρέπει να εκπαιδεύτηκε στη διπλωματία και να γνώριζε τους κινδύνους που εγκυμονούσε η κατοχή της εξουσίας, καθώς και τις υποχρεώσεις που συνεπαγόταν η άσκηση αυτής. Α. Παναγοπούλου, Διπλωματικοί γάμοι 183. J. Herrin, Women and Empire

56 του θείου τους και του πατέρα τους και δεν έκαναν σχέδια για τον εαυτό τους. Ωστόσο προς το τέλος της βασιλείας του πατέρα τους το 1028, το θέμα της διαδοχής απαιτούσε άμεση λύση, καθώς ούτε ο Βασίλειος Β είχε μεριμνήσει για τις ανιψιές του προετοιμάζοντας την άνοδό τους στο θρόνο, αλλά ούτε και ο πατέρας τους είχε πράξει κάτι καλύτερο για το μέλλον τους 160. Η Ζωή επρόκειτο να παίξει το ρόλο του νομιμοποιητικού παράγοντα της εξουσίας του διαδόχου που θα επιλεγόταν από τον πατέρα της. 159 Ψελλός, Χρονογραφία I, II.5 (σελ. 27, στιχ ): «ἡ δὲ πρεσβυτέρα (Εὐδοκία ταύτῃ τὸ ὄνομα), εἴτε ἀπογνοῦσα τὸ κράτος, εἴτε τὰ κρείττω ποθήσασα, ἀξιοῖ τὸν πατέρα καθοσιῶσαι αύτὴν τῷ θεῷ». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἡ μὲν καθ ἡλικίαν πρωτεύουσα Εὐδοκία ἀπεκείρατο». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, ἘπιτομὴἹστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 570, στιχ ): «ὧν ἡ μὲν πρεσβυτέρα Εὐδοκία λοιμικῷ τὸ κάλλος λωβηθεῖσα νοσήματι θελήματι τῷ θεῷ καθιέρωτο». Βλ. Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 484. B. Hill, Imperial women 43. L.Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες, Ψελλός, Χρονογραφία I, II.4 (σελ. 26, στιχ. 8-11): «Ταύτας ἠγάπα μὲν καὶ ὁ βασιλεὺς Βασίλειος καὶ δεινῶς ἔστεργεν, οὐδὲν δέ τι γενναιότερον περὶ τούτων ἐφρόντισεν, ἀλλὰ τῷ ἀδελφῷ τὸ κράτος φυλάττων ἐπ ἐκείνῳ τὴν περὶ τούτων φροντίδα ἔθετο», αυτόθι II.5 (σελ. 27, στιχ ): «ὁ μὲν οὖν βασιλεὺς καὶ θεῖος Βασίλειος, οὐδὲν περὶ τούτων φρονήσας βασιλικώτερον, ἀπελήλυθεν. ὁ δὲ πατὴρ, ἀλλ οὐδὲ οὖτος, ὅτε τὴν αὐτοκράτορα ἡγεμονίαν ἀνείληφε, συνετώτερον περὶ αὐτῶν ἐβουλεύσατο, εἰ μὴ περὶ τῆς μέσης καὶ βασιλικωτέρας, πρὸς τῷ τέλει τοῦ ζῆν γεγονώς.. περὶ οὗ προϊὼν ὁ λόγος ἐρεῖ. ἀλλ αὕτη μὲν καὶ ἡ τρίτη τῶν ἀδερφῶν, ἔστεργον τὰ δόξαντα τῷ θείῳ καὶ τῷ πατρί καὶ οὐδέν τι πλέον περιειργάζοντο». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ , στιχ. 19-1): «αἱ δέ γε λοιπαὶ ἦσαν παρὰ τῷ πατρὶ αὐταρχήσαντι, μηδέν τι περὶ αὐτῶν πατρὶ προσῆκον λογισαμένῳ». Βλ. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 140. C. L. Connor, Women 216. Κ. Νικολάου, Γυναίκα 193, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι παρότι θεωρούνταν βέβαιο ότι οι δύο αδερφές θα αναλάμβαναν υψηλά αξιώματα, εντούτοις, σύμφωνα με τον Ψελλό, ούτε ο θείος τους, αλλά ούτε και ο πατέρας τους μερίμνησαν για τη μόρφωσή τους. G. Zulian, Empress Zoe 37, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι η έλλειψη μέριμνας και κατάλληλης εκπαίδευσης της Ζωής από τον θείο και τον πατέρα της, προκειμένου εκείνη να ανέλθει στον θρόνο, αποτελεί την κύρια αιτία παρουσίασής της στις πηγές ως ακατάλληλης να ασκήσει την εξουσία. M. Angold, Belle Époque

57 2. Ο γάμος της Ζωής με τον Ρωμανό Αργυρό Όταν ο Κωνσταντίνος κατάλαβε πως πλησιάζει το τέλος του άρχισε να ψάχνει το διάδοχό του 161, σχεδιάζοντας, σύμφωνα με τον Ψελλό, να τον παντρέψει με τη μεσαία του κόρη, τη Ζωή 162. Καθώς όμως οι περιστάσεις, σύμφωνα με τον Ψελλό, δεν επέτρεπαν στον Κωνσταντίνο να ασχοληθεί διεξοδικά με την εξέταση των υποψηφίων, τους απέρριψε όλους επιλέγοντας τον έπαρχο της πόλης και επιφανή συγκλητικό Ρωμανό Αργυρό, που υπερείχε ως προς την καταγωγή 163 και το αξίωμα Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.9 (σελ. 29, στιχ. 8-11): «ὅθεν ἐπειδὴ τελευτᾶν ἐγνώκει περὶ τοῦ διαδεξομένου τὸ κράτος διηρευνᾶτο». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἐσκέπτετο, τίνα ἄν καταλίποι διάδοχον τῆς βασιλείας». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 572, στιχ.6-8): «Ἤδη δ εἰς γῆρας ἐλάσας ὁ αὐτοκράτωρ βαθὺ καὶ τῷ ἐκ τούτου μαρασμὸν καὶ νόσῳ περὶ τοῦ τὸ διαδεξομένου τὸ κράτος ἐσκέπτετο». Σκουταριώτης, Σύνοψις : «Όρῶν δὲ ἑαυτὸν τῷ θανάτῳ ἐγγίζοντα.. καὶ βασιλέα χειροτονήσας θνήσκει». Βλ. M. Angold, Belle Époque 587, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι, καθώς ο Κωνσταντίνος δεν είχε γιο, ήταν βέβαιο πως η εξουσία μετά τον θάνατό του θα περνούσε στα χέρια της Ζωής. 162 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.9 (σελ. 29, στιχ. 11): «ᾧ καὶ τὴν μέσην τῶν θυγατέρων κατεγγυήσασθαι ἔμελλε». Βλ. C. L. Connor, Women 216. Πρβλ. Σκυλίτζης, Σύνοψις : «γαμβρόν τε ποιήσασθαι ἐπὶ μιᾷ τῶν θυγατέρων καὶ ἀναγορεῦσαι βασιλέα». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 572, στιχ. 9-10): «ἐπὶ μιᾷ τῶν θυγατέρων κηδεστὴν ποιήσασθαι καὶ τῆς βασιλείας διάδοχον», αυτόθι XVII.10 (σελ. 572, στιχ. 16): «τῶν θυγατέρων μιᾶς». 163 Κατά τη Β. Ν. Βλυσίδου, «Ο πρωταρχικός ρόλος των Δαλασσηνών» , η άνοδος του Ρωμανού Γ στον θρόνο ήταν το αποτέλεσμα της απόφασης του Κωνσταντίνου Η να ενισχύσει τον ρόλο των πολιτικών αξιωματούχων της Κωνσταντινούπολης συνεχίζοντας με αυτόν τον τρόπο την πολιτική του αδερφού του Βασιλείου Β που στρεφόταν ενάντια στην επαρχιακή αριστοκρατία. Θέλοντας ο Κωνσταντίνος Η να ενισχύσει τον ρόλο τους και θέλοντας επίσης να περιορίσει την ισχύ της αρμενο-παφλαγονικής αριστοκρατίας προβαίνοντας σε σκληρές διώξεις εναντίον της, επέλεξε τον Ρωμανό Γ ως τον περιφανή εκπρόσωπο των πολιτικών αξιωματούχων της πρωτεύουσας. Βέβαια, κατά τη βασιλεία του Κωνσταντίνου Η, η αρμενο-παφλαγονική αριστοκρατία δεν αποτελούσε απειλή. Είχε χάσει τους άλλοτε ισχυρούς εκπροσώπους της, Βούρτζηδες και Σκληρούς, ενώ οι Δαλασσηνοί και Κομνηνοί, οι νέοι εκπρόσωποι, «δεν ακολουθούσαν κοινή πορεία, γεγονός που καθιστούσε αδύνατη μια κοινή τους στρατιωτική δράση στη Μ. Ασία». Λίγο πριν το τέλος της βασιλείας του Κωνσταντίνου Η, το 1028, οι μόνοι που θα μπορούσαν να διεκδικήσουν την εξουσία ήταν οι Δαλασσηνοί. Η μη αντίδραση εκ μέρους του Κωνσταντίνου Δαλασσηνού για την άνοδο του Ρωμανού Γ στον θρόνο, αποδεικνύει τη μη ικανότητά του να επικρατήσει. Για τους Δαλασσηνούς, βλ. J.-C. Cheynet J. F. Vannier, Les Dalassènoi Για τη σταδιοδρομία των Βούρτζηδων, βλ. J.- C. Cheynet- J. F. Vannier, La Famille Bourtzès, στο Études prosopographiques [Byzantina Sorbonensia 5], Paris 1986, Για τη σταδιοδρομία των Σκληρών, βλ. W. Seibt, Die Skleroi Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.10 (σελ. 29, στιχ. 1-5): «Ἦν δέ τις ἀνὴρ κατ ἐκείνο καιροῦ τὰ πρῶτα μὲν τῆς συγκλήτου καὶ ἐς τὸ τοῦ ἐπάρχου ἀξίωμα ἀναχθείς τὸ μὲν γὰρ ὅσον ἐς γένος καὶ τὸ ἀξίωμα τῶν ἄλλων ὑπῆρχε καταλληλότερος», αυτόθι II.10 (σελ. 30, στιχ ): «ὁ δὲ Ῥωμανὸς (τοῦτο τὸ ὄνομα τῷ ἀνδρί)». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 572, στιχ ): «καί τινα τῶν ἐν τέλει ἄνδρα εὐγενέτην τε τὰ ἐξ αἵματος καὶ ἀνηγμένον εἰς τὴν τοῦ ἐπάρχου ἀρχὴν αἴρει πρὸς τὴν διαδοχὴν καὶ πρὸς κῆδος τῶν θυγατέρων μιᾶς». Βλ. Jean F. Vannier, Les Argyroi 36. G. Ostrogorsky, Ιστορία 207. Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 484. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 54

58 Η ηλικία του Ρωμανού πιθανότατα να θεωρήθηκε μειονέκτημα από δυναστικής άποψης (ήταν μεγαλύτερος κατά δέκα χρόνια από τη Ζωή, καθώς είχε γεννηθεί το 968) 165, αλλά το πραγματικό πρόβλημα ήταν το γεγονός ότι ο Ρωμανός ήταν ήδη παντρεμένος 166. Διαφορετική είναι η μαρτυρία που παραθέτει ο Σκυλίτζης σχετικά με την επιλογή της Ζωής. Ο ιστορικός αναφέρει ότι ως σύζυγος του Ρωμανού προοριζόταν η Θεοδώρα, η οποία όμως αρνήθηκε να τον παντρευτεί είτε επειδή ήταν συγγενείς, είτε επειδή η σύζυγός του ήταν ακόμη ζωντανή, ενώ αντίθετα η Ζωή δέχτηκε πρόθυμα την πρόταση γάμου J.- C. Cheynet, Pouvoir et contestations 41, No 30. L. Garland, Sexual morality 22, όπου σύμφωνα με την ερευνήτρια, ο γάμος αυτός ίσως να αποτελούσε μια διέξοδο για τη Ζωή και την απαρχή μιας καινούριας ζωής. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 148. C. L. Connor, Women 216. E. Patlagean, Ο Ελληνικός Μεσαίωνας 170. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «ἐπὶ δυσὶ σαλεύων δὲ τὸν βίον θυγατράσι, καὶ πρός τινων ἐκδιδαχθεὶς μετ αὐτὸν τὸ κράτος εἰς Ῥωμανὸν φοιτήσειεν, ἕνα τῶν τῆς συγκλήτου έπίκλην Άργυρόπουλον, βιάζεται τὸν ἄνδρα τὴν ἄλοχον καὶ γαμετὴν τὴν πρὶν ἀποβαλέσθαι καὶ συζυγῆναι τῇ Ζωῇ τῇ πορφυροβλαστήτῳ». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Σκουταριώτης, Σύνοψις : «ἕνα τῶν τῆς συγκλήτου προκρίνας ὁ Ἀργυρόπουλος δὲ οὖτος ἦν Ρωμανός, συνάπτει τῇ ἰδίᾳ θυγατρὶ Ζωῇ». Σύμφωνα με τον Αριστάκη, Ιστορία (Canard) 28, ο Κωνσταντίνος πάντρεψε τη Ζωή, τη νεότερη «jeune» κόρη του με τον Ρωμανό Αργυρό. Ενώ, σύμφωνα με τον Αριστάκη, Ιστορία (Bedrosian) 6.31, ο Κωνσταντίνος πάντρεψε τη μεγαλύτερη «senior» του κόρη, Ζωή, με τον Ρωμανό. Βλ. επίσης Yahya, Imperatori Vaslij Bolgarobojca όπου σύμφωνα με τον ιστορικό, ο Κωνσταντίνος επέλεξε τον Ρωμανό ως σύζυγο της κόρης του, εξαιτίας της συγγένειας που τους συνέδεε και της κοινής τους καταγωγής. Βλ. επίσης παρακάτω υποσ Αντίθετα, σύφωνα με τη Β. Ν. Βλυσίδου, «Ο πρωταρχικός ρόλος των Δαλασσηνών» 110, υποσ. 18, η άποψη του Yahya περί συγγένειας Ρωμανού Γ και Κωνσταντίνου Η δεν αποτελεί κατά την ερευνήτρια το αποφασιστικό κριτήριο βάση του οποίου ο Κωνσταντίνος επέλεξε τον Ρωμανό για διάδοχό του παντρεύοντάς τον με τη Ζωή. Περισσότερα για την καταγωγή και τη σταδιοδρομία του Ρωμανού βλ. Jean F. Vannier, Les Argyroi 36-39, όπου αναφέρεται ότι ο Ρωμανός έλαβε διαδοχικά τα αξιώματα του ανώτατου κριτή του δικαστηρίου του Ιπποδρόμου με τον τίτλο του πατρικίου, του κοιαίστωρα με τον τιμητικό τίτλο του πρωτοσπαθαρίου, του οικονόμου της Μεγάλης Εκκλησίας και το 1028 έλαβε το αξίωμα του επάρχου της Πόλεως, το οποίο κατά τον Ψελλό ισοδυναμούσε με το αυτοκρατορικό αξίωμα χωρίς την πορφύρα. Βλ. Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.10 (σελ. 29, στιχ. 1-3). 165 Jean F. Vannier, Les Argyroi 36. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἡ μὲν καθ ἡλικίαν πρωτεύουσα Εὐδοκία ἀπεκείρατο, ἡ τρίτη δὲ Θεοδώρα ἀπηνήνατο συζυγῆναι τῷ Ῥωμανῷ, ἢ διὰ τὸ συγγενές, ὥς φασιν, ἢ διὰ τὸ ἔτι τὴν ἐκείνου σύζυγον ζῆν. ἡ δὲ τῷ χρόνῳ δευτέρα Ζωὴ τὸν περὶ τῆς συνοικίας λόγον προσενεχθέντα ἀσπασίως ἐδέξατο». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 573, στιχ. 7-11): «καὶ ἡ δευτέρα τῶν θυγατέρων τοῦ Κωνσταντίνου συζεύγνυται αὐτῷ πρὸς συμβίωσιν. ἡ γὰρ τρίτη διὰ τὸ τὴν ἐκείνου εὐνέτειραν ἄκουσαν διαζυγῆναι αὐτοῦ παραιτήσασθαι τὴν μετ αύτοῦ συμβίωσιν λέγεται». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «τριών θυγατέρων οὐσῶν τῷ βασιλεῖ Κωνσταντίνῳ ἡ μὲν πρώτη ἀπεκείρατο, ἡ δὲ τρίτη ἀπηνήνατο. συνάπτεται οὖν τῇ δευτέρᾳ, ἥτις Ζωὴ ἐκαλεῖτο, καὶ οὕτως αὐτοκράτωρ ἀναγορεύεται, κρατήσας ἔτη ε. Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 168. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Σύμφωνα με τη B. Hill, Imperial women 51, προτάθηκε αρχικά στη Θεοδώρα να παντρευτεί τον Ρωμανό γιατί ήταν η νεότερη και επομένως ήταν πολύ πιο πιθανό να αποκτήσει ένα παιδί. Βλ. επίσης, Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 142. E. Strugnell, The Representation of Augustae 131. E. Patlagean, Ο Ελληνικός Μεσαίωνας, 171. É. Limousin, Zoé

59 Καθώς λοιπόν ο Ρωμανός Αργυρός ήταν παντρεμένος, ο Κωνσταντίνος Η επινόησε ένα τέχνασμα, προκειμένου να προχωρήσει στην υλοποίηση του σχεδίου του, σύμφωνα με τον Ψελλό. Προφασίστηκε πως ένιωθε φοβερή οργή εναντίον του Ρωμανού και έστειλε μάλιστα άνδρες να τιμωρήσουν τον ίδιο και να απομακρύνουν τη σύζυγό του από την κοσμική ζωή. Η γυναίκα μη γνωρίζοντας τους πραγματικούς λόγους αυτής της υποτιθέμενης οργής δέχτηκε τη μοίρα της και εισήλθε σε κάποιο μοναστήρι, ενώ ο Ρωμανός μεταφέρθηκε στο παλάτι 168. Ο Σκυλίτζης αναφέρει πως εκτός από τον Ρωμανό υπήρχε κι ένας άλλος υποψήφιος, ο Κωνσταντίνος Δαλασσηνός 169, ο οποίος είχε προηγηθεί του Ρωμανού. Μετά όμως την αρνητική έκβαση του σχεδίου του Κωνσταντίνου Η να παντρέψει μία από τις κόρες του μαζί του εξαιτίας της μεσολάβησης κάποιου Συμεών, φίλου του Ρωμανού, ο Ρωμανός οδηγήθηκε στο παλάτι 170. Όταν έφτασε εκεί, του 168 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.10 (σελ , στιχ ): «τὴν δὲ γυναῖκα σκήπτεται μὲν κατὰ τοῦ ἀνδρὸς ὀργὴν βαρυτάτην καὶ ἀπαραίτητον, καὶ πέμπει τοὺς ἐκείνον μὲν δεινῶς τιμωρήσοντας, ἐκείνην δὲ τῆς κοσμικῆς ζωῆς ἀποσπάσοντας ἡ δὲ οὐκ εἰδυῖα τὸ ἀπόρρητον τοῦ βουλεύματος, οὐδὲ τὸ προσωπεῖον γνωρίσασα τῆς ὀργῆς, εὐθὺς ἑαυτὴν πρὸς τὴν ἐπιχείρησιν ἐπιδίδωσι. Καὶ ἡ μὲν τάς τε τρίχας ἀποτμηθεῖσα καὶ ἐσθῆτα μεταμφιεσαμένη τὴν μέλαιναν, ἐπί τι καταγώγιον μετατίθεται, ὁ δὲ Ῥωμανὸς ἐπὶ τὰ βασίλεια πρὸς τὸ τοῦ βασιλέως κῆδος ἀναλαμβάνει». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ , στιχ. 18-7): «τί γοῦν πρὸς τοῦτο μηχανᾶται ὁ βασιλεύς; σκήπτεται κατὰ τοῦ άνθρώπου χόλον καὶ τοῦτον τε ἐπαχθῆ καὶ βίαιον τῇ δ αὐτῷ συνοικούσῃ κεροῦντας τὴν τρίχα καὶ ἐφ ἑτέραν ζωὴν μεταστήσαντας ή δὲ τὸ σκηνουργούμενον ἀγνοήσασα ἑτοίμως ἑαυτὴν παρέσχε πρὸς τὴν τοῦ βίου ἀπαλλαγήν. Ή μὲν οὖν τὴν κόμην τε ἀπετμήθη καὶ μέλαινα μετημφίαστο, ὁ δὲ μετήχθη πρὸς τὰ βασίλεια». Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 195. L. Garland, Sexual morality 22. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 148. C. L. Connor, Women 216. Κατά τη A.E. Laiou, Marriage 120, η χρήση της κουράς ως μέσο διάλυσης των γάμων, των οποίων η νομιμότητα δεν μπορούσε να αμφισβητηθεί, ήταν μία πραγματικότητα. Η συναίνεση στην κουρά διαδραματίζει καίριο ρόλο, καθώς η συναινετική κουρά λογίζεται ως αιτία διαζυγίου. Βλ. επίσης, Εφραίμ, Χρονική Ιστορία Ο χρονογράφος αποδίδει τον χωρισμό του ζευγαριού σε εξαπάτηση της συζύγου του Ρωμανού, χωρίς ωστόσο να υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες. 169 Ο Κωνσταντίνος Δαλασσηνός αποτελεί «πρόσωπο-κλειδί» την περίοδο Καταγόταν από τη Δάλασσα της ανατολικής Μικράς Ασίας και ο πατέρας του, μάγιστρος Δαμιανός Δαλασσηνός, ήταν Δούξ Αντιοχείας το διάστημα Ο Κωνσταντίνος Δαλασσηνός πήρε τον τίτλο του πατρικίου και υπηρέτησε ως κατεπάνω Αντιοχείας το Κατείχε μεγάλη έγγεια περιουσία και στην περιοχή που διοικούσε και αλλού, όπως στις ανατολικές επαρχίες, αλλά και στην Κωνσταντινούπολη. Αν και έφτασε πολύ κοντά στο να γίνει αυτοκράτορας, δεν τα κατάφερε. Την πρώτη φορά που ήταν υποψήφιος, το 1028, επιλέχθηκε τελικά ο Ρωμανός Αργυρός από τον Κωνσταντίνου Η. Και αργότερα όμως, μετά τον θάνατο του Ρωμανού Γ Αργυρού, ο Κωνσταντίνος Δαλασσηνός είδε τις προσδοκίες του να διαψεύδονται καθώς η Ζωή ανέβασε στον θρόνο τον Μιχαήλ Δ. Αλλά και το 1042, όταν η Ζωή θέλησε να ξαναπαντρευτεί, απέρριψε τον Δαλασσηνό εξαιτίας της απότομης συμπεριφοράς του και προτίμησε τον Μονομάχο. Βλ. J.-C. Cheynet J. F. Vannier, Les Dalassenoi, A.P. Kazhdan, Dalassenos 578. A.P. Kazhdan - A. W. Epstein, Αλλαγές Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 291. E. Patlagean, Ο Ελληνικός Μεσαίωνας Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἔδοξεν οὖν αὐτῷ τὸν πατρίκιον Κωνσταντῖνον τὸν Δαλασσηνὸν μεταστείλασθαι γαμβρόν τε ποιήσασθαι ἐπὶ μιᾷ τῶν θυγατέρων καὶ ἀναγορεῦσαι... σπουδῇ δὲ τοῦ Συμεὼν αὕτη μὲν παρωράθη ἡ γνώμη βασιλέα ἄγεται δὲ ὁ Ῥωμανὸς ἐς τὰ βασίλεια». Πρβλ. Δ. Ι. Μούσουρας, Χρονογραφία Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν 56

60 προσφέρθηκαν δύο επιλογές: ή να χωρίσει τη νόμιμη σύζυγό του και να παντρευτεί την κόρη του Κωνσταντίνου Θ και να στεφθεί αυτοκράτορας ή να τυφλωθεί. Ο Ρωμανός παρέμενε αμίλητος και αναποφάσιστος, μη γνωρίζοντας ποια πρόταση να αποδεχτεί. Τη λύση έδωσε η γυναίκα του, η οποία φοβούμενη για τον άνδρα της και μη θέλοντας ο σύζυγός της να υποφέρει δέχτηκε «ἑκουσίως» να ενδυθεί το μοναχικό σχήμα, χαρίζοντας σε αυτόν την όρασή του και την αυτοκρατορία Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 572, στιχ. 8-13): «ἔγνω τοίνυν τὸν πατρίκιον Κωνσταντῖνον τὸν Δαλασσηνὸν ἐπὶ μιᾷ τῶν θυγατέρων κηδεστὴν ποιήσασθαι καὶ τῆς βασιλείας διάδοχον ἀλλὰ μήπω τοῦ ἀνδρὸς ἐκείνου ἀφικομένου ἑτέρας γίνεται γνώμης ὁ Κωνσταντῖνος». Ο Ψελλός, σε αντίθεση με τον Σκυλίτζη και τον Ζωναρά δεν αναφέρει την υποψηφιότητα του πατρικίου Κωνσταντίνου Δαλασσηνού για το αυτοκρατορικό αξίωμα. 171 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἀχθέντι δὲ δύο προστίθενται γνῶμαι, ἢ διαζυγῆναι τῆς νομίμου γυναικὸς τῇ βασιλέως τε θυγατρὶ συναφθῆναι καὶ βασιλέα ἀναγορευθῆναι, ἢ πηρωθῆναι τοὺς ὀφθαλμούς. τοῦ δὲ ἰλλιγγιῶντος καὶ ἀναδυομένου πρὸς τούτων ἑκάτερον, ἡ σύνοικος δείσασα περὶ τἀνδρός, μή τι καὶ πάθῃ φλαῦρον τὴν κοσμικὴν ἑκουσίως ἀπέθετο τρίχα καὶ τῷ συζύγῳ πρὸς τῇ ὄψει ἐχαρίσατο καὶ τὴν βασιλείαν». Πρβλ. Δ. Ι. Μούσουρας, Χρονογραφία 415. Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν A. E. Laiou, Marriage L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 148. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Ιωήλ, Χρονογραφία : «βασιλέα προχειρίζεται Ῥωμανὸν τὸν Ἀργυρόν.. ὡς τῆς αὐτοῦ γυναικὸς ἑκουσίως τὴν τρίχα κειραμένης διὰ τὸ κινδυνεύειν τὸν του κόρη, αὐτῆς ἄνδρα Ῥωμανὸν πηρωθῆναι παρὰ τοῦ βασιλέως, καὶ διὰ τοῦτο σὺν τῇ ὄψει καὶ τὴν βασιλείαν τῷ συζύγῳ χαρισαμένης». Λίγο διαφορετική είναι η ερμηνεία του Yahya Imperatori Vaslij Bolgarobojca , σύμφωνα με τον οποίο, «ο Κωνσταντίνος λίγο πριν πεθάνει κάλεσε τον Ρωμανό Αργυρό και τον απείλησε ότι θα τον τυφλώσει, καθώς ήταν ένας από εκείνους που φιλοδοξούσε να ανέλθει στον θρόνο. Γι αυτόν τον λόγο αμέσως μετά τον εξόρισε εκτός της πόλης. Την τέταρτη μέρα, ωστόσο, τον ανακάλεσε και ήταν πλήρως αποφασισμένος να του αναθέσει το βασίλειο, και να τον παντρέψει με τη μεσαία του κόρη γιατί θεωρούσε πως και δικαιότερος όλων ήταν, και επιπλέον, ήταν και συγγενείς. Καθώς ο Ρωμανός ήταν παντρεμένος, ο Αλέξιος Στουδίτης επέτρεψε την έκδοση διαζυγίου μεταξύ του Ρωμανού και της συζύγου του Ελένης ένεκα του κοινού καλού της αυτοκρατορίας». (Η προηγηθείσα μετάφραση είναι του κ. Χ. Μπαντάουι). Ο Σκυλίτζης χρησιμοποιεί τον όρο «ἑκουσίως» για να δηλώσει ότι η Ελένη συναίνεσε με την ελεύθερη βούλησή της να γίνει μοναχή. Αν η Ελένη αποφάσισε να μπει εθελοντικά στο μοναστήρι, τότε ο χωρισμός της από τον σύζυγό της θα θεωρούνταν ένα διαζύγιο bona gratia. Σύμφωνα με τη Λαΐου, κατά τον Σκυλίτζη, η απόφαση της Ελένης ισοδυναμεί με διαζύγιο, με αποτέλεσμα ο γάμος να μην είναι προβληματικός. Ο Σκυλίτζης νομιμοποιεί το διαζύγιο και το νέο γάμο. Σύμφωνα με τον Yahya ibn- Said της Αντιόχειας, ο Κωνσταντίνος μετά την έκδοση του διαζυγίου εκμυστηρεύτηκε στην Ελένη ότι ο σύζυγός της βρισκόταν σε άμεσο κίνδυνο, επειδή είχε εμπλακεί σε κάποια συνωμοσία εναντίον της αυτοκρατορικής εξουσίας και της διεμήνυσε πως, αν ήθελε να τον κρατήσει στη ζωή, έπρεπε αυτή να ασπαστεί τον μοναχικό βίο με τη θέλησή της κι εκείνος να παντρευτεί τη Ζωή, καθώς ήταν ο μόνος τρόπος για να σωθεί. Η Ελένη συμφώνησε λόγω των ερωτικών αισθημάτων που έτρεφε για το σύζυγό της και ο Κωνσταντίνος της υποσχέθηκε την παραχώρηση γυναικείας μονής με υψηλά ετήσια έσοδα. Η σύζυγος του Ρωμανού εξωθήθηκε να καρεί μοναχή μετά την έκδοση του διαζυγίου. Ο Σκυλίτζης και ο Yahya ibn-said συμφωνούν σε δύο σημεία και οι δύο δέχονται ότι η Ελένη υπέκυψε στη μοίρα της εθελοντικά, παρόλο που βρισκόταν υπό από απειλή και ότι υπήρχε ένα διαζύγιο. Ο Ψελλός από την άλλη πλευρά υποστηρίζει ότι η Ελένη δε συναίνεσε στο γάμο του συζύγου της με τη Ζωή. Εξαπατήθηκε από ένα τέχνασμα και μη γνωρίζοντας ποιο ήταν αυτό, υπέκυψε επειδή ήταν θύμα. Ο Σκυλίτζης βλέπει το θέμα περισσότερο από τη νομική σκοπιά και δέχεται τη λύση του μέσω ενός διαζύγιου απ ότι ο Ψελλός, ο οποίος υπαινίσσεται ότι ο εγκλεισμός στο μοναστήρι έγινε ακούσια. Βέβαια, εάν θεωρούνταν ότι ο εγκλεισμός ήταν ακούσιος τότε θα προέκυπτε σοβαρό νομικό ζήτημα. Η ακούσια κουρά σε ένα από τους δύο συζύγους θα επέσυρε την τιμωρία του νόμου, καθώς ένας νέος γάμος υπό αυτές τις συνθήκες θα αποτελούσε μοιχεία με αποτέλεσμα να ήταν και ανέφικτος. 57

61 Σύμφωνα με το Σκυλίτζη, αν και διατυπώθηκαν αντιρρήσεις σχετικά με τη συγγένεια των μελλονύμφων, το θέμα λύθηκε από την εκκλησία και τον πατριάρχη 172. Η Ζωή, η ομορφότερη κόρη 173 του Κωνσταντίνου Η, παντρεύτηκε τον Ρωμανό Γ Αργυρό, έναν άνδρα που δε γνώριζε καθόλου στην ηλικία των πενήντα Ωστόσο, κανείς από τους ιστορικούς δεν αναφέρει ως παράνομη μια τέτοια σχέση, μόνο, αργότερα, στην περίπτωση του γάμου του Βοτανειάτη με τη Μαρία Αλανή, η λέξη μοιχεία θα χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει την επίδραση που είχε στον γάμο η επιβαλλόμενη κουρά της προηγούμενης συζύγου του Βοτανειάτη. Βλ. Canard, Les sources 304. Jean F. Vannier, Les Argyroi 37, υποσ. 5. A.E. Laiou, Imperial Marriages 168. Της ιδίας, Marriage , όπου η ερευνήτρια αναφέρει ότι σύμφωνα με τον Yahya, η Ελένη αναγκάζεται να καρεί μετά την έκδοση διαζυγίου, ακόμη κι αν ο εξαναγκασμός είχε αποκαλυφθεί. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σύμφωνα με τις βυζαντινές πηγές η κουρά είχε προηγηθεί του διαζυγίου. I.Kalavrezou, Irregular marriages 245. Για τη μοιχεία, βλ. Βασιλικά Σκυλίτζης, Σύνοψις : «Λόγου δὲ περὶ τῆς συγγενείας κινηθέντος, καὶ τῆς ἐκκλησίας σὺν τῷ πατριάρχῃ λυσάντων τὸ ἀμφίβολον, ἱερολογεῖται ὁ Ῥωμανὸς τῇ Ζωῇ». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ερωτήσεις προέκυψαν σχετικά με τον βαθμό συγγένειας μεταξύ της Ζωής και του Ρωμανού και το θέμα λύθηκε από την εκκλησία με συνοδική απόφαση. Αν και οι περισσότεροι βυζαντινοί ιστορικοί σιωπούν στο σημείο αυτό, πολλοί μελετητές θεωρούν πως η Ζωή και ο Ρωμανός ήταν συγγενείς 8 ου βαθμού. Βλ. V. Grumel, Regestes Nr 836. Jean F. Vannier, Les Argyroi 37. L. Garland, Sexual morality 23, υποσ. 73. B. Flusin J.-C. Cheynet, Jean Skylitzès 310, υποσ. 24. J. Wortley, John Skylitzes 353, υποσ. 23. Κατά τον Κων/νο Γ. Πιτσάκη, Κώλυμα γάμου , πρέπει να θεωρηθεί λανθασμένη η πεποίθηση των περισσοτέρων μελετητών, ότι δηλαδή η Ζωή και ο Ρωμανός ήταν συγγενείς όγδοου βαθμού. Πιο αξιόπιστη θεωρείται η μαρτυρία του Yahya της Αντιόχειας, ο οποίος περιγράφει με περισσότερες λεπτομέρειες τη συγγένεια των μελλονύμφων. Σύμφωνα, λοιπόν, με τη μαρτυρία του Yahya, οι μελλόνυμφοι ήταν συγγενείς έβδομου βαθμού, κάτι που θεωρεί πιθανό και ο Πιτσάκης. Την άποψη του Πιτσάκη ασπάζονται και άλλοι μελετητές, θεωρώντας ότι οι μελλόνυμφοι ήταν συγγενείς 7 ου βαθμού, στηριζόμενοι και αυτοί στη μαρτυρία του Yahya. Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 169. Της ιδίας, Marriage 25, 30, I.Kalavrezou, Irregular marriages 245. Βλ. επίσης, E. Patlagean, Ο Ελληνικός Μεσαίωνας, Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Yahya, Vaslij Bolgarobojca Imperatori , «οι πατέρες του Κωνσταντίνου Η και του Ρωμανού Αργυρού ήταν πρώτα ξαδέρφια από την πλευρά των μητέρων τους, καθώς ο Κωνσταντίνος Ζ, γιος του Λέοντα, ο παππούς δηλαδή του Κωνσταντίνου Η και του Βσιλείου Β και ο Αργυρόπουλος, ο παππούς του Ρωμανού Αργυρού, είχαν παντρευτεί τις κόρες του Ρωμανού Λεκαπηνού». (Η προηγηθείσα μετάφραση είναι του κ. Χ. Μπαντάουι). Βλ. επίσης A. E. Laiou, Imperial Marriages 169, όπου αναφέρεται ότι ο πατριάρχης Αλέξιος Στουδίτης, αφοσιωμένος φίλος της δυναστείας, έδωσε ευνοϊκή λύση εκδίδοντας συνοδική απόφαση. Το 1028, λοιπόν, ο έβδομος βαθμός συγγένειας δεν αποτελούσε ακόμη εμπόδιο για την τέλεση του γάμου. Στη συνέχεια ο μητροπολίτης Κυζίκου, σύγκελλος Δημήτριος, έγραψε μια παθιασμένη πραγματεία, στην οποία ισχυρίστηκε πως το γαμικό κώλυμα υφίστατο μέχρι και τον έκτο βαθμό συγγένειας. Βλ. επίσης, Κων/νος Γ. Πιτσάκης, Κώλυμα γάμου A. E. Laiou, Imperial Marriages 169. Της ιδίας, Marriage I.Kalavrezou, Irregular marriages Η γυναικεία ομορφιά ήταν εξαιρετικά σημαντική για τους Βυζαντινούς, όχι μόνο σε αυτοκρατορικό επίπεδο, καθώς όντας φυσικό θέλγητρο αποτελούσε ένα σημαντικό κίνητρο στην απόφαση ενός άνδρα να επιλέξει τη σύζυγό του, παρόλο που ο οικογενειακός πλούτος, οι διασυνδέσεις, η διπλωματία και οι πολιτικές προτεραιότητες συχνά είχαν πρωταρχική σημασία στη διευθέτηση του παιχνιδιού. Παρόλο που οι γυναίκες που ήταν μη ελκυστικές και άσχημες ήταν απίθανο να παντρευτούν καλά, οι πορφυρογέννητες πριγκίπισσες και οι δυνητικά αυτοκράτειρες δεν αποτελούσαν εξαίρεση αυτού του κανόνα. Οι γυναίκες του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος θεωρήθηκε πως έπρεπε να αποτελούν πρότυπο φυσικής τελειότητας και βασιλικής μεγαλοπρέπειας και θεωρήθηκε, επίσης, ότι ανησυχούσαν υπερβολικά για την εξωτερική εμφάνιση και τη δημόσια εικόνα τους. Γενικά, οι Βυζαντινές αυτοκράτειρες και πριγκίπισσες, αλλά και οι κόρες, αδερφές ή ανιψιές του αυτοκράτορα, ανεξάρτητα από τη συζυγική τους κατάσταση, θεωρήθηκαν ότι είναι η ενσάρκωση της ομορφιάς και τα θέλγητρά 58

62 ετών. Ο γάμος τους τελέστηκε το Νοέμβριο του 1028 (εικόνα 1) 174, τρεις μέρες πριν αφήσει ο Κωνσταντίνος Η την τελευταία του πνοή 175. Έχοντας λοιπόν γλιτώσει την τύφλωση, ο Ρωμανός ανέλαβε την εξουσία 176. Η Ζωή ως φορέας ανανέωσης της αυτοκρατορικής εξουσίας 177 νομιμοποίησε τον ρόλο και την εξουσία του νέου της συζύγου 178. Ο Ρωμανός Γ Αργυρός απέκτησε το τους αυξήθηκαν και μεγεθύνθηκαν από τη συνηθισμένη λαμπρότητα που τις περιέβαλλε και την επίδειξη της δαπανηρής και περίπλοκης αμφίεσής τους. Η σημασία που δίνεται στη γυναικεία ομορφιά αποδεικνύεται από όσα αναφέρει ο Ψελλός για την Ευδοκία, τη μεγαλύτερη αδερφή της Ζωής, η οποία λόγω κάποιας παιδικής ασθένειας έγινε μοναχή. Επίσης ο Ψελλός τονίζει την έκπληξή του, καθώς καμία από τις ερωμένες του Μονομάχου δεν ήταν ιδιαίτερα όμορφη. Ωστόσο, η ομορφιά παρέμεινε ένα σημαντικό προσόν και αποδιδόταν στις γυναίκες της αυτοκρατορικής οικογένειας, ανεξάρτητα από το αν ήταν όμορφες ή όχι. Βλ. L. Garland, The eye of the beholder 21-22, 27, Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.10 (σελ. 30, στιχ ): «ὁ δὲ Ῥωμανὸς ἐπὶ τὰ βασίλεια πρὸς τοῦ βασιλέως κῆδος ἀναλαμβάνεται καὶ ἡ καλλίστη τῶν τοῦ Κωνσταντίνου θυγατέρων ὁμοῦ τε ὀπτάνεται τούτῳ καὶ εἰς βασιλικὴν συμβίωσιν ἄγεται». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἱερολογεῖται ὁ Ῥωμανὸς τῇ Ζωῇ καὶ αὐτοκράτωρ ἀναγορεύται βασιλεύς». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 573, στιχ. 11): «καὶ ὁ μὲν συνήρμοστο τῇ Ζωῇ». Βλ. Jean F. Vannier, Les Argyroi 37, όπου αναφέρεται ότι ο γάμος τελέστηκε στις 8 Νοεμβρίου Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 485. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 196. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 148. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 142. C. L. Connor, Women 216. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «συνάπτεται οὖν τῇ δευτέρᾳ, ἥτις Ζωὴ ἐκαλεῖτο, καὶ οὕτως αὐτοκράτωρ ἀναγορεύεται, κρατήσας ἔτη ε». Ιωήλ, Χρονογραφία : «βασιλέα προχειρίζεται Ῥωμανὸν τὸν Ἀργυρόν, συζεύξας πρότερον αὐτῷ τὴν ἰδίαν θυγατέρα Ζωήν». Σκουταριώτης, Σύνοψις : «οὗτος, γυναίκα καίτοι ἀπώσατο διὰ τὴν βασιλικὴν ἐγχιστείαν, καὶ ἔγημε τὴν θυγατέραν Κωνσταντίνου Ζωήν, ἀλλὰ παίδας οὐκ ἔτεκεν». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «Ἀργυρόπουλον Ῥωμανόν προσλαμβάνει, καὶ τῷδε συνῴκισε τὴν θυγατέρα, δόλῳ γυναικὸς τῆς νομίμου χωρίσας. εἶτα παραδίδωσι καὶ κραταρχίαν». Βραχέα Χρονικά 14.64: «Ῥωμανὸς ὁ Ἀργυρόπουλος ἄμα τῇ θυγατρὶ Κωνσταντίνου, Ζωῇ, ἔτη ς, μῆνας ε», αυτόθι, 15.8: «Ῥωμανὸς ὁ Ἀργυρόπουλος, ὁ γαμβρὸς αὐτοῦ, ἐκράτησεν τῆς βασιλείας νοεμβρίῳ ιβ, ἔτους Ϛφλζ», αυτόθι 16.10: «Ῥωμανὸς ὁ Ἀργυρόπουλος ἄμα τῇ θυγατρὶ Κωνσταντίνου, Ζωῇ, ἔτη ς, μῆνας ε». Αριστάκης, Ιστορία (Bedrosian) Ματθαίος Εδέσσης, 50.56, όπου αναφέρεται ότι ο Κωνσταντίνος Η πάντρεψε την κόρη του Ζωή με τον Ρωμανό, επιφανή άρχοντα, επειδή δεν είχε γιο. 175 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, II.10. (σελ. 30, στιχ ): «Ὁ δέ γε πατήρ, τοσοῦτον ἐπιζήσας ὅσον αἰσθέσθαι τῆς συνοικήσεως, μεταλλάττει τὸν βίον, τῷ κηδεστῇ Ῥωμανῷ τὸ κράτος καταλιπών». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «καὶ μετὰ τρεῖς ἡμέρας Κωνσταντῖνος ἀπέθανε». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.10 (σελ. 573, στιχ ): «ὁ δὲ βασιλεὺς Κωνσταντῖνος τρεῖς ἐπιβιοὺς ἡμέρας τῇ συνοικήσει αὐτὸν ἀπέτισε τὸ χρεών». Βλ. Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 485. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 196. Βλ. επίσης Σκουταριώτης, Σύνοψις : «..καὶ βασιλέα χειροτονήσας θνήσκει». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία 2954: «ἐπιβιοὺς δὲ μικρὸν τοῖσδε ἐκπνέει». 176 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IIΙ.1 (σελ. 31, στιχ. 1-2): «Γίνεται λοιπὸν αὐτοκράτωρ ὁ ἐκείνου γαμβρὸς Ῥωμανὸς τὴν τοῦ Ἀργυροπώλου κλῆσιν ἐκ τοῦ γένους λαχών». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ὁ Ῥωμανὸς τὸ τῆς βασιλείας περιζώννυται κράτος, καὶ βασιλεὺς αὐτοκράτωρ ἅμα Ζωῇ τῇ τοῦ Κωνσταντίνου ἀναγορεύται θυγατρί». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Σύμφωνα με τον E. Gamillscheg, Zoe und Theodora 398, η Ζωή εμφανίζεται ως νόμιμη διάδοχος του θρόνου από τον Σκυλίτζη, καθώς ο Ρωμανός ανήλθε στην εξουσία μέσω του γάμου του μαζί της. 177 B. Hill, Imperial women 43. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 168. C. L. Connor, Women Mešanović, Female desire 216. C. L. Connor, Women

63 δικαίωμα άσκησης της εξουσίας μέσω του γάμου του με τη Ζωή και το γεγονός αυτό, κατά την Connor, ήταν κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή επικύρωση της επιλογής του Κωνσταντίνου Η να τον διαδεχτεί ο Ρωμανός 179. Από την άλλη έχει υποστηριχθεί ότι η Ζωή απέβλεπε στο να κερδίσει την αυτοκρατορική εξουσία και την κατέκτησε κάνοντας χρήση των καλά εδραιωμένων δικαιωμάτων της ως πριγκίπισσα, μέσω της νομιμοποίησης του νέου της ρόλου ως συζύγου. Η επιλογή αυτή της έδωσε ένα πλεονέκτημα σε σχέση με τη Θεοδώρα για δύο λόγους: πρώτον, γιατί η Ζωή δεχόμενη τον γάμο αυτό έγινε υπέρμαχος της δυναστικής κληρονομιάς και τοποθετήθηκε ιεραρχικά σε ανώτερη θέση από τη Θεοδώρα και δεύτερον, γιατί εξέφρασε την επιθυμία της για την αυτοκρατορική εξουσία με έναν τρόπο που ήταν περισσότερο αποδεκτός από τη βυζαντινή κοινωνία και τη δεσπόζουσα πολιτική ιδεολογία 180. Ο Ρωμανός έχοντας την πεποίθηση εξαιτίας των μάντεων που τον περιτριγύριζαν ότι θα τον διαδεχτούν οι απόγονοί του, υπέβαλε τον εαυτό του σε μία 179 C. L. Connor, Women Mešanović, Female desire Η μειονεκτική θέση της Θεοδώρας, εξαιτίας της άρνησής της να παντρευτεί τον Ρωμανό Αργυρό, έδωσε μία διαφορετική διάσταση στην επιθυμία της να αποκτήσει την αυτοκρατορική εξουσία, καθώς και στον τρόπο που θα την προσέγγιζε. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ρωμανού Γ Αργυρού η Θεοδώρα ενοχοποιήθηκε ότι έλαβε μέρος σε συνωμοτικές ενέργειες πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον περιορισμό της στον Πετρίον. Αρχικά κατηγορήθηκε ότι έλαβε μέρος στη συνωμοσία του μάγιστρου βούλγαρου Προυσιάνου, που έλαβε χώρα τους πρώτους μήνες της βασιλείας του Ρωμανού Γ. Ο Προυσιάνος σε συνεργασία με τη μητέρα του και τη Θεοδώρα κινήθηκε εναντίον του αυτοκράτορα, προκειμένου να πάρει την εξουσία. Η Θεοδώρα παίρνοντας μέρος στη συνωμοσία του Προυσιάνου παρείχε στην αδερφή της την αφορμή να διατάξει τον εγκλεισμό της στη μονή της Αγίας Ευφημίας στο Πετρίον. Η εκ νέου συνωμοτική ενέργεια της Θεοδώρας στο πλάι του Κωνσταντίνου Διογένη είχε ως αποτέλεσμα την ξαφνική μετάβαση της Ζωής στο Πετρίον το Σεπτέμβριο του 1031, μετά την ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Η Ζωή ανάγκασε τη Θεοδώρα να ενδυθεί το μοναχικό σχήμα (εικόνα 2), γιατί όπως ισχυρίστηκε, σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, Σύνοψις , αυτόθι : «ἀδύνατον εἶναι ἄλλως φήσασα παυθῆναι τὰς ἐπιβουλὰς καὶ τὰ σκάνδαλα». Ακόμη όμως και τότε, η Θεοδώρα υποκύπτει στον πειρασμό μιας νέας συνωμοσίας με τον Κωνσταντίνο Διογένη. Το 1032, ο Ρωμανός με το πρόσχημα της εισβολής στη Συρία για δεύτερη φορά, βγήκε στα Μεσάνακτα. Ενώ βρισκόταν εκεί, η Ζωή ειδοποιήθηκε από τον Θεοφάνη, μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, ότι ο Διογένης ερχόμενος σε συνεννόηση με τη Θεοδώρα σχεδίαζε απόδραση στο Ιλλυρικό, σε γνώση του μητροπολίτη Δυρραχίου και του επισκόπου Περιθεωρίου. Καθώς ο Ρωμανός έλειπε σε εκστρατεία, η Ζωή ήταν τελικά εκείνη που ανέτρεψε τη συνομωσία. Βλ. Σκυλίτζης, Σύνοψις , αυτόθι, , αυτόθι Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν , αυτόθι , αυτόθι , αυτόθι Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.11 (σελ. 574, στιχ ), αυτόθι XVII.11 (σελ , στιχ. 17-2), αυτόθι XVII.12 (σελ. 579, στιχ. 8-14). Πρβλ. Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.34 (σελ. 98, στιχ ): «...ἅμα δὲ καί τινων λογοποιῶν ἐπ αὐτὴν διανοιγόντων τὸ στόμα, πείθει τὸν αὐτοκράτορα μεταστῆσαι τῶν βασιλείων τὴν Θεοδώραν, τάς τε τρίχας κεῖραι, καὶ φυλακὴν ταύτῃ ὥσπερ εὐπρεπεστάτην <τινὰ> τῶν σεμνοτέρων καὶ βασιλείων οἴκων ποιήσασθαι». Βλ. Καλλ. Αλκ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς J.- C. Cheynet, Pouvoir et contestations 41-42, Nr. 31, αυτόθι 42-43, Nr. 32, αυτόθι 43-44, Nr. 34. S. Mešanović, Female desire B. Hill, Imperial women 51. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 149. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora E. Strugnell, The Representation of Augustae

64 σειρά θεραπειών προκειμένου να πετύχει το ποθούμενο. Προσδοκώντας την απαρχή μιας νέας δυναστείας δεν ήθελε να δεχτεί το φυσικώς αδύνατον, την αδυναμία της Ζωής να τεκνοποιήσει 181. Η Ζωή στην ηλικία των πενήντα ετών, αν και ήταν αδύνατο να συλλάβει, συμμετείχε στη θεραπεία του Ρωμανού και αφέθηκε στα χέρια των ειδικών και των μάγων. Φορώντας φυλακτά, που πιθανότατα αποτελούσαν έναν παραδοσιακό τρόπο προστασίας από τη στειρότητα και αναζητώντας συμβουλές από μάγους, σύνηθες φαινόμενο της εποχής, προσπαθούσε να βρει έναν τρόπο προκειμένου να συλλάβει 182. Καθώς όμως όλα αυτά δεν είχαν κάποιο αποτέλεσμα, ο Ρωμανός έχασε το ενδιαφέρον του για τη Ζωή. Η απελπισία της Ζωής και η ειλικρίνεια των προσπαθειών της είχαν ως αποτέλεσμα την ταπείνωση και την απογοήτευσή της, όχι μόνο γιατί οι προσπάθειες της απέτυχαν, αλλά και γιατί ο σύζυγός της απομακρύνθηκε από κοντά της 183. Σύμφωνα με τον Ψελλό, ο Ρωμανός άλλαξε ξαφνικά συμπεριφορά και κλείδωσε τα ταμεία και τους αυτοκρατορικούς 181 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.5 (σελ , στιχ. 1-12): «ἐπεὶ δὴ γὰρ ἠξιώθη τοῦ διαδήματος τοῖς περὶ τοῦτον πειθόμενος μάντεσι, καὶ γένος καταλείψειν εἰς πολλὰς ἀρκέσον διαδοχάς, καὶ οὐδὲ τοσοῦτον διαβλέπειν ἐδόκει ὡς ἡ τοῦ Κωνσταντίνου θυγάτηρ τὸν τοῦ κύειν ὑπερ αναβεβήκει χρόνον καὶ τὴν νηδὺν ἤδη ξηρὰν εἶχεν πρὸς τέκνων γονήν ὅθεν οὐδὲ τῷ αἰτίῳ μόνῳ τοῦ κύειν προσεῖχε τὸν νοῦν, ἀλλὰ τοῖς αὐχοῦσι σβεννύειν τὴν φύσιν καὶ αὖθις ἐπεγείρειν οὐδὲν ἧττον προσέκειτο, ἀλλείμμασί τε καὶ τρίμμασιν ἑαυτὸν ἐδίδου καὶ τῇ γυναικὶ προσέταττεν». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 581, στιχ. 6-11): «ἄρτι τῆς βασιλείας ἐπιτυχὼν καὶ ταῦτα ἐξηκοντούτης ὢν ὅτε τῶν σκήπτρων ἐπείληπτο, καὶ διαδοχὴν τῇ βασιλείᾳ καταλιπεῖν ἐκ τῆς ὀσφύος αὐτοῦ ἐφαντάζετο, μηδ ὅτιπερ ἡ βασιλὶς ᾗ συνῴκιστο πεντηκοντοῦτοις ἦν καὶ ὑπέρακμος καὶ ἄνικμος τὴν νυδὴν πρὸς σπερμάτων ὑποδοχὴν δυνάμενος συνιδεῖν». Βλ. B. Hill, Imperial women 44. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.5 (σελ. 33, στιχ ): «ἡ δ ἔτι καὶ πλέον ἐποίει, τελουμένη τα πλείω, καὶ ψηφίδας τινὰς προσαρμοζομένη τῷ σώματι, προσαρτῶσά τε ἑαυτὴν προσαρτήμασι καὶ ἅμμασι περιδέουσα καὶ τὴν ἄλλην φλυαρίαν περὶ τὸ σῶμα ἐπιδεικνυμένη». Ο Ψελλός ήταν ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι σε αυτές τις πρακτικές, στις οποίες η Ζωή είχε ξεπεράσει τον Ρωμανό. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 581, στιχ ): «πρότερον μὲν οὖν ἐσπουδάκει περὶ τὰ ἀφροδίσια καὶ κατέτεινεν ἑαυτὸν καὶ χρίσμασί τισιν ἐκέχρητο καὶ τῇ συνοίκῳ προσήρτα λιθίδια, ὡς δή τι ἐνεργοῦντα περὶ τὴν κύησην, ἡ δὲ καὶ ἁμμάτων καὶ ἐπᾳσμάτων ἠνείχετο καὶ προσίετο ἐπῳδάς». Βλ. B. Hill, Imperial women 44. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.6 (σελ. 33, στιχ. 3-8). Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ , στιχ. 15-1): «ἐπεὶ δὲ ἐγνώκει μάτην πάντα γινόμενα ὁ κρατῶν καὶ ἀπεγνώκει τὸ σπουδαζόμενον, οὐκέθ ὁμοίως διέκειτο περὶ τὴν εὐνέτειραν, ἀλλ ἦττον αὐτῇ προσῄει», αυτόθι XVII.13 (σελ. 582, στιχ. 1-6): «ἦν γὰρ καὶ φύσει νωθὴς πρὸς μίξιν καὶ μαλθακώτερος, ἤδη δὲ καὶ ὁ χρόνος αυτῷ τὴν κίνησιν ἤμβλυνεν. ὡς δέ τινες αυτῷ ἐπὶ τῇ βασιλείᾳ ἐξεμετρήθησαν ἐνιαυτοί, καὶ ἀποστρόφως εῖχε πρὸς τὴν βασίλισσαν, ἡ δὲ καὶ καταφρονουμένη πρὸς μῖσος ἠρέθιστο καὶ πλέον δι ὁμιλίαν ἀνδρός». Ο Ζωναράς αποδίδει την απομάκρυνση του Ρωμανού από τη Ζωή στην έλλειψη ερωτικής επιθυμίας, εξαιτίας της ηλικίας του. Η αποστροφή του αυτή είχε ως αποτέλεσμα η Ζωή να μισήσει τον Ρωμανό και να της γεννηθεί η επιθυμία για άνδρα. Βλ. C. L. Connor, Women

65 θησαυρούς χορηγώντας της μόνο ένα χρηματικό ποσό 184. Επιπλέον, ο Ρωμανός διατηρούσε παλλακίδα 185, αδιαφορούσε για τη Ζωή και απέφευγε οποιαδήποτε επαφή μαζί της 186. Δύο πράγματα ενοχλούσαν περισσότερο την αυτοκράτειρα: πως δεν άρεσε πια στον σύζυγό της και πως δεν μπορούσε να ξοδέψει όσα χρήματα ήθελε 187. Ο Ψελλός θεωρεί ότι αυτή ήταν η βαθύτερη αιτία του θυμού της. Η Ζωή μισούσε το σύζυγό της γιατί με τη στάση του αυτή και περιφρονούσε τη γενιά της, αλλά κυρίως και την «περὶ τὴν μῖξην ἐπιθυμία», επιθυμία που δεν οφειλόταν στην ηλικία της, αλλά στην τρυφηλή ζωή των ανακτόρων 188. Ο Σκυλίτζης, ωστόσο, δεν αναφέρεται στην ύπαρξη ερωμένης του Ρωμανού και δεν αναφέρει τον αποκλεισμό της Ζωής από το αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο, πράξη ισοδύναμη με τον αποκλεισμό της από την πολιτική σκηνή 189. Κατά τον Limousin, ο Ψελλός αποδίδει την απομάκρυνση μεταξύ των δύο συζύγων σε μια κοινότυπη κρίση του ζεύγους. Ωστόσο, πίσω από αυτή την απλοϊκή ερμηνεία του Ψελλού και μελετώντας προσεκτικά τη μαρτυρία του Σκυλίτζη, ο 184 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.6 (σελ , στιχ ): «ἐπέκλεισε γὰρ αὐτῇ τὰ ταμεῖα καὶ τοὺς θησαυροὺς ἐπεσφράγισε, καὶ πρὸς διαμεμετρημένην ἔζη χρημάτων ἐπίδοσιν». Βλ. L. Garland, Sexual morality 23. B. Hill, Imperial women 44. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 149. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.17 (σελ. 42, στιχ. 3-4): «Ἀνεπιτηδείως εἶχεν οὖτος ὁ βασιλεὺς τά τε ἄλλα καὶ πρὸς συμβίωσιν γυναικός». Βλ.. L. Garland, Sexual morality 9. B. Hill, Imperial women 44. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 149. C. L. Connor, Women 217, 218, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι η Ζωή πρέπει να γνώριζε ότι ο άνδρας της είχε ερωμένη και δεν έμεινε ανεπηρέαστη από αυτήν την κατάσταση. 186 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.17 (σελ. 42, στιχ. 5-6): «καταπεφρονήκει μὲν τῆς βασιλίδος Ζωῆς, άπείχετό τε τῆς πρὸς αύτὴν μίξεως καὶ πάντη άποστρόφως πρὸς τὴν κοινωνίαν εἶχεν». Βλ. L. Garland, Sexual morality Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.6 (σελ. 33, στιχ. 8-10): «Τὴν δὲ βασιλίδα δύο ταῦτα μᾶλλον τῶν ἄλλων ὑπέκνιζε, τό τε μὴ ἐρᾶν αὐτῆς τὸν κρατοῦντα καὶ τὸ μὴ ἔχειν ἀφθόνως χρῆσθαι τοῖς χρήμασιν». Βλ. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.17 (σελ. 42, στιχ. 7-10): «τὴν δὲ ἀνηρέθιζε μὲν πρὸς μῖσος καὶ τὸ βασίλειον γένος τοσοῦτον ἐπ ἐκείνῃ καταφρονούμενον, μάλιστα δὲ ἡ περὶ τὴν μῖξην ἐπιθυμία, ἣν εἰ καὶ μὴ διὰ τὴν ἡλικίαν εἶχεν, ἀλλὰ διά γε τὴν ἐν βασιλείοις τρυφήν». Βλ.. L. Garland, Conformity and licence 112. Της ιδίας, Sexual morality 22-23, 49, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι κατά την περίοδο αυτή στη βυζαντινή αυλή οι γυναίκες της αυτοκρατορικής οικογένειας ήταν πραγματικά ελεύθερες. Η μαλθακότητα και ο πολυτελής τρόπος ζωής οδηγούσαν στη σύναψη παράνομων εξωσυζυγικών σχέσεων όχι μόνο τους άνδρες, αλλά και τις γυναίκες. Οι σχέσεις αυτές ήταν αποδεκτές από τη βυζαντινή αυλή και συνήθως δεν σχολιάζονται επικριτικά από τους ιστορικούς, γεγονός που υποδηλώνει ξεκάθαρα την αναποτελεσματικότητα του θρησκευτικού δόγματος και των ηθικών κανόνων. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η συμπεριφορά της Ζωής, αλλά και η ελευθερία που απολάμβανε και οι παράνομες σχέσεις της, δεν αποδοκιμάζονταν από τους τελευταίους υποστηρικτές της ηθικής και των στερεοτύπων. C. L. Connor, Women E. Strugnell, The Representation of Augustae 131. Η ερευνήτρια αναφέρει ότι ο Σκυλίτζης, καθώς επιθυμούσε να εγκρίνει τον Ρωμανό, παραλείπει σημαντικά στοιχεία, η αναφορά των οποίων θα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία συμπάθειας για τη Ζωή. 62

66 ερευνητής ισχυρίζεται ότι ο ιστορικός δίνει έμφαση στις πιέσεις που ασκεί ο περίγυρος του Ρωμανού Γ και στη ρήξη του με τις επιλογές των Μακεδόνων. Έτσι λοιπόν, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ρωμανού Γ κάνουν την εμφάνισή τους αριστοκρατικές οικογένειες που είχαν πέσει θύματα της Μακεδονικής δυναστείας 190. Ο Ρωμανός, μεταξύ άλλων, τίμησε με το αξίωμα του συγκέλλου τον μητροπολίτη Ευχαΐτων, Μιχαήλ, που η καταγωγή του έφτανε μέχρι τους Ραδηνούς 191. Μία ακόμη επανεμφάνιση, ήταν αυτή του Βασιλείου Σκληρού, που είχε νωρίτερα τυφλώσει ο Κωνσταντίνος Η, τον οποίο τίμησε με το αξίωμα του μαγίστρου. Επίσης, επανέφερε τον Νικηφόρο Ξιφία που ήταν χρόνια εξορισμένος και είχε αποσυρθεί οικειοθελώς στη μονή Στουδίου, καθώς είχε πέσει σε δυσμένεια στο τέλος της βασιλείας του Βασιλείου Β 192. Η κατάργηση του αλληλέγγυου 193 συνιστά την πιο ξεκάθαρη εκδήλωση της ρήξης με την πολιτική του Βασιλείου Β É. Limousin, Zoé Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἐτίμησε δὲ καὶ συγκέλλους μητροπολῖτας τρεῖς καὶ Μιχαὴλ τῶν Εὐχαΐτων καθ αἷμα τούτῳ ἐγγίζοντα διὰ τὸ ἀναφέρειν τὸ γένος εἰς τοὺς λεγόμενους Ῥαδηνούς». Βλ. É. Limousin, Zoé 76. Για το αξίωμα του συγκέλλου, βλ. V. Grumel, Titulate de Métropolites Byzantins. I. Les Métropolites syncelles, Revue des Études Byzantines III (1945) Για τους Ραδηνούς, βλ. K. Amantos, Radènos, Ellenika n o 3, 1930, Σύμφωνα με τον J.- C. Cheynet, Pouvoir et contestations Nr.201, 141 υποσ. 2, οι Ραδηνοί συνεχίζουν να βρίσκονται στην πρώτη βαθμίδα της αριστοκρατίας από τον 10 ο ως και τον 12 ο αιώνα. Βλ. επίσης, Διονύσιος Α. Μαμαγκάκης, «Άννα Ραδηνή: Η γυναίκα της επαρχιακής αριστοκρατίας στο Βυζάντιο του 12 ου αιώνα μέσα από κτητορικές παραστάσεις», Βυζαντινά Σύμμεικτα 22 (2012) , αυτόθι 80, υποσ Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἀνήγαγε δὲ καὶ εἰς τὸ λαμπρὸν τῶν μαγίστρων ἀξίωμα τὸν ἐπ ἀδελφῇ γαμβρὸν αὐτοῦ Ῥωμανὸν τὸν Σκληρόν, ὃν ὁ Κωνσταντῖνος ἀπετύφλωσεν. ἀνεκαλέσατο δὲ καὶ τῆς χρονίας ὑπερορίας Νικηφόρον τὸν Ξιφίαν τὸ τῶν μοναχῶν ἠμφιέσατο σχῆμα». Βλ. É. Limousin, Zoé 76. Λίγο αργότερα ο Βασίλειος Σκληρός σχεδίασε συνωμοσία εναντίον του Ρωμανού και όταν αυτή αποκαλύφθηκε εξορίσθηκε από την Πόλη μαζί με τη γυναίκα του Πουλχερία. Βλ. Σκυλίτζης, Σύνοψις : «Καὶ ὁ μάγιστρος δὲ Βασίλειος ὁ ἐπ ἀδελφῇ τοῦ βασιλέως γαμβρὸς, ὁ Σκληρὸς, παρὰ Κωνσταντίνου ἐκτυφλωθεὶς.. ὅμως ἐπιβουλὴν μελετᾷ κατ αὐτοῦ. ἀλλὰ φωραθεὶς τῆς πόλεως ἐκβάλλεται σὺν τῇ γυναικί». Πρβλ. W. Seibt, Die Skleroi Καλλ. Αλκ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς J.- C. Cheynet, Pouvoir et contestations 44 No 35. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 281 υποσ. 30. Λανθασμένα ο É. Limousin, Zoé 76, υποστήριξε ότι η Πουλχερία διαβλέποντας την επερχόμενη ρήξη με τη Ζωή οργάνωσε μία συνωμοσία σε συνεργασία με τον σύζυγό της Βασίλειο Σκληρό, προκειμένου να τερματίσει την επιρροή του Ορφανοτρόφου. Κατά τον Σκυλίτζη, ο Βασίλειος Σκληρός σχεδίασε συνωμοσία εναντίον του αυτοκράτορα και εξορίστηκε μαζί με τη σύζυγό του, χωρίς ο ιστορικός να κάνει λόγο για ανάμειξη της Πουλχερίας ή ακόμη για την οργάνωση της συνωμοσίας εκ μέρους της. Ο Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 583, στιχ ), αναφέρεται στην ανησυχία της Πουλχερίας για τον αδερφό της, όταν έγινε γνωστή σε όλους η σχέση της Ζωής με τον Μιχαήλ Δ και του ζήτησε να φυλάγεται φοβούμενη για τη ζωή του. 193 Το αλληλέγγυον ήταν δημοσιονομικό μέτρο που καθιερώθηκε το 1002 από τον Βασίλειο Β. Σύμφωνα με το μέτρο αυτό, οι δυνατοί έπρεπε να καταβάλουν τους φόρους των φτωχών γειτόνων τους που είχαν σκοτωθεί στον πόλεμο. Μία άλλη σημασία του όρου είναι αυτή της υποχρέωσης που αναλάμβαναν οι φορολογούμενοι ενός χωριού να πληρώνουν και τους φόρους των εγκαταλελειμμένων κτημάτων. Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 489. G. Ostrogorsky, Ιστορία 208, 313 υποσ Βλ. επίσης, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Αλκ. Σταυρίδου - Ζαφράκα, «αλληλέγγυον», 63

67 Σε κάθε περίπτωση η απομάκρυνση των δύο συζύγων δημιούργησε τις προϋποθέσεις εκείνες για την οριστική ρήξη μεταξύ του ζεύγους και της αντίδρασης της Ζωής. στο Ι.Ε.Καραγιαννόπουλος, Λεξικό Βυζαντινής Ορολογίας. Οικονομικοί όροι, τ. Α, [Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών], Θεσσαλονίκη 2000, É. Limousin, Zoé

68 3. Ο έρωτας της Ζωής για τον Μιχαήλ Παφλαγόνα Η Ζωή, μη μπορώντας να ανεχτεί τέτοια προσβολή από το σύζυγό της, πρόσεξε σε μία αυτοκρατορική ακρόαση τον Μιχαήλ, το νεαρό ελκυστικό αδερφό του ευνούχου Ιωάννη Ορφανοτρόφου 195. Η Ζωή τον ερωτεύτηκε τρελά, παραδόθηκε στη γοητεία του και μη μπορώντας να ελέγξει το πάθος της, του αποκάλυψε τις προθέσεις της. Στην αρχή ο νεαρός ήταν ντροπαλός και φοβισμένος. Στη συνέχεια, όμως, άρχισε να ανταποκρίνεται στα καλέσματά της, δασκαλεμένος από τον αδερφό του Ιωάννη 196. Κατά τον Ψελλό, υπήρχε σχέδιο σύμφωνα με το οποίο ο Ιωάννης ήθελε να κερδίσει την εξουσία για την οικογένειά του και η Ζωή ήταν το μέσο για να την αποκτήσει 197. Ο νομιμοποιητικός ρόλος της Ζωής αναγνωριζόταν από όλους στην αυλή και αυτό το γνώριζε πολύ καλά ο Ιωάννης Ορφανοτρόφος 198. Ο Ψελλός παρουσιάζει το πάθος της Ζωής για το Μιχαήλ ως αληθινό. Αναφέρει πως η Ζωή ήταν πραγματικά ερωτευμένη μαζί του, τον αγαπούσε αληθινά, «ὡς ἀληθῶς ἐρῶσα», αυτός όμως, καθώς η Ζωή ήταν μεγάλης ηλικίας, σκεφτόταν μόνο την αυτοκρατορική εξουσία, για την οποία θα υπέμενε τα πάντα 199. Πολύ 195 Ο Ιωάννης Ορφανοτρόφος ήταν ευνούχος παφλαγονικής καταγωγής, έμπιστος συνεργάτης του Βασιλείου Β και του Ρωμανού Γ. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του τελευταίου απέκτησε ισχυρή πολιτική δύναμη με αποτέλεσμα μετά τον θάνατό του να ανεβάσει στον θρόνο τον ανιψιό του. Εξορίσθηκε στη Λέσβο από τον Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο και τυφλώθηκε είτε μετά από διαταγή του αυτοκράτορα, είτε της Θεοδώρας. Βλ. Σκυλίτζης, Σύνοψις , αυτόθι Σε λεπτομερειακή ανάλυση της προσωπικότητας του Ορφανοτρόφου και των αδερφών του προβαίνει ο Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV Βλ. επίσης, A.P. Kazhdan, Orphanotrophos, Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.18 (σελ. 43, στιχ ): «Τοῦτον ὁ ἀδελφὸς τῷ βασιλεῖ τῇ βασιλίδι συγκαθημένῳ, οὕτω δόξαν ἐκείνῳ, εἰσήνεγκεν ὀφθησόμενον Καὶ ἐπειδὴ ἄμφω εἰσεληλυθέτην, ὁ μὲν βασιλεὺς ἄπαξ ἰδὼν καὶ βραχέα ἄττα ἐρωτήσας, ἐξιέναι μὲν παρεκελεύσαντο.. ἡ δὲ βασιλίς.. ἐαλώκει εὐθὺς καὶ ἐξ ἀρρήτου μίξεως τὸν ἐκείνου ἐνεκυμόνησεν ἔρωτα». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ , στιχ. 7-2): «ὁ Μιχαὴλ, ἀνὴρ ᾧ τὴν ὄψιν ἡ φύσις ἀπέξεσεν εἰς ἀκριβῆ ὡραιότητα. τοῦτον ὁ ἀδελφὸς μετὰ τὴν βασιλείαν παρέστησε τῷ Ρωμανῷ προσληφθησόμενον ὑπ αὐτοῦ ὁ δὲ τοῖς θαλαμηπολοῦσι τὸν νεανίαν κατέταξε δεινὸς ὢν ἐκεῖνος συνῆκε τὸν ἔρωτα καὶ τῷ ἀδελφῷ ὑπέθετο καὶ προσιέναι τῇ βασιλίσσῃ, καὶ ἡ πειρῷτο ἐκείνη αὐτοῦ, μὴ ὑποσταλῆναι, ἀλλὰ καὶ ἄψασθαι καὶ φιλῆσαι καὶ προσφῦναι αὐτῇ». Βλ. B. Hill, Imperial women 44. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 149. Της ιδίας, Sexual morality 24. C. L. Connor, Women 218. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική Σκουταριώτης, Σύνοψις B. Hill/L. James/D. Smyth, Zoe 217. C. L. Connor, Women B. Hill, Imperial women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.19 (σελ. 44, στιχ ): «ἡ μὲν καὶ ὡς ἀληθῶς ἐρῶσα, ὁ δὲ οὐ πάνυ μέν τι ταύτης παρηκμακυίας ἐπιθυμῶν, τὸν δὲ τῆς βασιλείας ὄγκον εἰς νοῦν βαλόμενος, καὶ διὰ ταύτην πᾶν ὁτιοῦν ποιεῖν τολμῶν τε καὶ ἀνεχόμενος». Ο Ψελλός ήταν σίγουρος πως ο Μιχαήλ ποτέ δεν αγάπησε τη Ζωή, αλλά τη χρησιμοποίησε με την προτροπή του θείου του, με σκοπό να ανέλθει στο θρόνο. Βλ. L. Garland, Sexual morality 19, 24, όπου αναφέρεται ότι ο Ψελλός επικρίνει τη Ζωή για την ολοκληρωτική αμέλεια που επέδειξε στην εφαρμογή των συμβατικών κανόνων που ορίζουν τη 65

69 σύντομα η Ζωή με τη φλόγα στα μάτια της να καίει, εξαιτίας της ομορφιάς του Μιχαήλ, ξεμυαλίστηκε μαζί του και πέρασε από τα χάδια και τα φιλιά στην πλήρη συνουσία, μέσα από την οποία επισφραγίστηκε ο έρωτάς της για τον νεαρό άνδρα 200. Και ο Σκυλίτζης μαρτυρεί πως η Ζωή είχε κυριευθεί από ένα δαιμονικό και τρελό έρωτα για τον Μιχαήλ, καθώς την περιγράφει ως «δαιμονιώδη σχοῦσα καὶ μανικὸν» 201. Ο Ζωναράς από την πλευρά του αναφέρει πως «τούτου τῷ ἔρωτι ἁλοῦσα ἡ βασιλὶς ἐπυρπολεῖτο τὴν ψυχὴν καὶ τὸ πῦρ τοῦ ἐκείνου κάλλος καθ ἑκάστην γυναικεία λεπτότητα και ευαισθησία. B. Hill, Ideology of womanhood 80. C. L. Connor, Women 220. É. Limousin, Les émotions 38, όπου ο ερευνητής σημειώνει πως από την περιγραφή των συναισθημάτων των δύο εραστών προκύπτει η αντιπαραβολή μεταξύ ενός «αληθινού έρωτα» κι ενός έρωτα προσποιητού, καθώς ο Μιχαήλ είχε εκπαιδευτεί από τον Ορφανοτρόφο, προκειμένου να συμπεριφερθεί κατά αυτόν τον τρόπο. Για τον Ψελλό, αυτό οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα στο γεγονός ότι η Ζωή είναι γυναίκα και δεν μπορεί να ελέγξει και να διαχειριστεί τις επιθυμίες της. Βλ. επίσης, Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.19 (σελ. 44, στιχ ). Πρβλ. Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἡ βασιλὶς.. κρυφίους έντυχίας ποιησαμένη, σκοτίως ἐπεμίγνυτο». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ο Ψελλός αναφέρει πως ίσως στην αρχή κανείς δεν γνώριζε για τη σχέση τους, στη συνέχεια, όμως, όλοι ήταν ενήμεροι για τον ερωτικό δεσμό. Αντίθετα, ο Σκυλίτζης αναφέρει πως Ζωή συναντούσε κρυφά τον Μιχαήλ, προκειμένου να κάνει παιδί. Βλ. παρακάτω υποσ Βλ. επίσης, L. Garland, Sexual morality Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.19 (σελ. 44, στιχ ). Βλ. É. Limousin, Les émotions 46, όπου σημειώνεται ότι η Ζωή αδυνατώντας να διατηρήσει το μέτρο, διάγει ένα βίο κυριευμένο από πάθη και ηδονές. Βλ. επίσης, I. Polemis, The empress Zoe 286, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι η Ζωή δεν ενδιαφερόταν για τα πνευματικά χαρίσματα του Μιχαήλ, αλλά για το νεανικό του σώμα, τα κάλλη και την ομορφιά του. Τον ερωτεύτηκε τρελά και ο έρωτάς της κάθε άλλο παρά πλατωνικός ήταν. Η Ζωή δεν ήταν σε θέση να εκτιμήσει τα ψυχικά χαρίσματα του Μιχαήλ, γεγονός που θα τη βοηθούσε να αντισταθεί στους πόθους της σάρκας και να εισέλθει στον κόσμο του πνεύματος. 201 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «πρὸς τοῦτον ἡ βασιλὶς ἔρωτα δαιμονιώδη σχοῦσα καὶ μανικὸν», αυτόθι , όπου αναφέρεται ότι ο Ορφανοτρόφος εκμεταλλευόμενος την επιθυμία της Ζωής να τεκνοποιήσει προσχεδίασε τον γάμο της αυτοκράτειρας με τον Μιχαήλ, με αποτέλεσμα η αυτοκράτειρα να συναντιέται μαζί του όχι επειδή εκείνος ήταν όμορφος, αλλά επειδή ήθελε να κάνει παιδί. Κατά τη E. Strugnell, The Representation of Augustae 131, ο Σκυλίτζης χρησιμοποιεί τη λέξη «μανικὸν» για να περιγράψει και τον έρωτα της Ζωής για τον Μιχαήλ, αλλά και για να περιγράψει την ασθένειά του, με αποτέλεσμα να εξισώνει τη γυναικεία σεξουαλικότητα με κάτι το αρνητικό. L. Garland, Sexual morality 19. Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «νεότητι σφριγώσα καὶ σφαδασμοῖς σωματικοὶς περιθερμαινομένη.. φαύλαις τισὶ καὶ μοχθηραῖς ἐννοίαις ἐσοβεῖτο». Κατά τον Μανασσή, η Ζωή προχώρησε σε αυτές τις σκέψεις γιατί ο σύζυγός της ως θεοσεβής ζούσε απομονωμένος, αφοσιωμένος στα θεία και την παραμελούσε. Σύμφωνα με τον Οδ. Λαμψίδης, Σύνοψις Χρονική 527, υποσ , ήταν φυσιολογικό για την ηλικία και τον χαρακτήρα του Ρωμανού η παραμέληση της Ζωής εκ μέρους του. Τον ίδιο λόγο με τον Μανασσή επικαλείται και ο Γλυκάς σχετικά με τον λόγο για τον οποίον η Ζωή πρόσεξε τον Μιχαήλ. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ἡ μέντοι Ζωὴ τὸν Ῥωμανὸν ὁρῶσα βίον ὑπερχόμενον σώφρονα, καὶ ἀπαρεσκόμενη τῷ πράγματι σφαδασμοῖς ἅτε σαρκικοῖς ὑποθερμαινόμενη, ἐρωτικὸν ἐνορᾷ πρὸς τὸν διαληφθέντα Μιχαήλ, εὐπρεπέστατον τὴν ὄψιν ὑπάρχοντα, καὶ οὕτω κρυφίως αὐτῷ ἐπεμίγνυτο. Ιωήλ, Χρονογραφία : «πρὸς γὰρ τὸν τούτου ἀδελφὸν Μιχαὴλ ἔρωτα δαιμονιώδη σχοῦσα ἡ βασιλὶς Ζωή». 66

70 ὁρμώμενον ὑπανέφλεγε» 202. Η Ζωή έφτασε μάλιστα στο σημείο κρυφά από τους άλλους, να καθίσει μαζί του εναλλάξ στο θρόνο δίνοντάς του το σκήπτρο, θεωρώντας τον άξιο του βασιλικού στέμματος, υποστηρίζοντας ότι ήταν ήδη αυτοκράτορας ή ότι θα τον ανεβάσει σύντομα στον θρόνο 203. Η σχέση της Ζωής με τον Ρωμανό, για την οποία δεν ήταν αποκλειστικά υπεύθυνη η ίδια, έγινε γνωστή στο παλάτι κι ενώ κάποιοι μεταξύ των οποίων και η αδερφή του Ρωμανού ενοχλήθηκαν από τις απρεπείς πράξεις της αυτοκράτειρας, ο Ρωμανός, ακόμη και όταν πληροφορήθηκε το γεγονός, αρνήθηκε να το αποδεχτεί, συνεχίζοντας να εθελοτυφλεί, «ἐπέμυέ τε τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ τοὺς ὤτων πόρους ἀπέφραττεν» 204. Η αδερφή του, Πουλχερία, μαζί με κάποιες θεραπαινίδες, καθώς ανακάλυψαν ότι κινδύνευε η ζωή του, του ζήτησαν να προφυλαχθεί 205. Αυτός, 202 Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 582, στιχ ). Ο Ζωναράς αναφέρει πως η σχέση τους αποτελούσε θέμα συζήτησης όχι μόνο των αυλικών, αλλά και των ανθρώπων στο δρόμο, ενώ ο αυτοκράτορας ήταν ο μόνος που το αγνοούσε. Βλ. L. Garland, Sexual morality 24, υποσ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.20 (σελ , στιχ. 5-16): «ἡ δὲ λανθάνουσα τοὺς πολλοὺς ἔστιν ὅτε καὶ ἐπὶ τὸν βασιλικὸν θρόνον ἐκάθιζεν ἐναλλάξ, σκῆπτρον ἐνεχείριζε, καί ποτε καὶ ταινίας ἠξίωσε.. ὡς νῦν τε ὄντος καὶ ἐσομένου καθαρῶς αὐτοκράτορος». Βλ. L. Garland, Sexual morality 23. B. Hill, Imperial women 44. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 149. I. Polemis, The empress Zoe , όπου ο ερευνητής αναφέρει ότι η αγάπη του Ψελλού για την παρωδία είναι ιδιαίτερα εμφανής στο σημείο αυτό. Ο Ψελλός παρουσιάζει τον Μιχαήλ ως μη υπαρκτό αυτοκράτορα, (mock- emperor). Αλλά μέσω της παρωδίας γίνεται συγχρόνως αντιληπτή και η τραγωδία, καθώς ο Μιχαήλ πολύ σύντομα θα γίνει πραγματικός αυτοκράτορας. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ἐφ ᾧ καὶ κατεργάζεται ὁ βασιλεὺς ἅτε τῆς βασιλίδος τὸν Μιχαήλ εἰς τὸν βασιλικὸν θρόνον σπευδούσης ἀναγαγεῖν». 204 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.21 (σελ. 45, στιχ. 5-6). Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ στιχ. 5-7): «καὶ ἦν ὑποψιθυριζόμενον οὐ τοῖς περὶ τὰ βασίλεια μόνον, ἀλλὰ καὶ τοῖς ἐν ταῖς τριόδοις, μόνῳ δ ἠγνοεῖτο τῷ αὐτοκράτορι». Βλ.. L. Garland, Conformity and licence 108. C. L. Connor, Women 218. Σύμφωνα με την Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών 406, η Ζωή είναι αυτή που φέρει κυρίως την ευθύνη για τη σχέση της με τον Μιχαήλ. Λιγότερο ευθύνεται ο Ιωάννης Ορφανοτρόφος, καθώς και ο Ρωμανός εξαιτίας της απροσεξίας του. Επιπλέον, σύμφωνα με τη L. Neville, Strong Women 76, ο Ρωμανός σταδιακά «ευνουχίζεται», καθώς περνά από τα στάδια της άγνοιας, της εκούσιας τυφλότητας και του συμβιβασμού. Σύμφωνα με την ερευνήτρια, ο Ψελλός κατά τη σκιαγράφηση του πορτραίτου του Ρωμανού, αφαιρεί από τον αυτοκράτορα όλες του τις ανδρικές ιδιότητες τόσο μέσα από την ανικανότητα που του αποδίδει στη διαχείριση του οίκου του όσο και μέσα από την απιστία της γυναίκας του. Ο Ρωμανός επέτρεψε στους συμβούλους του να φέρουν σε επαφή τον Μιχαήλ με τη Ζωή και να μηχανορραφήσουν για την αντικατάστασή του κάτω από τη μύτη του. 205 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.21 (σελ , στιχ ): «Ἐπεὶ δὲ ἡ ἀδερφὴ Πουλχερία καὶ τῶν περὶ τὸν κοιτωνίσκον τινὲς τὸν κατ αὐτοῦ συσκευαζόμενον θάνατον ἀπεκάλυψαν καὶ ἐτράνωσαν καὶ φυλάξασθαι προετρέψαντο ὁ δὲ τὸν ἐραστὴν ἤ ἐρώμενον προσκαλέσας ποτὲ περὶ τοῦ ἔρωτος ἐπυνθάνετο». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 583, στιχ ): «ὡς δὲ καὶ ἡ ἀδερφὴ Πουλχερία καὶ ἕτεροι περὶ τοῦ δράματος αὐτὸν ἀνεδίδαξαν καὶ φυλάττεσθαι παρηγγύησαν». Βλ. L. Garland, Sexual morality 23. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες

71 ωστόσο, αρκέστηκε στο να καλέσει «τὸν ἐραστὴ ἢ ἐρώμενον» 206 και να του κάνει ερωτήσεις για το δεσμό. Ο Μιχαήλ όμως αρνήθηκε τα πάντα και ορκίστηκε επί των ιερών λειψάνων. Έτσι, ο αυτοκράτορας πιστεύοντας τον νεαρό θεώρησε συκοφαντίες τις διαδόσεις του κόσμου αποκαλώντας τον «θεράποντα πιστότατο» 207. Υπήρχε όμως και κάτι ακόμη που καθησύχασε τον αυτοκράτορα. Γνώριζε πως ο Μιχαήλ έπασχε από επιληψία 208. Ο Ρωμανός ενδεχομένως να μην ήθελε να αποδεχτεί την ερωτική σχέση της συζύγου του, αλλά γνωρίζοντας πως η Ζωή ήταν «σφριγῶσα περὶ τὸ πάθος», επέλεξε τελικά να μη δώσει σημασία στο δεσμό, προτιμώντας να έχει σχέσεις η Ζωή με ένα συγκεκριμένο εραστή, παρά να επιδοθεί σε μια σειρά σχέσεων με πολλούς άνδρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.21 (σελ. 46, στιχ ). Βλ. L. Neville, Strong Women 76, όπου σύμφωνα με την ερευνήτρια, «ο Ψελλός στην περιγραφή του δεσμού μεταξύ της Ζωής και του Μιχαήλ, δίνει έμφαση στην αναταραχή που επικρατούσε στο παλάτι μέσα από την απεικόνιση της Ζωής με τρόπο που προσιδιάζει σε έναν αρσενικό και επιθετικό εραστή. Ο Μιχαήλ, από την άλλη, σκιαγραφείται ως ντροπαλός και χαμηλών τόνων σε κάθε τους συνάντηση, με όρους δηλαδή που είναι ταυτοποιημένοι με τη θεώρηση της γυναίκας ως παθητικού σεξουαλικού εταίρου. Η Ζωή χαρακτηρίζεται ως πρόθυμη σεξουαλικά και φλεγόμενη από ερωτικό πάθος. Η Ζωή είναι στη θέση του εραστή κυνηγού και ο Μιχαήλ ενδίδει μονάχα μετά από τις ένθερμες παροτρύνσεις και τα ένθερμα φιλιά της. Για να επιστήσει την προσοχή σε αυτό το σημείο ο Ψελλός αναφέρεται αρχικά στον Μιχαήλ ως «ἐραστὴ», για να διορθώσει αργότερα τον εαυτό του, αποκαλώντας τον «ἐρώμενον». Με βάση τον συνήθη και κλασικό διαχωρισμό μεταξύ ενεργών και παθητικών σεξουαλικών εταίρων και δεδομένου ότι ο Μιχαήλ ήταν άνδρας, θα ήταν φυσικό να τον αποκαλεί ο Ψελλός εραστή, αποκαλώντας ταυτόχρονα τη γυναίκα, που έχει υποτίθεται τον παθητικό ρόλο, ερωμένη. Διορθώνοντας τον εαυτό του, ο Ψελλός εξασφαλίζει ότι κανείς δεν θα προσπεράσει τη ρητορική αντιστροφή των ρόλων που αντιστοιχούν στα δύο φύλα, την οποία πραγματοποιεί ο ίδιος». 207 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.21 (σελ. 46, στιχ ): «καὶ ἐπεὶ δὴ μηδὲν εἰδέναι ἐκεῖνος προσεποιήσατο, πίστεις τε εἰσπράττεται καὶ ὅρκους καθ ἱερῶν τὰς μὲν τῶν ἄλλων φωνὰς συκοφαντίας ἡγεῖτο, αὐτῷ δὲ μόνῳ προσεῖχε τὸν νοῦν καὶ πιστότατον ἐκάλει θεράποντα». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 583, στιχ ): «οὐδὲν ἐποίησεν ἕτερον ἀλλὰ τὸν ὑποπτευόμενον αὐτῷ καλέσας εἰ ἐρῷτο πρὸς τῆς βασιλίσσης ἠρώτα ὁ δὲ ἀπηγόρευσε καὶ ἀνηνάμενος πίστεις τοῦ λόγου καὶ ὅρκους ἀπῃτήθη καθ ἱερῶν». 208 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.22 (σελ. 46, στιχ. 1-12): «Τούτῳ δὲ καὶ ἄλλο τι συναντελάβετο, ὥστε πόρρω γενέσθαι τῆς κατ αὐτοῦ ὑπονοίας τὸν αὐτοκράτορα νόσημα γάρ τι δεινὸν ἀφ ἥβης τούτῳ περιπεπτώκει εὐθύς, τὸ δὲ πάθος περιτροπή τις τοῦ ἐγκεφάλου ἐν περιόδοις έτύγχανεν ὂν καὶ μηδὲ μιᾶς αὐτῷ προγινομένης τῆς σημειώσεως, αὐτίκα τε ἐτετάρακτο καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἔστρεφε καὶ κατὰ γῆς κατερρήγνυτο, προσούδιζέ τε τὴν κεφαλὴν καὶ ἐπὶ πλεῖστον χρόνον κατακεκλόνητο, εἶτ εἰς αὖθις ἑαυτοῦ τε ἐγίγνετο καὶ κατὰ βραχὺ πρὸς τὸ σύνηθες βλέμμα ἀποκαθίστατο ἑορακὼς γοῦν τοῦτον ὁ αὐτοκράτωρ τούτῳ τῷ πάθει ἑαλωκότα, ᾤκτειρε τε τοῦ πτώματος καὶ μανίαν μὲν κατεγνώκει, ἔρωτας δὲ ἀπεγνώκει καὶ χάριτας». Ο Ψελλός, αν και δεν κατανομάζει την ασθένεια του Μιχαήλ, εντούτοις περιγράφει τα συμπτώματά της. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ , στιχ. 17-6), αυτόθι XVII.14 (σελ , στιχ. 15-1). Μανασσής, Σύνοψις Χρονική Βλ. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 286. Για την ασθένεια του Μιχαήλ Δ, βλ. επίσης, παρακάτω παρούσα εργασία Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.23 (σελ. 47, στιχ. 7-10): «ᾔδει δὲ μάλα ἐρῶσαν ὥσπερ δὴ καὶ σφριγῶσαν περὶ τὸ πάθος, καὶ ἵνα μὴ πρὸς πολλοὺς διαχέοιτο, οὐ μάλα τὴν πρὸς ἕνα τῆς γυναικὸς ἀπεπλήρου τὸ πάθος τῇ βασιλίδι». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 584, στιχ. 6-10): 68

72 Αυτή όμως που αντιδρούσε και ήταν εξοργισμένη με τη Ζωή, ήταν η Πουλχερία, η οποία μαζί με τους δικούς της ανθρώπους κήρυξαν πόλεμο εναντίον των δύο ερωτευμένων. Η μάχη αυτή, αν και δεν πέρασε απαρατήρητη, έληξε σύντομα, καθώς μετά από λίγο η Πουλχερία πέθανε, ενώ από τους έμπιστούς της, κάποιος πέθανε ξαφνικά, κάποιος άλλος απομακρύνθηκε από τα ανάκτορα και από τους υπόλοιπους, άλλοι συναίνεσαν με το γεγονός κι άλλοι προτίμησαν να μη μιλήσουν 210. Έτσι, σύμφωνα με τον Ψελλό, η σχέση της Ζωής και του Μιχαήλ λάμβανε χώρα σχεδόν με κάθε νομιμότητα 211. Χειραγωγούμενη η Ζωή από τον Ιωάννη, τον Μιχαήλ και τον Ρωμανό εξαιτίας της αδιαφορίας του, διέπραξε μοιχεία 212. Έχει βέβαια διατυπωθεί και η άποψη ότι η συμπεριφορά της Ζωής είναι περισσότερο αποτέλεσμα της επιθυμίας της να αποκτήσει την εξουσία και λιγότερο επιθυμία για τον εραστή της. Η Ζωή μπορεί να επέλεξε τον Μιχαήλ ως εραστή εξαιτίας των φυσικών του χαρισμάτων, αλλά η θέλησή της να πάρει την εξουσία στα «εἰσὶ δ οἳ λέγουσι μὴ ἀγνοῆσαι τὸν βασιλέα τὸν ἔρωτα, δ ὅτι σφριγᾷ ἡ βασίλισσα καὶ περὶ τὰ ἀφροδίσια μέμηνε, τῆς πρὸς τὸν Μιχαὴλ αὐτῆς ῥοπῆς ἠνείχετο, ὑποκρινόμενος ἄγνοιαν, ἵνα μὴ πλείοσιν ὁμιλοίη». Βλ. L. Garland, Conformity and licence 111. Της ιδίας, Sexual morality 22, 29 όπου σημειώνεται ότι η Ζωή δεν ήταν μοναδική για την ελευθερία δράσης που απολάμβανε μεταξύ των γυναικών του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος της εποχής της. Ωστόσο, λίγες γυναίκες είχαν το πλεονέκτημα της σεξουαλικής ελευθερίας που απολάμβανε εκείνη. Βλ. επίσης, L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 149. Β. Ν. Βλυσίδου, «Ο πρωταρχικός ρόλος των Δαλασσηνών» , όπου αναφέρεται επίσης ότι στο πλαίσιο αυτό είχαν ακουστεί τα ονόματα του Κωνσταντίνου Αρτοκλίνη και του Κωνσταντίνου Μονομάχου. 210 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.23 (σελ. 47, στιχ ). Βλ. B. Hill, Imperial women 59, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι ο ρόλος της Πουλχερίας ως συμβούλου του αδερφού της αποδεικνύει ότι η εμπιστοσύνη στα μέλη της οικογένειας, ανεξάρτητα από το φύλο, προμηνύει τον αυξανόμενο ρόλο των γυναικών. Αντίθετα, σύμφωνα με τη L. Neville, Strong Women 76, η ενέργεια αυτή της Πουλχερίας αποτελεί μία ακόμη ένδειξη απώλειας ελέγχου των υποθέσεων του οίκου από τον Ρωμανό, από τη στιγμή που εκείνη ξεκίνησε «πόλεμο» εναντίον της Ζωής. Οι δύο γυναίκες, η καθεμιά με τους υποστηρικτές της, μετέτρεψαν το παλάτι σε πεδίο μάχης, αντιστρέφοντας κατ αυτόν τον τρόπο τη διαχρονική συσχέτιση της ειρήνης με την οικογενειακή ζωή και του πολέμου με το δημόσιο βίο. Επιπλέον, η ερευνήτρια αναφέρει ότι σε αντίθεση με την επικρατούσα άποψη κατά την οποία το επεισόδιο αυτό «καταδεικνύει την εμπιστοσύνη με την οποία περιβάλλονταν τα μέλη της οικογένειας ανεξαρτήτου φύλου», (αναφέρεται στην προηγηθείσα άποψη της B. Hill), η Πουλχερία εμφανίζεται στο έργο του Ψελλού με σκοπό να καταστήσει εμφανή την ανικανότητα του Ρωμανού να επιβάλλει τάξη στα του οίκου του. 211 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.23 (σελ. 47, στιχ ): «καὶ ἦν ὁ ἔρως οὐκ άφανῶς τελούμενον ἀλλ ὥσπερ ἐπὶ νόμοις γινόμενος». Βλ. L. Garland, Conformity and licence 108, όπου σημειώνεται ότι η σχέση της Ζωής με τον Μιχαήλ Παφλαγόνα, που δεν ήταν μόνο δική της μηχανορραφία, ήταν θέμα γνωστό στο παλάτι και, αν και σόκαρε την αδερφή του Ρωμανού και μερικούς αυλικούς, αγνοήθηκε από τον ίδιο τον Ρωμανό και ελάχιστα επικρίθηκε από τους ιστορικούς. Στην πραγματικότητα, κάποιοι ενέκριναν τη σχέση, ενώ αυτοί που δεν την ενέκριναν, παρέμειναν σιωπηλοί, με αποτέλεσμα η σχέση να έχει σχεδόν νομική έγκριση. 212 C. L. Connor, Women 219. Κατά τη L. Garland, Conformity and licence 111, η Ζωή χειραγωγήθηκε από τον Ιωάννη, ο οποίος εκμεταλλεύτηκε την «ερωτική της τρέλα» για τον Μιχαήλ. 69

73 χέρια της δεν μπορεί να αμφισβητηθεί 213. Η αυτοκράτειρα επιθυμούσε να απαλλαγεί από τον Ρωμανό Γ, καθώς εκείνος την είχε περιθωριοποιήσει. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η Ζωή ανεβάζοντας τον Μιχαήλ στον θρόνο πίστευε πως δεν θα έχει αυτοκράτορα και σύζυγο, αλλά δούλο και υπηρέτη B. Hill, Imperial women 45. Πρβλ. C. L. Connor, Women 219, η οποία υποστηρίζει ότι η Ζωή προτιμούσε να προωθήσει τον Μιχαήλ στον θρόνο από το να ασκήσει η ίδια τα νόμιμα δικαιώματά της. 214 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «Ἡ Ζωὴ δὲ τὸν Μιχαὴλ ἐπὶ τὸν βασίλειον ἐνιδρύσασα θρόνον ᾠήθη μὲν ἀντὶ ἀνδρὸς καὶ βασιλέως δοῦλον καὶ διάκονον ἕξειν». Βλ. B. Hill, Imperial women

74 4. Η ασθένεια και ο θάνατος του Ρωμανού Γ Αργυρού Κι ενώ η ερωτική σχέση της Ζωής με τον νεαρό Μιχαήλ συνεχιζόταν, ο Ρωμανός αρρώστησε 215. Ο Ψελλός περιγράφει με διεξοδικό τρόπο την ασθένεια του αυτοκράτορα, καθώς και τις αλλαγές που επέφερε αυτή τόσο στη ψυχική του διάθεση όσο και στη σωματική του εμφάνιση. Μεταξύ άλλων αναφέρει πως η κατάσταση του αυτοκράτορα ήταν τόσο οικτρή, ώστε δε διέφερε σε τίποτα από τους νεκρούς 216. Με διεξοδικό, επίσης, τρόπο, ο Ψελλός περιγράφει και τον θάνατο του αυτοκράτορα, ο οποίος προήλθε από πνιγμό, ενώ έκανε το μπάνιο του σε ένα από τα λουτρά του παλατιού 217. Οι ιστορικοί και χρονογράφοι είτε θεωρούν υπεύθυνη για την ασθένεια του Ρωμανού τη Ζωή, κατηγορώντας την ότι δηλητηρίαζε σταδιακά τον Ρωμανό, είτε παρουσιάζουν τα γεγονότα με τέτοιο τρόπο που το υπονοούν 218. Ο Σκυλίτζης αναφέρει πως ο Ρωμανός καταβλήθηκε από τα δηλητήρια, με τα οποία τον πότιζε η Ζωή, η οποία επιθυμούσε διακαώς να απαλλαγεί από αυτόν χωρίς να κινήσει υποψίες, 215 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.24 (σελ. 47, στιχ. 1-2): «καταλαμβάνει καὶ τὸν αὐτοκράτορα νόσημα τῶν ἀήθων καὶ χαλεπῶν». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «νόσῳ δὲ χρονία βάλλεται καὶ τριχορρυεῖ γένυν τε καὶ τὴν κόμην». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 584, στιχ. 11): «Tούτων δὲ οὕτως ἐχόντων ὁ αὐτοκράτωρ ἐνόσησε». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.25 (σελ. 48, στιχ. 2-3): «βραχύ τι τῶν νεκρῶν διαφέροντα». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 584, στιχ ): «καὶ οἱ διῳδήκει τὸ πρόσωπον καὶ τὸ ἄσθμα ἦν συνεχὲς καὶ ἡ ὄψις αὐτῷ ἐῴκει νεκροῦ καὶ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ τὸ πλέον ἐψίλωτο αἱ γὰρ τρίχες αὐτῆς ἀπερρύησαν». Βλ. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.26 (σελ. 49, στιχ. 9-18). Σκυλίτζης, Σύνοψις : «καὶ ἐπιθυμήσας λούσασθαι κατὰ τῷ ἐν μεγάλῳ παλατίῳ βαλανεῖον καὶ εἰσελθὼν οἰκτρῶς ἀποπνίγεται». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ , στιχ ). Βλ. J.- C. Cheynet, Pouvoir et contestations 44, Nr. 36. B. Hill, Imperial women 44. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 150. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 145. C. L. Connor, Women 219. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «καὶ δή ποτε τῷ βασιλεῖ τῷ Ρωμανῷ, τὴν σάρκα ψυχαγωγούντι τοῖς λουτροῖς καὶ παραμυθουμένῳ, ἄνδρες τινὲς χαιρομυσεῖς φονίως ἐμπεσόντες, ἀπάγχουσιν, ὡς δράκοντες ἐμφύντες τῷ τραχήλῳ». Ιωήλ, Χρονογραφία : «ὅς κατὰ τὴν μεγάλην πέμπτην κατὰ τὸ ἐν τῷ μεγάλῳ παλατίῳ βαλανεῖον λουόμενος ὑπὸ τῶν περὶ τὸν Μιχαὴλ τῇ κολυμβήθρᾳ τοῦ λουτροῦ οἰκτρῶς ἀπεπνίγη, βασιλεύσας ἔτη ε καὶ μῆνας ς». Βραχέα Χρονικά 16.10: «ἐκοιμήθη δὲ ὁ αὐτὸς Ῥωμανὸς μηνὶ ἀπριλλίῳ ιά, ἰνδικτιῶνος β, ἔτους Ϛ φμβ, πνιγεὶς ἐν τῷ λουτρῷ». 218 B. Hill, Imperial women

75 έχοντας σκοπό να ανεβάσει στον θρόνο τον Μιχαήλ 219. Επίσης ο Σκυλίτζης αναφέρει πως η χορήγηση των δηλητηρίων γινόταν σταδιακά με αποτέλεσμα ο αυτοκράτορας να οδηγηθεί όχι σε πρόωρο, αλλά σε αργό και βασανιστικό θάνατο 220. Επιπρόσθετα, ο Σκυλίτζης φαίνεται να αποδέχεται και την εμπλοκή του Ορφανοτρόφου στη σταδιακή δηλητηρίαση του Ρωμανού 221, γεγονός που αποδεικνύεται από την πίεση που άσκησε ο Ιωάννης Ορφανοτρόφος στη Ζωή, προκειμένου αυτή να προχωρήσει άμεσα στη στέψη του νέου αυτοκράτορα, του αδερφού του Μιχαήλ 222. Η Ζωή και ο Μιχαήλ θα μπορούσαν να θεωρηθούν ένοχοι για μοιχεία και υπεύθυνοι για το θάνατο του Ρωμανού. Ωστόσο, οι κατηγορίες αυτές ποτέ δεν αποδείχθηκαν γιατί ακόμη και στην περίπτωση που δεν υπήρχε φόνος, εάν αποδεικνυόταν η κατηγορία για τη μοιχεία, τότε ο γάμος που ακολούθησε θα θεωρούνταν άκυρος 223. Ο Ψελλός αρχικά αποφεύγει να πάρει ξεκάθαρη θέση, μη θέλοντας να κατηγορήσει τη Ζωή και τον εραστή της για τη σταδιακή δηλητηρίαση του Ρωμανού 219 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «διὸ καί φασι χρονίοις φαρμάκοις κατεργασθεὶς ὁ βασιλεὺς θυμαλγέσι νόσοις ἐσφακελίζετο, καιρὸν ἐπιζητούσης τῆς βασιλίδος τοῦ τὸν μὲν βασιλέα ἀποσκευάσασθαι ἀνυπονοήτως, τὸν Μιχαὴλ δὲ εἰς τὸν βασίλειον θρόνον ἀναγαγεῖν». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 170. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «βραδυθανάτοις δὲ φαρμάκοις κατεργασθεὶς, καὶ χρόνον συχνὸν κείμενος κλινοπετὴς, ὅλῃ ψυχῆ ἐπεκαλεῖτο τὸν θάνατον». Ματθαίος Εδέσσης Ο Ματθαίος Εδέσσης αναφέρει σε αντίθεση με τις άλλες πηγές (τις βυζαντινές που αποδίδουν τον θάνατο του Ρωμανού σε πνιγμό), πως ο Ρωμανός πέθανε, αφού προηγουμένως τον δηλητηρίασε η σύζυγός του. 220 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ὅθεν καὶ φαρμάκοις, ὡς εἴρηται, οὐκ ὠκυμόροις, ἀλλὰ σχολαίτατον καὶ βραδὺν ἐπάγουσιν θάνατον καταπραχθεὶς οἰκτρὸν καὶ ἐπώδυνον διήντλει τὸν βίον, κλινοπετὴς ὤν καὶ ὅλῃ ψυχῆ τὸν θάνατον ἐκκαλούμενος». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ιωήλ, Χρονογραφία : «καὶ τούτῳ κρυφίως συμμιγνυμένη, τὸν βασιλέα φαρμάκοις οὐκ ὠκυμόροις, ἀλλὰ σχολαίτατον καὶ βραδὺν ἐπάγουσι θάνατον κατειργάσατο». Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 170. Βλ. και L. Garland, Sexual morality 25, όπου σύμφωνα με την ερευνήτρια, το γεγονός ότι η Ζωή θεωρήθηκε ύποπτη για τη δολοφονία του συζύγου της, επειδή τον δηλητηρίαζε αργά και σταδιακά και αργότερα αφού δεν είχε επέλθει το μοιραίο πνίγηκε από τους ακολούθους του Μιχαήλ στο λουτρό, φανερώνουν πόσο ισχυρή ήταν και πόσο περιφρονούσε την κοινή γνώμη, ανυπομονώντας για τον θάνατο του συζύγου της. 221 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «νόσῳ δὲ χρονία βάλλεται καὶ τριχορρυεῖ γένυν τε καὶ τὴν κόμην, κατεργασθείς, ὥς φασιν, ὑπὸ Ἰωάννου τοῦ μετὰ ταῦτα Ὀρφανοτρόφου». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Βλ. Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.2 (σελ. 116, στιχ. 7-11): «ὁ πρεσβύτερος τοῦ Μιχαὴλ ἀδελφὸς, Ἰωάννης ὁ ἐκτομίας δι ἀπορρήτων αὐτῇ ἐντυχὼν, καὶ ὡς ἀποθανούμεθα φήσας, εἰ ῥοπὴν τὸ κράτος εἰς ὑπέρθεσιν λήψεται, ὅλην εἰς τὴν οἰκείαν μετατίθησι γνώμην». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ. 585, στιχ ): «ἡ δὲ οὐκ ἠνείχετο, κατεπειγομένη πρὸς τὴν τελεσιουργίαν καὶ παρὰ τοῦ ἐκτομίου Ἰωάννου τοῦ συγγόνου τοῦ Μιχαήλ, λάθρᾳ πρὸς αὐτὴν ὑποψιθυρίσαντος ὡς ἀπολούμεθα αὐτίκα, εἰ βραχεῖ τινι καιρῷ τὸ ἀποτέλεσμα βραδυνεῖ». 223 Βασιλικά Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 170. I.Kalavrezou, Irregular marriages

76 και το θάνατό του υποστηρίζοντας πως δεν μπορεί να επιρρίψει ευθύνες στο ζευγάρι, καθώς δεν μπορεί να αποδώσει σε εκείνους πράξεις που δεν έχει εξακριβώσει ο ίδιος 224. Στη συνέχεια, ωστόσο, όπως προκύπτει από την αφήγησή του, φαίνεται ότι αποδέχεται τη δηλητηρίαση του Ρωμανού, καθώς αναφέρει «πως είναι γενικά αποδεκτό ότι, αφού πρώτα μάγεψαν τον αυτοκράτορα με φάρμακα, μετά του έδωσαν ένα δηλητήριο, το ελλέβορο», θεωρώντας τους δύο εραστές αιτία θανάτου του αυτοκράτορα 225. Επίσης ο Ψελλός περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια το πρόσωπο του νεκρού αυτοκράτορα, αναφέροντας πως με δυσκολία τον αναγνώρισε, καθώς το χρώμα του προσώπου του δεν έμοιαζε με εκείνο των νεκρών, αλλά με το χρώμα των ανθρώπων που έχουν πρηστεί από δηλητήριο 226. Ο Ψελλός δεν μπορεί να πει με ακρίβεια, αν οι άνδρες που συνόδευαν τον αυτοκράτορα, τη βοήθεια των οποίων ζήτησε ο ίδιος ο αυτοκράτορας, ήταν εκείνοι που τον δολοφόνησαν, όταν μπήκαν στο λουτρό 227. Αντίθετα ο Σκυλίτζης κατηγορεί ανοιχτά τον Μιχαήλ για τη δολοφονία του Ρωμανού, λέγοντας πως οι άνδρες του ήταν εκείνοι που δολοφόνησαν τον αυτοκράτορα, πνίγοντάς τον μέσα στο λουτρό Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.26 (σελ. 49, στιχ. 1-4): «Εἰ μὲν οὖν ἐδεδράκεισάν τι περὶ αὐτὸν τῶν ἀτοπωτάτων αὐτή τε ἡ ἐρωτική συζυγία καὶ οἱ τοῦ πράγματος κοινωνοί, ἐγὼ μὲν οὐκ ἄν εἴποιμι οὐ γὰρ ῥᾳδίως οἶδα καταγιγνώσκειν ὧν οὔπω κατάληψιν εἴληφα». Βλ. Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 120. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «οὐκ οἶδα πῶς εἰς τὸ κακὸν ἢ πόθεν προαχθέντες, εἴθ, ὥς φασι, καὶ τῆς Ζωῆς εἰς τοῦτο συννευσάσης ἢ συνειδυίας μηδαμῶς (οὐδὲ γὰρ ἔχω λέγειν)». 225 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.26 (σελ. 49, στιχ. 4-7): «τοῖς δὲ ἄλλοις κοινὸν τοῦτο τέθειται ὁμολόγημα, ὡς τὸν ἄνδρα πρότερον φαρμάκοις καταγοητεύσαντες, μετὰ ταῦτα καὶ ἑλλέβορον ἐκεράσαντο καὶ οὐ περὶ τούτου νῦν διαμφισβητοῦμαι, ἀλλ ὅτι ἡ τοῦ θανεῖν αἰτία ἐκεῖνοι γεγόνασιν». Βλ. Β. Καραλής, Χρονογραφία Α 159. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 584, στιχ ): «λέγεται γοῦν φαρμάκοις περιεργασθῆναι ὁ ἄνθρωπος». 226 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.4 (σελ. 53, στιχ. 6-9): «διέφθαρτο μὲν γὰρ αὐτῷ τὸ πρόσωπον, οὐχ ὡς ἐκτετηκὸς, ἀλλ ὡς ἐξῳδηκὸς καὶ τὸ χρῶμα πάντη ἠλλοίωτο οὐχ ὡς νεκρῶδες, ἀλλ ἐῴκει τοῖς ἐκ φαρμακοποσίας ἀνοιδήσασι καὶ ὠχριακόσιν, ὥστε μηδὲ δοκεῖν αἵματος αὐτοῖς ὑπεῖναι γένεσιν». Βλ. Β. Καραλής, Χρονογραφία Α Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.26 (σελ. 49, στιχ ): «ἔπειτά τινες καὶ τῶν περὶ ἐκεῖνον εἰσῄεσαν ὑπερείσοντες ἐκεῖνον καὶ ἀναπαύσοντες οὕτω γὰρ ἔδοξεν ἀλλ εἴ τι μὲν εἰσελθόντες περὶ τὸν αὐτοκράτορα παρηνόμησαν, οὐκ ἔχω εἰπεῖν ἀκριβῶς». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ , στιχ. 15-1): «οὕτω δ ἔχων ἀπῄει πρὸς βαλανεῖον τῶν ἐν τοῖς βασιλείοις λουσόμενος.. ὡς δὲ τὸ σῶμα ἐκάθηρεν, εἰσέδυ τὴν ἐκεὶ κολυμβήθραν, ἔνθα δὴ τὸ πᾶν ᾄδεται γενέσθαι τοῦ δράματος συμπιέσαι γάρ τινας αὐτῷ τὴν κεφαλήν φασιν ἐπὶ τὸ ὕδωρ ἐφ ἱκανόν». 228 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «τότε δὲ κατὰ τὴν ἡμέρα τῆς ἁγίας μεγάλης πέμπτης καὶ ἐπιθυμήσας λούσασθαι κατὰ τῷ ἐν μεγάλῳ παλατίῳ βαλανεῖον καὶ εἰσελθὼν οἰκτρῶς ἀποπνίγεται ὑπὸ τῶν περὶ τὸν Μιχαὴλ ἐν τῇ κολυμβήθρᾳ τοῦ λοετροῦ, βασιλεύσας ἐπ ἔτη πέντε καὶ μῆνας ἕξ». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Βλ. B. Hill, Imperial women 44, 53, η οποία σημειώνει ότι ο Ρωμανός πνίγηκε στο λουτρό είτε από τους φίλους του Μιχαήλ, είτε μετά από διαταγή της Ζωής. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 150, όπου αναφέρεται ότι ίσως η Ζωή προσπάθησε να δηλητηριάσει τον Ρωμανό, αλλά καθώς ήταν ανυπόμονη, 73

77 Σύμφωνα με τον Ψελλό, ο Ρωμανός, αφού εγκαταλείφθηκε από τους άνδρες στο λουτρό, ανασύρθηκε ζωντανός από κάποιον που ανταποκρίθηκε στην έκκληση βοήθειας του αυτοκράτορα και άφησε την τελευταία του πνοή στο κρεβάτι του 229. Όταν η Ζωή πληροφορήθηκε το γεγονός έτρεξε να δει τον ετοιμοθάνατο αυτοκράτορα, αλλά πολύ γρήγορα αποχώρησε. Ο Ψελλός αποδίδει τη βιαστική αποχώρηση της Ζωής στην έλλειψη ανησυχίας για το σύζυγό της 230. Παρόλα αυτά, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με ακρίβεια ποια ήταν τα πραγματικά συναισθήματα της Ζωής τη συγκεκριμένη στιγμή 231. Λίγο αργότερα, ο Ρωμανός, μη μπορώντας να αποκαλύψει τί πραγματικά συνέβη, άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία εβδομήντα ετών 232, στις 11 Απριλίου έβαλε τους ακόλουθους του Μιχαήλ να τον πνίξουν, ενώ κολυμπούσε στο λουτρό του. C. L. Connor, Women 219, η ερευνήτρια αναφέρει ότι ο Ρωμανός πνίγηκε ενώ κολυμπούσε από τους άνδρες του Μιχαήλ. Κατά τη Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών 419, το γεγονός ότι ο Σκυλίτζης αντιμετωπίζει τον Μιχαήλ ως τον αποκλειστικά υπεύθυνο για το φόνο του Ρωμανού, κατηγορώντας τον και για την παράνομη ερωτική σχέση που διατηρούσε με τη Ζωή, αποδεικνύεται από τη γνώμη του Κωνσταντίνου Δαλασσηνού για τον Μιχαήλ, που αποκαλεί το νέο αυτοκράτορα, «χυδαῖο και τριωβολιμαίο ἄνθρωπο», βλ. Σκυλίτζης, Σύνοψις Βλ επίσης, Αριστάκης, Ιστορία (Canard) 32,33, 35 όπου ο ιστορικός αναφέρει πως ο Ρωμανός πνίγηκε από τους ακόλουθους του, οι οποίοι είχαν την υποστήριξη της Ζωής. Στη συνέχεια ο ιστορικός κατηγορεί ανοιχτά τη Ζωή, υποστηρίζοντας πως αυτή ήταν που διέταξε τον πνιγμό του Ρωμανού, εξαιτίας του αρρωστημένου πάθους της για τον Μιχαήλ και τοποθετεί τον Μιχαήλ μεταξύ των δολοφόνων του Ρωμανού. Μάλιστα η Ζωή, την επομένη αυτής της διαβολικής επιχείρησης, διέταξε να κληθούν όλοι οι επιφανείς πολίτες της πόλης και αφού τους έδειξε τον νεκρό, δε δίστασε να παρουσιάσει τον θάνατο του αυτοκράτορα ως ένα τυχαίο γεγονός. Αριστάκης, Ιστορία (Bedrosian) 8.36, αυτόθι Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.26 (σελ. 50, στιχ ). Πρβλ. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 585, στιχ. 1-3): «καὶ οὕτως ἐκεῖθεν ἄπνουν ἀνιμηθῆναι σχεδὸν καὶ ἀνακλιθῆναι πρὸς τῆν στρωμνήν». 230 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.26 (σελ. 50, στιχ ). Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 585, στιχ. 3-5): «θροῦ δ ἐπὶ τούτῳ συμβάντος παρῆλθε καὶ ἡ βασιλίς, ὡς δή τι τῷ πάθει ἐπιστενάζουσα, καὶ πληροφορηθεῖσα τοῦ βασιλέως τὴν τελετὴν ἀπῆλθεν εὐθύς». Βλ. L. Garland, Sexual morality 25, όπου η ερευνήτρια υποστηρίζει πως η Ζωή υποκρίθηκε τη θλιμένη, καθώς η θλίψη της διήρκεσε έως ότου βεβαιωθεί ότι ο Ρωμανός είχε πνιγεί, δεν ήταν παρούσα την ώρα του θανάτου του και ευθύς αμέσως παντρεύτηκε τον Μιχαήλ. C. L. Connor, Women B. Hill, Imperial women 44. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III.26 (σελ. 50, στιχ ): «Ὁ δὲ βαρύ τι στενάξας καὶ βύθιον.. φωνῆσαι μὲν μὴ δυνάμενος, σχήμασι δὲ καὶ νεύμασι δηλῶν τὸ βούλημα τῆς ψυχῆς ὡς δὲ συνελαμβάνετο ἔτι οὐδεὶς, μύσας τοὺς ὀφθαλμοὺς πυκνότερον αὖθις ἐπήσθμαινεν εἶτα δὴ ἀθρόον ἀνερυγόντος, ὑπεκχεῖται διὰ τοῦ στόματος μελάντερόν τι τὴν χρόαν καὶ πεπηγός, ἐφ ᾧ δὴ δὶς καὶ τρὶς ἀσθμάνοντας τὴν ζωὴν ἀπολείπει». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ. 585, στιχ. 5-8): «ὁ δὲ βραχύ τι ἐπιβιοὺς ἄναυδος, εἶτα καὶ μελάντερόν τι ἀναγαγὼν διὰ τοῦ στόματος ἀφῆκε τὸ πνεῦμα, ἔτη βασιλεύσας πέντε πρὸς τῷ ἡμίσει». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «Ἐπεὶ δὲ μίτος τοῦ βίου κέκοπτό οἱ, νόσῳ τακέντι ποικίλῃ φθισιβρότῳ». 233 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «διήρκεσεν οὗν ἄχρι τῆς ἑνδεκάτης τοῦ Ἀπριλλίου μηνός, τῆς δευτέρας ἰνδικτιῶνος, τοῦ Ϛφμβ ἔτους». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Βραχέα Χρονικά 15.8: «κρατήσας χρόνους ε, μῆνας ε, ἐτελεύτησεν ἀπριλλίῳ ι <α >, ἰνδικτιῶνος [ι]β, ἔτους Ϛφμβ», 74

78 Μία μέρα μετά το θάνατό του, την ημέρα της Μεγάλης Παρασκευής, ο Ρωμανός ενταφιάστηκε στη Μονή της Περιβλέπτου, που ο ίδιος ανήγειρε 234. αυτόθι 16.10: «ἐκοιμήθη δὲ ὁ αὐτὸς Ῥωμανὸς μηνὶ ἀπριλλίῳ ια, ἰνδικτιῶνος β, ἔτους Ϛφμβ, πνιγεὶς ἐν τῷ λουτρῷ». Βλ. Jean F. Vannier, Les Argyroi Σκυλίτζης, Σύνοψις : «Τὸν ῥηθέντα δὲ τρόπον ἀναιρεθεὶς Ῥωμανὸς ὁ βασιλεὺς θάπτεται ἐν τῇ παρ αὐτοῦ νεουργησθείσῃ τῆς περιβλέπτου μονῇ, κατ αὐτὴν τὴν ἁγίαν μεγάλην παρασκευήν». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Ιωήλ, Χρονογραφία Βλ. Jean F. Vannier, Les Argyroi 38. Η Μονή της Περιβλέπτου κτίστηκε από τον Ρωμανό Γ Αργυρό μεταξύ των ετών προς τιμήν της Θεοτόκου και βρισκόταν στα νοτιοδυτικά της Κωνσταντινούπολης. Ο Ρωμανός Γ ξόδεψε υπέρογκα ποσά για την ανέγερσή της, καθώς φιλοδοξούσε να την καταστήσει λαμπρότερη της Αγίας Σοφίας. Πιθανότατα ο αυτοκράτορας προχώρησε στην ίδρυση της μονής μετά την ήττα του στη Συρία ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη σωτηρία του. Βλ. Ψελλός, Χρονογραφία Ι, III Σκυλίτζης, Σύνοψις Για τη Μονή της Περιβλέπτου, βλ. Janin, Églises A.M. Talbot- A. Cutler, Peribleptos Monastery Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ

79 Β ΜΕΡΟΣ Η Ζωή και οι Παφλαγόνες ( ) 1. Η Ζωή και ο Μιχαήλ Δ Παφλαγόνας ( ) Μόλις η Ζωή πληροφορήθηκε τον θάνατο του αυτοκράτορα, ανέλαβε όλες τις υποθέσεις της αυτοκρατορίας ως κληρονόμος του θρόνου, ασκώντας ωστόσο την εξουσία για πολύ λίγο, καθώς δεν την ενδιέφερε να την κρατήσει για τον εαυτό της, αλλά είχε σκοπό να τη μεταβιβάσει στον εραστή της Μιχαήλ 235, μη λαμβάνοντας υπόψη τις συμβουλές πολλών ανθρώπων του περιβάλλοντός της 236, που την παρότρυναν να μη βιαστεί, να μην αντιμετωπίσει το θέμα με προχειρότητα και να επιλέξει κάποιον που θα της συμπεριφερόταν όχι ως σύζυγο, αλλά ως δέσποινα 237. Η Ζωή, έχοντας επίγνωση της δύναμής της, γνώριζε ότι η μεταφορά της εξουσίας από τον Ρωμανό στον Μιχαήλ θα γινόταν μέσω της ίδιας και γι αυτόν τον λόγο επέσπευσε το γάμο της με τον εραστή της 238. Το ίδιο κιόλας βράδυ του θανάτου του συζύγου της τέλεσε τους γάμους της με τον Μιχαήλ, χωρίς προηγουμένως να έχει πενθήσει τον Ρωμανό (εικόνα 3) 239. Σχετικά με τη νομιμότητα του γάμου υπήρχαν τουλάχιστον τρία προβλήματα. Πρώτον, η Ζωή δεν τήρησε το πένθος που όφειλε να τηρήσει ως χήρα πριν 235 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.1 (σελ. 51, στιχ. 3-6): «εὐθὺς ὥσπερ δὴ κληρονόμος ἄνωθεν τῆς ἀρχῆς τῶν ὅλων προΐσταται, μᾶλλον δὲ τοῦ προεστάναι βραχὺ φροντίσασα, ὅπως ἄν παραδῷ τὴν προστασίαν τῷ Μιχαήλ διὰ πάσης φροντίδος γίνεται». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ. 585, στιχ ): «ἡ δὲ βασιλὶς ὅλη τοῦ τὸν Μιχαὴλ ἐγκαθιδρῦσαι τῷ θρόνῳ τῆς βασιλείας ἐγένετο, καὶ τῶν περὶ αὐτὴν τῶν πατρῴων δηλαδὴ θεραπόντων αὐτῆς ἀναβολῇ τὸ πρᾶγμα δοῦναι καὶ σκέψει συμβουλευόντων». 236 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.1 (σελ. 51, στιχ. 7-10): «Οἱ μὲν γὰρ τῶν ἀνακτόρων τοὺς ἐν τοῖς ἀξιώμασι κλήρους διαλαχόντες, ὧν οἱ πλείους αύτῇ πατρῷοι θεράποντες ὄντες ἐτύγχανον, οἱ δὲ καὶ τοῦ ἀνδρὸς ὁμιληταὶ καὶ εἰς γένος ἐκείνῳ συναφθέντες «ἀπό» τοῦ πατρὸς, ἀπεῖργον τοὺ προχείρως περὶ τῶν μεγάλων τί διαπράξασθαι». Βλ. Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 125, υποσ. 3, όπου αναφέρεται ότι οι άνθρωποι αυτοί ήταν οι παλαιοί αξιωματούχοι της εποχής του Βασιλείου, συγκλητικοί και γραφειοκράτες που έχοντας πληροφορηθεί τα γεγονότα από τον Ρωμανό «δεν ανέχονταν την εκλογή της Ζωής». Είναι αυτοί που αργότερα υποκίνησαν την εξέγερση κατά του Καλαφάτη. Βλ. επίσης, B. Hill, Imperial women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.1 (σελ. 51, στιχ ): «συνεβούλευόν τε ἐνθυμηθῆναι τὰ κάλλιστα περὶ αὐτῆς καὶ βουλεύσασθαι καὶ ἕνα τῶν πάντων εἰς τὴν βασιλείαν ἀναγαγεῖν, τὸν ἐκ πάντων ἐξαίρετον καὶ συνομολογήσαντα οὐχ ὡς συμβίῳ ἀλλ ὡς δεσπότιδι ταύτῃ προσενεχθήσεσθαι». Βλ. B. Hill, Imperial women C. L. Connor, Women A. E. Laiou, Imperial Marriages B. Hill, Imperial women 45. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 150. Mešanović, Female desire

80 ξαναπαντρευτεί, καθώς το πένθος για ένα έτος αποτελούσε υποχρέωση των γυναικών πριν αυτές συνάψουν νέο γάμο 240. Στις πηγές ωστόσο δεν γίνεται καμία αναφορά για την ύπαρξη προβλημάτων κάθε είδους που να προέκυψαν από τη μη τήρηση του υποχρεωτικού πένθους που όφειλε να τηρήσει η Ζωή. Το γεγονός αυτό μας κάνει να υποθέσουμε ότι οι ιστορικοί γνώριζαν το νόμο (Βασιλικά ) που επέτρεπε στον αυτοκράτορα να παντρευτεί μια χήρα πριν περάσει η περίοδος του υποχρεωτικού πένθους και συμπέραναν ότι και η Ζωή είχε το δικαίωμα να πράξει αναλόγως 241. Δεύτερον, υπήρχε η φήμη πως η Ζωή και ο Μιχαήλ ήταν εραστές και επομένως ήταν ένοχοι για μοιχεία 242, και τρίτον υπήρχε η υποψία του φόνου, καθώς ο Ρωμανός πνίγηκε στο λουτρό κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Οι πράξεις της Ζωής και του Μιχαήλ έμειναν ατιμώρητες. Καμία επίσημη τιμωρία δεν επιβλήθηκε από τον πατριάρχη Αλέξιο, ο οποίος τους πάντρεψε 243. Ο Σκυλίτζης, που περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες το δεύτερο γάμο της Ζωής, αποδίδει τη συναίνεση του πατριάρχη και του κλήρου στη δωροδοκία τους. Ο πατριάρχης Αλέξιος εκλήθη εσπευσμένα στα ανάκτορα, όπου βρήκε τον Ρωμανό νεκρό και τη Ζωή να τον περιμένει για να τελέσει τον γάμο της με τον Μιχαήλ. Διστακτικός και παραμένοντας άφωνος ο πατριάρχης πείστηκε να προχωρήσει στην τέλεση του μυστηρίου, αφού προηγουμένως έλαβε από τη Ζωή και τον Ιωάννη 50 λίτρες χρυσού για τον ίδιο και άλλες τόσες για τον κλήρο. Η αμοιβή του απομάκρυνε τους όποιους ενδοιασμούς μπορεί να είχε και πάντρεψε το ζευγάρι 244. Επιπλέον, ο 240 A. E. Laiou, Imperial Marriages L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 150. Mešanović, Female desire Βασιλικά , , Σχόλια Βασιλικών Βλ. επίσης, Σύνοψις Βασιλικών Π, Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 170. Mešanović, Female desire Βασιλικά , Βλ. I.Kalavrezou, Irregular marriages A. E. Laiou, Imperial Marriages I.Kalavrezou, Irregular marriages Σκυλίτζης, Σύνοψις : «καὶ ταῦτῃ τῆ νυκτὶ τῶν ἁγίων παθῶν ψαλλομένων μηνύεται ὁ πατριάρχης Ἀλέξιος ὑπὸ τοῦ βασιλέως Ῥωμανοῦ τάχα ἀνελθεῖν ἐν τοῖς ἀνακτόροις καὶ ἀνελθὼν εὑρίσκει μὲν νεκρὸν τὸν ἄνακτα Ῥωμανὸν, τοῦ χρυσοτρικλίνου δὲ κοσμηθέντος ἐπὶ βήματος καθίσασα ἡ Ζωὴ ἐξάγει τὸν Μιχαὴλ, καὶ τὸν πατριάρχη καταναγκάζειν ἱερολογῆσαι τοῦτον αὐτῇ. ὁ δὲ τῷ λόγῳ ἐκθαμβηθεὶς ἵστατο ἑννεὸς καὶ ὡς πρὸς τὴν ἱερολογίαν ἐνεδοίαζεν. ἀλλ ὁ Ἰωάννης σὺν τῇ Ζωῇ πεντήκοντα μὲν χρυσίου λίτρας τῷ πατριάρχῃ, πεντήκοντα δὲ τῷ κλήρῳ δοὺς ἔπεισεν ἱεροτελεστίας αὐτοὺς ἀξιῶσαι». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ. 586, στιχ. 5-9): «οἱ δὲ καὶ τότε αὐτίκα νυκτὸς τὴν ἱεροτελεστίαν τὴν γαμικὴν τοῦ πατριάρχου Άλεξίου ἀφικομένου πρὸς τὰ βασίλεια καὶ τὸν μὲν Ῥωμανὸν τεθνεῶτα καταλαβόντος, τὸν δέ γε Μιχαὴλ ἔτι τὰ ἐπὶ τῇ βασιλείᾳ τελούμενον». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική F. Dölger, Regesten Nr Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 170. L. Garland, Sexual morality 5, 25. B. Hill, Imperial women 46, 53. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 276. Βλ. επίσης, Milton V. Anastos, Emperor Michael IV 77

81 Σκυλίτζης είναι ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στη Ζωή στο θέμα του γάμου της με τον Μιχαήλ και τη θεωρεί ένοχη για μοιχεία 245. Εξαιτίας των περιστάσεων το έγκλημα δεν τιμωρήθηκε σύμφωνα με το νόμο, καθώς κανείς δεν θα μπορούσε να προσάψει οποιαδήποτε κατηγορία εναντίον της Ζωής 246. Ο πατριάρχης θα μπορούσε να τους τιμωρήσει για μοιχεία, αλλά δεν το έπραξε 247. Η επιλογή της Ζωής έπρεπε να γίνει σεβαστή 248. Ο Ψελλός παραλείπει την τέλεση της γαμήλιας τελετής και σημειώνει πως η Ζωή ανυπόμονη να προωθήσει τον Μιχαήλ στον θρόνο και πιεζόμενη από τον Ορφανοτρόφο, που την προέτρεψε να κινηθεί γρήγορα, προχώρησε στη στέψη του νέου αυτοκράτορα 249 που πραγματοποιήθηκε από την ίδια ανατρέποντας έτσι την 29, όπου σύμφωνα με τον ερευνητή, το ποσό αυτό θα μπορούσε να είναι μια δωρεά που συνήθιζε να κάνει ο εκάστοτε αυτοκράτορας αμέσως μετά την εκλογή του στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Θα μπορούσε λοιπόν να θεωρηθεί πως πρόκειται για ένα τυπικό, συνηθισμένο δώρο και όχι για δωροδοκία, αν και στη συγκεκριμένη περίπτωση τα χρήματα δόθηκαν από τη Ζωή και τον Ορφανοτρόφο. Η ερμηνεία αυτή θα απάλλασσε τον Αλέξιο από την κατηγορία της δωροδοκίας. Ωστόσο, κατά τον ερευνητή, το γεγονός αυτό δεν αλλάζει την πραγματικότητα, καθώς δεν υπάρχει καμία ένδειξη πως μετά την παραραβή του ποσού ο πατριάρχης προχώρησε στη στέψη του Μιχαήλ. 245 Σκυλτζης, Σύνοψις : «αὖται δ ἂν ἦσαν ἀνύσιμοι, εἰ τήν τε βασιλεία ἀπέρριψε, δι ἣν τὰ τοιαῦτα κακὰ, καὶ τὴν μοιχαλίδα ἀπώσατο καὶ καθ ἑαυτὸν ἀπεκλαίετο τὴν ἁμαρτίαν. Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 172, όπου σημειώνεται ότι ο Σκυλίτζης, καθώς προσεγγίζει τους γάμους της Ζωής από τη νομική σκοπιά, είναι πεπεισμένος ότι η αυτοκράτειρα διέπραξε μοιχεία. Σκανδαλίστηκε από τη συμπεριφορά της και κατηγορεί τους δύο εραστές και για φόνο και για μοιχεία. 246 Βασιλικά , , Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 172, όπου η ερευνήτρια ισχυρίζεται ότι σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, οι ένοχοι τιμωρήθηκαν μόνοι τους με το να απέχουν από κάθε ερωτική συνεύρεση μεταξύ τους. 247 Βλ. B. Hill, Imperial women 45, 46, η ερευνήτρια στηριζόμενη στην A. E. Laiou υιοθετεί την άποψή της περί τιμωρίας των δύο ενόχων, βλ. προηγούμενη παραπομπή. L. Garland, Sexual morality C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.2 (σελ , στιχ. 4-15): «Ὡς δὲ καὶ ἡμέραν ἔδει ὁρίσαι καθ ἣν ἐκεῖνος στεφανηφο ρήσειν ἔμελλεν καὶ τῶν ἄλλων παρασήμων ἀξιωθήσεσθαι, ὁ πρεσβύτερος τοῦ Μιχαήλ ἀδελφὸς, Ἰωάννης ὁ ἐκτομίας δι ἀπορρήτων αὐτῇ ἐντυχὼν καὶ ὡς «Ἀποθανούμεθα» φήσας «εἰ ῥοπὴν τὸ κράτος εἰς ὑπέρθεσιν λήψεται», ὅλην εἰς τὴν οἰκείαν μετατίθησι γνώμην καὶ εὐθὺς μετακαλεσαμένη τὸν Μιχαὴλ καὶ τὴν χρυσουφῆ στολὴν ἐπενδύσασα, ἔπειτα δὲ καὶ τὴν βασιλικὴν στεφάνην τῇ κεφαλῇ προσαρμόσασα ἐπί τε πολυτελοὺς θρόνου καθίσασα καὶ αὐτὴ παρακαθισαμένη πλησίον ἐν ὁμοίῳ τῷ σχήματι, πᾶσιν ἐπιτάττει ὅσοι τὸ βασίλειον τηνικαῦτα ᾤκουν ἄμφω κοινῇ προσκυνεῖν τε καὶ εὐφημεῖν». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ , στιχ. 15-5): «ἡ δὲ οὐκ ἠνείχετο, κατεπειγομένη πρὸς τὴν τελεσιουργίαν καὶ παρὰ τοῦ ἐκτομίου Ἰωάννου τοῦ συγγόνου τοῦ Μιχαὴλ, λάθρᾳ πρὸς αὐτὴν ὑποψιθυρίσαντος ὡς ἀπολούμεθα αὐτίκα, εἰ βραχεῖ τινι καιρῷ τὸ ἀποτέλεσμα βραδυνεῖ. λαβοῦσα τοίνυν εὐθὺς τὸν Μιχαὴλ καὶ στολὴν αὐτῷ περιθεμένη βασίλειον καὶ διαδήματι τὴν ἐκείνου κεφαλὴν αὐτὴ ἀναδήσασα καὶ ἐπὶ θώκου βασιλικοῦ καθιδρύσασα καὶ αὐτὴ παρακαθισαμένη πᾶσι τοῖς τότε παροῦσι καὶ εὐφημεῖν καὶ προσκυνεῖν προετρέπετο». Βλ. G. Ostrogorsky, Ιστορία 210. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 493. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή 112, όπου η ερευνήτρια αναφέρει πως η απουσία εκκλησιαστικής στέψης από τις πηγές πρέπει να θεωρηθεί τυχαία. Ο Ψελλός δεν ασχολείται με τη συμμετοχή του πατριάρχη και η εικόνα που μας δίνει ο ιστορικός για τη στέψη του Μιχαήλ από τη Ζωή συνδυάζει την αναγόρευση με την απόδοση των βασιλικών συμβόλων από την αυτοκράτειρα. Αντίθετα, ο Milton V. 78

82 παραδοσιακή τελετή, σύμφωνα με την οποία ο αυτοκράτορας έστεφε την αυτοκράτειρα 250. Μόλις ολοκληρώθηκε η ανάρρηση του Μιχαήλ Δ στον θρόνο, τα νέα διαδόθηκαν γρήγορα και ολόκληρη η πόλη συμμετείχε στους πανηγυρισμούς. Πριν ακόμη πραγματοποιηθεί η ταφή του Ρωμανού το πλήθος ανέμελα και ξένοιαστα πανηγύριζε επευφημώντας το νέο αυτοκράτορα με τρόπο υποκριτικό και ψεύτικο αφενός μεν, γιατί απαλλάχθηκε από το νεκρό αυτοκράτορα που δε συμπαθούσε ιδιαίτερα και αφετέρου, για να κολακέψει τον Μιχαήλ 251. Μετά από τη βραδινή ανάρρηση του Μιχαήλ δόθηκε εντολή στον έπαρχο της πόλης να παρουσιαστεί την επόμενη μέρα μαζί με τους συγκλητικούς στα ανάκτορα, Anastos, Emperor Michael IV 27, 29, θεωρεί παρακινδυνευμένη την ερμηνεία της Αικ. Χριστοφιλοπούλου. Η εξήγηση που δίνει ο ίδιος είναι πως η Ζωή έχοντας κληρονομήσει τον θρόνο, άσκησε την εξουσία ως αυτοκράτειρα για να στέψει η ίδια τον διάδοχό της χωρίς να δώσει κανένα ρόλο στον πατριάρχη. Βλ. επίσης, E. Gamillscheg, Zoe und Theodora 398. B. Hill/L. James/D. Smyth, Zoe 225. B. Hill, Imperial women 45. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 150. C. L. Connor, Women 219. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «ὁ Μιχαὴλ ἀρχηγετεῖ καὶ δράττεται τῶν σκήπτρων, ὁ πρὸ βραχέως ἀφανής, ὁ ταπεινὸς τῷ γένει, τοῦτον μισθὸν εὑράμενος τῶν μοιχιδίων λέκτρων». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ἐφ ᾧ καὶ κατεργάζεται ὁ βασιλεὺς ὅτε τῆς βασιλίδος τὸν Μιχαὴλ εἰς τὸν βασιλικὸν θρόνον σπευδούσης ἀναγαγεῖν». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «Ζωὴ βασιλὶς δεικνύει βασιλέα τὸν τῆσδ ἐραστὴν Μιχαὴλ Παφλαγόνα ὡραῖον ὄψιν εὐπρεπῆ κεκασμένον κἀντεῦθεν ἀνήνεκτο καθάπαξ φάναι εἰς ὕψος οἷον καὶ θρόνον κραταρχίας». Βραχέα Χρονικά 16.11: «ἀνηγορεύθη δὲ τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ Μιχαὴλ ὁ Παφλαγὼν, ἄρχων τοῦ Πανθέου ὤν, εὐλογηθεὶς καὶ στεφθεὶς παρὰ Ἀλεξίου πατριάρχου ἐν κυριακῇ τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης ἑορτῆς, ὅτε ψάλλονται τὰ ἅγια καὶ σωτήρια πάθη τοῦ κυρίου καὶ θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἅμα τῇ αὐγούστῃ Ζωῇ, βασιλεύσας χρόνους ζ, μῆνας ι, ἡμέρας ιη». Βλ. επίσης, Αριστάκης, Ιστορία (Canard) 33, 35, όπου αναφέρεται ότι η Ζωή χωρίς να χάσει χρόνο ανέβασε τον Μιχαήλ στον θρόνο και στη συνέχεια τον παντρεύτηκε, παρόλο που το έγκλημά του ήταν γνωστό σε όλους. Αριστάκης, Ιστορία (Bedrosian) Ματθαίος Εδέσσης 55.61, όπου ο χρονογράφος αναφέρει ότι ο Μιχαήλ ανήλθε στον θρόνο μετά από διαταγή της αυτοκράτειρας. 250 C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.2 (σελ. 52, στιχ ): «διαδόσιμον δὲ τὸ πρᾶγμα καὶ τοῖς ἐκτὸς [καὶ] τῶν ἀνακτόρων καθίστατο, καὶ πᾶσα ἡ Πόλις παραλαβεῖν τοῦ συνθήματος τὴν εὐφημίαν ἐβούλετο, τοῦτο μὲν καὶ ψευδομένων τῶν πλειόνων τὴν εὐθυμίαν καὶ κολακευόντων τὸν βασιλεύσαντα, τοῦτο δὲ καὶ ὣσπερ τι ἄχθος ἀποθεμένων τὸν τελευτήσαντα, καὶ κούφως ἃμα καὶ ἐλαφρῶς σὺν εὐθυμίᾳ καὶ ἡδονῇ ἐκδεξαμένων τὸν Μιχαήλ». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «πὰντες μὲν ὑπεκλίνοντο οἱ ἄλλοι, καὶ δι εὐφήμου φωνῆς τὸν νέον ἐμεγάλυνον βασιλέα». Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, ο Ορφανοτρόφος έστειλε γράμματα παντού, κάνοντας γνωστό σε όλους ότι ο Ρωμανός πέθανε και ο Μιχαήλ αναγορεύθηκε αυτοκράτορας όταν ακόμη ζούσε ο Ρωμανός και έχοντας τη συγκατάθεση του παντρεύτηκε τη Ζωή. Βλ. αυτόθι Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ. 586, στιχ. 9-11): «ἤδη δὲ καὶ τοῖς ἔξω διαδοθέντος τοῦ γεγονότος, καὶ πάσα ἡ πόλις τὸν νέον ἀνηγόρευεν αὐτοκράτορα, τὸν μὲν αὐτῷ χαριζόμενοι, τὸ δ ὅτι τὸν ἀπιόντα ἀπεφορτίσαντο χαίροντες». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 150. É. Limousin, Zoé 77, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι με το που μαθεύτηκε το νέο του θανάτου του αυτοκράτορα, ο λαός της πρωτεύουσας εξέφρασε όλη του τη δυσαρέσκεια, καθώς η βασιλεία του αποθανόντος αυτοκράτορα δεν υπήρξε ωφέλιμη για τους Βυζαντινούς. Ο λαός αντιμετωπίζει τον θάνατο του Ρωμανού ως το τέλος μίας εποχής, μίας μεταβατικής περιόδου και μίας βασιλείας ξένης προς τα συμφέροντά του και ιδιαίτερα ευνοϊκής για τους «δυνατούς». 79

83 προκειμένου να προσκυνήσουν το νέο αυτοκράτορα 252. Η μεγάλη ευκολία με την οποία οι «τῆς συγκλήτου βουλῆς» έσπευσαν να δηλώσουν πίστη και υποταγή στον Μιχαήλ Δ φανερώνει, κατά τη Βλυσίδου, ότι ο Μιχαήλ είχε πρωτίστως επιλεγεί από την «πολιτική διοίκηση της Κωνσταντινούπολης» και δευτερευόντως από τη Ζωή. Η «υπαλληλική αριστοκρατία» εξαιτίας των φορολογικών μέτρων του Ρωμανού Γ Αργυρού ήρθε αντιμέτωπη με τη μεγάλη δυσφορία και αγανάκτηση του λαού. Θέλοντας να αποφύγει το ενδεχόμενο να ηγηθούν της λαϊκής αντίδρασης οι Δαλασσηνοί και οι Δούκες και επιπρόσθετα θέλοντας να δείξει μεγάλη εύνοια στον λαό, έφερε στην εξουσία τον ταπεινής καταγωγής Μιχαήλ Παφλαγόνα 253. Πρέπει όμως να σημειώσουμε πως αν ευσταθεί ο ισχυρισμός της ερευνήτριας, τότε δεν μπορεί να δικαιολογηθεί το γεγονός ότι οι ίδιοι κύκλοι παρότρυναν τη Ζωή να σκεφτεί καλά πριν αποφασίσει να ανεβάσει τον Μιχαήλ στον θρόνο 254. Ο Μιχαήλ Δ Παφλαγόνας και η Ζωή αποτέλεσαν το νέο αυτοκρατορικό ζευγάρι και στην αρχή ο γάμος τους φαινόταν ότι πήγαινε καλά με τον Μιχαήλ να αφιερώνει χρόνο στη γυναίκα του, να πραγματοποιεί τις επιθυμίες της και να οργανώνει διασκεδάσεις για χάρη της 255. Ανεβάζοντας η Ζωή τον Μιχαήλ στον θρόνο, όπως παρατηρεί ο Σκυλίτζης, πίστευε ότι δε θα είχε σύζυγο και αυτοκράτορα, αλλά έναν αφοσιωμένο δούλο 256. Σύμφωνα με τον Ζωναρά, η Ζωή πίστευε πως με 252 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.3 (σελ. 52, στιχ. 1-5): «ἐπεὶ οὖν τοῖς περὶ τὸν βασιλέα ἡ ἐσπέριος ἐκείνη ἐσχηματίσθη ἀνάρρησις, διττὸν εὐθὺς πρόσταγμα ἀφικνεῖται τῷ ἐπάρχῳ τῆς Πόλεως, άφίξεσθαι ἅμα πρωΐ εἰς τὰ βασίλεια καὶ τοὺς τῆς συγκλήτου βουλῆς, ὁμοῦ τε τῷ νέῳ προσκυνήσοντας βασιλεῖ καὶ τῷ ἀπεληλυθότι τὴν νενομισμένην ποιήσοντας ἐκφοράν». Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή 112. B. Hill/L. James/D. Smyth, Zoe 226. Β. Ν. Βλυσίδου, «Ο πρωταρχικός ρόλος των Δαλασσηνών» Β. Ν. Βλυσίδου, «Ο πρωταρχικός ρόλος των Δαλασσηνών» 115, 113 όπου σημειώνεται ότι ο γάμος της κόρης του Κωνσταντίνου Δαλασσηνού με τον Κωνσταντίνο Δούκα ένωσε τις δύο οικογένειες και το γεγονός αυτό αποτέλεσε το πρώτο βήμα για τη σύσφιγξη των σχέσεων μεταξύ των μελών της αρμενο-παφλαγονικής αριστοκρατίας. Για τη φορολογική πολιτική του Ρωμανού, βλ. Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IΙΙ.12 (σελ. 38, στιχ. 4-9). Σκυλίτζης, Σύνοψις Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.12 (σελ. 578). 254 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.1 (σελ. 51, στιχ. 7-14). Βλ. ανωτέρω παρούσα εργασία 77, υποσ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.9 (σελ. 54, στιχ. 4-6): «τὰ δὲ τῇ γυναικὶ χαριζόμενος καὶ οἷον θυμηδίας αὐτῇ καὶ ἀναπαύλας προσμηχανώμενος». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ. 586, στιχ ): «μέχρι μὲν γάρ τινος ἐσχηματίζετο τηρεῖν πρὸς τὴν βασιλίδαν διάθεσιν καὶ ταύτῃ χαρίζεσθαι καὶ τὰ ἐκείνῃ θυμήρη ποιεῖν». Βλ. L. Garland, Sexual morality 25. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Σκυλίτζης, Σύνοψις : «Ἡ Ζωὴ δὲ τὸν Μιχαὴλ ἐπὶ τὸν βασίλειον ἐνιδρύσασα θρόνον ᾠήθη μὲν ἀντὶ ἀνδρὸς καὶ βασιλέως δοῦλον καὶ διάκονον ἕξειν». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ἀλλ ἡ Ζωὴ αὕτη ἐλπίζουσα τῷ Μιχαὴλ ἀντὶ 80

84 την πράξη της αυτή θα είχε και την απόλυτη εξουσία στα χέρια της και θα είχε στην υπηρεσία της τον Μιχαήλ, γεγονός που φανερώνει την επιθυμία της για την ανάληψη της εξουσίας και την άσκηση αυτής 257. Παρά τις επιφυλάξεις τους για την άνοδο του Μιχαήλ στον θρόνο ο Ψελλός και ο Σκυλίτζης αναγνώριζαν στο Μιχαήλ το δικαίωμα να κυβερνήσει, καθώς η Ζωή είχε εκπληρώσει τον ρόλο της νομιμοποιώντας τον 258. Αμέσως μετά την ενθρόνιση του Μιχαήλ στον θρόνο, η Ζωή ανέλαβε δράση επαναφέροντας στο παλάτι τους ευνούχους του πατέρα της και άρχισε να ασχολείται σοβαρά με τα ζητήματα της αυτοκρατορίας 259, όχι όμως για μεγάλο διάστημα, καθώς πολύ σύντομα ο Μιχαήλ άρχισε να αλλάζει τη συμπεριφορά του απέναντί της, ανταμείβοντας την εύνοια και την αγάπη της με τρόπο ποταπό και δολερό 260. Ο γάμος άρχισε να μην πηγαίνει καλά και ο Μιχαήλ άρχισε να υποπτεύεται τη Ζωή, σε τέτοιο σημείο μάλιστα, που προχώρησε στον περιορισμό της ελευθερίας της. Της απαγόρευσε να βγαίνει από το παλάτι, όποτε αυτή ήθελε, και την περιόρισε στα διαμερίσματά της. Κανένας δεν επιτρεπόταν να την προσεγγίσει χωρίς την άδεια του υπεύθυνου φρουρού, ο οποίος ήλεγχε τον κάθε επισκέπτη 261. δούλου κεχρῆσθαι». Ιωήλ, Χρονογραφία : «Ἡ Ζωὴ δὲ τὸν Παφλαγόνα Μιχαὴλ ἐπὶ τὸν βασίλειον ἱδρύσασα θρόνον ᾠήθη μὲν ἀντὶ ἀνδρὸς καὶ βασιλέως δοῦλον καὶ διάκονον ἕξειν». 257 Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ. 586, στιχ ): «ἡ μὲν οὖν βασιλὶς ᾤετο βουλεύσασθαι ἄριστα καὶ ἑαυτῇ τὴν πᾶσαν ἐξουσίαν περιποιήσασθαι και τὸν Μιχαὴλ ὑπηρέτην ἕξειν». 258 B. Hill, Ideology of womanhood Σκυλίτζης, Σύνοψις : «καὶ ἤδη τοὺς πατρῴους εὐνούχους είσαγαγοῦσα εἰς τὰ ἀνάκτορα γενναιότερον ἥπτετο τῶν πραγμάτων». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.6 (σελ. 53, στιχ. 1-4): «Ὁ δὲ Μιχαὴλ τέως μὲν πρὸς τὴν βασιλίδα διάθεσίν τινα καὶ εὐνοίας ὑποκρίνεται ὀφθαλμὸν, εἶτα βραχέος τινὸς διερρυηκότος χρόνου μεταλλάττεται ὅλως, καὶ τῆς πρὸς αὐτὸν εὐνοίας καὶ χάριτος πονηρὰς ἀντιδίδωσιν ἀμοιβάς». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ. 586, στιχ ): «εἶτα οὐκ εἰς μακρὸν ἐκτεῖναι τὴν προσποίησιν ἀνασχόμενος μεθαρμόττεται». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.16 (σελ. 58, στιχ. 4-9): «ὑποπτεύει γὰρ ταύτην, οἴκοθεν ἔχων τῆς ὑποψίας τὰς ἀφορμὰς, καὶ μετατίθησιν αὐτῇ τῆς ἐλευθερίας τὸ σχῆμα. τῶν τε γὰρ συνήθων προόδων άπεῖρξε, καὶ τὴν γυναικωνῖτιν αὐτῇ περιέφραξεν, οὐδενὶ διδοὺς εἰς αὐτὴν πάροδον, εἰ μὴ ὁ τὴν φρουρὰν πεπιστευμένος ἐπιτρέψει, δοκιμάσας πρότερον τίς τε εἴη καὶ ὅθεν, καὶ ὅπως πρὸς τὴν βασιλίδα παρεγένετο». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ , στιχ. 17-5): «καὶ ὑποπτεύει αὐτὴν καὶ δείσας περὶ ἑαυτῷ μεθίστησι μὲν τῶν βασιλείων τοὺς ἐκτομίας τοὺς αὐτῆς πατρῴους θεράποντας καὶ τὰς αὐτῆς συνήθεις θεραπαίνας αὐτῆς διαιρεῖ, ἑτέρας δ αὐτῇ πρὸς θεραπείαν ἀντικαθίστησι. καὶ ἐπὶ τούτοις τὴν γυναικωνῖτιν αὐτῇ ἀποφράγνυσι καὶ φρουρὰν περιίστησι, καὶ οὐδενὶ προσιέναι ταύτῃ παρακεχώρητο, εἰ μὴ τὸν προσιόντα ὁ φρούραρχος κατεξήτασεν ὅθεν ἥκοι καὶ τίνος δεόμενος παραγένοιτο». Βλ. B. Hill, Imperial women 46. C. L. Connor, Women 220. É. Limousin, Zoé 77, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι σε αντίθεση με ό, τι είχε συμβεί επί Ρωμανού, είναι πολύ πιθανό η διαμάχη αυτή μεταξύ του ζεύγους να μη συνδέεται με την άσκηση της αυτοκρατορικής πολιτικής, η οποία ασκούμενη ουσιαστικά από τα δύο αδέρφια, εμπνεόταν από αρχές που χαρακτήριζαν τη Μακεδονική δυναστεία. 81

85 Σε αντίθεση με τον Ψελλό, σύμφωνα με τον Σκυλίτζη ο Ιωάννης Ορφανοτρόφος ήταν εκείνος που περιόρισε τη Ζωή στα γυναικεία διαμερίσματα, απομάκρυνε από κοντά της τις θεραπαινίδες της τοποθετώντας δικούς του ανθρώπους που ήλεγχαν την κάθε της κίνηση και της απαγόρεψε κάθε χαρά 262. Ο Ζωναράς συμβιβάζει κατά κάποιο τρόπο τις δύο απόψεις, αναφέροντας πως ο Μιχαήλ προχώρησε σε αυτές τις κινήσεις μετά από προτροπή του αδερφού του Ιωάννη, καθώς και ο ίδιος ο Μιχαήλ φαίνεται να φοβόταν για τη ζωή του 263. Σε κάθε περίπτωση όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα πολύ σύντομα ο Μιχαήλ εξαιτίας της ενοχής και των τύψεων που τον βασάνιζαν να πάψει να βλέπει τη Ζωή ολότελα 264. Ως αιτίες της απομάκρυνσης αυτής, ο Ψελλός θεωρεί την πλήρη εκδήλωση της ασθένειάς του που είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνσή του από τη συζυγική κλίνη. Επίσης, εξαιτίας της ντροπής που ένιωθε για την κατάστασή του, απέφευγε να την κοιτάξει. Επιπλέον είχε εξομολογηθεί σε κάποιους άγιους ανθρώπους όσα έπραξε, προκειμένου να καταλάβει την εξουσία και αυτοί του απαγόρεψαν να συνευρεθεί ακόμη και με τη σύζυγό του 265. Υπήρχε και ένας ακόμη 262 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ὁ γὰρ τοῦ βασιλέως ἀδερφὸς Ἰωάννης, πρακτικὸς ἄνθρωπος ὢν καὶ δραστήριος, ἅμα τε ἐπέμβη τῶν βασιλείων, καὶ δεδιὼς περὶ τἀδερφοῦ (ἑώρα γὰρ ὡς εἰς παράδειγμα τὸν Ῥωμανὸν) μὴ τι καὶ πάθῃ δεινὸν, τοὺς μὲν εὐνούχους τῆς βασιλίδος καταβιβάζει τοῦ παλατίου καὶ τὰς πιστικωτάτας τῶν θεραπαινίδων αὐτῇ ἀποσκευάζεται, γυναῖκας δὲ τὸ κατὰ γένος αὐτῷ προσηκόντων φρουροὺς ἐφίστησι τῇ βασιλίδι καὶ φύλακας. Καὶ οὐδὲ μικρὸν ἢ μέγα ἧν, ὃ μὴ μετὰ γνώμης αὐτοῦ διεπράττετο. περιπάτων τε γὰρ ἐκωλύετο καὶ βαλανείων οὐ μετεῖχε, μὴ αὐτοῦ ἐπιτρέψαντος, καὶ ὅλως περιῄρητο αὐτῇ πᾶσα ψυχαγωγία». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Σύμφωνα με την Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών , «ο Μιχαήλ σπάνια είναι το δρων πρόσωπο στην αφήγηση του Σκυλίτζη», πιθανότατα γιατί η πολιτική μορφή που απασχολεί τον Σκυλίτζη στο κεφάλαιο αυτό δεν είναι τόσο ο αυτοκράτορας όσο ο πανίσχυρος αδερφός του. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει και από το γεγονός ότι στο τέλος της βασιλείας του Μιχαήλ Δ, ο Σκυλίτζης κάνει λόγο για πιθανή εμπλοκή του Ορφανοτρόφου στη δολοφονία του Ρωμανού. Βλ. παρακάτω παρούσα εργασία 92, υποσ Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ. 587, στιχ. 6-8): «εἰς ταῦτα δ ἐνάγεσθαι πλέον ὁ Μιχαήλ λέγεται παρὰ τοῦ συγγόνου αὐτοῦ Ἰωάννου τοῦ ἐκτομίου». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.17 (σελ. 59, στιχ. 5-6): «ὁ δέ γε αὐτοκράτωρ κατὰ βραχὺ καὶ τοῦ ὁρᾶν αὐτὴν ὑπεξίστατο», αυτόθι, IV (σελ ). Σκυλίτζης, Σύνοψις Βλ. L. Garland, Sexual morality 26. Της ιδίας Βυζαντινές αυτοκράτειρες, 168. B. Hill, Imperial women 46. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.17 (σελ. 59, στιχ. 6-13): «Τούτου δὲ πολλὰς ἐπίσταμαι τὰς αἰτίας οὔτε γὰρ εἶχεν ἔτι ταύτῃ χρᾶσθαι, ἤδη τοῦ ὑπούλου νοσήματος ἐκραγέντος αὐτῷ (τὴν γὰρ ἕξιν διέφθαρτο, καὶ πονήρως εἶχε τοῦ σώματος), ἔπειτα καὶ αἰδοῖ τὴν ὄψιν κεκάλυπτο, καὶ οὐκ ἦν ὅπως ἀντοφθαλμίσει αὐτῇ, εἰδὼς ὅπως τὴν πρὸς αὐτὴν φιλίαν ἠρνήσατο, καὶ ἀπωμόσατο μὲν τὴν πίστην, τὰς δὲ συνθήκας ἠθέτησε καὶ τρίτον, θείοις ἀνδράσι προσομιλήσας περὶ ὧν τοῦ κράτους ἐποιήσατο ἕνεκα, καὶ σωτηριώδεις δεξάμενος ἐντολὰς, πάσης μὲν ἀκολασίας, ἤδη δὲ καὶ τῆς ἐννόμου αὐτῆς ἀπέσχετο μίξεως». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.16 (σελ , στιχ. 10-2): «οὕτως οὖν 82

86 λόγος που τον κρατούσε μακριά της. Καθώς οι κρίσεις του γίνονταν όλο και πιο συχνές, φοβόταν μήπως έχει κάποιο επιληπτικό επεισόδιο μπροστά της 266. Πιθανότατα να αισθανόταν και ενοχές για τη δολοφονία του προκατόχου του 267. Τις κρίσεις αυτές ο Ψελλός δεν τις συνδέει με το έγκλημα του Μιχαήλ, θεωρεί όμως πως η ασθένειά του ήταν ένας από τους λόγους που απομακρύνθηκε από τη Ζωή 268. Ο Ψελλός, αν και αναγνωρίζει ότι αυτή η αλλαγή στη συμπεριφορά του Μιχαήλ απέναντι στη Ζωή συνιστά αγνωμοσύνη, επειδή ανταπέδωσε την αγάπη της και τις ευεργεσίες της προς το πρόσωπό του με τρόπο σκληρό και βίαιο και την αποδοκιμάζει, εντούτοις τη δικαιολογεί εξαιτίας του φόβου του Μιχαήλ μήπως συμβεί και στον ίδιο ό,τι και στον προκάτοχό του, εξαιτίας της ικανότητας της Ζωής να εκδικηθεί 269. Κατά το Σκυλίτζη, «ἐλήφθη δὲ καὶ ὁ βασιλεὺς δαιμονίῳ. ὃ σεμνολογοῦντες οἱ περὶ τοῦτον μανικὸν ἀποκάλουν νόσημα» 270. Σύμφωνα με το Ζωναρά, ο αυτοκράτορας κυριεύθηκε από κάποιο «δαιμόνιον μήνιμα» εξαιτίας της ἔχων ὁ Μιχαὴλ κατὰ βραχὺ καὶ τοῦ ὁρᾶν τὴν βασίλισσα καὶ τοῦ προσιέναι ἀπείχετο, ἢ αἰδούμενος ὅτι οἷα ἀνθ οἵων αὐτῇ ἀνταπέδωκεν, ἢ ὅτι θαμὰ καὶ ἑτοιμότατα τοῦ πάθους αὐτῷ ἐπιγινομένου ᾐσχύνετο πάσχων οὓτω παρ ἐκείνης ὁρᾶσθαι, ἢ διὰ τὸ τὴν ἕξιν τοὺ σώματος διεφθάρθαι οἱ καὶ πρὸς μίξιν μὴ πεφυκέναι. ἔνιοι δὲ φασιν ὡς ἀνδράσι πνευματικοῖς ἐξομολογησάμενος τὸ τῆς μοιχείας καὶ τοῦ φόνου τοῦ βασιλέως ἁμάρτημα παρ ἐκείνων ἄλλας τε ἐδέξατο ἐντολὰς καὶ τοῦ ἀφροδισίων ἀπέχεσθαι». 266 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.17 (σελ. 59, στιχ ): «πρὸς τούτοις δὲ καὶ ἄλλο τι δεδιὼς οὐ προσέκειτο τῇ βασιλίδι οὐ γὰρ ἐκ μακρῶν τῶν διαλειμμάτων, ὥσπερ δὴ πρότερον, ἡ τοῦ ἐγκεφάλου αὐτῷ περιτροπὴ προσεγίνετο.. πυκνότερον μετεβάλλετο καὶ τοὺς μὲν ἄλλους ἐπὶ τῇ περιτροπῇ ταύτῃ ἦττον ᾐσχύνετο, τὴν δὲ βασιλίδα καὶ μάλα ἠρυθρία καὶ ἐπειδὴ ἀορίστως αὐτὸν τὸ πάθος ἐτάραττε, πόρρω που ἑαυτὸν ἐποιεῖτο ἐκείνης, ἵνα μὴ ὁρώμενος κατεσχύνοιτο». Για την περγραφή των κρίσεων του Μιχαήλ Δ, βλ. Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.18. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.13 (σελ , στιχ. 17-3), αυτόθι XVII.14 (σελ , στιχ. 15-1). Μανασσής, Σύνοψις Χρονική Σκουταριώτης, Σύνοψις L.Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες, 168. C. L. Connor, Women J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα 277, όπου σύμφωνα με τον ερευνητή, ο Ψελλός θεωρεί την ασθένεια του Μιχαήλ ως την κύρια αιτία απομάκρυνσής του από τη Ζωή. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.6 (σελ. 53, στιχ. 5-8): «τὸ μὲν γὰρ μισεῖν τὴν εὐεργέτιδα καὶ ἀγνωμόνως πρὸς ταύτην φέρεσθαι οὐκ ἐν καλοῖς τίθεμαι, τὸ δὲ δεδιέναι περὶ ταύτῃ μή τοῖς ἴσοις καὶ τοῦτον περιβαλῇ κακοῖς οὐκ ἔχω μὴ ἐπαινεῖν». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 150. C. L. Connor, Women 220. Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών 420. Πρβλ. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 116, ο οποίος θεωρεί ότι, αν και ο Ψελλός δεν παίρνει ξεκάθαρη θέση στο θέμα αυτό, αφήνει εντούτοις να εννοηθεί ότι οι υποψίες του Μιχαήλ δεν ήταν τελείως αβάσιμες. 270 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «...καὶ παρέμεινεν ἄχρι τέλους τῆς αὐτοῦ βιοτῆς ἀλλ ἐλεεινῶς κατατεινόμενος καὶ βασανιζόμενος». Κατά τον Σκυλίτζη, το έγκλημα του Μιχαήλ Δ κατά του Ρωμανού Γ δεν έμεινε ατιμώρητο, καθώς μέχρι το τέλος της ζωής του υπέφερε. Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ιωήλ, Χρονογραφία

87 επιορκίας του, ενώ άλλοι θεωρούσαν πως είχε κυριευθεί από «μανίαν τε καὶ παραφοράν» 271. Ο Μιχαήλ, θέλοντας να εξιλεωθεί απέναντι στο Θεό και να σώσει την ψυχή του, προέβη σε μία σειρά θεάρεστων έργων, όπως ευεργεσίες, δωρεές, ίδρυση μοναστηριών, ανέγερση ναών και ιδρυμάτων, όπως ενός πτωχοκομείου, ενός μοναστηριού για τις κοινές γυναίκες και μοίραζε αφειδώς χρήματα 272. Ο Μιχαήλ πίστευε πως με αυτόν τον τρόπο θα τύγχανε μετανοίας 273. Ωστόσο, ο Σκυλίτζης εμφανίζεται επικριτικός απέναντι στον Μιχαήλ και καταδικάζει τις προσπάθειές του να εξευμενίσει τον Θεό με ευεργεσίες. Ενώ δέχεται ότι η μετάνοιά του ήταν ειλικρινής, καταδικάζει τις πράξεις του ως μάταιες, καθώς θεωρούσε πως οι πράξεις του αυτές δεν ήταν αρκετές για να τον απαλλάξουν από την ενοχή που τον βάρυνε, καθώς δε θα μπορούσε, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, να τύχει συγχωρήσεως με ξένα χρήματα. Για το Σκυλίτζη, οι πράξεις του Μιχαήλ θα είχαν αποτέλεσμα μόνο αν εκείνος αποσυρόταν από τον θρόνο, αν έδιωχνε τη μοιχαλίδα και έκλαιγε για την αμαρτία του 274. Η Ζωή από την πλευρά της αισθανόταν προσβεβλημένη με τη μεταχείριση αυτή και δεν αντιδρούσε καθόλου. Είναι χαρακτηριστική στο σημείο αυτό η επιμονή του Ψελλού στην περιγραφή της ψυχικής κατάστασης της Ζωής, που εδώ παρουσιάζεται αποδυναμωμένη και απελπισμένη χωρίς κανένα στήριγμα. Ο Ψελλός 271 Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.14 (σελ , στιχ. 15-1): «εἶτα τῷ μὲν ἐκραταιοῦτο ἡ νόσος, ἣν οἱ μὲν ἐκάλουν δαιμόνιον μήνιμα διὰ τὴν ἐπιορκίαν ἐνσκῆψαν αὐτῷ καὶ συμπῖγνον τὸ ἄνθρωπον οἱ δὲ μανίαν τε καὶ παραφοράν». 272 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.36. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.16 (σελ. 597, στιχ. 2-3). Βλ. J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα 277. Σύμφωνα με τη L. Garland, Street-life in Constantinople 167, όταν ο Μιχαήλ Δ ίδρυσε τον «Οίκο της Μετανοίας», με σκοπό τη φροντίδα κοριτσιών που είχαν καταφύγει στην πορνεία κι έχοντας ως στόχο να τις ωθήσει στον ενάρετο βίο προσφέροντας τους καταφύγιο και μια ενάρετη ζωή, ένας μεγάλος αριθμός γυναικών κατέφυγε σ αυτό το καταφύγιο. 273 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἀποκλαιόμενος δὲ καὶ τὴν εἰς τὸν βασιλέα Ῥωμανὸν ἄχρι μέχρι τέλους διετέλεσεν ἁμαρτάδα, τὸν θεὸν ἱλασκόμενος δι ἀγαθοεργιῶν καὶ τῶν εἰς τοὺς πένητας μεταδόσεων, μοναστήρια τε ἐκ καινῆς ἀνεγείρων καὶ μοναχοὺς ἐγκατοικίζων, καὶ ἄλλας πράξεις ἐπιτελῶν οὐ μεμπτάς». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Βλ. Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Σκυλτζης, Σύνοψις : «αὖται δ ἂν ἦσαν ἀνύσιμοι, εἰ τήν τε βασιλεία ἀπέρριψε, δι ἣν τὰ τοιαῦτα κακὰ, καὶ τὴν μοιχαλίδα ἀπώσατο καὶ καθ ἑαυτὸν ἀπεκλαίετο τὴν ἁμαρτίαν. τούτων δὲ μηδὲν πεπραχὼς εἶθε ὑπολαμβάνων συγχωρήσεως τυχεῖν, ἀνόητον ἐλογίζετο τὸ θεῖον καὶ ἄδικον, ἀλλοτρίοις χρήμασιν ὠνούμενον τὴν μετάνοιαν». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Βλ. A.E. Laiou, Imperial Marriages 171. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 114, 287. Πρβλ. Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών 419, σύμφωνα με την ερευνήτρια, η έμπρακτη εκδήλωση της ευσέβειας του Μιχαήλ μέσω των αγαθοεργιών του χαρακτηρίζεται ανειλικρινής και μάταιη. 84

88 αναφέρει ότι η Ζωή όχι μόνο δεν εναντιωνόταν στις αποφάσεις του αυτοκράτορα, αλλά υπάκουε σ αυτές χωρίς την παραμικρή αντίδραση. Επιπλέον, ο Ψελλός αναφέρει πως ακόμη κι αν ήθελε να αντιδράσει δεν θα μπορούσε, καθώς της είχαν στερήσει τη βασιλική φρουρά και την είχαν απογυμνώσει από κάθε εξουσία 275. Ενδεχομένως, η Ζωή να μην είχε ακόμη συνειδητοποιήσει πόση δύναμη είχε το όνομά της για το λαϊκό αίσθημα 276. Πώς όμως εξηγείται αυτή η παθητική συμπεριφορά εκ μέρους της και για ποιο λόγο ο Ψελλός παρουσιάζει τη Ζωή ανήμπορη να αντιδράσει και να δέχεται στωικά αυτή την προσβολή, τη στιγμή που λίγο νωρίτερα ανέβασε στο θρόνο τον εραστή και δολοφόνο του πρώτου της συζύγου, χωρίς να κατηγορηθεί ή να δεχτεί τουλάχιστον επίπληξη από τον λαό και την εκκλησία; Η παθητική συμπεριφορά της Ζωής ερμηνεύεται από μερικούς ερευνητές ως παραίτηση, ενώ από άλλους ως απόκρυψη κάποιων πιθανών σχεδίων της. Η Ζωή βρισκόταν στην ίδια κατάσταση που βρισκόταν και επί Ρωμανού. Ο άρρωστος άνδρας της δεν ενδιαφερόταν πλέον γι αυτήν, με αποτέλεσμα να την αγνοεί και να την παραμελεί. Ο Ψελλός δείχνει να τη συμπονά. Η Ζωή ένιωθε αναμφίβολα την αίσθηση του φόβου και της υποψίας που υπήρχε γύρω της και ίσως αισθάνθηκε παγιδευμένη και ως εκ τούτου αντέδρασε με το να αποσυρθεί. Η πραότητα και η εγκαρτέρηση ήταν ίσως συμπτώματα της κατάθλιψης στην οποία είχε περιέλθει. Η περηφάνια της ως αυτοκράτειρα είχε πληγωθεί βαθιά, καθώς όντας κληρονόμος της αυτοκρατορίας ζούσε πλέον χειραγωγούμενη 277. Έτσι, θύμα των περιστάσεων, η Ζωή παρουσιάζεται απρόσιτη και απόμακρη μέσα στη μεγαλοπρέπειά της 278. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Diehl, «η Ζωή κάνοντας την ανάγκη φιλοτιμία, προσποιήθηκε μια σταθερή πραότητα και μια απόλυτη καρτερία». Ανέχθηκε την κατάσταση αυτή, τις προσβολές, την άσχημη συμπεριφορά, τις ταπεινώσεις, χωρίς 275 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, ΙV.16 (σελ. 58, στιχ ): «ἡ δὲ ἐδριμύττετο μὲν ἐπὶ τούτοις (καὶ πῶς γὰρ οὐκ εἰκὸς;), ἀντιδόσεις πολὺ τὸ δυσμενὲς ἐχούσας τῶν χρηστοτέρων ἀντιλαμβάνουσα, ἐπεῖχε δ οὖν ὅμως, καὶ παρακινεῖν οὐκ ἠξίου τὰ δόξαντα, ἄλλως τε οὐδὲ βουλομένῃ τι ποιεῖν <ἢ> ἀντιπράττειν δύναμίς τις προσῆν, πάσης μὲν ἐστερημένῃ δορυφορίας βασιλικῆς, πᾶσαν δὲ ἀφηρημένῃ ἰσχύν ἀλλὰ πρὸς ἅπαντας πρᾴως εἶχεν, καὶ ὥσπερ οἱ δεινότατοι τῶν ῥητόρων καὶ τοῖς προσώποις καὶ τοῖς καιροῖς μεθηρμόζετο». 276 Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 134, υποσ C. L. Connor, Women Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ

89 παράπονα και χωρίς αντιδράσεις. Το χτύπημα γι αυτήν πρέπει να ήταν μεγάλο, μετά από τα όσα έκανε για το Μιχαήλ 279. Η Ζωή προσαρμόστηκε στη νέα κατάσταση και το ταλέντο της αυτό ήταν μία τεχνική επιβίωσης, η οποία φανέρωσε ένα διαφορετικό της πρόσωπο, αυτό της υποταγμένης γυναίκας. Είναι δύσκολο να πιστέψουμε πως η γυναίκα αυτή που έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην άνοδο του Μιχαήλ στην εξουσία δεν έκανε τίποτα για να βελτιώσει τη θέση της 280. Είναι χαρακτηριστικό επίσης ότι ο Ψελλός παρομοιάζει τη Ζωή με λέαινα «ἐν καιρῷ μεθεικυῖαν τὸ βλοσυρὸν», που είχε αφήσει προσωρινά κατά μέρος την αγριότητά της 281. Η Ζωή φαίνεται μάλιστα ότι προσπάθησε να αντιδράσει στα περιοριστικά μέτρα του Μιχαήλ. Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, επιχείρησε να δηλητηριάσει τον Ιωάννη Ορφανοτρόφο μέσω ενός γιατρού που του έδινε καθαρτικό. Ένας από τους ευνούχους της, ο Σγουρίτζης, δωροδόκησε το γιατρό με μεγάλα δώρα ζητώντας ως αντάλλαγμα τη συνεργασία του. Η συνομωσία όμως αποκαλύφθηκε, όταν ένας από τους υπηρέτες του γιατρού το είπε στον Ιωάννη. Ο γιατρός εξορίστηκε στην πατρίδα του, την Αντιόχεια, ο πρωτοσπαθάριος Κωνσταντίνος που του εξασφάλισε το δηλητήριο επίσης εξορίστηκε και οι υποψίες εναντίον της Ζωής μεγάλωσαν 282. Το βέβαιο είναι πως ανεξάρτητα από την αντίδραση ή μια ενδεχόμενη αντίδραση της Ζωής, η πρωτοβουλία των κινήσεων ανήκε στον Μιχαήλ και τον Ιωάννη Ορφανοτρόφο. 279 C. Diehl, Βυζαντινές μορφές B. Hill, Imperial women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.17 (σελ , στιχ. 1-5). Βλ. L.Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες, 150. C. L. Connor, Women Σκυλίτζης, Σύνοψις : «Μέλλοντος δὲ τοῦ Ἰωάννου καθαρσίου μετασχεῖν φαρμάκου, γνοῦσα τοῦτο Ζωὴ ἡ βασιλὶς διά τινος τῶν οἰκειοτάτων αὐτῇ εὐνούχων τοῦ λεγομένου Σγουρίτζη δώροις ὑποφθείρει τὸν ἰατρόν οὐκ ὀλίγοις, ὑποσχομένη ἐς βίου τε περηφάνειαν ἄξειν αὐτὸν καὶ πλούτου ὑπεροχήν, εἰ κεράσει τῷ φαρμάκῳ καὶ δηλητήριον. παιδαρίου δέ τινος τῶν ὑπηρετούντων τῷ ἰατρῷ μηνύσαντος τὸ σκευώρημα τῷ Ἰωάννῃ, καὶ τῆς ἐπιβουλῆς ἐλεγχθείσης, ὁ μὲν ἰατρὸς εἰς Ἀντιόχειαν τὴν ἑαυτοῦ ἐξορίζεται πατρίδα, ὁ δὲ τὸ δηλητἠριον συσκευασάμενος Κωνσταντῖνος πρωτοσπαθάριος ὁ Μουκουπέλης ἐξωθεῖται τῆς πόλεως, καὶ ἡ βασιλὶς ἐν ὑποψίαις ἔκειτο μείζοσιν». Πρβλ. Δ. Ι. Μούσουρας, Χρονογραφία Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.15 (σελ. 595, στιχ. 7-12). Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 151. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 287. É. Limousin, Zoé

90 2. Η υιοθεσία του Μιχαήλ Καλαφάτη από τη Ζωή Ο Ιωάννης Ορφανοτρόφος βλέποντας τον Μιχαήλ να καταρρέει σταδιακά και φοβούμενος για τον εαυτό του και την οικογένειά του κατέστρωσε ένα σχέδιο, σύμφωνα με το οποίο πρότεινε αρχικά στον Μιχαήλ να προωθήσει τον ανιψιό τους Μιχαήλ Καλαφάτη, γιο της αδερφής τους, στο αξίωμα του καίσαρα, καθώς φοβόταν μήπως ο άρρωστος αυτοκράτορας πεθάνει και περάσει η εξουσία στα χέρια της Ζωής 283. Ο Μιχαήλ συναίνεσε στο σχέδιο αυτό, αφού προηγουμένως ο Ιωάννης τον διαβεβαίωσε πως το αξίωμα αυτό θα ήταν μόνο τιμητικό και ότι ο Καλαφάτης θα παρέμενε ένας απλός «δούλος» του 284. Στη συνέχεια ο Ιωάννης υπέδειξε τον τρόπο εφαρμογής του σχεδίου. Πρότεινε στον Μιχαήλ να πείσουν τη Ζωή να υιοθετήσει τον Καλαφάτη και συγχρόνως να τον αναδείξει καίσαρα 285, καθώς όπως ισχυρίστηκε, η αυτοκράτειρα δε θα εναντιωνόταν στο σχέδιο τους. Ο Ιωάννης Ορφανοτρόφος ήθελε, πείθοντας τη Ζωή να υιοθετήσει τον ανιψιό του, να εξασφαλίσει την εξουσία για την οικογένειά του Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.20 (σελ. 61, στιχ. 1-2): «Ἐπεὶ δὲ «ὁ» ἀδελφὸς Ἰωάννης ὑπορρέοντα τοῦτον ἑώρα καὶ βραχὺ, δείσας περὶ αὑτῷ καὶ ὅλῳ τῷ γένει», αυτόθι IV.22 (σελ. 62, στιχ. 3-5): «ὁ τῆς ἀδελφῆς ἡμῶν παῖς Μιχαήλ, ὃς δή σοι τῶν σωματοφυλάκων τὰ πρῶτα πεπίστευται, ἀξιούσθω τοῦ σχήματος, λατρεύων ἔτι μᾶλλον ἢ πρότερον». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ὁ βασιλεύς, ἀναγαγὼν καὶ πρὸς τὸ τοῦ καίσαρος περίοπτον ὕψος Μιχαὴλ τὸν τῆς ἑαυτοῦ ἀδελφῆς Μαρίαν ὑιόν», αυτόθι, , όπου αναφέρεται ότι ο Μιχαήλ εξαιτίας της αρρώστιας του και της ανικανότητας του είχε αναθέσει όλη την εξουσία για τα πολιτικά και στρατιωτικά θέματα στα χέρια του Ορφανοτρόφου. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.16 (σελ. 597, στιχ. 6-12): «ὡς οὖν οὕτως ἔχοντα τὸν ἀδελφὸν ἑώρα ὁ Ἰωάννης, δείσας περὶ τῇ βασιλείᾳ μὴ ἀθρόον θανόντος τοῦ αὐτοκράτορος ἐπὶ τῇ Ζωῇ γένηται ὡς κληρονόμῳ αὐτῆς μέτεισι τὸν αὐτοκράτορα πιθανότησι καὶ πείθει τὸν ἀδελφιδοῦν αὐτοῦ τὸν Μιχαὴλ προχειρίσασθαι Καίσαρα, ἵν ἔφεδρος εἴη τῇ τῆς βασιλείας ἀρχῇ». Βλ. B. Hill, Imperial women 46. Βλ. επίσης, Σκουταριώτης, Σύνοψις Βραχέα Χρονικά Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.22 (σελ. 62, στιχ. 5-7): «καὶ μέχρις ὀνόματος τὴν τύχην ἐπιμετρούμενος, τὰ δ ἄλλα σοι ἐν ἀργυρωνήτου προσιὼν μέρει καὶ τὴν ἐσχάτην τάξιν ταττόμενος». Βλ. B. Hill, Imperial women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.22 (σελ. 63, στιχ ): «μητέρα γοῦν αὐτὴν τῷ ἀνεψιῷ ἀναπλάσωμεν, ἐκ χρηστοτέρου τρόπου τὴν πρὸς αὐτὸν σχέσιν λαβοῦσαν, κἀκείνην προάξωμεν ὁμοῦ τε υἱοθετοῦσαν τὸν Μιχαὴλ καὶ εἰς τὸ καίσαρος ἀνάγουσαν ἀξίωμά τε καὶ ὄνομα». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.16 (σελ. 597, στιχ ): «ἐπεὶ δὲ τῆς βασιλείας, ὡς εἴρηται, κληρονόμον τὴν Ζωὴν ᾔδει, μέτεισιν κἀκείνην, καὶ μητέρα τὴν εὐγενῆ τοῦ δυσγενοῦς ἀναπλάττουσιν. ἄμφω γὰρ τὼ ἀδελφὼ διαλεχθέντε αὐτῇ περὶ τούτου εἰσποιητὸν ταύτης τὸν Μιχαὴλ υἱὸν ὀνομάζουσιν». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία , όπου αναφέρεται πως μετά το θάνατο του Μιχαήλ η εξουσία περιήλθε στη Ζωή, η οποία έστεψε καίσαρα τον Μιχαήλ, αφού προηγουμένως της έδωσε όρκους. 286 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.22 (σελ. 63, στιχ ): «ἀπειθήσει δὲ ἡμῖν οὐδαμῶς, εὔκολός τε οὖσα ταῖς γνώμαις καὶ μηδ ὁτιοῦν ἀντειπεῖν ἔχουσα». 87

91 Ο Ψελλός, αναγνωρίζοντας τον ρόλο της Ζωής, παραθέτει ένα λόγο του Ορφανοτρόφου που απευθύνεται στον Μιχαήλ και στον οποίο περιγράφονται ρητά τα δικαιώματα της Ζωής «ως κληρονόμου της αυτοκρατορίας»: «κατὰ κλῆρον ἡ βασιλεία τῇ βασιλίδι προῆκται, καὶ τὸ σύμπαν εὐνοϊκότερον πρὸς αὐτὴν ἔσχηκεν, ἅτε γυναῖκα καὶ κληρονόμον τοῦ κράτους» 287. Το κείμενο αυτό αποτελεί μια σαφή δήλωση του δικαιώματος της Ζωής να κυβερνά 288. Όταν η Ζωή βρέθηκε αντιμέτωπη με το σχέδιο και μη έχοντας επιλογή, συναίνεσε 289. Διακήρυξε επίσημα την υιοθεσία του σε μία δημόσια μεγαλοπρεπή τελετή στην Παναγία των Βλαχερνών και ο αυτοκράτορας τον αναβίβασε στο αξίωμα του καίσαρα 290. Από εκείνη τη στιγμή και μετά, αφότου δηλαδή στέφθηκε καίσαρας ο 287 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.22 (σελ. 63, στιχ ). Βλ. Ρ. Ιμβριώτη, Γυναίκα B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 226. Όσον αφορά την κληρονομική διαδοχή στο Βυζάντο, βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 37, Του ιδίου, Πολιτική θεωρία 43-44, Του ιδίου, Κράτος , όπου αναφέρονται τα εξής: «επειδή ο βυζαντινός αυτοκράτορας είναι ο κάθε φορά «άριστος», ο εκλεκτός του Θεού, αυτός που με την επιδοκιμασία του λαού, των νόμιμων εκπροσώπων του: συγκλήτου δήμων στρατού, αναδείχτηκε αυτοκράτορας, είναι φανερό ότι η κληρονομική διαδοχή στο Βυζάντιο ποτέ δεν μπορούσε να καθιερωθεί σαν κανόνας δικαίου. Το αντίθετο: «πᾶς ὀρθόδοξος πολίτης εἰς τὸ Βυζάντιον ἠδύνατο ν ἀποβλέψῃ εἰς τὸν θρόνον». Εξαιτίας της απουσίας ύπαρξης ενός σταθερού συστήματος διαδοχής εισήχθη ο θεσμός της συμβασιλείας. Η ρύθμιση του τρόπου της αυτοκρατορικής διαδοχής με το θεσμό της συμβασιλείας, είχε σαν αποτέλεσμα την ανάπτυξη του δυναστικού αισθήματος στο βυζαντινό λαό». Κατά την Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Πολίτευμα 78-79, «με την πάροδο του χρόνου αναπτύσσεται το δυναστικό αίσθημα και ενδυναμώνεται η αρχή της κληρονομικής διαδοχής υπέρ του πρωτότοκου, κατά κανόνα, γιου του βασιλεύοντος ηγεμόνος». Και σύμφωνα με τον Ε. Χρυσός, «Δικαίωμα» 37 και 41, «η αυτοκρατορική εξουσία στο Βυζάντιο δεν είναι κληρονομική. Δεν υπάρχει πρόβλεψη από κάποιον γενικό νόμο που να ορίζει ότι ο γιος του αυτοκράτορα δικαιούται να γίνει διάδοχος του πατέρα του. Πολλές φορές έχουμε το φαινόμενο ο γιος να διαδέχεται τον πατέρα του, αυτό συμβαίνει όμως γιατί τον ευνόησαν οι συνθήκες, γιατί βρέθηκε σε πλεονεκτική θέση έναντι άλλων επίδοξων διαδόχων. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι το πολίτευμα ήταν κληρονομικό. Η κληρονομικότητα δεν υπάρχει, όμως η σύνδεση του αυτοκράτορα με το Θείον λειτουργεί υπέρ της επιλογής των παιδιών του αυτοκράτορα ως διαδόχων του. Αφού αυτός είναι επιλογή του Θεού και έχει και το βασιλικό χάρισμα, είναι λογικό τα μέλη της οικογένειας του να μετέχουν σ αυτό το θείο χάρισμα κι επομένως να είναι πιο κοντά στο δικαίωμα της διαδοχής απ ότι κάποιος άλλος». 288 B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 226, όπου επίσης αναφέρεται ότι ο λόγος αυτός αποτελεί τμήμα ενός ρητορικού λόγου, δομημένου με τέτοιο τρόπο που σκοπό έχει να προκαλέσει τον Μιχαήλ να κάνει ερωτήσεις ζητώντας περισσότερες λεπτομέρειες. B. Hill, Imperial women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.23 (σελ. 63, στιχ. 2-4): «καὶ περὶ τοῦ σκέμματος λόγους τῇ βασιλίδι προσενεγκότες ῥᾷστά τε πείθουσι καὶ πρὸς τὸ τοῦ σκοποῦ τέλος εὐθὺς τὸν νοῦν ἀπερείδουσι». 290 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.23 (σελ. 63, στιχ. 4-10): «Δημοτελῆ γοῦν ἑορτὴν προκηρύξαντες καὶ τοὺς ἐν τέλει ξύμπαντες εἰς τὸν Βλαχέρναις συνηθροικότες ναόν ἡ μὲν γὰρ ἀπὸ τῶν τοῦ θείου προθύρων βήματος εἰς υἱοῦ τάξιν ἀναλαμβάνει, ὁ δὲ αὐτοκράτωρ ὡς υἱὸν βασιλίδος τιμῶν τε καὶ σαβαζόμενος εἰς τὴν τοῦ καίσαρος ἀξίαν άναβιβάζει». Βλ. C. L. Connor, Women 221. Βλ. επίσης, Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.16 (σελ , στιχ. 16-4): «ἡ δὲ μήτ ἀντειπεῖν θαρροῦσα τοῖς ἐκείνων θελήμασι καὶ ἄλλως εὔκολος οὖσα καὶ τὴν γνώμην εὐάγωγος κατένευσε. καὶ συνήθροιστο μὲν εἰς τὸν ἐν Βλαχέρναις θεῖον ναὸν ἡ βασιλὶς προαχθεῖσα κἀν ταῖς κιγκλίσι γενομένη τοῦ θυσιαστηρίου ἐκεῖθεν εἰσποιεῖται τὸν Μιχαήλ καὶ ὡς υἱὸν ἀγκαλίζεται. ὁ 88

92 Καλαφάτης φιλοδοξούσε να ανέλθει στον θρόνο και να ασκήσει την εξουσία 291. Η Ζωή είτε αγαπούσε τόσο πολύ τον Μιχαήλ που αποδέχτηκε την πρόταση χωρίς να προβάλει καμιά αντίρρηση, είτε ήταν τόσο ανίσχυρη που δεν μπορούσε να αντιταχθεί στο σχέδιο τους 292. Μετά από το γεγονός αυτό, ο Ορφανοτρόφος πίστευε πλέον πως η εξουσία είχε περάσει στα χέρια της οικογένειάς του 293. Παράλληλα με την υιοθεσία του Μιχαήλ Ε η Ζωή διατήρησε για τον εαυτό της τον πιο αποδεκτό και αξιοσέβαστο ρόλο που θα μπορούσε να έχει ως γυναίκα στη βυζαντινή κοινωνία, τον ρόλο της μητέρας και διατήρησε την αυτοκρατορική εξουσία, την οποία μεταβίβασε στο γιο της 294. Η Ζωή, αν και αποδέχτηκε με μετριοπάθεια και παθητικότητα την κατάσταση, εντούτοις αναγνωρίζεται ο ρόλος της και το «κληρονομικό δικαίωμα» της στην εξουσία. Η πίστη στη δυναστική νομιμότητα ήταν τόσο ισχυρή με αποτέλεσμα να γίνεται σεβαστή. Μόνο με τη συγκατάθεση της Ζωής ο Μιχαήλ θα μπορούσε να γίνει αποδεκτός από τον λαό. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι φορέας, πυρήνας της εξουσίας παρέμενε η Ζωή, ενώ ο ρόλος της αυτός ενισχυόταν από τη δημοτικότητά της, καθώς είχε κερδίσει τις καρδιές των πολιτών με τη γενναιοδωρία και τη φιλανθρωπία της 295. δ αὐτοκράτωρ αὐτίκα τοῦτον προχειρίζεται Καίσαρα καὶ τὸ ἄθροισμα ἐπευφήμησεν». Πρβλ. Ατταλειάτης, Ἱστορία : «τὴν Καίσα\ρος τύχην ἐκ πολλῶν ἔλκων χρόνων, εἶτα τῇ ἀνακτορίσσῃ θέσει χρηματίσας υἱός». Κατά τον Ατταλειάτη, η ανάδειξη του Μιχαήλ σε καίσαρα έλαβε χώρα πολλά χρόνια πριν το θάνατο του αυτοκράτορα και έπειτα έγινε η υιοθεσία του από τη Ζωή. Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «οὗτος οὖν πείθει Μιχαὴλ εἰσποιητὸν γενέσθαι υἱὸν τὸν ἀδελφόπαιδα Ζωῇ τῇ βασιλίσσῃ ὁ βασιλεὺς τὸν Μιχαὴλ (οὕτω γὰρ ἐκαλεῖτο) τῇ γαμετῇ παιδοθετεῖ καὶ καίσαρος στεφάνῳ τὸν κτηνωδέστατον κοσμεῖ, τὸν ἄντικρυς χοιρόνουν». Σκουταριώτης, Σύνοψις Για το θέμα της υιοθεσίας βλ. R. J. Macrides, Adoption και ειδικά 117, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι η σχεδιαζόμενη ή η προτεινόμενη και επιβαλλόμενη υιοθεσία αποτελούσε ένα αδύναμο τέχνασμα και πραγματοποιούνταν σε περιόδους κρίσης ή σε μια προσπάθεια να αποτραπεί η απώλεια εξουσίας. Για την Παναγία των Βλαχερνών, βλ. R. Janin, Églises Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.28 (σελ. 66, στιχ ). Η δήλωση αυτή, περί της φιλοδοξίας του Καλαφάτη δεν μαρτυρείται από καμία άλλη πηγή. Βλ. A.Vratimos, Michael V Kalaphates Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 139 υποσ. 1, όπου αναφέρεται ότι αν και «η μηχανορραφία του Ιωάννη αποτεί πραξικόπημα κατά του στέμματος, η Ζωή δεν φέρει καμία αντίρρηση». 293 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.23 (σελ , στιχ ). 294 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.4. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.18 (σελ , στιχ. 18-2). Βλ. S. Mešanović, Female desire 217. Για τον ρόλο της μητέρας ως τον πιο ισχυρό ρόλο των γυναικών του 11 ου αι. βλ. B. Hill, Ideology of womanhood C. L. Connor, Women

93 3. Ο θάνατος του Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα Η υγεία του Μιχαήλ Δ επιδεινώθηκε και αντιλαμβανόμενος ο αυτοκράτορας ότι το τέλος του ήταν κοντά αποσύρθηκε στο μοναστήρι των Αγίων Αναργύρων, που είχε οικοδομήσει ο ίδιος λαμβάνοντας το μοναχικό σχήμα 296. Κι ενώ ο αυτοκράτορας χαιρόταν με τη νέα του ζωή, την ίδια στιγμή, η Ζωή στο άκουσμα των νέων αντέδρασε με απροσδόκητο και μη αναμενόμενο τρόπο. Περιφρονώντας την εθιμοτυπία, έτρεξε βιαστική και πεζή να τον συναντήσει στο μοναστήρι, όπως ακριβώς και στην περίπτωση του Ρωμανού που έτρεξε να δει τον ετοιμοθάνατο άνδρα της. Ο Μιχαήλ ωστόσο δε δέχτηκε να τη συναντήσει 297 είτε γιατί ντρεπόταν για τα κακά που της προξένησε, είτε γιατί την είχε ξεχάσει 298. Ο Ψελλός είναι ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στη Ζωή, γιατί ξεχνώντας τη θέση και το φύλο της έφυγε πεζή από το παλάτι σε μια στιγμή συναισθηματικής φόρτισης, προκειμένου να δει το σύζυγό της Μιχαήλ Δ 299. Κατά τον Limousin, η 296 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.52 (σελ. 78, στιχ. 2-7): «καὶ καταφρονεῖ μὲν βασιλείας καὶ πρὸς τὸν θεὸν μετατίθεται τῶν βασιλείων ἀπάρας ἐφ ὅπερ αὐτὸς ἱδρύσατο μοναστήριον παραγίνεται, μᾶλλον δὲ τοῖς ἀχθοφοροῦσι μετακομίζεται». Κατά τον Ψελλό, το μοναστήρι προϋπήρχε και ο Μιχαήλ επέκτεινε τα θεμέλιά του. Βλ. αυτόθι, IV.31 (σελ. 67, στιχ. 4-20). Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.17 (σελ , στιχ. 17-8): «Εἶχε δ ὁ αὐτοκράτωρ κακῶς ἤδη τῇ λύσει προσήγγισε τῆς συνθέσεως. καταφρονεῖ γοῦν τῆς ἀρχῆς καὶ ἐκ τῶν βασιλείων μεταχωρεῖ καὶ ἄπεισιν εἰς ὅπερ αὐτὸς πρὸ τῶν τειχῶν τῆς πόλεως ἱδρύσατο ἀσκητήριον ὃ ἐπὶ τῇ κλήσει τῶν θαυματουργῶν Ἀναργύρων ὠνόμασεν. ἔνθα κείρεται δὲ τὴν τρίχα καὶ τελεῖται τὴν ἱερὰν τελετὴν, ἐνδύεται δὲ τὸ ῥάκος τῆς ἐν Χριστῷ ταπεινώσεως καὶ περιζώννυται τὸ θεῖον δέρας τὸ τῆς ἑκουσίου νεκρώσεως σύμβολον ὁ ἤδη καὶ ἄκων νεκρούμενος». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 151. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική Ιωήλ, Χρονογραφία Σκουταριώτης, Σύνοψις Εφραίμ, Χρονική Ιστορία L. Garland, Sexual morality 26. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 151. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, IV.53 (σελ , στιχ. 6-11): «Ἀλλ οὐδ ἡ βασιλὶς κρείττων ἐγεγόνει τοῦ πάθους, ἀλλ, ἐπειδήπερ τοῦτο παρά του μεμαθήκει, κατατολμᾷ μὲν πάσης ἄρρενος ὄψεως, τὴν δὲ φύσιν παραβιάζεται καὶ πεζῇ πρὸς ἐκεῖνον ἄπεισιν ὁ δὲ εἴτ αἰσχυνόμενος οἵων αὐτῇ κακῶν αἴτιος ἐγεγόνει, ἢ λήθην καὶ ταύτης διὰ τὴν πρὸς τὸν θεὸν μνήμην λαβόμενος, οὐ συγχωρεῖ ταύτῃ τὴν πρὸς αὐτὸν εἴσοδον». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.17 (σελ. 604, στιχ. 8-14): «ὡς οὖν ἠγγέλθη τῇ βασιλίσσῃ τὸ γεγονὸς, πεζῇ τῶν βασιλείων ὑπέξεισι καὶ πρὸς ἐκεῖνον ἀφίκετο. ὁ δὲ ταύτῃ τὰς θύρας ἐπιζυγοῖ καὶ τὴν πρὸς αὐτὸν ἀπείργνυσιν εἴσοδον, οὐκ οἶδα εἴτ αἰδούμενος ἀνθ ὧν πρὸς αυτὴν ἐνεδείξατο εἴθ ὅλος τῆς μετανοίας γενόμενος καὶ μὴ θέλων εἰς μνήμην ἐλθεῖν τῆς πρὸς ἐκείνην παλαιᾶς διαθέσεως». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 151. C. L. Connor, Women L. Garland, Life and ideology 372, όπου η ερευνήτρια αναφέρει πως η Ζωή αντιδρώντας κατά αυτόν τον τρόπο έβλαψε την αξιοπρέπειά της ως αυτοκράτειρα. Της ιδίας, Street-life in 90

94 Ζωή πανικόβλητη και υποταγμένη στα έντονα συναισθήματά της έτρεξε να δει το σύζυγό της, παρεκκλίνοντας από τον κανόνα της επιφυλακτικότητας και της διακριτικότητας που όριζε τις γυναίκες στο παλάτι 300. Αναρωτιέται κανείς τί θα έλεγε ή τί θα έκανε η Ζωή αν τελικά πετύχαινε να δει τον Μιχαήλ. Ενδεχομένως να ανησυχούσε ακόμη γι αυτόν ή και να τον συμπονούσε και γι αυτό τον λόγο θέλησε να τον δει σε αυτές τις κρίσιμες στιγμές 301. Αφού ο Μιχαήλ έζησε για λίγο ως μοναχός, θρηνώντας μέχρι την τελευταία του πνοή για το έγκλημα κατά του Ρωμανού, πέθανε στις 10 Δεκεμβρίου 1041 στο μοναστήρι των Αγίων Αναργύρων 302. Με το θάνατο του συζύγου της, η Ζωή έμεινε και πάλι ευάλωτη στις μηχανορραφίες 303. Constantinople 167, όπου αναφέρεται ότι το γεγονός πως η Ζωή πήγε πεζή να συναντήσει τον σύζυγό της, υποδηλώνει ότι η αυτοκράτειρα δεν τρόμαζε στην ιδέα αυτής της διαδρομής και ήταν σε θέση να την πραγματοποιήσει με ασφάλεια, γεγονός που καταδεικνύει ότι η παρουσία των γυναικών στους δρόμους της πόλης δεν ήταν ασυνήθιστο φαινόμενο, καθώς και ότι οι δρόμοι ήταν ασφαλείς, ακόμη και για τους ανθρώπους του αυτοκρατορικού κύκλου. 300 É. Limousin, Les émotions C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, ΙV.55 (σελ. 79, στιχ. 1-6): «Τελευτᾷ γοῦν ἐπὶ μεγάλῳ κατορθώματι τὸν βίον, ἑπτὰ ἔτη τὴν βασιλείαν κατεσχηκὼς καὶ ἐν αυτῇ τῇ ἡμέρᾳ καθ ἣν τῆς κρείττονος τετύχηκε μεταθέσεως τέθαπται δὲ ἐν αὐτῷ τῷ νεῷ εἰσιόντι κατὰ τὴν λαιὰν πλευρὰν ἔξωθεν τοῦ ἱεροῦ βήματος». Ατταλειάτης, Ιστορία σωστοί στίχοι : «οὕτω δὲ ὁλίγου τὸν ἐνταῦθα βίον κατέστρεψε, πολλὰ τῆς ἀρετῆς καταλιπὼν εἰκονίσματα, ζήσας ἐν τῇ βασιλείᾳ χρόνους ζ καὶ μῆνας ζ ὁ βασιλεὺς περὶ τὴν τῶν ἁγίων Ἀναργύρων μονὴν τὸν χοῦν ἐναπέθετο». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «Δεκεμβρίου δὲ δεκάτῃ, τοῦ Ϛφν ἔτους, ἰνδικτιῶνος δεκάτης, θνῄσκει ἐν μετανοίᾳ καὶ ἐξομολογήσει.. βασιλεύσας ἐπὶ ἔτη ἑπτὰ καὶ μῆνας ὀκτώ, ἀνὴρ τἆλλα ἐπιεικὴς καὶ χρηστὸς καὶ εὐλαβῶς δόξας βιοῦν, πλὴν τοῦ εἰς τὸν βασιλέα Ῥωμανὸν ἁμαρτήματος ἀλλὰ καὶ τοῦτο οἱ πολλοὶ τῷ ὀρφανοτρόφῳ προσάπτουσιν». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.17 (σελ. 604, στιχ ): «ὁ δὲ βραχύ τι τῇ μεταθέσει τῆς βιοτῆς ἐπιβιώσας πρὸς τὰς ἀϊδίους μονὰς μετέθετο τὴν ζωὴν, μέχρις ἐσχάτης ἀναπνοῆς τὸ πρὸς τὸν βασιλέα Ῥωμανὸν αὐτῷ τολμηθὲν ἀπολοφυρόμενος». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 500. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 206. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 151. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «αὐτὸς δὲ συμπνιγόμενος τῷ πάθει τῷ συμφύτῳ.. καὶ τῇ γαλήνῃ προσδραμὼν ἐκ πολυσάλου βίου». Ιωήλ, Χρονογραφία Σκουταριώτης, Σύνοψις Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «εἶτα μετὰ βράχιστον ἐκλείπει βίον, θερμῆς δεδειχῶς τῆς μετανοίας τρόπους». Βραχέα Χρονικά 15.9: «Μιχαὴλ ὁ Παφλαγὼν ἐβασίλευσε ἀπριλλίῳ ια, Ϛφμβ, κρατήσας χρόνους ζ, μῆνας η. καὶ γενόμενος μοναχὸς ἐτελεύτησε δεκεμβρίῳ θ, ἰνδικτιῶνος ι. Ματθαίος Εδέσσης C. L. Connor, Women

95 4. Η άνοδος του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη στον θρόνο ( ) Μετά τον θάνατο του Μιχαήλ, η Ζωή ως κληρονόμος της Μακεδονικής δυναστείας ανέλαβε την εξουσία «έχοντας ένα σχεδόν νεανικό ενδιαφέρον» γι αυτήν 304. Πολύ σύντομα, ωστόσο, σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, επειδή η Ζωή γνώριζε ότι δεν μπορούσε να κυβερνήσει σωστά μόνη της, θεώρησε πρέπον να προχωρήσει στην εκλογή ενός αυτοκράτορα, ο οποίος θα αντιλαμβανόταν και θα διαχειριζόταν καλύτερα τα πράγματα 305. Έτσι λοιπόν η Ζωή έχοντας την εξουσία στα χέρια της για τρεις ημέρες μετά τον θάνατο του Μιχαήλ Δ, μεταξύ 10 και 13 Δεκεμβρίου 1041, αποφάσισε μετά από σκέψη να στέψει αυτοκράτορα τον Μιχαήλ Καλαφάτη, ανιψιό του Μιχαήλ Δ 306, αφού πρώτα αυτός της είχε ορκιστεί ότι θα την είχε κυρία του, δέσποινα και μητέρα του για όλη του τη ζωή και θα έπραττε όσα εκείνη θα τον διέταζε 307. Στην αφήγηση του Σκυλίτζη γίνεται εμφανές πως όλη η εξουσία περιήλθε 304 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «Τοιούτῳ δὲ τέλει χρησαμένου τοῦ Μιχαήλ τὸ πᾶν κράτος περιέστη ὡς εἰς κληρονόμον βασιλίδα Ζωήν. τοιγαροῦν καὶ νεανικώτερον ἥπτετο τῶν πραγμάτων». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Πρβλ. Δ. Ι. Μούσουρας, Χρονογραφία 46. Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 152. Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Σκυλίτζης, Σύνοψις : «πλὴν οὐ παρέμεινεν ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ φρονήματος, ἀλλ ἀποβλέψασα πρὸς τὸν ὄγκον τῆς βασιλείας καὶ διαγνοῦσα, ὡς οὐκ ἄν ποτε καθ ἑαυτὴν αὐτὴ δυνηθείη ὀρθῶς τὰ κοινὰ διεξάγειν, καὶ ἀλυσιτελὲς νομίσασα τὸ ἀβασίλευτον καὶ ἄναρχον τὴν τηλικαύτην εἶναι ἀρχὴν, καὶ δέον εἶναι κρίνασα προχείσασθαι βασιλέα τὸν δυνάμενον ἀντιλαμβάνεσθαι τῶν πραγμάτων ἐν ταῖς συμβαινούσαις τῶν περιστάσεων». Βλ. Δ. Ι. Μούσουρας, Χρονογραφία 461. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 292. Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «αὕτη δὲ διαλογισαμένη ὡς οὐκ ἄν ποτε τὰ κοινὰ διεξάγειν μόνη δύνατο». 306 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «καὶ ἐπὶ τρεῖς ὅλας ἡμέρας περὶ τούτου διασκοπήσασα, τὸν τοῦ βασιλέως ἀνεψιὸν καὶ ὁμώνυμον εἰσποιητὸν προσλαμβάνεται ὑιὸν καὶ βασιλέα Ῥωμαίων ἀναγορεύει, τῷ βασιλικῷ ταινιώσασα διαδήματι». Πρβλ. Δ. Ι. Μούσουρας, Χρονογραφία 461. Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή 112, όπου η ερευνήτρια αναφέρει ότι η Ζωή προέβη στην αναγόρευση του Μιχαήλ Ε μη προβάλλοντας καμία αντίδραση. B. Hill, Imperial women 152. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 152. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ο Μιχαήλ Ε ανακυρύχθηκε αυτοκράτορας στις 11 Δεκεμβρίου 1041, την επομένη του θανάτου του θείου του, γεγονός που αποδεικνύει ότι η διαδοχή είχε ήδη δρομολογηθεί και δεν εξαρτιόταν από την απόφαση της αυτοκράτειρας. Βλ. B. Flusin J.-C. Cheynet, Jean Skylitzès 345, υποσ. 4. J. Wortley, John Skylitzes 391, υποσ Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ὅρκοις πρότερον φρικωδεστάτοις κατασφαλίσασα, ὡς κυρίαν αὐτὴν ἕξει διὰ βίου καὶ δέσποιναν καὶ μητέρα, πράττουσαν, ἅττα δὴ καὶ κελεύει ποεῖν». Πρβλ. Δ. Ι. Μούσουρας, Χρονογραφία 461. Η Ζωή κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια στο διάστημα των τριών αυτών ημερών προκειμένου να διασφαλίσει την εξουσία και έδωσε την έγκρισή της για τη στέψη του Μιχαήλ μόνο μετά τους όρκους υποταγής του τελευταίου στο πρόσωπό της. Βλ. B. Hill, Imperial women 47. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 152. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 293. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 145. É. Limousin, Zoé 78, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι η Ζωή κατορθώνει να περισώσει τα προσχήματα άσκησης της εξουσίας, χάρη στους όρους που τις αποδίδονται, «κυρίαν, δέσποιναν καὶ μητέρα», η πραγματική, όμως, άσκηση της εξουσίας βρίσκεται στα χέρια των Παφλαγόνων. Βλ. επίσης, Ατταλειάτης, Ιστορία : «καὶ βασιλεὺς ἀνηγορεύθη Μιχαὴλ ὁ τοῦ προαπελθόντος βασιλέως ἀδελφιδοῦς, τὴν Καίσ αρος τύχην ἐκ πολλῶν ἕλκων χρόνων, 92

96 στη Ζωή και «ότι ο ιστορικός επιφυλάσσει αρχικά τουλάχιστον μία ισχυρή πολιτική θέση για εκείνη». Στη συνέχεια, ωστόσο, η Ζωή αποφάσισε να παραδώσει την εξουσία στον Μιχαήλ Ε, επιδεικνύοντας κατά την Κιαπίδου πολιτική ωριμότητα 308. Ο Ψελλός, ωστόσο, αναφέρει πως η Ζωή προχώρησε στη στέψη του Μιχαήλ εξαιτίας της παραπλάνησής της από τον Ιωάννη Ορφανοτρόφο και της οικογένειάς του, οι οποίοι χρησιμοποιώντας την υιοθεσία του Μιχαήλ την έπεισαν να προχωρήσει στη στέψη του νέου αυτοκράτορα, αφού προηγουμένως ορκίστηκαν επί των ιερών λειψάνων, κάμπτοντας με τον τρόπο αυτό κάθε της αντίσταση 309. Επιστρατεύοντας κάθε κολακευτικό λόγο, την έπεισαν πως ο Μιχαήλ θα έχει μόνο τον τίτλο του αυτοκράτορα, ενώ εκείνη, εκτός από τον τίτλο, θα έχει και την εξουσία 310, την οποία θα ασκούσε μόνη της, αν το επιθυμούσε 311. εἶτα τῇ ἀνακτορίσσῃ θέσει χρηματίσας ὑιός καὶ ὅρκοις φρικωδεστάτοις, οὐ μέλανι ἀλλ αἵματι ἀχράντῳ τοῦ θεανθρώπου λόγου καὶ χειρὶ τοῦ μείζονος ἐν γεννητοῖς γυναικῶν Βαπτιστοῦ ἐνσεσημασμένοις ἀνόθευτον τὴν πρὸς αὐτὴν τάχα βεβαιωσάμενος πίστιν». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ὅρκοις πρότερον αὐτὸν καταδεσμήσαντα ὡς κυρίαν ἔχειν αὐτὴν καὶ μητέρα καὶ μὴ παρεμποδίζειν ἐφ οἶς καὶ ὅπως διαπράττεσθαι βούλοιτο». Ιωήλ, Χρονογραφία : «ὅρκοις πρότερον φρικωδεστάτοις καταλαβοῦσα ὡς κυρίαν αὐτὴν ἕξει διὰ βίου καὶ δέσποιναν καὶ μητέρα». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία 3070: «ὅρκοις τε φρικτοῖς καὶ τινων συμβουλίαις». 308 Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.4 (σελ. 81, στιχ. 1-10): «Καὶ αὐτίκα κοινῇ συμπαραταξάμενοι ταῖς μηχαναῖς τῶν ἐνθυμημάτων τὴν εὐάλωτον ἐκείνης πολιορκοῦσι ψυχὴν, καὶ ἀναμνήσαντες τῆς υἱοθεσίας ὑπὸ τῇ μητρὶ καὶ δεσπότιδι τὸν παῖδα τιθέασι καὶ ἐπιρρίπτουσιν αὐτῇ τοῖς ποσί...ἀρρήτους τε ταύτῃ ὅρκους ὀμνύουσι καὶ τὴν καθ ἱερῶν δόντες πίστην θηρῶσιν ὅλην εὐθύς». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.18 (σελ. 605, στιχ ): «προσίασι τοίνυν αὐτῇ καὶ τῆς ἐκείνης ποσὶ τὸν Καίσαρα καταβάλλουσι καὶ προΐσχονται τὴν εἰσποίησιν καὶ πίστεις διδόασι καὶ φρικώδεις ὅρκους ὀμνύουσιν». Βλ. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 226. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 152. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.4.(σελ.81.στιχ.5-7): «καὶ πείσαντες ὡς ὁ μὲν ἀδελφιδοῦς τοῦ τῆς βασιλείας καὶ μόνου ὀνόματος τεύξεται, ἡ δὲ πρὸς τούτῳ καὶ τὴν πατρῴαν ἕξει κατάσχεσιν». Βλ. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 226. Β. Καραλής, Χρονογραφία Α, 247. Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 161. S. Mešanović, Female desire 217. Βλ. επίσης, Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.18 (σελ , στιχ. 18-2): «ἦ μὴν τοῦ ὀνόματος μόνου της βασιλείας μετέχειν τὸν Μιχαήλ, ἐκείνης δ εἶναι τὴν ἐξουσίαν». 311 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.4 (σελ. 81, στιχ. 7-9): «καὶ εἰ μὲν βούλεται, αὐτὴ τῶν ὅλων ἀνθέξεται, εἰ δ οὖν, ἐγκελεύσει τε τούτῳ καὶ ἐπιτάξει καὶ ὡς ἀργυρωνήτῳ βασιλεῖ χρήσεται». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.18 (σελ , στιχ. 17-5): «...καὶ πίστεις διδόασι καὶ φρικώδεις ὅρκους ὀμνύουσιν ἦ μὴν τοῦ ὀνόματος μόνου τῆς βασιλείας μετέχειν τὸν Μιχαήλ, ἐκείνης δ εἶναι τὴν ἐξουσίαν, καὶ ὡς ἀργυρωνήτῳ, εἰ βούλεται, κεχρῆσθαι αὐτῷ. τούτοις ἐκείνην καὶ ἄλλως εὐάγωγον οὖσαν καταγοητεύσαντες καὶ καταθέλξαντες τοῖς μειλίγμασι συλῶσι καὶ τοῦ ἑαυτοῦ ποιοῦσι θελήματος». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 152. C. L. Connor, Women

97 Ο Ιωάννης τους προέτρεψε αρχικά να μην κάνουν τίποτα χωρίς την έγκριση της Ζωής 312, προκειμένου να φανεί πιστός στη δυναστική νομιμότητα για τους δικούς του βέβαια λόγους 313. Η αυτοκράτειρα ήταν ο αγωγός, το μέσο για την επόμενη μεταφορά της εξουσίας. Ο Ψελλός περιγράφει με ανυπόκριτο κυνισμό τον τρόπο, με τον οποίο ο Ιωάννης με τη βοήθεια και του αδερφού του χειραγωγούσε και κολάκευε τη Ζωή 314. Φαίνεται πως η Ζωή δεν είχε τη δύναμη και την εξουσία να ελέγξει την κατάσταση και να ανατρέψει την έκβασή της σε αυτή την κρίσιμη στιγμή, με αποτέλεσμα, μη μπορώντας να αντιδράσει, να ενθρονίσει τον υιοθετημένο της υιό 315. Σύμφωνα, δηλαδή, με τον Ψελλό, η Ζωή παρουσιάζεται αδύναμη, θύμα της δολιότητας των αδερφών του Μιχαήλ Δ και της επιτακτικής ανάγκης να καλυφθεί το κενό στην ηγεσία της αυτοκρατορίας 316. Πιθανότατα, η Ζωή πίστεψε τις υποσχέσεις του Ορφανοτρόφου, υποτιμώντας ενδεχομένως την επιρροή και τη δύναμή του, και να θεώρησε πως είχε μία πραγματική ευκαιρία να ελέγξει το νεαρό άνδρα και ίσως γι αυτό τον λόγο να συναίνεσε στη στέψη του Μιχαήλ. Σε κάθε περίπτωση, η θέση της, τουλάχιστον προς το παρόν, βελτιώθηκε 317. Και τι άλλο θα μπορούσε να κάνει η Ζωή, αναφέρει ο Ψελλός, καθώς ήταν μόνη, αβοήθητη και ευάλωτη απέναντι στις μηχανορραφίες τους 318 ; Κατά την Κιαπίδου, ο ρόλος της Ζωής περιορίζεται στην αποδοχή των παρεμβάσεων και των υποδείξεων των αδερφών του αποθανόντος αυτοκράτορα 319. Έτσι, ο Μιχαήλ Καλαφάτης στέφθηκε αυτοκράτορας, τρεις ημέρες μετά τον θάνατο του Μιχαήλ Δ με την έγκριση της Ζωής (εικόνα 4) Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.3 (σελ. 81, στιχ. 9-12). Κατά την Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 160, υποσ. 4, ο Ιωάννης Ορφανοτρόφος βάζοντας σε πρώτη μοίρα τη Ζωή αποτρέπει οποιαδήποτε συνομωσία εκ μέρους των υποστηρικτών της Μακεδονικής δυναστείας εναντίον τους. Βλ. επίσης, Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.18. (σελ. 605, στιχ ): «ὁ δὲ πρῶτος τῶν ἀδερφῶν ὁ ὀρφανοτρόφος μὴ δεῖν συνεβούλευσεν ἐπιχειρῆσαι πράξει τινὶ γνώμης τῆς βασιλίδος χωρίς». Βλ. B. Hill, Ideology of womanhood Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ C. L. Connor, Women C. L. Connor, Women Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών S. Mešanović, Female desire 217. B. Hill, Imperial women 47. E. Strugnell, The Representation of Augustae Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.4 (σελ. 81, στιχ ): «καὶ τι γὰρ ἦν πράττειν ἄλλο, ἐν ἐρημίᾳ τε οὖσαν τοῦ βοηθήσοντος καὶ τοῖς γοητεύμασιν ἐκείνων καταθελχθεῖσαν ἤ μᾶλλον ταῖς μηχαναῖς τούτων καὶ τοῖς κλέμμασι κλαπεῖσαν καὶ συνειληθεῖσαν καὶ πρὸς τὰ ἐκείνων μετατεθεῖσαν θελήματα;». 319 Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.5 (σελ. 82, στιχ. 2-5): «καὶ τελεῖται ἐπὶ τῷ καίσαρι τὸ τῆς βασιλείας μυστήριον, ἡ προπομπὴ, ἡ ἐπὶ τὸν νεὼν εἴσοδος, ἡ τοῦ ἀρχιερέως εὐχὴ, ἡ στεφανηφορία καὶ ὅσα 94

98 Στην αρχή, «τὴν γε πρώτην ἡμέραν» 321, ο Μιχαήλ Ε έδειξε τον απαιτούμενο σεβασμό στη Ζωή και υποκρινόταν πως ήταν αφοσιωμένος στην αυτοκράτειρα, επαναλαμβάνοντας συνεχώς εκφράσεις γεμάτες σεβασμό, όπως «ἡ βασιλὶς», καὶ «ἡ ἐμὴ δεσπότις» 322, αλλά σύντομα άλλαξε συμπεριφορά, νιώθοντας μόνο οργή και μίσος γι αυτήν 323, όπως ο Ρωμανός Γ Αργυρός και ο Μιχαήλ Δ στο παρελθόν. Άρχισε να την παραγκωνίζει και να την αποστρέφεται. Δεν της επέτρεπε να συμμετέχει στις λήψεις αποφάσεων, της απαγόρευσε να μπαίνει στο θησαυροφυλάκιο και την περιόρισε στο γυναικωνίτη έχοντάς την υπό επιτήρηση 324. τούτοις ἐπακολουθεῖν εἴωθε». Ατταλειάτης, Ιστορία : «οὐ πολὺ τὸ ἐν μέσῳ καὶ βασιλεὺς ἀνηγορεύθη». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «τὸν τοῦ βασιλέως ἀνεψιὸν καὶ ὁμώνυμον βασιλέα Ῥωμαίων ἀναγορεύει, τῷ βασιλικῷ ταινιώσασα διαδήματι». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 500. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 152. Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.18 (σελ. 606, στιχ. 5-9): «καὶ ἐγχειρίζεται τὸ σκῆπτρον τῷ Μιχαὴλ καὶ ἀναδεῖται τῇ βασιλικῇ στεφάνῃ ὁ ταύτης ἀνάξιος ὅσον ἐκ τρόπων κακότητος». Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «καὶ τὸν ἀνδραδελφόπαιδα τὸν Μιχαὴλ ἐκεῖνον τοῖς τῶν ἀνάκτων οὐ καλῶς κατακοσμεῖ συμβόλοις». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «τὸν τοῦ βασιλέως Μιχαὴλ ὁμώνυμον ἀνεψιόν, Καίσαρα ὄντα, πρὸς δὲ καὶ δραστήριον εἶναι δοκοῦντα, εἰσποιητὸν προσλαμβάνει υἱόν, καὶ βασιλέα τοῦτον ἀναγορεύει». Ιωήλ, Χρονογραφία 62.18: «εἰσποιητὸν προσλαμβάνει υἱόν, καὶ βασιλέα τοῦτον ἀναγορεύει». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Ἅμα γὰρ αὐτοκράτωρ ἐγένετο». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «καὶ πάλιν ἦκε πρὸς βασιλίδα κράτος, ἥτις ὑπούλοις καταθελχεῖσα λόγοις ὅρκοις τε φρικτοῖς καὶ τινων συμβουλίαις στέφει Μιχαὴλ καίσαρα βασιλέα καὶ κράτορα δείκνυσι τῆς Ρωμαΐδος». Βραχέα Χρονικά, : «Μιχαὴλ ὁ καὶ γενόμενος καῖσαρ τεκνοποιηθεὶς παρὰ τῆς αὐγούστας Ζωῆς ἐστέφθη παρὰ Ἀλεξίου πατριάρχου». Ματθαίος Εδέσσης, Χρονογραφία Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.5 (σελ. 82, στιχ. 5). Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 501. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.5 (σελ. 82, στιχ. 7-8): «ἡ βασιλὶς», καὶ «ἡ ἐμὴ δεσπότις» καὶ «ὡς ἐώνημαι ταύτῃ», καὶ «ἣν ἂν θεῖτο ψῆφον». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 501. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.16 (σελ , στιχ ): «Τῇ γὰρ βασιλίδι καὶ παρὰ τὸν προσήκοντα λόγον ἐκείνου μητρὶ ἐμεμήνει μὲν καὶ πρότερον, ἡνίκα ὑπ ἐκείνης τοῦ κράτους ἔτυχε. καὶ ὅτι δεσπότιν προσειρήκει ποτὲ, ἐβούλετο καὶ τὴν γλῶσσαν τεμεῖν [τε] τοῖς ὀδοῦσι καὶ ἀποπτύσαι τὸ μὲλος», αυτόθι V.17 (σελ. 89, στιχ. 1-2) :«Ἐπεί δὲ ἐν ταῑς κοιναῑς εὐφημίαις προλαμβανόμενον τὸ ταύτης ἐνωτίζοιτο ὄνομα, ούδὲ καθεκτὸς ἦν ἔτι». 324 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.17 (σελ. 89, στιχ. 2-8): «ὅθεν τὰ μὲν πρῶτα παρηγκωνίζετο ταύτην καὶ ἀπεστρέφετο, οὔτε βουλευμάτων αὐτῇ κοινωνῶν οὔτε μήν τι μέρος τῶν βασιλείων διδοὺς θησαυρῶν καὶ φρουρᾷ καταλαμβάνων ἀτιμοτάτῃ, τάς τε θεραπαινίδας αὐτῆς οἰκειούμενος καὶ τὴν γυναικωνίτην διερευνώμενος καὶ μηδενὸς τῶν συντεθειμένων πρὸς ταύτην ἐπιστρεφόμενος». Βλ. L. Garland, Life and ideology 380, όπου σύμφωνα με την ερευνήτρια, ο περιορισμός της Ζωής στα γυναικεία διαμερίσματα από τον Μιχαήλ Ε Καλαφάτη, καθώς και ο περιορισμός της νωρίτερα από τον Μιχαήλ Δ, ήταν περιορισμοί μη φυσιολογικοί και ακραίοι, δεδομένης της ελευθερίας που απολάμβανε η Ζωή. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 152. C. L. Connor, Women

99 Στη συνέχεια ο Μιχαήλ Ε θέλοντας να κυβερνήσει μόνος του προχώρησε στην απομάκρυνση των μελών της οικογένειάς του από κοντά του 325, κάνοντας πράξη το πρώτο μέρος του σχεδίου του 326. Κατά τον Ζωναρά, ο Μιχαήλ πίστεψε πως μετά την εκδίωξη των συγγενών του, ένας μόνο από τους άθλους του Ηρακλή του είχε 325 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.14 (σελ. 87, στιχ. 6-10): «τοῦτον (ενν.ο Ορφανοτρόφος) εἰς ὑπερορίαν ἄγει μακράν εἰς χῶρον ἐλαύνει ὃς δὴ τοῖς ληστεύσασι μόνοις ἀφόρισται». Ατταλειάτης, Ιστορία : «τοὺς δὲ συγγενεῖς αὐτοῦ ἄρδην ἔκ μέσου πεποίηκε, τὸν μὲν ἐξάρχοντα τούτων Ἰωάννην μοναχὸν καὶ ὀρφανοτρόφον, ὃς τὴν τῶν πραγμάτων εἶχεν ὡς βασιλεὺς διοίκησιν, ἀϊδίῳ ἐλάσας φυγῇ, τοὺς δὲ λοιποὺς ἐκτομίας ἀπεργασάμενος». Ο Ατταλειάτης μαρτυρεί πως με τη συμπεριφορά του αυτή ο Μιχαήλ έχασε την υποστήριξη των συγγενών του, πράξη εσφαλένη όπως αποδείχτηκε αργότερα, όταν ο λαός στράφηκε εναντίον του και χρειάστηκε βοήθεια ο ίδιος, βλ. αυτόθι, Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.18 (σελ , στιχ. 10-2): «ὁ δὲ βασιλεύς ἄνωθεν διά τινος συνθήματος, ὃτοῖς ἄγουσι τὸν Ἰωάννην αὐτίκα δὲ τριήρης ἐπελθοῦσα λαμβάνει τοῦτον καὶ ὑπερόριον τίθησι ἐπεὶ δ ἐκεῖνον ἐκ μέσου πεποίηκε, μέτεισι τὸ συγγενὲς καὶ ἄνδρας οὐχὶ τῇ τῆς φύσεως μόνῃ δηλωτικῇ σημασίᾳ, ἀλλὰ καὶ τῇ σημαινούσῃ τοὺς γἠμαντας καὶ τοὺς εἰς ἀνδρῶν ἡλικίαν ἐλάσαντας ὑπηνήτας ἤδη καὶ παίδων γεγονότας πατέρας τῶν παιδογόνων μορίων ἀποστερεῖ καὶ ἐκτομίας ἐργάζεται». Πρβλ. Σκυλίτζης, Σύνοψις : «πρότερον ἐκποδὼν ποιησαμένη τὸν ὀρφανοτρόφον καὶ εἰς τὸ μοναστήριον τῶν Μονοβατῶν ἐξορίσασα, παραπλησίως καὶ Κωνσταντῖνον τὸν δομέστικον τῶν σχολῶν τῆς ἀρχῆς παραλύσασα καὶ ἐν τοῖς τοῦ Ὀψικίου κτήμασιν αὐτοῦ τῆς ἁψῖδος τοῦτον περιορίσασα, ὡσαύτως καὶ Γεώργιον πρωτοβεστιάριον ἐν τοῖς κατὰ Παφλαγονίαν κτήμασιν αὐτοῦ στείλασα». Κατά τον Σκυλίτζη, η Ζωή θέλοντας να εξασφαλίσει την εξουσία ήταν αυτή που εξόρισε τον Ορφανοτρόφο στη μονή Μονοβατών. Η πληροφορία αυτή όμως δεν επιβεβαιώνεται ούτε από τον Ψελλό, ούτε από τον Ατταλειάτη, οι οποίοι αποδίδουν την απομάκρυνση αυτή στον Μιχαήλ Ε. Κατά την ίδια πηγή, η Ζωή εκτός από τον Ορφανοτρόφο εξόρισε και άλλους δύο θείους του Μιχαήλ, τον Κωνσταντίνο τον δομέστικο των Σχολών, τον οποίο περιόρισε στα κτήματά του στο Οψίκιο και τον Γεώργιο τον πρωτοβεστιάριο, ο οποίος εστάλη στα κτήματά του στην Παφλαγονία. Οι ενέργειες αυτές της Ζωής έλαβαν χώρα, σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, όταν είχε την εξουσία στα χέρια της, λίγο πριν συναινέσει η ίδια στη στέψη του Μιχαήλ. Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 501. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 207. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 125. A. Vratimos, Michael V Kalaphates 54, όπου ο ερευνητής σημειώνει πως η μαρτυρία του Σκυλίτζη δημιουργεί αμφιβολίες σχετικά με το αν η αυτοκράτειρα ήταν σε θέση να προβεί σε αυτήν την κίνηση, λαμβάνοντας υπόψη ότι είχε τεθεί στο περιθώριο από τον Μιχαήλ Ε. D. Krallis, Michael Attleiates 108. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «καὶ αὐτὸν δὲ ὀρφανοτρόφον πρότερον ἐκποδὼν ἐποιήσατο, καὶ Κωνσταντῖνον ὡσαύτως τὸν δομέστικον τῶν σχολῶν της ἀρχῆς ἀποστέρησε». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «ὅστις ἐπεῖπερ ἐγκατεστάθη κράτει, τὸ συγγενὲς μέτεισιν οἰκεῖον γένος, ἀποστερῶν σφᾶς ἀρρενωπίας ὅλης, κἄν ἦν ὑπηνήτης τις ἢ γήμας πάλαι. καὶ μητράδελφον ἐξόριστον δεικνύει». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Ἅμα γὰρ αὐτοκράτωρ ἐγένετο, τὸν θεῖον πρῶτον, τὸν εὐνοῦχον Ἰωάννην, τῶν βασιλείων καταβιβάζει». Η ακριβής τοποθεσία του μοναστηριού των Μονοβατών δεν είναι γνωστή γνωρίζουμε μόνο ότι βρισκόταν κάπου στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Βλ. B. Flusin - J-C Cheynet, Jean Skylitzès 345, υποσ. 5. J. Wortley, John Skylitzes 391, υποσ B. Hill, Imperial women 48. D. Krallis, Michael Attleiates 108, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι ίσως επειδή ο Μιχαήλ Ε όφειλε την εξουσία του στη Ζωή να επιθυμούσε για τον λόγο αυτό να απαλλαγεί από την αυτοκράτειρα. 96

100 απομείνει να κάνει πράξη, την εκδίωξη της Ζωής από τα ανάκτορα 327, προχωρώντας κατά αυτό τον τρόπο ακόμη περισσότερο από τους προηγούμενους αυτοκράτορες 328. Διαφορετική εκδοχή δίνει ο Σκυλίτζης, σύμφωνα με την οποία η επιθετική συμπεριφορά του Μιχαήλ κατά της Ζωής υποκινήθηκε από τον Ιωάννη Ορφανοτρόφο και τον δομέστικο των Σχολών και θείο του Μιχαήλ Ε, Κωνσταντίνο ο μεν πρώτος παρέσυρε τον Μιχαήλ με γράμματα ενώ ο δεύτερος με συμβουλές, παροτρύνοντάς τον αμφότεροι να μην εμπιστεύεται τη Ζωή και να την ανατρέψει όσο πιο σύντομα γίνεται για μην πάθει τα ίδια με τον θείο του Μιχαήλ Δ και τον Ρωμανό Γ 329. Γεγονός είναι ότι μετά από τέσσερις μήνες στην εξουσία ο Μιχαήλ αποφάσισε να απαλλαγεί οριστικά από τη Ζωή, ερχόμενος πιο κοντά στο στόχο του, που δεν ήταν άλλος από την απόλυτη κυριαρχία και εξουσία. Έχοντας νωρίτερα ζητήσει τη γνώμη των συμβούλων και των αστρολόγων του, έβαλε σε εφαρμογή το σχέδιό του κατηγορώντας τη Ζωή ως «φαρμακίδα» 330. Συγκεκριμένα ο Μιχαήλ κατηγόρησε τη Ζωή ότι δήθεν επιχείρησε να τον δηλητηριάσει, προκειμένου να βρει μία εύλογη 327 Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 609, στιχ. 3-6): «Ὡς δὲ κατὰ τοῦ ὁμογενοῦς αἷματος τοιοῦτον ἤρατο τρόπαιον, ἕνα ἔτι περιλελεῖφθαι αὐτῷ ἐνόμιζεν Ἡράκλειον ἄεθλον τὸ καὶ τὴν βασιλίδα ἀποσκευάσασθαι, καὶ πρὸς τοῦτον λοιπὸν ἀποδύεται». 328 C. L. Connor, Women Σκυλίτζης, Σύνοψις : «γράμμασι γὰρ τοῦ ὀρφανοτρόφου καὶ συμβουλίαις τοῦ δομεστίκου διεφθαρείς μὴ πιστεύειν τῇ δεσποίνῃ, ἀλλ φυλάττεσθαι ταύτην καὶ συνεχεῖς τὰς προσβολὰς περὶ ταὐτοῦ ποιούμενοι πράγματος ἀναπεῖσαι ἴσχυσαν ἐπιβουλὴν κατ αὐτῆς μελετῆσαι». Βλ. A. Vratimos, Michael V Kalaphates 54, όπου ο ερευνητής υποστηρίζει πως ο Καλαφάτης, όπως παρουσιάζεται από τον Σκυλίτζη, δεν φαίνεται να υποπτεύεται τους θείους του. Αντίθετα, φαίνεται να τους εμπιστεύεται και να λαμβάνει υπόψη τις συμβουλές τους. Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «γράμμασι γὰρ τοῦ ὀρφανοτρόφου καὶ βουλαῖς τοῦ δομεστίκου λεγόντων μὴ πιστεύειν τῇ βασιλίδι, ὡς ἄν μὴ πάθοι ὅσα δὴ καὶ Μιχαὴλ καὶ Ῥωμανὸς γοητείαις ἅτε παρ αὐτῆς κατεργάσθεντες, διεγείρεται καὶ ἐπιβουλὴν κατ αὐτῆς μελετᾷ». Η κατηγορία του Μιχαήλ για συνωμοσία της Ζωής εναντίον του συνδεόταν με τις διαδόσεις για το θάνατο του Ρωμανού Γ. Πρβλ. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 609, στιχ. 6-7): «ἐνάγοντα πρὸς τοὖργον καὶ τὸν θεῖον ἔχων Κωνσταντῖνον καὶ παραθήγοντα». Κατά τον Ζωναρά, συνεργός και εμπνευστής του σχεδίου απομάκρυνσης της Ζωής ήταν ο θείος του Μιχαήλ, Κωνσταντίνος. 330 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.21 (σελ. 90, στιχ. 3-4): «ὡς φαρμακίδα τὴν βασιλίδα καταδικάζει». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 609, στιχ. 7-10): «ποιεῖ τοίνυν ὁ δυσγενέστατος παῖς κατὰ τῆς εὐγενεστάτης μητρὸς καὶ συμπλάττει κατ αὐτῆς αἰτιάματα φαρμακόν τε καλεῖ καὶ ἐπιβουλεύειν αὐτοῦ τῇ ζωῇ τῆς ἀθῴου κατηγορεῖ». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 501. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 226. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 84. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 153. B. Flusin J.-C Cheynet, Jean Skylitzès 346, υποσ. 13. C. L. Connor, Women 222. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 294. J. Wortley, John Skylitzes 393, υποσ. 12. D. Krallis, Michael Attleiates 109,

101 πρόφαση για την απομάκρυνσή της και την καταδίκασε 331. Κατά τη Χριστοφιλοπούλου, «η Ζωή ήταν ισότιμη συγκυρίαρχος με τον Μιχαήλ και κατείχε την πρώτη θέση, από την οποία ο Μιχαήλ θέλησε να την απομακρύνει» Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.21 (σελ , στιχ. 1-7): «καὶ εὐθὺς ἀναρρήγνυται, καὶ λόγους τινὰς συμπλάσας ὁ ἀθλιώτατος παῖς κατὰ τῆς μηδὲν ἐπιβουλευσάσης μητρὸς καὶ τινας ἐπ αὐτὴν λογοποιοὺς καθιεὶς ἀνακρίνει τε περὶ ὧν οὐκ ᾔδει, καὶ ὑπ εὐθύνην ἄγει, καὶ τιμωρεῖται ὡς καταπραξαμένην τὰ ἀτοπώτατα». Ατταλειάτης, Ιστορία : «μεταφέρον τὰς αἰτίας ἐπὶ τὴν πεπονθυῖαν, ὡς αὐτῆς τῆς βουλῆς προκαταρξαμένης άνδρικώτερον οὗτος τὸ προβούλευμα κατειργάσατο». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ὅτιπερ κακόνους ἡ Ζωὴ περὶ τὴν βασιλείαν μου φανεῖσα ἐξώρισται παρ ἐμοῦ, συμφρονῶν δὲ ταύτῃ». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 207. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 85. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 153. C. L. Connor, Women 222. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.17 (σελ. 89, στιχ. 1-2) :«Ἐπεί δὲ ἐν ταῑς κοιναῑς εὐφημίαις προλαμβανόμενον τὸ ταύτης ἐνωτίζοιτο ὄνομα, ούδὲ καθεκτὸς ἦν ἔτι». Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία

102 5. Η απομάκρυνση της Ζωής και η λαϊκή εξέγερση Ο Μιχαήλ, που είχε νωρίτερα προσπαθήσει να προσεταιριστεί τα μεσαία κοινωνικά στρώματα, εμπόρους και βιοτέχνες, επιδιώκοντας τη λαϊκή εύνοια 333, ενθαρρύνθηκε από τις θερμές εκδηλώσεις του πλήθους προς το πρόσωπό του επί δύο συνεχόμενες Κυριακές, την Κυριακή του Πάσχα 11 Απριλίου και την επόμενη, Κυριακή του Θωμά 18 Απριλίου 335, και αποφάσισε να προχωρήσει το ίδιο 333 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.16 (σελ. 202, στιχ. 2-3): «τὸν δὲ ἀπόλεκτον δῆμον Πόλεως καὶ ὅσοι τῆς ἀγοραίου τύρβης ἢ τῶν βαναύσων τεχνῶν ᾠκειοῦτο, ταῖς εὐμαινείαις τὰς τῶν πολλῶν πρακαταλαμβάνων γνώμας, ἵν ἔχοι πρὸς τὰ μελετώμενα, εἰ δεήσοι, βοήθειαν». Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 304. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 81, 83, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι ο Μιχαήλ επιχειρούσε ανοίγματα τόσο προς τον λαό της αγοράς, «όσο και προς την εχθρική συγκλητική αριστοκρατία, σύμβολο της οποίας ήταν η Ζωή». Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 296. Limousin, Zoé 78, όπου ο ερευνητής αναφέρει πως μόλις ο Μιχαήλ Ε ανέλαβε την εξουσία προχώρησε σε ενέργειες που καταδεικνύουν σκοπούς ολότελα διαφορετικούς από τους όρκους που έδωσε. Στην πραγματικότητα, ο Μιχαήλ Ε εγκαινίασε μια πολιτική, την οποία στη συνέχεια ακολούθησε ο Μονομάχος, προσπαθώντας να εξασφαλίσει για λογαριασμό του τα παραδοσιακά στηρίγματα που διέθετε η Ζωή. 334 Ατταλειάτης, Ιστορία : «Ἀμέλοι τοι καὶ κατά τὴν θείαν καὶ πάνδημον ἑορτὴν καὶ ὑπερφυούς Ἀναστάσεως Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, ἣτις Πάσχα ἀπ αὐτῶν τῶν ἀνακτόρων μέχρι τῶν τοῦ σεβασμίου καὶ μεγίστου ναοῦ τῆς τοῦ Θεοῦ Λόγου ἁγίας Σοφίας πυλῶν, ἐπὶ τούτοις τὸν βασιλέα μετὰ τῆς δορυφορούσης αὐτὸν εὐταξίας διελθεῖν φιλοτίμως παρεσκευάκασι». Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 84, όπου σύμφωνα με τον ερευνητή, η πομπή οργανώθηκε από τους υπεύθυνους της αγοράς προκειμένου αυτοί να δείξουν τη νομιμοφροσύνη τους στον αυτοκράτορα. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ D. Krallis, Michael Attleiates 109. Για μια λεπτομερή παρουσίαση των γεγονότων, καθώς και του ρόλου των συντεχνιών στην ανατροπή του Καλαφάτη, βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν», Του ιδίου, The Byzantine Historians, Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Για την επαναστάση εναντίον της ανώτατης εξουσίας στο Βυζάντιο βλ. J. Ferluga, Aufstände im byzantinischen Reich zwischen den Jahren : Versuch einer Typologie, Rivista di Studi Bizantini e Slavi 3 (1958) Καλλιόπη Αλκ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Μακεδονική Δυναστεία ( ), Αθήνα J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance ( ), Paris Νικόλαος Οικονομίδης, «Ο πολιτικός ρόλος του λαού των επαρχιών στο Βυζάντιο (7 ος -11 ος αιώνας)», Επιστημονικό Συνέδριο στη μνήμη του Νίκου Σβορώνου, Αθήνα Ιgor Medvedev, Le pouvoir, la loit et le ius resistendi à Byzance, Byzantinoslavica 56.1 (1995) Κων/νος Γ. Πιτσάκης, «Αντίσταση κατά της εξουσίας και επανάσταση στο Βυζάντιο: Η θέση του δικαίου της Εκκλησίας», στο Αμφισβήτηση της εξουσίας, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών], Αθήνα 2003, Ατταλειάτης, Ιστορία : «Μετὰ δὲ ταῦτα καὶ κατὰ τὴν νέαν Κυριακὴν τὰ πολυτελῆ τῶν ὑφασμάτων ἔκπληξις κατεῖχε τοὺς συνετωτέρους τῶν θεατῶν συμβαλόντας ὅπως πρὸ τοῦ κατασκευασθῆναι τὸ θέατρον καὶ πλησθῆναι τὰς ἀγυιὰς κατεσπουδασμένην ὁ βασιλεὺς τὴν πρόοδον ἐναπέδειξε». Σύμφωνα με τον Ατταλειάτη, κάτι ανάλογο με την Κυριακή του Πάσχα οργανώθηκε και την Κυριακή του Θωμά, όπου στρώθηκαν εκ νέου πολυτελή υφάσματα σε όλο το μήκος του δρόμου που θα περνούσε ο Μιχαήλ. Σύμφωνα με τον Κων. Πορφυρογέννητο, Περί βασιλείου τάξεως Ι, κεφ. ις (σελ ) : «Ὅσα δεῑ παραφυλάττειν τῇ κυριακῇ τοῡ ἀντίπασχα, ἀπιόντος τοῡ βασιλέως ἐν τῇ ἁγίᾳ Σοφίᾳ», η πομπή προς την Αγ. Σοφία ήταν καθιερωμένη, καθώς προβλεπόταν από το πρωτόκολλο. Στη συγκεκριμένη ωστόσο περίπτωση η πομπή οργανώθηκε με πομπώδη τρόπο. Αντίθετα, σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, Σύνοψις : «ἐδοξεν οὖν ἀποπειραθῆναι τῶν πολιτῶν πρὸτερον, οἵαν ἔχουσιν περὶ αὐτῶν γνώμην τῇ Κυριακῇ οὖν μετὰ τὸ ἃγιον Πάσχα κἀν ταῖς 99

103 μάλιστα βράδυ στην οριστική απομάκρυνση της Ζωής, εξορίζοντάς την στην Πρίγκηπο 336. Προηγουμένως ο Μιχαήλ ζήτησε από τον πατριάρχη να τον συναντήσει, ἐφημίαις προτεθυμένων καὶ αὐτὰς, εἰ οἷόν τε, ἐκκενῶσαι τὰς ψυχάς». Κατά τον Σκυλίτζη δηλαδή, ο Μιχαήλ πριν απομακρύνει τη Ζωή από το παλάτι θέλησε να μάθει ποια ήταν η γνώμη των πολιτών για το άτομό του. Εάν οι πολίτες ήταν ευνοϊκοί απέναντί του, τότε θα προχωρούσε στο τελικό σχέδιο. Γι αυτόν τον λόγο οργάνωσε μία πομπή από το μεγάλο παλάτιον μέχρι το ναό των Αγίων Αποστόλων για να μπορέσει να εξακριβώσει τις διαθέσεις του λαού. Ο Σκυλίτζης αναφέρεται μόνο στη δεύτερη πομπή. Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκὰς, Βίβλος Χρονική : «Θέλων δὲ καὶ τὸν λαὸν ἰδεῖν, εἴπερ εὐνοϊκῶς πρὸς αὐτὸν διάκειται κελεύει γενέσθαι προέλευσιν». Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 208. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 84. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.21 (σελ. 91, στιχ. 8-11): «Εἰς ναῦς οὖν εὐθὺς ἐμβιβάζει ἀπελαύνει τῶν βασιλείων και εἰς μίαν τούτων δὴ τῶν πρὸ τῆς Πόλεως νήσων καθίζει, ῇ δὴ Πρίγκηπος ὄνομα». Ατταλειάτης, Ιστορία : «Τέως δὲ τὸν μὲν βασιλέα αὖθις ὑποστρέψαντα ἐκ τοῦ μεγίστου ναοῦ τῶν κορυφαίων Ἀποστόλων τὴν δὲ δέσποιναν πρὸς τὴν ἑσπέρας ἡ Πρίγκηπος (νῆσος δὲ αὕτη τῆς βασιλευούσης οὐ πόῤῥω) μελαμφοροῦσαν καὶ κεκαρμένην τὰς τρίχας». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «οἷς δελεασθεὶς ὁ δείλαιος τῷ ἐξ εὐνοίας ὑπολαβεῖν ταῦτα γίνεσθαι, ὑποστρέψας ἐν τῷ μεγάλῳ παλατίῳ νυκτὸς δὲ τὴν βασιλίδα κατασπᾷ τοῦ θρόνου καὶ περιορίζει εἰς Πρίγκηπον, ἀποκεῖραι τοῖς ἄγουσι κελεύσας αὐτὴν καὶ διακομίσαι τούτῳ τὰς τρίχας αὐτῆς». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Κεκαυμένος, Στρατηγικόν : «..καὶ τοῦ ἀνεψιοῦ αὐτοῦ βασιλεύσαντος ἐπανέστη αὐτῷ πᾶσα ἡ πόλις καὶ οἱ ἐκ τῶν ἔξω εὑρεθέντες ἐν αὐτῇ, πρόφασιν εὑρηκότες κατ αὐτοῦ ὡς τὴν θείαν αὐτοῦ, τὴν δέσποιναν ἐξορίσαντος», αυτόθι , όπου σύμφωνα με τον Κεκαυμένο, η εξορία της Ζωής αποτέλεσε την αφορμή για να εξεγερθεί όλη η πόλη, αλλά και όσοι βρίσκονταν εκεί. Τα αίτια της πτώσης του Μιχαήλ αποδίδονται στον Ορφανοτρόφο και στους συγγενείς του, καθώς οι αδικίες τους τον είχαν καταστήσει μισητό στον λαό και όλοι επιθυμούσαν το τέλος του. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 609, στιχ ): «ἐξωθεῖ τῶν βασιλείων αὐτὴν καὶ περιορίζει τῇ νήσῳ τῇ λεγομένῃ τοῦ Πρίγκιπος καὶ τέλος ἀποκείρει τὴν εὐεργέτιν καὶ μεταμφιέννυσι καὶ ἀντὶ τῆς ἐκ πενταγονίας προσηκούσης αὐτῇ πορφύρας ἐνδιδύσκει τριβώνιον». Βλ. Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 305. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 501. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 208. J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations 54-55, Nr 56. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 226. B. Hill, Ideology of womanhood 80. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» B. Hill, Imperial women 48. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 153. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 145. C. L. Connor, Women 222. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 294, 298. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ἐφ ᾗ καὶ πάντας ἰδὼν ὡς εἰ δυνατὸν καὶ τὰς ψυχὰς προϊέναι χάριν τιμῆς αὐτοῦ νυκτὸς οὖν κατασπᾷ τοῦ θρόνου καὶ ἐξορίζει αὐτὴν εἰς Πρίγκηπον, κελεύσας τοῖς ἀποκομίζουσι καὶ τὰς τρίχας αὐτῆς ἀποκεῖραι καὶ πρὸς αὐτὸν ἀγαγεῖν». Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «τὰς βασιλίσσας ἐξωθεῖ Ζωὴν καὶ Θεοδώραν καὶ νησιώτιδας αὐτᾶς θέμενος ἀποκείρει». Σύμφωνα με τον Μανασσή, ο Μιχαήλ δεν εξόρισε μόνο τη Ζωή, αλλά και τη Θεοδώρα. Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «τὴν Θεοδώραν καταγαγὼν ἀποκείρει βίᾳ, τὴν δὲ Ζωὴν, ὑφ ἧς αὐτὸς εἰς τὸ βασίλειον ὁ ἀνάξιος ἀνήχθη, εἰς τὴν ἀντίκρυ νῆσον ἄκουσαν καὶ ὀδυρομένην ἐξορίζει, καὶ μοναχικὰ ἐνδύει ἱμάτια». Ο Σκουταριώτης αναφέρει ότι, ο Μιχαήλ πριν εξορίσει τη Ζωή, ανάγκασε τη Θεοδώρα να ενδυθεί το μοναχικό σχήμα. Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «εἶτα ἀπελαύνει τῶν ἀνακτόρων βίᾳ δέσποιναν αὑτοῦ κυρίαν εὐεργέτιν, κείρει τε ταύτην καὶ κατακλείει τέλος νήσῳ Πρικγίπου, συκοφαντίας πλάσας». Βραχέα Χρονικά, : «ἐξορίσας δὲ αὐτὸς Μιχαὴλ τὴν αυγούσταν Ζωὴν ἐν Πριγκήπῳ τῇ νήσῳ». Ματθαίος Εδέσσης, Χρονογραφία Βλ. και Αριστάκης, Ιστορία (Canard) 39, όπου ο ιστορικός αναφέρει πως ο Μιχαήλ αντί να δείξει ευγνωμοσύνη στη Ζωή που τον υιοθέτησε και τον ανέβασε στον θρόνο, αυτός την εξόρισε μαζί με τους συγγενείς της σε απομακρυσμένα νησιά προκειμένου να γίνει κυρίαρχος της εξουσίας. Βλ. επίσης, και Αριστάκης, Ιστορία (Bedrosian), 9.43, όπου σημειώνεται ότι ενώ ο καίσαρας θα έπρεπε να είναι ευγνώμων στη Ζωή για το καλό που το έκανε, αυτός αφού συνωμότησε με τους συγγενείς του, την έστειλε σε ένα απομακρυσμένο νησί προκειμένου η εξουσία 100

104 αλλά εκείνος υποψιαζόμενος τις κινήσεις του αυτοκράτορα δεν πήγε στο μοναστήρι του Στενού 337, αποφεύγοντας έτσι να πέσει στην παγίδα του 338. Κατά την πορεία της προς την Πρίγπηπο, ο Ψελλός παρουσιάζει τη Ζωή να θρηνεί και με δάκρυα στα μάτια να ανατρέχει στο παρελθόν, ενθυμούμενη τον πατέρα της, τους προγόνους της και κυρίως το θείο της Βασίλειο Β, τον οποίο επικαλείται με νοσταλγία και τον παρακαλεί να την προστατεύσει με όλη του τη δύναμη 339. Κατά την Connor, ο μονόλογος αυτός αποτελεί ένα ρητορικό τέχνασμα, με το οποίο ο Ψελλός έχει σκοπό να πείσει τους αναγνώστες του για την άδικη μεταχείριση της Ζωής από το Μιχαήλ Ε, γεγονός που φανερώνει τη συμπάθειά του για την εξαπατημένη Ζωή 340. Στη συνέχεια, ο Ψελλός αναφέρει πως η Ζωή, μία γυναίκα μόνη στην εξορία με μία μόνο θεραπαινίδα μαζί της δεν μπορούσε να αναμειχθεί πλέον σε κρατικές υποθέσεις 341. να ανήκει μόνο σε αυτούς. Για την Πρίγκηπο, το μεγαλύτερο από τα εννιά νησιά της θάλασσας του Μαρμαρά, τόπο άσκησης και εξορίας, βλ. R. Janin, Constantinople Byzantine Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Μάλλον πρόκειται για κάποια μονή στο στενό του Βοσπόρου. Για την ονομασία Στενόν, βλ. R. Janin, Constantinople Byzantine 479. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Σκυλίτζης, Σύνοψις Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 305. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.22 (σελ , στιχ. 2-22): «ἡ δὲ βασιλὶς καὶ τοῦ γε πατρὸς μνησθεῖσα καὶ τῶν ἄνω τοῦ γένους ἐπειδὴ τοῦ θείου ἐπεμνήσθη καὶ βασιλέως «Σὺ μὲν» ἔφη «ὦ θεῖε καὶ βασιλεῦ, βασιλικοῖς γεννηθεῖσαν εὐθὺς σπαργάνοις ἐκόσμησας, καὶ τῶν ἀδερφῶν μᾶλλον ἔστερξας καὶ ἐτίμησας, ὅτι σοὶ καὶ τὴν θέαν εἶχον παρόμοιον, ὡς τῶν ἑωρακότων ἠκηκόειν πολλάκις. ἀλλὰ καὶ σὺ με ὡς ἤδη γε ἡβῶσαν καταφιλῶν καὶ ἀγκαλιζόμενος, «Σώζοιο» ἔλεγες παιδίον, καὶ ἐπὶ μήκιστον ζήσαι τοῦ τε ἡμετέρου γένους ζώπυρον καὶ τῇ βασιλείᾳ θεοπρεπέστατον ἄγαλμα». ἀλλὰ σὺ μὲν οὕτως ἔτρεφες καὶ ἀνέτρεφες, καὶ μεγάλας ἐπ ἐμοὶ τὰς τῶν πραγμάτων ἐκβάσεις ἐκέκτησο ἐψεύσθης δὲ τῶν ἐλπίδων. αὐτή τε γάρ ἠτίμωμαι καὶ τὸ σύμπαν μου γένος ἠτίμωκα δέδοικα γὰρ μὴ καὶ θηρσὶ βρῶμα προθήσουσιν. ἢ κύματι θαλασσίῳ καλύψουσιν. ἀλλ ἐφορῴης ἄνωθεν, καὶ παντὶ σθένει τὴν σὴν σῴζοις ἀνεψιάν». Βλ. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe όπου αναφέρεται ότι με τον λόγο αυτό ο Ψελλός προσπαθεί για άλλη μία φορά να μας καταστήσει σαφές πως η Ζωή ήταν η νόμιμη κληρονόμος του Βασιλείου Β. B. Hill, Imperial women 48. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 153, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι παρόλο που η ιστορικότητα του λόγου αυτού είναι αμφισβητήσιμη, απηχεί τη γνώμη του λαού για τη Ζωή. Ανεξάρτητα από το τί ίσχυε στην πραγματικότητα, ο Ψελλός επιχειρεί να μας πείσει ότι η Ζωή εκπαιδεύτηκε από τον θείο της ως πορφυρογέννητη πριγκίπισσα και ως κληρονόμος της αυτοκρατορίας. 340 C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.23 (σελ. 92, στιχ. 1-2): «Ἡ μὲν οὖν οὐδέν τι πολυπραγμονήσειν ἔμελλε (καὶ πῶς γὰρ ἐνῆν σὺν μιᾷ θεραπαινίδι εἰς ὑπερορίαν διάγουσαν;)». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 153, όπου η ερευνήτρια σημειώνει πως υπό άλλες συνθήκες ενδεχομένως η Ζωή να είχε την πρόθεση να αναμειχθεί. C. L. Connor, Women

105 Το επόμενο βήμα του Μιχαήλ ήταν να διατάξει την κουρά της Ζωής 342 και όταν εκτελέστηκε το θέλημά του, την άφησε ήσυχη 343. Το κόψιμο των μαλλιών που ήταν μέρος της τελετής της κουράς, ήταν παράλληλα και μία συμβολική πράξη, που σκοπό είχε την ταπείνωση και την καταστροφή της δημόσιας εικόνας της Ζωής, σύμφωνα με την Connor 344. Αμέσως μετά, ο Μιχαήλ συγκάλεσε τη σύγκλητο και αποκάλυψε τα υποτιθέμενα σχέδια της Ζωής εναντίον του, υποστηρίζοντας πως τη συγκάλυπτε από σεβασμό και μόνο προς τους συγκλητικούς, προσπαθώντας με τον τρόπο αυτό να κερδίσει την υποστήριξή τους 345. Την επόμενη μέρα, Δευτέρα, 19 Απριλίου, ο έπαρχος Αναστάσιος διάβασε το διάγγελμα του Μιχαήλ στην κεντρική πλατεία, στην αγορά του Κωνσταντίνου 346, με το οποίο καθιστούσε γνωστή στον λαό την εξορία και την κουρά της Ζωής, εξαιτίας της εχθρότητας που έτρεφε εκείνη απέναντί του, την αποπομπή του πατριάρχη Αλέξιου, επειδή συνεργάστηκε μαζί της και την υπόσχεση στο λαό περί «μεγάλων τιμῶν καὶ ἀγαθῶν καὶ ζωὴν ἄλυπον καὶ καθαρὰν» 347. Κατά 342 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.23 (σελ. 92, στιχ. 4-5): «τέλος δ ἐπέμπει τοὺς ἀποκεροῦντας ἐκείνην». Βλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 86. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 294. Βλ. επίσης, Ματθαίος Εδέσσης, Χρονογραφία Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.23 (σελ. 92, στιχ. 5-6): «ἢ ἀποκτενοῦντας εἰπεῖν οἰκειότερον, καὶ ὁλοκάρπωμα, οὐκ οἶδα μὲν εἰ τῷ Κυρίῳ, τῷ δὲ θυμῷ τοῦ ἐπιτάττοντος βασιλέως ποιήσοντας». Βλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 86. Βλ. επίσης, A. Vratimos, Michael V Kalaphates 56, όπου ο ερευνητής αναρωτιέται, αν ο Ψελλός επηρεάστηκε και κατά πόσο από την κακομεταχείριση της Ζωής. Κατά τον ερευνητή, δεν γίνεται ορατή αυτή η ανησυχία στο έργο του Ψελλού. Στην περίπτωση του θανάτου του πρώτου συζύγου της Ζωής, του Ρωμανού Γ Αργυρού, ο Ψελλός φαίνεται να αποδέχεται την ανάμειξή της σε αυτόν. Στην περίπτωση του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη, ο Ψελλός, κατά τον ερευνητή, δικαιολογεί την προσποιητή ευγνωμοσύνη του αυτοκράτορα προς εκείνην. Σύμφωνα με τον ερευνητή, δεν θα ήταν παράλογο να υποψιαστούμε ότι, ενδεχομένως ο Ψελλός να συμφωνούσε με την αποπομπή της Ζωής, αλλά, καθώς δεν επιθυμούσε να έρθει σε ανοιχτή σύγκρουση με την κοινή γνώμη, δεν εξέφρασε την άποψή του αυτή. 344 C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.23 (σελ. 92, στιχ. 9-13). Βλ. Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 502. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Πρόκειται για την κεντρικότερη πλατεία της Κωνσταντινούπολης. Βλ. R. Janin, Constantinople Byzantine Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἔωθεν δ οὖτος ἀναφορὰν γράψας καὶ τῷ τῆς πόλεως ἐπάρχῳ δοὺς ἀναγνῶναι ἐν τῷ τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου φόρῳ τοῖς πολίταις ἐκέλευσε. ἐδήλου δὲ ἡ ἀνα φορά, ὅτιπερ κακόνους ἡ Ζωὴ περὶ τὴν βασιλείαν μου φανεῖσα ἐξώρισται παρ ἐμοῦ, συμφρονῶν δὲ ταύτῃ καὶ ὁ Ἀλέξιος ἐξεβλήθη τῆς ἐκκλησίας. ὑμεῖς δὲ ὁ ἐμὸς λαὸς, εἰ τὴν αὐτὴν διατηροίητε εὔνοιαν πρὸς ἐμέ, μεγάλων τιμῶν καὶ ἀγαθῶν τεύξεσθε καὶ ζωὴν ἄλυπον καὶ καθαρὰν ζήσεσθε». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 305. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 208. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 87. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 153. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 294. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «καὶ ἀναφορὰ διὰ τοῦ ἐπάρχου τῷ λαῷ ἀναγιγνώσκεται ἐν τῷ τοῦ Κωνσταντίνου φόρῳ, περιέχουσα ὅτι κακόνους ἡ Ζωὴ περὶ τὴν βασιλείαν μου εὐρεθεῖσα ἐξορίζεται παρ ἐμοῦ. ὑμεῖς δὲ εἴπερ εὐνοϊκῶς διάκεισθε πρὸς με, μᾶλλον ἀξιωθῆτε τιμῶν». Ματθαίος 102

106 τον Μιχαήλ Ατταλειάτη, ο αυτοκράτορας προχώρησε στη σύνταξη αυτού του διαγγέλματος με σκοπό να κατευνάσει τη λαϊκή οργή που προκλήθηκε μετά τη διάδοση των νέων 348. Μόλις ο έπαρχος διάβασε το διάγγελμα ακούστηκε μέσα από το πλήθος μία φωνή να λέει: «ἡμεὶς σταυροπάτην καλαφάτην βασιλέα οὐ θέλομεν, ἀλλὰ τὴν ἀρχέγονον καὶ κληρονόμον και ἡμετέραν μητέρα Ζωήν» 349. Και αμέσως, όλος ο λαός με μια φωνή φώναξε: «ἀνασκαφείη τὰ ὀστᾶ τοῦ καλαφάτου» 350 και όλο το πλήθος «δίκην ἀγριαινόμενης θαλάσσης ἐξοιδοῦσθαί τε καὶ οἷον κυμαίνεσθαι» 351. Καθώς τα νέα για την καταδίκη της Ζωής άρχισαν να διαδίδονται από στόμα σε στόμα, βαρύ πένθος κυρίευσε τις ψυχές των ανθρώπων, όχι όμως για πολύ, καθώς σύντομα το πένθος έδωσε τη θέση του στην οργή και στην καταστροφική μανία του όχλου που στρεφόταν κατά του Μιχαήλ, των ανακτόρων και της οικογενειακής Εδέσσης, Χρονογραφία , όπου ο χρονογράφος αναφέρει ότι ο Μιχαήλ Ε αιχμαλώτισε τον πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης και τον φυλάκισε αλυσοδεμένο, επειδή η οικογένειά του επιθυμούσε να κληρονομήσει τον θρόνο. Αντί γι αυτό, όλη η οικογένειά του εξαγοράστηκε, καθώς ήταν διεφθαρμένη, μοχθηρή και πολύ επικίνδυνη για την αυτοκρατορία. Μετά από λίγες μέρες ο πατριάρχης δραπέτευσε από τη φυλακή και βρήκε άσυλο στην Αγία Σοφία. 348 Ατταλειάτης, Ιστορία : «Τῇ δ ἐπαύριον ὡς δὲκατέπτη τὰ τοῦ πάθους καὶ περιέδραμεν ἡ φήμη τοὺς περικλείῳ, εὐθὺς ἦν ἰδεῖν ἀθρόον τὴν ἐναντίαν μεταβολὴ κατασχοῦσαντοὺς σύμπαντας, καὶ ἀντεσηκώθη τοῖς χαρμοσύνοις τὰ σκυθρωπὰ, καὶ ἀντὶ τιμής καὶ φιλοτιμίας, ἣν πρὸς τὸν κρατοῦντα ἐδείκνυον, μῖσος ἄσπονδον έξηγείρετο ταῦτα μεμα θηκὼς ὁ βασιλεὺς, καὶ βουλόμενος καταστεῖλαι τὸ φλεγμαῖνον τοῦ πάθους τῶν Βυζαντίων, ἔγγραφόν τι ποιεῖται τούτοις κατὰ τὸν ἐπισημότερον τόπον τοῦ φόρου ἐπαναγνωσθησόμενον, μεταφέροντὰς αἰτίας ἐπὶ τὴν πεπονθυῖαν». F. Dölger, Regesten Nr Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 305. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» Σκυλίτζης, Σύνοψις Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 306. Ιω. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 502. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 208. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 89. Βλ. επίσης, B. Hill, Imperial women 49, όπου σύμφωνα με την ερευνήτρια, στο σημείο αυτό μπορεί κανείς να διακρίνει πως ήταν αρκετή μια επίθεση εναντίον της αυτοκράτειρας για να διακηρύξει ο λαός ότι αυτή ήταν η πραγματική ηγεμόνας, η κυρίαρχος της αυτοκρατορίας. L. Garland, The eye of the beholder 306, η ερευνήτρια σημειώνει ότι ο Σκυλίτζης με τα λόγια αυτά επιβεβαιώνει το σεβασμό και τη νομιμοφροσύνη των εξεγερθέντων στο πρόσωπο της Ζωής. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 154. Κατά τους B. Flusin J-C Cheynet, Jean Skylitzès 347, υποσ. 14, και J. Wortley, John Skylitzes 393, υποσ. 13, η δήλωση αυτή υποδηλώνει την προσκόλληση του λαού της Κωνσταντινούπολης στην παλιά νόμιμη δυναστεία. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 294, 297, ο ερευνητής αναφέρει ότι το σύνθημα αυτό δεν ήταν καθόλου τυχαίο, αν αναλογιστεί κανείς τους φρικτούς όρκους που έδωσε ο Μιχαήλ, πράξη που φανερώνει ότι δεν θα μπορούσε να κυβερνήσει μόνος του. 350 Σκυλίτζης, Σύνοψις Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 208. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 89. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 154. Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Ατταλειάτης, Ιστορία : «τοῦ γὰρ πιττακίου ἀναπτυχθέντος πλεῖστος ὄχλος ἐπέρρευσεν εἰς τὴν ἀκρόασιν, καὶ οὐδὲ δευτέραν φωνὴν τοῦ ἀναγινώσκοντος προεμένου ἤρξατο τὸ πλῆθος δίκην.. καὶ οἷον κυμαίνεσθαι». Βλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν»

107 περιουσίας των μελών της βασιλικής οικογένειας 352, καθώς «πάντες καταθύειν ὑπὲρ τῆς βασιλίδος ἐβούλοντο τὰς ψυχάς» 353. Σύντομα «ἐπανέστη πᾶσα ἡ πόλις» 354 και τα γεγονότα που ακολούθησαν χαρακτηρίσθηκαν ως θεϊκή τιμωρία 355. «Τὸ δ ἀγοραῖον γένος καὶ ἄφετον ἤδη που ἦν καὶ παρεκεκίνητο ὡς ἀντιτυραννῆσον τῷ τυραννεύσαντι» 356. Ξέσπασαν βίαιες ταραχές σε ολόκληρη την πόλη, και ο όχλος ασυγκράτητος επιδόθηκε σε καταστροφές που διήρκεσαν τρεις ολόκληρες ημέρες. Κατά τη διάρκεια των ημερών αυτών επικράτησε αναρχία και προκλήθηκαν εκτεταμένες καταστροφές και λεηλασίες τόσο στην πόλη όσο και στις οικίες των 352 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V Ατταλειάτης, Ιστορία Σκυλίτζης, Σύνοψις Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 610, στιχ. 1-18). Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 306. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 86. C. L. Connor, Women 223. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «ἐπεὶ γὰρ ἠνωτίσατο τὸ πλήθος τὰ τοιαῦτα τὰς βασιλίσσας ἐκζητοῦν ὅλαις χερσὶ καὶ γνῶμαις καὶ βλασφημοῦν τὸν Μιχαήλ βοαῖς ἀγριοθρόοις». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «καὶ λαβόντες τὰ παρατυχόντα ξύλα παρὰ τοῦ ἐπάρχου φέρονται. καὶ ὃς φυγῇ χρησάμενος μόλις διεσώζετο. ὁ δὲ λαὸς εἰς τὴν ἐκκλησίαν καταλαβὼν ἐδυσφήμει καὶ μάλα τὸν βασιλέα, ἀνεκαλεῖτο δὲ τὴν Ζωὴν ὅλῃ ψυχῇ». Ιωήλ, Χρονογραφία , ο οποίος αναφέρει πως η αθέτηση των όρκων από τον Μιχαήλ είχε ως αποτέλεσμα την αντίδραση του λαού εναντίον του. Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «ἀνερράγη γοῦν ἐμφύλιός τις μάχη, καὶ πλῆθος οὐ βράχιστον ἐν τῇδ ἐφθάρη». Βραχέα Χρονικά, : «ἐγένετο στάσις μεγάλη καὶ σύγχυσις ἐν τῇ Πόλει καὶ πολλοὶ οἴκοι κατεστράφησαν καὶ οὐσίαι διηρπάγησαν καὶ τὸ Παλάτιον ἐπολιορκήθη διηρπάγη χρυσὸς καὶ τῶν λοιπῶν». Ματθαίος Εδέσσης, Χρονογραφία 69.81, όπου αναφερέρεται πως όλη η πόλη κινήθηκε εναντίον του καίσαρα και σημειώθηκαν σοβαρές συγκρούσεις και σφαγές με αποτέλεσμα να αιματοκυλιστεί η πόλη. 353 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.25 (σελ. 94, στιχ ). 354 Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, Βλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 103. Του ιδίου, The Byzantine Historians 401, υποσ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.24 (σελ. 93, στιχ ): «ὁπόσα μετὰ τὴν τῆς βασιλίδος ὑπερορίαν ἡ θεία δίκη τῷ τε καιρῷ καὶ τοῖς πράγμασιν ἐκαινοτόμησεν». Ατταλειάτης, Ιστορία : «ἀλλ ὥσπερ ἄνωθεν στρατηγούμενοι γενναιοτέροις βουλεύμασι πρὸς τὸν καρτερώτερον ἀνελάμβανον ἑαυτούς». Ο Ατταλειάτης αναφέρει πως ήταν τόσο δίκαιη η εξέγερση αυτή, που ο ίδιος ο Θεός καθοδηγούσε και εμψύχωνε τους στασιαστές, δηλώνοντας με αυτό τον τρόπο πως ήταν η θεία πρόνοια που ήθελε την τιμωρία του Μιχαήλ και η επανάσταση εναντίον του χρησιμοποιήθηκε για την αποκατάσταση της τάξης. Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ , στιχ. 15-1): «ἡ δὲ δίκη οὺκ ἐπενύσταξεν, ἀλλ αὐτίκα μετῆλθε τὸν ἀλιτήριον». Βλ. B. Hill, Ideology of womanhood Της ιδίας, Imperial women 49. Κατά τον H. Hunger, Λογοτεχνία Β 39-40, οι Βυζαντινοί χρονογράφοι είναι απόλυτα πεπεισμένοι για την επέμβαση του Θεού στην εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων. Η οργή του Θεού εκφράζεται με φυσικές καταστροφές, αρρώστιες, εμφυλίους πολέμους, στάσεις στην πόλη, δολοφονίες, επιδρομές. Η στάση εναντίον του Μιχαήλ και η φρικτή τιμωρία στην οποία επεβλήθη η αυτοκράτειρα, ήταν η απόδοση της θεϊκής τιμωρίας, της θείας δίκης που επήλθε ως αποτέλεσμα της άδικης μεταχείρισης της Ζωής, της νόμιμης κληρονόμου του θρόνου. Η θεία χάρη εγκατέλειψε τον Μιχαήλ, όταν αυτός στράφηκε εναντίον της Ζωής και η συμπεριφορά του αυτή επέσυρε τη θεϊκή τιμωρία. Αντίθετα σύμφωνα με τον A. Kaldellis, Argument 104, ο Ψελλός ψεύδεται όταν αποδίδει την ανατροπή του Καλαφάτη στη θεία πρόνοια. Ο ερευνητής προτείνει ότι η αναφορά στη θεία πρόνοια πρέπει να θεωρηθεί ως «a poetic image and a joke». Βλ. επίσης A.Vratimos, Michael V Kalaphates Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.26 (σελ. 94, στιχ. 1-2). 104

108 μελών της βασιλικής οικογένειας από τον όχλο 357, που αποτελούνταν όχι μόνο από άνδρες, αλλά και από γυναίκες, που προέρχονταν τόσο από τα ανώτερα όσο και από τα μεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώματα 358. Σημαντικό στοιχείο στην αφήγηση του Ψελλού, που αφορά στη σύσταση του γυναικείου τμήματος του όχλου, είναι η παρουσία των γυναικών της άρχουσας τάξης 359. Ο Ψελλός εμφανίζεται έκπληκτος από τη δημόσια εμφάνιση των γυναικών αυτών 360 και αναφέρει χαρακτηριστικά ότι είδε τόσες πολλές γυναίκες, που κανείς μέχρι τότε δεν τις είχε δει έξω από το γυναικωνίτη, να βγαίνουν δημόσια και να φωνάζουν, να οδύρονται και να θρηνούν για τα άδικα παθήματα της Ζωής 361. Οι γυναίκες έσπευσαν προς υπεράσπιση της αυτοκράτειρας, ερχόμενες σε ρήξη με τους νόμους της κοινωνίας που τις ήθελαν περιορισμένες στα γυναικεία διαμερίσματα 362. Εκτός όμως από τις γυναίκες της αριστοκρατίας υπήρχαν και άλλες, προερχόμενες από τα λαϊκά στρώματα, οι οποίες έτρεχαν εναντίον του Μιχαήλ 363, φωνάζοντας: «Ποῦ ποτε» βοῶσαι «ἡ μόνη καὶ τὴν ψυχὴν εὐγενής καὶ τὴν μορφὴν εὐειδής; ποῦ ποτε ἡ μόνη τῶν πασῶν ἐλευθέρα, ἡ τοῦ ξύμπαντος γένους δεσπότις, ἡ τὸν κλῆρον τῆς βασιλείας ἐννομώτατα ἔχουσα, ἧς καὶ ὁ πατὴρ βασιλεὺς καὶ ὁ ἐκεῖνον φὺς καὶ ὁ τοῦτον αὖθις ἀποτεκών;» 364. Η στάση και η ασυνήθιστη συμπεριφορά των 357 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 209. B. Hill, Ideology of womanhood 80. Της ιδίας, Imperial women 48. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 154. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι V.26 (σελ. 94, στιχ. 3-14): «τὸ δὲ θῆλυ γένος ταῦτα ἔλεγον καὶ συνέθεον ὡς ἐμπρήσουσαι τὰ βασίλεια». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 610, στιχ. 5-6): «αἱ δὲ γυναῖκες καὶ θρήνους συνίστων, ἀνακαλούμεναι τὴν βασίλισσαν». Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «ὥπλιστο καὶ τὰ γύναια κερκίσιν ὥσπερ λόγχαις καὶ σὺν κραυγῇ καὶ λαλαγῇ πρὸς τὸν κρατοῦντα τρέχει, τὰς βασιλίσσας ἐκζητοῦν ὅλαις χερσὶ καὶ γνῶμαις». 359 L. Garland, Street-life in Constantinople Ψελλός, Χρονογραφία Ι V.26 (σελ. 94, στιχ. 3): «τὸ δὲ θῆλυ γένος, ἀλλὰ πῶς ἄν τοῦτο τοῖς οὐκ εἰδόσιν ἀφηγησαίμην;». Βλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.26 (σελ. 94, στιχ. 4-6): «ἔγωγ οὖν πολλὰς ἑωράκειν, ἂς οὐδεὶς ἄχρι τότε τῆς γυναικωνίτιδος ἔξω τεθέαται, δημοσίᾳ τε προϊούσας καὶ βοώσας τε καὶ κοπτομένας καὶ δεινὸν ἀπολοφυρομένας ἐπὶ τῷ πάθει τῆς βασιλίδος». Βλ. L. Garland, Street-life in Constantinople C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.26 (σελ. 94, στιχ. 6-8): «αἱ δὲ λοιπαὶ Μαινάδων δίκην ἐφέροντο καὶ τάγμα οὔ τι μικρὸν ἐπὶ τὸν ἀλιτήριον συνεστήκεσαν». Βλ. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 90, όπου σύμφωνα με τον ερευνητή, οι γυναίκες που θρηνούσαν για τα πάθη της Ζωής, ήταν γυναίκες επώνυμες που διέθεταν γυναικωνίτη, ήταν οι λιγότερες και δεν έλαβαν μέρος στην εξέγερση, ενώ οι άλλες (αἱ δὲ) που συμμετείχαν στα γεγονότα και χαρακτηρίζονται ως μαινάδες, προέρχονταν από τα λαϊκά στρώματα, ήταν ασφαλώς οι περισσότερες και ενδεχομένως να μην τις ενδιέφερε και πολύ η τύχη της αυτοκράτειρας. 364 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.26 (σελ. 94, στιχ. 8-12). Βλ. Ρ. Ιμβριώτη, Γυναίκα Ιω. Ε. Καραγιαννόπολος, Βυζαντινή Ιστορία 37, όπου σύμφωνα με τον ερευνητή, στο κείμενο αυτό είναι 105

109 γυναικών αυτών εξέπληξαν τόσο πολύ τον Ψελλό με αποτέλεσμα να φαντάζουν στα μάτια του ως αλλόφρονες μαινάδες 365. Δεδομένου του κλίματος που επικράτησε μετά την καθαίρεση και τον εξαναγκασμό της Ζωής σε κουρά μπορούμε να δεχτούμε με βεβαιότητα ότι στην εξέγερση συμμετείχαν τόσο οι γυναίκες των ανώτερων στρωμάτων, όσο και αυτές των κατώτερων στρωμάτων, τις οποίες ο Ψελλός 366 ούτως ή άλλως περίμενε να αντικρίσει στους δρόμους 367. Κατά την Connor, η αποστροφή του Ψελλού για τις γυναίκες που κατέχουν εξουσία είναι εμφανής στο σημείο αυτό 368. Επίσης, σύμφωνα με τον Limousin, η έκπληξη του Ψελλού εκφράζεται εξαιτίας της φανερή η εκδήλωση του δυναστικού αισθήματος. Βλ. επίσης, A.E. Laiou, The Role of Women 252. Της ιδίας, The Festival of Agathe 118, όπου σύμφωνα με την ερευνήτρια η φράση: «ποτε ἡ μόνη τῶν πασῶν ἐλευθέρα, ἡ τοῦ ξύμπαντος γένους δεσπότις», αναφέρεται στη συνταγματική θέση της Ζωής, που ήταν ελεύθερη και δεν υπόκειτο στους νόμους. Κατά την ερευνήτρια, δεν θα μπορούσαν να ειπωθούν διαφορετικά λόγια από γυναίκες που πέρασαν όλη τους τη ζωή στα γυναικεία διαμερίσματα. Πρβλ. L. Garland, Life and ideology 381. Της ιδίας, Sexual morality 5, όπου η ερευνήτρια υποστηρίζει πως, αν και είναι πιθανό ο Ψελλός να είναι υπερβολικός στην παρουσίαση των γεγονότων, ωστόσο τα λόγια που βάζει στο στόμα των γυναικών περί ελευθερίας, πιθανότατα δηλώνουν την εξαιρετική ελευθερία που απολάμβανε η Ζωή, ελευθερία που οι υπόλοιπες γυναίκες στερούνταν και γι αυτόν τον λόγο έπρεπε να αποστρέφονται τη Ζωή. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 154. Βλ. επίσης, B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 227, όπου οι ερευνητές υποστηρίζουν πως με τα λόγια αυτά ο Ψελλός θέλει για άλλη μία φορά να δηλώσει πως η Ζωή ήταν η νόμιμη κληρονόμος του Βασιλείου Β. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι V.26 (σελ. 94, στιχ. 6-8). Βλ. επίσης, C. L. Connor, Women Ο Ψελλός ήταν εξοικειωμένος με την εμφάνιση μεγάλου αριθμού γυναικών στο δρόμο και κατ επέκταση στην αγορά, καθώς στην πραγματεία του που φέρει τον τίτλο Περὶ τῆς ἐν Βυζαντίῳ γυναικείας πανηγύρεως τῆς Ἀγάθης, περιγράφει την ετήσια πομπή και τελετή που λάμβανε χώρα κάθε χρόνο στις 12 Μαΐου στην Κωνσταντινούπολη και αποτέλεσε τμήμα της γιορτής και των εκδηλώσεων που συνόδευαν τον εορτασμό της ίδρυσης της πόλης στις 11 Μαΐου. Στη γιορτή συμμετείχαν μόνο γυναίκες, οι οποίες ασχολούνταν με το γνέσιμο, την ύφανση και γενικότερα με την κατασκευή υφασμάτων. Βλ. Ψελλός, Ἀγάθη, Πρβλ. A.E. Laiou, The Festival of Agathe Της ιδίας, Women in the Marketplace 2. Της ιδίας, «Η θέση της γυναίκας» 25. Κ. Νικολάου, Η θέση της γυναίκας Επιπρόσθετα, πρέπει να σημειώσουμε ότι οι γυναίκες που κάνουν την εμφάνισή τους στην αγορά ήταν κατά πάσα πιθανότητα γυναίκες φτωχές. Κανείς με αριστοκρατικές βλέψεις δεν περνούσε ούτε κατά διάνοια από την αγορά. Τον 11 ο αι. παρατηρείται μια διπλή ιδεολογική προκατάληψη, μία αριστοκρατική περιφρόνηση για την αγορά και μία καλά εδραιωμένη σε αντιλήψεις περί φύλου μεροληψία κατά των γυναικείων δραστηριοτήτων εκτός οικείας, η οποία ωστόσο μοιάζει να αφορά κυρίως τις γυναίκες της αριστοκρατίας ή της επίδοξης αριστοκρατίας. Η αγορά ήταν και γινόταν αντιληπτή ως το αντίθετο της οικίας, ο πλέον δημόσιος από τους δημόσιους χώρους. Θεωρούνταν, επίσης, ο χώρος όπου ελλόχευε ο πειρασμός σε διάφορες μορφές. Οι γυναίκες με καλή ανατροφή δεν πλησίαζαν την αγορά, ούτε θα επιθυμούσαν να μάθουν τι συνέβαινε εκεί. Η μητέρα του Ψελλού, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος, (Ψελλός, Μητέρα 5.24), δεν ήθελε να ξέρει τίποτα από αυτά που συνέβαιναν στην αγορά, αλλά και ούτε αυτά που συνέβαιναν στο παλάτι. Ούτε θα διανοούνταν βέβαια ο Ψελλός να δει τη μητέρα του και την κόρη του στην αγορά. Η αγορά σίγουρα δεν ήταν μέρος για τις γυναίκες της καλής κοινωνίας. Για τον ιστορικό, η μητέρα του αποτελούσε το ιδανικό πρότυπο γυναίκας και μητέρας. Βλ. A.E. Laiou, Women in the Marketplace 2-3. Της ιδίας, «Η θέση της γυναίκας» 21, L. Garland, Street-life in Constantinople C. L. Connor, Women

110 συμπεριφοράς των γυναικών που παρεκλίνουν από τους κανόνες που οφείλουν να διέπουν τη ζωή τους στο παλάτι 369. Η επικριτική διάθεση του Ψελλού επικεντρώνεται στις γυναίκες της αριστοκρατίας, των ανώτερων γενικότερα κοινωνικών στρωμάτων, οι οποίες βγήκαν από τα γυναικεία διαμερίσματα προς υπεράσπιση της Ζωής. Γυναίκες, οι οποίες μέχρι τότε δεν είχαν βγει στους δρόμους, ψέγονται από τον Ψελλό για την εμφάνισή τους αυτή. Ο Ψελλός διαχωρίζει τις γυναίκες της αριστοκρατίας από τις λαϊκές και επικρίνει μόνο τις πρώτες, καθώς θεωρεί ότι η στάση και η συμπεριφορά τους δε συνάδουν με το ιδανικό πρότυπο γυναικείας συμπεριφοράς που πρέπει να διέπει τις γυναίκες των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Η παρουσία των γυναικών αυτών στο δρόμο ήταν απαγορευτική, καθώς εκείνες λόγω της τάξης τους δεν είχαν θέση εκεί. Ενδεχομένως, κατά την άποψή μας, η στάση του αυτή να υποδηλώνει την περιφρόνησή του για τις γυναίκες των κατώτερων στρωμάτων, η παρουσία των οποίων τον αφήνει αδιάφορο. Στο θρήνο τους οι γυναίκες ανέφεραν ότι η Ζωή είναι ευγενικής καταγωγής, όμορφη και ελεύθερη. Στα λόγια αυτά των γυναικών αντικατοπτρίζεται η βυζαντινή ιδεολογία, σύμφωνα με την οποία η αυτοκράτειρα όφειλε να είναι μεγαλοπρεπής, όμορφη, ελεύθερη και αγέραστη 370. Η αυτοκράτειρα εξαιρούνταν από τους νόμους του κράτους. Οι γυναίκες αντέδρασαν υπέρ της Ζωής θέλοντας να την προστατεύσουν. Η αντίδραση αυτή των γυναικών ήταν αποτέλεσμα της δημοτικότητας που απολάμβανε η Ζωή, δημοτικότητα που οφειλόταν στην ελευθερία της και η ελευθερία που απολάμβανε η Ζωή οφειλόταν στην αυτοκρατορική της καταγωγή. Η αντίδραση της γυναικείας ομάδας δικαιολογείται από το γεγονός ότι εκείνη έβλεπε τη Ζωή ως εκπρόσωπο της γυναικείας φύσης, την οποία μοιράζονταν, χωρίς ωστόσο να μοιράζονται και την ελευθερία κινήσεων που είχε η Ζωή 371. Όταν ο λαός άρχισε να προχωρά εναντίον του Μιχαήλ, φοβούμενος αυτός για τη ζωή του, ανακάλεσε τη Ζωή από την εξορία 372 και σε μια προσπάθεια να 369 É. Limousin, Les émotions 33 και υποσ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.26 (σελ. 94, στιχ. 8-12). Βλ. L. Garland, The eye of the beholder C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.32 (σελ. 222, στιχ. 1-2): «Ἐν τοσοῦτῳ δὲ καὶ ἡ βασιλὶς ἐν τοῖς ἀνακτόροις κομίζεται». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ὁ δὲ πρὸς τὴν ὀργὴν τοῦ λαοῦ καὶ τὴν κίνησιν ἀποδειλιάσας, εὐθὺς ἀποστείλας ἤγαγε τὴν Ζωὴν ἐν τῷ παλατίῳ». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 610, στιχ ): «καὶ αὐτίκα στέλλουσι τοὺς ἐπανάξοντας τὴν βασίλισσαν». Βλ. Sp.Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

111 κατευνάσει τον όχλο, την παρουσίασε στον Ιππόδρομο 373. Σύμφωνα με τον Ψελλό, η Ζωή δεν αντέδρασε εναντίον του Μιχαήλ, ούτε τον κατηγόρησε για τη συμφορά της, καθώς φοβόταν μήπως της συμβεί κάτι χειρότερο 374. Πριν οδηγηθεί η Ζωή στον Ιππόδρομο, φαίνεται, κατά τον Ψελλό, πως έγινε κάποια συμφωνία μεταξύ τους, σύμφωνα με την οποία η Ζωή θα συνέχιζε να ζει ως μοναχή και θα συναινούσε στις αποφάσεις του 375. Ωστόσο, η εμφάνιση της Ζωής στον Ιππόδρομο δεν ήταν αρκετή για να καθησυχάσει το εξαγριωμένο πλήθος, με αποτέλεσμα να συνεχιστεί η εξέγερση με αμείωτη ένταση 376. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 502. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 94. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 154. C. L. Connor, Women 224. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Μανασσής : «καὶ γοργοπλόοις σκάφεσιν ἄγει τὰς βασιλίσσας καὶ πάλιν ἀποδίδωσιν αὐταῖς τὴν κρατορίαν, τὴν ἐκπρογόνων προσγενῆ, τὴν ἐκτῶν ἐπιπάπτων», όπου αναφέρει ότι και οι δύο αδερφές επέστρεψαν από την εξορία. Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Ὁ τολμητίας δὲ βασιλεὺς...τάχει πολλῷ τὴν Ζωὴν ἀνακαλεῖται, καὶ βασιλικῶς ἀμείψας, ἐπειρᾶτο τὴν στάσιν κατασιγᾶσαι». Βραχέα Χρονικά 16, : «τὴν αὐγούσταν Ζωὴν αὐτὸς ἀνεκαλέσατο ἀπὸ τῆς Πριγκήπου καὶπερ κουρευθεῖσαν (τὸ) μεγάλο σχῆμα, μήπως καταπραϋνθῇ ἡ στάσις καὶ ἡ ὁρμὴ τοῦ λαοῦ». 373 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.32 (σελ. 97, στιχ ): «καὶ οὕτως αὐτὴν ἐπὶ μετεώρου τοῦ μεγάλου θεάτρου ἀναγόντες τῷ στασιάσαντι δήμῳ δεικνύουσιν, ἀξιοῦντες λῆξαι τούτοις τὰ τοῦ θυμοῦ πνεύματα, ἀνακομισθείσης αὐτοῖς τῆς δεσπότιδος». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «εὐθὺς ἀποστείλας ἤγαγε τὴν Ζωὴν ἐν τῷ παλατίῳ, καὶ ἀποδύσας αὐτὴν τὰ μοναχικὰ μετημφίασε βασιλικοῖς περιβλήμασι. προκύψας οὖν ἀπὸ τοῦ ἐν τῷ ἱπποδρομίῳ καθίσματος καὶ δημηγορῆσαι πειραθεὶς πρὸς τὸν λαόν, ὅτι τε ἡ βασιλὶς ἤχθη, καὶ ὅτι πάντα καλῶς ἔχει αὐτοῖς τὰ κατὰ σκοπόν». Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, ο Καλαφάτης επανέφερε τη Ζωή στο παλάτι και προσπάθησε να απευθυνθεί στον όχλο και να τον ενημερώσει για την επιστροφή της Ζωή, αλλά μάταια. Αυτόθι, , όπου σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, ο Καλαφάτης επανέφερε τη Ζωή από την εξορία, αφότου η Θεοδώρα είχε επιστρέψει από τον Πετρίον στην Κωνσταντινούπολη. Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 611, στιχ. 2-5): «ἤδη δὲ τὴν βασίλιδα ἀνακομισθεῖσαν στήσαντες ἐπὶ μετεώρου ἐν τῷ θεάτρῳ τοῖς στασιάζουσιν ἐπεδείκνυον, ἵνα δῆθεν αὐτοῖς κατευνασθῇ ὁ θυμὸς, ἀνακληθείσης τῆς σφετέρας δεσπότιδος». Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 209. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 94. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 154. C. L. Connor, Women 224. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 295. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ὃς καὶ πτοηθεὶς ἤγαγε τὴν Ζωήν, καὶ ἀποδύσας αὐτὴν τὰ μοναχικὰ βασιλικοῖς ἐκόσμησε περιβλήμασιν». 374 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.32 (σελ. 97, στιχ. 1-6): «καὶ ἡ βασιλὶς..οὐ μᾶλλον χαίρουσα τοῖς ἐπ αὐτῇ τελουμένοις παρὰ τοῦ Κρείττονος, ἢ περιδεῶς ἔχουσα μὴ πάθοι παρὰ τοῦ πονηροῦ βασιλέως δεινότερον. Ὅθεν οὐδὲ τοῦ καιροῦ γίνεται, οὐδὲ ὀνειδίζει τῷ τυράννῳ τὴν συμφορὰν, οὐδὲ μεταλλάττει τὸ σχῆμα, ἀλλὰ καὶ συναλγεῖ, καὶ ἀφίησι δάκρυον ἐπ αὐτῷ». 375 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.32 (σελ. 97, στιχ. 6-10): «ὁ δὲ, δέον αὐτῇ τὸ σχῆμα μεταβαλεῖν καὶ τὴν περιπόρφυρον ἐσθῆτα περιβαλεῖν, καὶ ἐγγύας αὐτὴν εἰσπράττεται, μὴ ἂν ἄλλως βιῶναι τῆς τρικυμίας κατευνασθείσης ἢ ὡς ἔχει σχήματος, καὶ ἀγαπῆσαι τοῖς ἐπ αὐτῇ δόξασιν ἡ δὲ πᾶν ὁτιοῦν ἐπαγγέλλεται, καὶ τὴν συμμαχίαν ἐπὶ τοῖς δεινοῖς τιθέασι». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι V.32 (σελ. 97, στιχ ): «οἱ δὲ οὐκ ἔφασάν γε εἰδέναι τὴν δεικνυμένην. ὅσοι δὲ καὶ ἐγνώκεισαν, ἔτι μᾶλλον τὴν τοῦ τυράννου γνώμην ἐμίσησαν, μήδ ἐν τοῖς δεινοῖς ἀποθεμένην τὸ ἄγριον καὶ κακόηθες». Αυτόθι, V.33 (σελ. 98, στιχ. 1): «Ἐξήφθη γοῦν αὐτῷ 108

112 Μετά την εξέλιξη αυτή, οι επαναστάτες φοβούμενοι μήπως ο Μιχαήλ πάρει με το μέρος του τη Ζωή και καταφέρει να τους περιορίσει, συνέλαβαν ένα νέο σχέδιο 377. Επανέφεραν τη Θεοδώρα από το μοναστήρι στο Πετρίον, όπου βρισκόταν (εικόνα 5), την οδήγησαν στην Αγία Σοφία 378 και την ανακήρυξαν αυτοκράτειρά τους 379. μᾶλλον ἐπὶπλέον ὁ πόλεμος». Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 611, στιχ. 5-8): «τοῖς δὲ τοῦτο μάλλον ἀνῆψε τὸν θυμὸν καὶ ἐξέκαυσε τὴν ὀργήν. ὡς γὰρ μετημφιεσμένην αὐτὴν ἑωράκεισαν, ἐπὶ πλέον ἀνερρώγεσαν εἰς τὸν πόλεμον». Βλ. E. Gamillscheg, Zoe und Theodora 398. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.33 (σελ. 98, στιχ. 2-4): «εἶτα δείσαντες μὴ μετὰ τῆς βασιλίδος ὁ τυραννεύων τούτους κατατροπώσηται, καὶ ἐνδοῖεν οἱ πλεῖστοι τοῖς έκείνης λόγοις πειθόμενοι, ἐφ ἑτέραν βουλὴν τρέπονται, ἥτις δὴ καὶ μόνη πρὸς τὰς τυραννικὰς ἀντήρκεσε μηχανάς», αυτόθι, V.36 (σελ. 99, στιχ. 2-5): «καὶ δεδιὼς μη τε ἄλλως τὰ πράγματα ἕξουσι, καὶ ἡ τυραννικὴ αὐτοῦ κατισχύσει χεὶρ καὶ οὐδέν τι πλέον τοῦ θορύβου γενήσεται ἐπὶ τὴν ἀδερφὴν τρέπεται». Βλ. Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 178, υποσ. 1, όπου αναφέρεται ότι η μεγαλοφροσύνη της Ζωής και η έλλεψη οποιασδήποτε αντίδρασης εκ μέρους της είχε ως αποτέλεσμα να στραφούν οι υποστηρικτές της δυναστείας στη Θεοδώρα. 378 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.37 (σελ , στιχ. 6-8): «εἶτα δὴ καὶ τολμήσαντες ἀποσπῶσι μὲν τοῦ ἀδύτου, ἐξάγουσι δὲ εἰς τὸ ὕπαιθρον, καὶ τινα τῶν λαμπροτέρων στολῶν ἐπενδύσαντες ἐφ ἵππου τε καθίζουσι καὶ πρὸς τὸν μέγα ναὸν τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας κύκλωσε συγκινούμενοι ἄγουσιν». Ατταλειάτης, Ιστορία : «Καὶ ἀνάγουσι, γνώμῃ καὶ τινων τῶν ἐντέλει Θεοδώρα ταύτῃ τὸ ὄνομα, ἐξ ἐνὸς τῶν Πετρίων, έν ᾧ χρόνοις πολλοῖς ἰδιωτικῶς μοναχοῦσι ίδιώτευε διασωθεῖσα οὖν πρὸς τὸν περιβόητον καὶ θεῖον ναὸν, ἑσπέρας οὔσης βαθείας». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «καὶ κοινῇ συμβουλῇ πέμψαντες ἄγουσι τὴν Θεοδώρα ἀπὸ τοῦ Πετρίου εἰς τὴν μεγάλην εκκλησίαν». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19.(σελ.611.στιχ.8-15): «καὶ τῆς κακοηθείας τὸν τυραννοῦντα μισήσαντες ἀφίστανται μὲν τῆς βασιλίδος Ζωῆς, πρὸς δὲ τὴν Θεοδώραν τὴν ταύτης σύγγονον τρέπονται ὡς ὁ λόγος φθάσας ἐδίδαξε, καί τινα τῶν αὐτῆς θεραπόντων παραλαβόντες πατρῴων ἀφίκοντο ἐπ αὐτήν καὶ ταύτην τῆς κατοικίας ἐξαγαγόντες καὶ οἷον αὐτὴν συνασπίσαντες εἰς τὸ μέγα ἄγουσι τῆς τοῦ θεοῦ λόγου Σοφίας». Βραχέα Χρονικά : «ἣν καὶ ἐνέγκατες ἀπὸ τοῦ Πετρίου ἀποκεκαρμένην οὖσαν ἔστεψεν ἐν τῇ Ἁγίᾳ Σοφίᾳ ὁ αὐτὸς πατριάρχης, ὥρᾳ ζ τῆς νυκτός». Βλ. B. Flusin J.-C. Cheynet, Jean Skylitzès 347, υποσ. 17. J. Wortley, John Skylitzes 393, υποσ. 16, όπου υποστηρίζεται πως έσπευσαν προς απελευθέρωση της Θεοδώρας και της επαναφοράς της στην Κωνσταντινούπολη, γιατί ήταν πολύ πιο εύκολο να βγάλουν τη Θεοδώρα από το Πετρίον από το να διασχίσουν τη θάλασσα και να επαναφέρουν τη Ζωή. Sp.Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 307. E. Gamillscheg, Zoe und Theodora Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 502. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 209. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 94. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 146. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 294. Για τη Μονή Πετρίου, βλ. R. Janin, Églises , 397. A. M. Talbot - A. Kazhdan, Petrion, Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 283. Πετρίον ονομαζόταν η περιοχή του Κερατίου κόλπου στην Κωνσταντινούπολη, όπου είχε ιδρυθεί μοναστήρι προς τιμήν της Αγίας Ευφημίας. Το 1031 η Ζωή περιόρισε τη Θεοδώρα στο Πετρίον. Το 1078 περιορίστηκε στη μονή η Μαρία Αλανή και το 1081 η Άννα Δαλασσηνή. 379 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.37 (σελ. 100, στιχ. 9-12): «Ἐντεῦθεν οὐχ ἡ τοῦ δήμου μόνη μερὶς, ἀλλὰ καὶ ἡ ἔκκριτος ξύμπασα συνεπινενεύκει τῇ Θεοδώρᾳ καὶ πάντες τοῦ τυράννου πάντη κατολιγωρήσαντες βασιλίδα τὴν Θεοδώραν εὐφήμῳ στόματι κατωνόμασαν». Ατταλειάτης, Ιστορία : «καὶ τὸ κράτος τῆς βασιλείας δεξιῶς περιζωσαμένη», αυτόθι 14.21: «καὶ αὐτοκράτορες ἄμφω θαυμασίως ἀναγορεύονται». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «καὶ ἐνδύσαντες αὐτὴν ἁλουργίδα βασιλικὴν ἄνασσαν εὐφημοῦσι σὺν Ζωῇ τῇ ταύτης ἀδελφῇ». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ , στιχ. 9-1): «πρὸς δὲ 109

113 Χαρακτηριστική είναι η αφήγηση του Σκυλίτζη, «Προσέδραμον τοίνυν πάντες οἱ τοῦ πατρὸς αὐτῆς εὐνοῦχοι καὶ Κωνσταντῖνος πατρίκιος ὁ Καβάσιλας καὶ τὸ λοιπὸν ἅπαν πλῆθος τῆς συγκλήτου καί, κοινῇ συμβουλῇ πέμψαντες ἄγουσι τὴν Θεοδώρα ἀπὸ τοῦ Πετρίου εἰς τὴν μεγάλην ἐκκλησίαν» 380. Εκείνη τη στιγμή διενεργούνταν ένα πραξικόπημα εντός του πραξικοπήματος, καθώς ένα τμήμα των συγκλητικών μαζί με τους ευνούχους του πατέρα της και τον Κωνσταντίνο Καβάσιλα στράφηκαν προς τη Θεοδώρα και όχι προς τη Ζωή, φοβούμενοι ότι ο Μιχαήλ Ε θα κατόρθωνε να συμφιλιωθεί με τη Ζωή 381. Η Χριστοφιλοπούλου κάνει λόγο για την ύπαρξη δύο πολιτικών ομάδων που δρούσαν στην Κωνσταντινούπολη, που η καθεμία εκπροσωπούσε διαφορετικές ιδεολογίες και επιλογές, ίσως μη διαμορφωμένες πλήρως, πιστές όμως «στη μοναρχία, στην κληρονομικότητα της διαδοχής και στη δυναστική νομιμότητα». Η μία ομάδα εκπροσωπούνταν από την πολιτική και στρατιωτική αριστοκρατία, από οικογένειες που για χρόνια υπηρέτησαν το κράτος και τώρα συσπειρώθηκαν γύρω από τη Θεοδώρα. Η άλλη ομάδα που συσπειρώθηκε γύρω από τη Ζωή αποτελούνταν τὴν Θεοδώραν τὴν ταύτης σύγγονον τρέπονται καὶ ταύτην εἰς τὸ μέγα ἄγουσι τῆς τοῦ θεοῦ λόγου Σοφίας, καὶ παρὰ πάντων τῶν τε τῆς βουλῆς καῖ τῶν τοῦ δήμου καὶ αὐτῶν τῶν τῆς ἐκκλησίας ἡ Θεοδώρα βασιλὶς ἀνηγόρευτο». Βλ. J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations 314 και υποσ. 57. E. Gamillscheg, Zoe und Theodora Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 502. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή 113. Της ιδίας, Ιστορία 209. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 154. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 146. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 294. Με διαφορετικό τρόπο παρουσιάζεται η στάση του πατριάρχη Αλεξίου, καθώς και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έλαβε χώρα η στέψη της Θεοδώρας από ένα βραχύ χρονικό. Μετά την επιστροφή της Ζωής, το πλήθος οργισμένο εισέβαλε στην Αγία Σοφία και στράφηκε εναντίον του πατριάρχη και απειλώντας τον με τη ζωή του, απαίτησε να στέψει τη Θεοδώρα αυτοκράτειρα. Βλ. Βραχέα Χρονικά : «τὸ δὲ πλῆθος..τοῦ πατριάρχου Ἀλεξίου πολλὰ δύσφημα κατ αὐτοῦ λέγοντες, ὁ δὲ φοβηθεὶς προσέφυγεν ἐν τῷ ἁγίῳ θυσιαστηρίῳ..καὶ εἰσελθόντες πολλοὶ τῶν ἀμυήτων καὶ τοῦ κοινοῦ λαοῦ εἰς τὸν ἅγιον βῆμα κατεκραύγαζον τοῦ πατριάρχου ἐπαπειλούμενοι αὐτὸν ὡς, εἰ μὴ στέψει Θεοδώραν..οὐ ζήσεται. ἣν καὶ ἐνέγκατες ἀπὸ τοῦ Πετρίου ἀποκεκαρμένην οὖσαν ἔστεψεν ἐν τῇ Ἁγίᾳ Σοφίᾳ ὁ αὐτὸς πατριάρχης, ὥρᾳ ζ τῆς νυκτός». Βλ. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 146. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 294, υποσ Σκυλίτζης, Σύνοψις Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 307. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή 113. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 294. É. Limousin, Zoé 74. Βλ. επίσης, Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.36 (σελ. 99, στιχ. 6-11): «οὐ ταραχωδῶς οὐδὲ συγκεχυμένως, ἀλλ ἕνα τῶν πατρῴων αὐτῇ θεραπόντων ὥσπερ τινὰ στρατηγὸν τῆς ἑαυτοῦ προστήσας τάξεως φάλαγχιν ὅλαις σὺν φαλαγγάρχη γενναίῳ έπὶ τὴν Θεοδώραν ἀπῄει». Ατταλειάτης, Ιστορία : «ἕτεροι κατὰ τὸ τέμενος τῆς τοῦ θεοῦ λόγον ἁγίας σοφίας. ἐκβιαζόμενοι τὴν κληρονόμον καὶ δέσποιναν μὴ περιιδεῖν τὰ ἔσχατα πάσχουσαν ἀδίκως παρὰ τοῦ ἐπεισάκτου.. ἔσχον οὖν τοῦ δικαίου τούτου συλλήπτορα ζήλου καὶ τὸν ἁγιώτατον τοῦτον ἄνδρα. καὶ ἀνάγουσι, γνώμῃ καὶ τινῶν τῶν ἐν τέλει, τὴν ὁμαίμονα τῆς παθούσης δεσποίνης, Θεοδώρα ταύτῃ τὸ ὄνομα, ἐξ ἑνὸς τῶν Πετρίων, ἐν ᾧ χρόνοις πολλοῖς ἰδιωτικῶς μονονουχὶ ἐβιότευε». Βλ. D. Krallis, Michael Attleiates É. Limousin, Zoé

114 από αυτούς που εξέφραζαν νέες τάσεις και ανήκαν στην τάξη των εμπόρων και των βιοτεχνών 382. Για τους υποστηρικτές της Θεοδώρας, ο Ψελλός χρησιμοποιεί τους όρους «δῆμος» 383, «πολιτικὸν στράτευμα» 384, ενώ για τους υποστηρικτές της Ζωής επιστρατεύει χαρακτηρισμούς όπως «πλῆθος» 385, «ὄχλος» 386, «θηρία» 387, «τῶν πολλῶν» 388, και «ἀγοραῖον γένος» 389, αποπνέοντας μία αγελαία αίσθηση 390. Το 1042, οι υποστηρικτές της Θεοδώρας σε μια στιγμή ενότητας, πέτυχαν την προσχώρηση των υποστηρικτών της Ζωής στο πλευρό τους, όπως υποδηλώνει και η έκφραση «δημῶδες καὶ ἀγοραῖον» 391, όπου σύσσωμος ο λαός της πόλης και της αγοράς χορεύοντας και τραγουδώντας ξεχύθηκε στους δρόμους κατά του τυράννου 392. Ο Ψελλός παρουσιάζει τη Θεοδώρα να είναι αρχικά ανένδοτη, να έχει αντιρρήσεις και ενδοιασμούς και να μη θέλει να συνεργαστεί, αλλά στη συνέχεια αναγκάζεται διά της βίας να συναινέσει 393. Κατά τον Ατταλειάτη, η Θεοδώρα δέχτηκε να ακολουθήσει το πλήθος και τους «ἐν τέλει» 394, μόνο αφού της υποσχέθηκαν ότι θα αγωνιστούν για την ίδια και την αδερφή της, αντιμετωπίζοντας κάθε κίνδυνο για χάρη τους Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.36 (σελ. 99, στιχ. 1). Βλ. É. Limousin, Zoé Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.37 (σελ. 99, στιχ. 4). Βλ. É. Limousin, Zoé Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.39 (σελ. 101, στιχ. 8), αυτόθι V.41 (σελ. 101, στιχ. 1), αυτόθι V.44 (σελ. 103, στιχ. 6), αυτόθι V.45 (σελ. 103, στιχ. 9), αυτόθι V.47 (σελ. 104, στιχ. 2). Βλ. É. Limousin, Zoé Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.31 (σελ. 97, στιχ. 15). Βλ. É. Limousin, Zoé Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.41 (σελ. 101, στιχ. 2), αυτόθι V.45 (σελ. 103, στιχ. 3). Βλ. É. Limousin, Zoé Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.50 (σελ. 105, στιχ. 7). Βλ. É. Limousin, Zoé Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.26 (σελ. 94, στιχ. 1). Βλ. É. Limousin, Zoé É. Limousin, Zoé Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.38 (σελ. 100, στιχ. 8). Βλ. É. Limousin, Zoé Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.38 (σελ. 100, στιχ. 8-11). Βλ. É. Limousin, Zoé 76, όπου ο ερευνητής υποστηρίζει ότι κατά πάσα πιθανότητα, ο Ψελλός αντιλαμβανόταν τη Θεοδώρα ως την ελπίδα των «πολιτών», οι οποίοι αντιστοιχούσαν στα δυναμικά στρώματα της κοινωνίας, που είχαν από την αρχή του 10 ου αι. επωφεληθεί από την οικονομική άνθηση της Κωνσταντινούπολης. 393 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.37 (σελ. 99, στιχ. 1-6): «Ἡ δὲ τῷ ἀπροσδοκήτῳ καταπλαγεῖσα, τὴν τε πρώτην πεῖραν ἐνένδοτος διαμεμενήκει ἀπογνότες πρὸς τὴν πειθώ, τὴν βίαν ἐπῆξεν αὐτῇ, εἶτα δὴ καὶ τολμήσαντες ἀποσπῶσι μὲν τοῦ ἀδύτου». Βλ. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 93. C. L. Connor, Women Ατταλειάτης, Ιστορία Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή 113. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» Ατταλειάτης, Ιστορία : «Πείθουσι γὰρ αὐτὴν γυναικείας αἰδοῦς καὶ ἀσθενείας ἐπιλαθέσθαι,καὶ τούτοις ἀκολουθῆσαι πάντα ῥαδίως οἴσειν καὶ ταύτης προκινδυνεῦσαι καὶ τῆς 111

115 Κι ενώ σύμφωνα με τις περισσότερες πηγές η Θεοδώρα μεταφέρθηκε με τη βία στην Αγία Σοφία, ο Αριστάκης μας δίνει μία διαφορετική εκδοχή. Σύμφωνα με τον ιστορικό, η Θεοδώρα αμέσως μετά της εξορία της Ζωής, κάλεσε όλους τους εξέχοντες πολίτες της πόλης και τους ενημέρωσε για την αποπομπή της Ζωής. Αυτοί, μόλις πληροφορήθηκαν τα γεγονότα, κινητοποίησαν τα στρατεύματα που υπήρχαν στη Δύση με σκοπό να συγκεντρωθούν εκεί, γύρω από αυτούς. Στη συνέχεια ζήτησαν από τον Μιχαήλ να δουν την αυτοκράτειρά τους, τη Ζωή, που είχε «κληρονομήσει» το βασίλειο από τους προγόνους της 396, γιατί πολλοί πίστευαν πως είχε πεθάνει. Ο αυτοκράτορας βλέποντας την αποφασιστικότητα του εξαγριωμένου όχλου φοβήθηκε και ζήτησε να επανέλθει η Ζωή από την εξορία. Η Θεοδώρα, αφού είδε την αδερφή της, διέταξε να συλλάβουν τον Καλαφάτη και τους συγγενείς του 397. Αυτός προσπάθησε να διαφύγει στη Μεγάλη Εκκλησία, αλλά δεν τα κατάφερε. Αφού τον καταδίωξαν, τον συνέλαβαν και τον τύφλωσαν. Το ίδιο έπραξαν και με τον θείο του και πολλούς άλλους. Στη συνέχεια, η Θεοδώρα έδωσε διαταγή να λεηλατηθούν οι κατοικίες των Παφλαγόνων και οι περιουσίες τους 398. Απελπισμένος ο Μιχαήλ από την κατάσταση που ήταν εκτός ελέγχου και φοβούμενος για τη ζωή του μετά την είδηση της αναγόρευσης της Θεοδώρας σε αυτοκράτειρα 399, εγκατέλειψε τα ανάκτορα και μαζί με το θείο του ζήτησαν άσυλο στη μονή Στουδίου 400, όπου και ενδύθηκαν το μοναχικό σχήμα 401. Στο σημείο αυτό αὐταδέλφης αὐτῆς, καὶ φόβου παντὸς ἀπαλλάξαι καὶ κινδύνου τοῦ πολεμήτορος». Βλ. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» Αριστάκης, Ιστορία (Canard) 39. Βλ. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 147. Βλ. επίσης, Αριστάκης, Ιστορία (Bedrosian) 9.44: «who has inherited the Kingdom from the fathers and grandfathers». 397 Αριστάκης, Ιστορία (Canard) 39. Βλ. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 147. Βλ. και Αριστάκης, Ιστορία (Bedrosian) Αριστάκης, Ιστορία (Canard) Βλ. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 147, όπου ο ερευνητής, βασιζόμενος στον Αριστάκη, υποστήριξε πως όλη η επίθεση εναντίον του Μιχαήλ Ε είχε οργανωθεί από τη Θεοδώρα. Επιπλέον, ο ερευνητής σημειώνει πως ακόμη κι αν πολλά από όσα αναφέρει ο Αριστάκης μπορεί να φαντάζουν ανιστόρητα, αποτελεί ωστόσο μια αξιόλογη πηγή που επισημαίνει τον σημαντικό ρόλο της Θεοδώρας στην ανατροπή του αυτοκράτορα, όπως την αντιλήφθηκαν στις απομακρυσμένες περιοχές της αυτοκρατορίας. Βλ. επίσης και Αριστάκης, Ιστορία (Bedrosian) Ζωναράς Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ , στιχ. 13-1): «εἰς τὸ μέγα τέμενος ἄγουσι τῆς τοῦ Θεοῦ λόγου Σοφίας, καὶ παρὰ πάντων τῶν τε τῆς βουλῆς καὶ τῶν τοῦ δήμου καὶ αὐτῶν τῶν τῆς ἐκκλησίας ἡ Θεοδώρα βασιλὶς ἀνηγορεύετο». Βραχέα Χρονικά 16, : «ἣν καὶ ἐνέγκατες ἀπὸ τοῦ Πετρίου ἀποκεκαλμένην οὖσαν ἔστεψεν ἐν τῇ Ἀγίᾳ Σοφίᾳ ὁ αὐτὸς πατριάρχης, ὥρᾳ ζ τῆς νυκτός». 400 Η μονή Στουδίου, μεγάλη μονή της Κωνσταντινούπολης, ιδρύθηκε προς τιμήν του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στα μέσα του 5 ου αι. Η μονή έγινε κυρίως γνωστή κατά την περίοδο της Εικονομαχίας, λόγω της δράσης του ηγουμένου της, Θεόδωρου Στουδίτη. Βλ R. Janin, Églises, A. Kazhdan - A. M. Talbot - A. Cutler, Studios Monastery,

116 είναι εμφανής η αφοσίωση του Ψελλού στη Ζωή, αλλά και η ανησυχία του γι αυτήν. Ο Ψελλός αναφέρει πως, ενώ βρισκόταν καθ οδόν προς τη μονή Στουδίου μαζί με τη φρουρά και πλήθος κόσμου, κυριεύθηκε από θυμό εξαιτίας της συμπεριφοράς του Μιχαήλ απέναντι στη Ζωή, με αποτέλεσμα να πονά και να θλίβεται για την τύχη της αυτοκράτειρας 402. Σύμφωνα με την Connor, ο Ψελλός είχε βαθειά γνώση των καταστάσεων που σημάδεψαν τη ζωή της και του τρόπου που άσκησε την εξουσία και τη βλέπει με συμπάθεια εξαιτίας της δεινής θέσης που βρέθηκε και της δυναστικής κληρονομιάς που αυτή αντιπροσώπευε, παρόλο που την αντιπαθούσε 403. Ωστόσο, ο Σκυλίτζης δίνει μία διαφορετική εκδοχή για τις κινήσεις του Μιχαήλ. Ο τελευταίος μετά την αποτυχημένη του προσπάθεια να κατευνάσει τον όχλο, αφότου είχε επαναφέρει τη Ζωή στο παλάτι από την εξορία και ερχόμενος αντιμέτωπος με τις εχθρικές διαθέσεις του πλήθους, θέλησε να φύγει και να βρει 401 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.38 (σελ. 100, στιχ. 1-5): «Ὡς δὲ τοῦτο ἐγνώκει ὁ τύραννος, δείσας μὴ ἀθρόον ἐπεληλυθότες αὐτοῦἐπὶ τοῖς ἀνακτόροις διαχειρίσονται, εἰς ναῦν τινα τῶν βασιλικῶν ἑαυτὸν ἐμβιβάσας καὶ τὸν θεῖον παραλαβών πρὸς τὴν ἱερὰν τῶν Στουδίου καταίρει μονὴν, τὸ τε σχῆμα μεταβαλὼν, ἱκέτου σχῆμα μεταλαμβάνει καὶ πρόσφυγος». Ατταλειάτης, Ιστορία : «Ὀρθιώτερον δὲ προσβαλόντων τοῖς ἀνακτόροις στρατιωτικῶν ἀνδρῶν καὶ γενναίων ὥσπερ τυφῶνι βληθεὶς ὁ βασιλεὺς τῷ ἐξασίῳ τῆς ταραχῆς, τῶν ἀνακτόρων ἐκδὺς φυγὰς ᾤχετο διαπόντιος εἰς τὴν τοῦ Στουδίου μονὴν, καὶ περιεχόμενος τῶν ἀδύτων ἀπαθὴς ἐφιλονείκει συντηρηθῆναι καὶ μὴ δίκας δοῦναι τοῦ ἀνουσιουργήματος». Σκυλίτζη, Σύνοψις : «ὁ δὲ ἐπείπερ ἔγνω κατισχυόμενος, τῷ βασιλικῷ ἐπιβὰς δρόμωνι μετὰ τοῦ νωβελισσίμου καὶ τινων οἰκειοτάτων αὐτῷ, καταλιπὼν ἐν τῷ παλατίῳ τὴν Ζωήν, ᾤχετο φυγὰς εἰς τὴν μονὴν τῶν Στουδίου τῇ τετράδι πρωΐας, καὶ εὐθὺς ἠμφιάσατο τὸ τὼν μοναχῶν σχῆμα συνάμα τῷ θείῳ αὐτοῦ». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 612, στιχ. 1-6): «τοῦτον πᾶσαν ἐλπίδα τῷ Μιχαὴλ καὶ τοῖς περὶ ἐκεῖνον ἀπέσβεσε, καὶ δεδιὼς περὶ τῇ ζωῇ τῶν βασιλείων μεθίσταται καὶ νηὶ τῶν βασιλικῶν ἐμβεβηκὼς αὐτὸς καὶ ὁ νωβελίσιμος εἰς τὴν περιώνυμον ἀπῆλθον τοῦ Στουδίου μονὴν, τὰ μὲν τῆς βασιλείας γνωρίσματα ἀποθέμενος, μοναστοῦ δ ἑαυτῷ περιθέμενος ἄμφια». Βλ. Sp.Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 307. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 502. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 209. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 97. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 155. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 295. Βλ. επίσης, Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ὃς δὴ καὶ ἀπογνοὺς φυγὰς πρὸς τὴν μονὴν τοῦ Στουδίου ἔρχεται, καὶ σὺν τῷ θείῳ αὐτοῦ ἀποκείρεται». Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «καὶ δραπετεύει λαγωὸς, εἴποι τις ἄν, εἰς πέτραν, καὶ τράπεζαν τὴν μυστικὴν καταφυγὴν ποιεῖται». Ιωήλ, Χρονογραφία : «φυγὰς ᾤχετο εἰς τὴν τοῦ Στουδίου μονὴν, καὶ εὐθὺς τὸ μοναχικὸν περιβάλλεται σχῆμα». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Ὡς δὲ ἐπὶ μεῖζον τὸ κακὸν ἤδη ἐξωγκοῦτο, καὶ βίᾳ ἔνδον τῶν βασιλείων τὸ σύμπαν τῶν Πολιτῶν πλῆθος ἐπειρᾶτο εἰσελθεῖν εἰσελθὼν ἐν πλοίῳ τὴν ἱερὰν τῶν Στουδίων μονὴν καταλαμβάνει». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «τέως Μιχαὴλ ἀπορηθεὶς τοῖς ὅλοις, μέλαν τι τριβώνιον ἐνδὺς ἀθλίως, μονῇ Στουδίου προσπεφευγὼς ἱκέτης ὑπεισέδυ τράπεζαν ἱλαστηρίου». Βραχέα Χρονικά 16, : «ὁ δὲ βασιλεὺς δείσας τὸ ὅρμημα τοῦ λαοῦ ἔφυγε ἐν τῇ μονῇ Στουδίου καὶ ἀπεκάρη». 402 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V Επιπλέον, ο Ψελλός αναφέρει πως όταν είδε τον Μιχαήλ, αφού τον ρώτησε, πως μπόρεσε να φερθεί έτσι στη Ζωή, τον κατηγόρησε δημόσια. Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, «Τετράς» C. L. Connor, Women

117 καταφύγιο στη μονή Στουδίου. Σύντομα όμως άλλαξε γνώμη αποφασίζοντας να ακολουθήσει τη συμβουλή του θείου του Κωνσταντίνου, ο οποίος τον προέτρεψε να μην εγκαταλείψει τόσο εύκολα την εξουσία, αλλά να αντισταθεί όπως αρμόζει σε αυτοκράτορα 404. Ακολούθησε σφοδρή μάχη μεταξύ των υπερασπιστών του Μιχαήλ και των επαναστατημένων κατά διάρκεια της οποίας έγινε μεγάλη σφαγή. Λέγεται ότι την Τρίτη μετά την Κυριακή του Θωμά χάθηκαν τρεις χιλιάδες άνθρωποι. Στο τέλος επικράτησαν οι επαναστάτες, οι οποίοι εισέβαλλαν στα ανάκτορα για να συλλάβουν τον Μιχαήλ 405. Η είδηση της φυγής του αυτοκράτορα και του θείου του στη μονή Στουδίου έγινε δεκτή από τον λαό και όσους σύχναζαν στην αγορά με χορούς και τραγούδια εμπνευσμένα από τα γεγονότα και με αναπαραστάσεις του συμβάντος. Και είναι λογικό να υποθέσουμε, ότι οι γυναίκες που έλαβαν μέρος στην τριήμερη εξέγερση εναντίον του Μιχαήλ Ε συμμετείχαν και στους εορτασμούς για τη φυγή του Μιχαήλ Ε και του θείου του Σκυλίτζη, Σύνοψις : «καὶ λοιπὸν ἀπογνοὺς ἐγνώκει εἰς τὸ μοναστήριον ἀπελθεῖν τῶν Στουδίου καὶ ἀποκείρασθαι. ἀλλ οὐκ ἀφῆκεν αὐτὸν ὁ δομέστικος, εἰπὼν μὴ οὕτω ῥᾳδίως καταλιπεῖν τὴν ἀρχὴν καὶ ὑποχωρῆσαι, ἀλλὰ γενναίως ἀντιστῆναι, καὶ ἤ πάντως ὑπερισχῦσαι, ἤ μεγαλοψύχως καὶ βασιλικῶς ὡς πρέπον ἐστὶν ἀποθανεῖν βασιλεῖ». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «εἶθ οὕτως τῷ λαῷ δημηγορήσας καὶ μηδὲν ἀνύσας ἔγνω δεῖν ἐν τῇ μονῇ Στουδίου ἀπελθεῖν. ὁ δὲ δομέστικος οὐκ αφῆκε αὐτόν, ἀλλὰ γενναίως ἀντιστῆναι παρέπεισε καὶ ἢ ὑπερισχῦσαι ἢ βασιλικῶς ἀποθανεῖν». 405 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ταύτης δὲ τῆς γνώμης ἐπικρατησάσης, τοὺς ἐν τῷ παλατίῳ πάντας..καθοπλίσας αὐτός, καὶ ὁ νωβελίσσιμος δὲ πάντα τοῦ ἑαυτοῦ λαὸν ἀπὸ τοῦ ἰδίου οἴκου μεταπεμψάμενος ἔνοπλον καὶ γίνεται φόνος πολὺς τῶν πολιτῶν φασὶ γάρ, ὡς ἀπώλοντο κατὰ ταύτην τὴν ἡμέραν (ἦν δὲ τρίτη τοῦ αντίπασχα) ἄνδρες ἀμφὶ τὰς τρεῖς χιλιάδας. τέλος ἴσχυσαν οἱ πολῖται καὶ διαρρήξαντες τὰς πύλας τοῦ παλατὶου καὶ τὸν βασιλέα συλλαβεῖν ἔσπευδον». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Βλ. Sp.Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 307. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 97. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 155. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 295. Βλ.επίσης, Γλυκάς, : «τριχῇ οὖν οἱ τοῦ δήμου διαιρέθεντες ἔνθεν τοι καὶ ἐκ τοῦ δήμου πίπτει λαὸς οὐκ ὀλίγοις, ἄοπλοι ὄντες καὶ πρὸς ξίφη παρατασσόμενοι. πίπτουσιν οὖν ὡσεὶ χιλιάδες τρεις οἱ μέντοι πολῖται διὰ τὸ πλῆθος ὑπερισχύσαντες καὶ τὰς πύλας τοῦ παλατίου ἐκρήξαντες ἐντὸς εἰσέρχονται, καὶ αὐτίκα τὸ ἐν σεκρέτοις χρυσίον ἁρπάσαντες καὶ κατ αὐτοῦ τοῦ βασλέως ὁρμῶσιν». Η μάχη έβαλε σε αντιπαράθεση τους υποστηρικτές της Θεοδώρας και εκείνους του Μιχαήλ. Η Ζωή δεν είχε πραγματικά επιλέξει στρατόπεδο. Βλ. B. Flusin - J.-C. Cheynet, Jean Skylitzès 348, υποσ. 21. J. Wortley, John Skylitzes 394, υποσ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.38 (σελ. 100, στιχ. 7-9): «...τὸ δ ὅσον δημῶδες καὶ ἀγοραῖον χορούς τε συνίστασαν καὶ ἐπετραγῴδουν τοῖς γεγονόσιν, αὐτόθεν τὰ μέλη ποιούμενοι». Βλ. L. Garland, Streetlife in Constantinople 167. Βλ. επίσης, Β. Καραλής, Χρονογραφία Α 295, υποσ. 8, όπου αναφέρεται ότι «η παρατηρητικότητα του Ψελλού επιτρέπει την επισήμανση αυτοσχέδιων δημοτικών τραγουδιών, εμπνευσμένων από ιστορικά γεγονότα και χαρακτηρίζει τη ζωντανή επαφή του με τον λαϊκό πολιτισμό της Κωνσταντινούπολης». 114

118 Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, η Ζωή, μετά τη σύλληψη του Μιχαήλ και αφού η Ζωή έγινε κυρίαρχη της εξουσίας, ζήτησε πρωτίστως τη γνώμη της συγκλήτου και στη συνέχεια τη γνώμη του λαού για την τύχη του αυτοκράτορα 407. Και ο λαός φώναζε, «αἶρε τὸν παλαμναῖον, ποίησον ἐκ μέσου τὸν ἀλιτήριον ἀνασκολοπισθήτω, σταυρωθήτω, τυφλωθήτω» 408. Η Θεοδώρα παρουσιάζεται στο σημείο αυτό να παίρνει τον έλεγχο της κατάστασης. Οι υποστηρικτές της Θεοδώρας γνώριζαν ότι η Ζωή ζήλευε τόσο πολύ την αδερφή της που θα προτιμούσε να δει στον θρόνο ένα σταβλίτη, παρά να τον μοιράζεται με την ίδια 409. Λαμβάνοντας υπόψη πως η Ζωή ήταν κυριευμένη από την επιθυμία της για εξουσία, μπορούμε να εξηγήσουμε την εχθρότητα που ένιωθε για τη Θεοδώρα. Η Θεοδώρα ήταν πραγματική απειλή για τη Ζωή γιατί ήταν η μόνη, εκτός από τη Ζωή φυσικά, που είχε αδιαμφισβήτητα δικαιώματα στον θρόνο 410. Φοβούμενοι, λοιπόν, οι υποστηρικτές της Θεοδώρας ότι η Ζωή θα την αγνοούσε και θα προωθούσε και πάλι τον Μιχαήλ στον θρόνο, αποφάσισαν να τον τυφλώσουν 411. Κατά τον Σκυλίτζη, η Θεοδώρα οργισμένη από τη διστακτικότητα της Ζωής και εξαιτίας της συμπάθειας που φαινόταν ότι έτρεφε ακόμη για τον Μιχαήλ, διέταξε το νέο έπαρχο Καμπανάρη να προχωρήσει στην τύφλωση του Μιχαήλ και του θείου του 412. Μεταφέρθηκαν και οι δύο στο Σίγμα, αφού προηγουμένως αρπάχτηκαν 407 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἡ δὲ Ζωὴ πάλιν ἐγκρατὴς γενομένη τῆς βασιλείας.. συναθροισθείσης δὲ καὶ τῆς συγκλήτου, δημηγορήσασα ἡ Ζωὴ πρότερον μὲν πρὸς τὴν σύγκλητον, εῖτα καὶ ἔκ τινος περιωπῆς πρὸς τὸ πλῆθος..τὴν περὶ τοῦ βασιλέως δὲ γνώμην ἐζήτει, τὶ δεῖ γεγέσθαι αὐτόν». 408 Σκυλίτζης, Σύνοψις Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Βλ. Sp.Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 308. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 99. Βλ. επίσης, B. Hill, Imperial women 48. L. Garland, Street-life in Constantinople 167, όπου η ερυνήτρια αναφέρει πως κατά πάσα πιθανότητα και οι γυναίκες συμμετείχαν στην απρεπή λεκτική επίθεση κατά των φυγαδευομένων στο μοναστήρι. 409 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.46 (σελ , στιχ. 1-6): «Οἱ γὰρ περὶ τὴν Θεοδώραν τὸ τῆς ἀδελφῆς εἰδότες ζηλότυπον καὶ λογισμὸν εἰκότα λαβόντες μὴ διὰ ταῦτα τῆς μὲν κατολιγωρῆσαι, ἐκεῖνον δὲ λαθραίως εἰς τὴν βασιλείαν αὖθις ἀναβιβάσοι, μίαν ἅπαντες ψῆφον τιθέασιν, ἐκ μέσου τὸν πεφευγότα ποιήσασθαι». Βλ. L.Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 155. S. Mešanović, Female desire 219. C. L. Connor, Women 225. É. Limousin, Zoé S. Mešanović, Female desire Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.46 (σελ. 104, στιχ. 6-11): «καὶ ἀποστέλλουσιν ὅτι τάχιστα ἄνδρας ἰταμοὺς καὶ θρασεῖς, ἐγκεκελευσμένους, ἐπειδ ἄν τούτους θεάσωνται ἔξω τοῦ θείου γεγονότας σηκοῦ, σιδήρῳ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐξελεῖν». Βλ. L.Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 155. S. Mešanović, Female desire 219. C. L. Connor, Women 225. É. Limousin, Zoé Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἡ δὲ ὤκνει πρὸς τὴν τιμωρίαν καὶ συμπαθὴς τῷ δυστυχοῦντι ἐγίνετο. ἀλλ ἡ Θεοδώρα ὀργῆς ὑποπλησθεῖσα καὶ παρρησίας τῷ νεωστὶ προβληθέντι ἐπάρχῳ (ἦν δὲ ὁ Καμπανάρης) κελεύει μετά σπουδῆς ἀπελθεῖν καὶ ἐξορύξαι αὐτοῦ τε καὶ τοῦ θείου τούτου τοὺς 115

119 με τη βία από το ιερό βήμα, όπου είχαν βρει καταφύγιο. Εκεί λοιπόν έλαβε χώρα η τύφλωσή τους 413 και στη συνέχεια εξορίσθηκαν ο Μιχαήλ εξορίσθηκε στη μονή Ελεγμών στις 21 Απριλίου Ο Κεκαυμένος φιλοσοφώντας για τη ματαιότητα ὀφθαλμοὺς». Ατταλειάτης, Ιστορία : «καὶ ἄχρι τοῦ Σίγματος φθάσαντος, δόγμα κατεφοίτησε τῆς αὐγούστης τὴν πήρωσιν τῶν ὀφθαλμῶν αὐτοῦ καὶ τοῦ πατραδέλφου αὐτοῦ τοῦ νοβελλίσιμου αὐτίκα ἐγκελευόμενον». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 612, στιχ. 8-11): «ἤδη δὲ κλινούσης ἡμέρας, οἱ περὶ τὴν Θεοδώραν δείσαντες μὴ ἡ βασιλὶς Ζωή αὖθις τὸν ἐκβεβλημένον ἀνακαλέσηται, ἵνα μὴ ἡ ἀδελφὴ αὐτῇ συγκοινωνήσῃ τῆς βασιλείας, στέλλουσι τοὺς τὰ ὄμματα καὶ ἀμφοῖν ἐξορύξοντας». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «προκάθηται οὔν καὶ αὖθις ἡ βασιλὶς Ζωὴ σὺν τῇ ἀδελφῇ αὐτῆς Θεοδώρᾳ. Καὶ πρῶτα μὲν εὐχαριστεῖ τῷ λαῷ δι ἣν ἐνεδείξαντο πρὸς αύτὴν εὔνοιαν, ἔπειτα δὲ καὶ σκέψις περὶ τοῦ Μιχαὴλ γίνεται ἡ μὲν Ζωὴν συμπαθὴς αὐτῷ κατεφαίνετο, ἡ δὲ Θεοδώρα τὸν ἔπαρχον καὶ τὸ πλῆθος πρὸς αὐτοὺς πείθει δραμεῖν. ὡς οὖν ἐκεῖνοι τῆς παρουσίας ᾔσθοντο τοῦ λαοῦ, εἰς τὰ ἄδυτα τοῦ ναοῦ καταφεύγουσιν. ἀλλ ἐκεῖθεν ἁρπάζονται καὶ διὰ τῶν ποδῶν ἐν τῇ ἀγορᾷ σύρονται». Οι Μανασσής, Σύνοψις Χρονική , Ιωήλ, Χρονογραφία , Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική , Ευφραίμ, Χρονική Ιστορία 3098 δεν εμπλέκουν τη Θεοδώρα στη λήψη αυτής της απόφασης επίσης και στα Βραχέα Χρονικά δεν μαρτυρείται η εμπλοκή της Θεοδώρας. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 308. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 99. L.Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 155. B. Hill, Imperial women 51. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 146. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἐν τῷ τόπῳ τῷ καλουμένῳ Σίγματι άγαγόντες ἀποτυφλοῦσι καὶ ἄμφω». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ 612, στιχ ): «ὡς δ ἧκον ἐπὶ τὸ Σίγμα ἐκεῖ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐξεκόπησαν, ὁ μὲν Κωνσταντῖνος γενναίως φέρων τὴν συμφορὰν, ὁ δὲ Μιχαὴλ θεοκλυτῶν καὶ ὀδυρόμενος». Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «ἔνδον καὶ γὰρ τῶν ἱερῶν ἀδύτων εἰσδραμόντες καὶ κόρας ἐξορύττουσιν αὐτοῦ ταῖς μαχαιρίσι. καὶ σὺν αὐτῷ τὸν δυσσεβῆ πατράδελφον τυφλοῦσιν». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «κατὰ δὲ γε τὸ Σῖγμα τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐκτυφλοῦνται, ὡς ἡ Θεοδώρα ἐνέσκηψεν». Ιωήλ, Χρονογραφία : «τὸ γὰρ πλῆθος κινηθὲν καὶ τοῦτον τῆς μονῆς ἀφαρπάσαν ἄγουσι κατὰ τὸν τόπον τὸν λεγόμενον Σίγμα καὶ εὐθὺς ἐκτυφλοῦσι». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «ἁρπάσαντες τὸν Μιχαὴλ, καὶ ἐλθόντες εἰς τὸν τόπον τὸν καλούμενον Σίγηνα περὶ τὰ ὅρια τῆς Πηγῆς, μαχαίρᾳ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτοῦ ἐξορύττουσι καὶ σὺν αὐτῷ καὶ τὸν ἕνα τῶν αὐτοῦ θείων ἀποτυφλοῦσιν». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία 3098: «ἧς ἐκβαλλόντες ἐκτυφλοῦσιν ἀθλίως» Βραχέα Χρονικά : «καὶ τὴν ἐπαύριον ἐνέγκατες τὸν βασιλέα ἀπὸ τῆς μονῆς τῶν Στουδίου, τὸ πλῆθος τοῦ λαοῦ, ἐξετύφλωσαν αὐτὸν ἐν τῷ Σίγματι ἅμα τῷ θείῳ αὐτοῦ Κωνσταντίνῳ τῷ νοβελισσίμῳ». Ματθαίος Εδέσσης, Χρονογραφία , ο οποίος μνημονεύει πως ο Μιχαήλ Ε δεν έμεινε στον θρόνο περισσότερο από τέσσερις μήνες, καθώς εξαιτίας της μοχθηρίας του έγινε η αιτία της πτώσης του, πέφτοντας ο ίδιος στον λάκκο που έσκαψε για τη σύντροφό του. Βλ. Sp.Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 308. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 503. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 101. C. L. Connor, Women 224. Για τη τοποθεσία του Σίγματος, που βρισκόταν άνω της Περιβλέπτου μονής, βλ. R. Janin, Constantinople Byzantine 28, Σκυλίτζης, Σύνοψις : «τυφλωθέντες οὖν ἐξορίζονται, ὁ μὲν Μιχαὴλ εἰς τὸ μοναστήριον τῶν Ἐλεγμῶν εἰκάδι πρώτῃ μηνὸς Ἀπριλλίου καὶ οἱ συγγενεῖς δὲ πάντες αὐτοῦ ἄλλος ἀλλαχοῦ διεσπάρησαν». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 613, στιχ ): «ἐντεῦθεν ὑπερορίαν οἱ πηρωθέντες τοὺς ὀφθαλμοὺς κατακτίνονται, τῆς βασιλείας αὐτοῖς ἐπὶ μῆνας τέσσαρας καὶ πέντε ἡμέρας συσταλείσης, ὡς εἴθε γε καὶ ἐπὶ βραχύτερον». Ιωήλ, Χρονογραφία : «τυφλωθεὶς οὖν ἐξορίζεται εἰς τὴν μονὴν τῶν Ἐλεγμῶν, βασιλεύσας μῆνας δ καὶ ἡμέρας ε». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 503. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» 102. Για τη μονή των Ελεγμών στη Βιθυνία, βλ. R. Janin, Les églises et les monasteries. Des Grands Centres Byzantins. (Bithynie, Hellespont, Latros, Galesios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique), Paris 1975,

120 των ανθρωπίνων πραγμάτων αναφέρει χαρακτηριστικά: «πρωὶ μὲν ἡλίου ἀνίσχοντος κραταιὸν ὄντα βασιλέα, πρὸς τρίτην δὲ ὥραν τῆς ἡμέρας ἐλεεινὸν καὶ ἔρημον καὶ τυφλόν» Κεκαυμένος, Στρατηγικόν Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία

121 6. Ερμηνεία της στάσης Ο λαός εξαγριωμένος από τη συμπεριφορά έναντι της «εὐγενεστάτης μητρὸς ὑπὸ δυσγενεστάτου παιδὸς» 416, κινήθηκε προς υπεράσπιση της αυτοκράτειρας και της δυναστικής νομιμότητας που αυτή εκπροσωπούσε, βάζοντας σε κίνδυνο την ίδια του τη ζωή 417. Ο Ψελλός αποκαλεί τη λαϊκή εξέγερση «μυστήριον» και τη θεωρεί το πιο καίριο σημείο της Χρονογραφίας του 418. Ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Μιχαήλ Ατταλειάτης και ο Ιωάννης Σκυλίτζης δέχονται ως κίνητρα της εξέγερσης την αγανάκτηση του λαού εξαιτίας της αχαριστίας του Μιχαήλ έναντι της Ζωής και την πίστη του στη νομιμότητα της Μακεδονικής δυναστείας. Ο Ψελλός συμμερίζεται το «αιτιολογικό της επανάστασης», χωρίς ωστόσο να τάσσεται με θέρμη υπέρ της αντίδρασης του λαού και αντιμετωπίζει με δέος τις εξελίξεις. Ο Ατταλειάτης, ενώ μένει έκπληκτος από την οργάνωση και την ένταση της λαϊκής αντίδρασης, τη δικαιολογεί. «Για τον Ατταλειάτη, υποκινητής και ρυθμιστής των πολιτικών εξελίξεων είναι ο λαός μέσω της επιρροής που ασκεί στη Θεοδώρα» 419. Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, ο λαός αποτελεί τον παράγοντα που κινεί τα νήματα, ρυθμίζει και κατευθύνει τα γεγονότα καθ όλη τη διάρκεια της εξέγερσης. Η θερμή υποδοχή που επεφύλαξε ο λαός στον αυτοκράτορα τον επηρέασαν στην απόφασή του να απομακρύνει τη Ζωή από το παλάτι. Στη συνέχεια, ωστόσο, ο λαός όχι μόνο δεν τάχθηκε με το μέρος του, αλλά στράφηκε εναντίον του, προβαίνοντας μάλιστα σε καταστροφές και λεηλασίες εντός του παλατιού. Αλλά και μετά την επιστροφή της Ζωής στο παλάτι, ο λαός εμπόδισε τη Ζωή να περιθωριοποιήσει την αδερφή της και την υποχρέωσε να συμβασιλεύσει μαζί της. Ο ιστορικός επικροτεί έστω και σιωπηλά τον λαό που εκδηλώνει την αγάπη του για τη δυναστεία, αλλά και για την επιθυμία του να μετέχει και η Θεοδώρα στην άσκηση της πολιτικής Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 609, στιχ. 7-8). Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.25 (σελ. 94, στιχ ): «ἀλλά πάντες καταθύειν ὑπέρ τῆς βασιλίδος ἐβούλοντο τὰς ψυχάς». Βλ C. L. Connor, Women 223. Βλ. επίσης, Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 610, στιχ. 7-10): «καὶ ἵνα τὸν τολμητία τιμωρήσωνται, οὐδεὶς ἐφείδετο τῆς οἰκείας ζωῆς, ἀλλ ἕκαστος τῷ προστυχόντι τὴν δεξιὰν ὁπλίσας συνέθεον ἐπὶ τὰ ἀνάκτορα». 418 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.24 (σελ. 93, στιχ ): «ἐφ ὧν τὸ μέγα ἐκεῖνο καὶ δημοσιώτατον ἀπετελέσθη μυστήριον...τὸ καιριώτατον τῆς χρονογραφίας». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 502. Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών

122 Η άποψη που διαμόρφωσαν οι Βυζαντινοί για τη δυναστική νομιμότητα προβάλλεται έντονα στις απεικονίσεις των τριών γάμων της Ζωής. Στην αντίληψή τους, η Ζωή ήταν η νόμιμη διάδοχος του θρόνου και χάρη σε αυτήν στέφονταν αυτοκράτορες οι σύζυγοί της 421. Η δύναμη, η επιρροή και η θέση της Ζωής ενισχύθηκαν και αυξήθηκαν με το πέρασμα του χρόνου. Το φαινόμενο αυτό είναι εμφανές στις τρεις μικρογραφίες του χειρογράφου της Σύνοψις Ιστοριών του Σκυλίτζη σε κώδικα του 13 ου αι. που μεταξύ άλλων απεικονίζονται και οι τρεις γάμοι της Ζωής. Στη μικρογραφία που απεικονίζεται ο πρώτος γάμος της Ζωής με τον Ρωμανό (εικόνα 1) είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε το νομιμοποιητικό της ρόλο. Φοράει ένα απλό γυναικείο ένδυμα και στέκεται πίσω από τον άνδρα της. Ο Ρωμανός φοράει αυτοκρατορικά ενδύματα, στέφεται από τον πατριάρχη και αποκαλείται «βασιλεύς». Στη μικρογραφία αυτή γίνεται εμφανές πως η εξουσία ανήκει και στους δύο συζύγους. Στη μικρογραφία του δεύτερου γάμου της με τον Μιχαήλ Δ (εικόνα 3), ο τελευταίος φορά αυτοκρατορικά ενδύματα, ενώ η Ζωή όχι, το ζευγάρι εμφανίζεται σε μια περισσότερο ίση βάση, σε μετωπική στάση και ενώνονται με ένα πέπλο έχοντας ο ένας πιασμένο το δεξί χέρι του άλλου, (μοτίβο της δεξίωσης=dextarun junction), ενώ ο πατριάρχης τους ευλογεί 422. Στην απεικόνιση όμως του τρίτου της γάμου με τον Μονομάχο (εικόνα 8), το δικαίωμα της Ζωής στην αυτοκρατορική εξουσία όχι μόνο αναγνωρίζεται, αλλά και προβάλλεται έντονα. Ενώ ο Κωνσταντίνος στέφεται, η Ζωή στέκεται λίγο πιο πίσω φορώντας αυτοκρατορικό ένδυμα και το στέμμα, αποκαλούμενη «βασιλίς» 423. Παρά το γεγονός ότι η Ζωή είχε ανακηρυχθεί αυτοκράτειρα από την εποχή του πρώτου της γάμου με τον Ρωμανό Γ, ορίζεται ως βασιλίς μόνο στην περίπτωση του γάμου της με τον Μονομάχο. Αν και δεν υπάρχει μια ικανοποιητική εξήγηση γι αυτό το φαινόμενο, οι μικρογραφίες αυτές δείχνουν ξεκάθαρα την αύξηση της δύναμης και της σημασίας της Ζωής 424. Και οι δύο φορούν αυτοκρατορικά ενδύματα, αλλά η Ζωή είναι ήδη εστεμμένη. Ο Μονομάχος, γενειοφόρος, στέκεται ελάχιστα μπροστά καθώς ο πατριάρχης τον στέφει, αλλά στην επιγραφή που υπάρχει διαβάζει κανείς, «Ο γάμος 421 Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 218. Mešanović, Female desire 216. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe Mešanović, Female desire 216. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος S. Mešanović, Female desire 216, υποσ

123 της βασίλισσας Ζωής και του Κωνσταντίνου Μονομάχου». Και η επιγραφή και η εικόνα υποδηλώνουν την αυτοκρατορική θέση, την ανωτερότητα της Ζωής έναντι του Μονομάχου 425. Είναι φανερό από τις μαρτυρίες των πηγών που αναφέρθηκαν παραπάνω, ότι η αφοσίωση του λαού στη δυναστική ιδέα είχε ενισχυθεί τόσο πολύ κατά την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας, «ώστε εκδηλώθηκε ακόμη και υπέρ της Ζωής και της Θεοδώρας», όπως σημειώνει ο Ostrogorsky 426. Με την ερμηνεία αυτή συμφωνούν και άλλοι ερευνητές όπως ο Vryonis 427, ο Καραγιαννόπουλος 428, η Χριστοφιλοπούλου 429, ο Lemerle 430, οι Νικολάου-Χρήστου 431, η Garland 432 και ο Καρπόζηλος 433, οι οποίοι θεωρούν ότι αυτός ήταν ο λόγος αντίδρασης εναντίον του Μιχαήλ Ε. Σύμφωνα με άλλους ερευνητές το δυναστικό αίσθημα φαίνεται να έπαιξε κάποιο ρόλο, όχι όμως τον πρωταρχικό για το ξέσπασμα της εξέγερσης. Θεωρείται ότι ο πληθυσμός εκδήλωσε το μίσος του και τη συσσωρευμένη δυσαρέσκεια εναντίον του παλατιού εξαιτίας των σκληρών δημοσιονομικών μέτρων των προηγούμενων ετών και ότι η απομάκρυνση της Ζωής ήταν απλώς η αφορμή. Μία ομάδα συγκλητικών και αυλικών του προηγούμενου αυτοκράτορα Μιχαήλ Δ, η οποία ήταν 425 B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 218, G. Ostrogorsky, Ιστορία 212, όπου σύμφωνα με τον ερευνητή, η αριστοκρατία και η εκκλησία στηρίχτηκαν στην αφοσίωση του λαού στη δυναστική νομιμότητα και στράφηκαν εναντίον του Καλαφάτη. 427 Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 308, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι o Καλαφάτης υπερεκτίμησε την επιτυχία που είχε η πολιτική της δωροδοκίας που ακολούθησε (προσπάθησε με πλούσιες παροχές να κερδίσει την εύνοια της συγκλήτου και του λαού), αλλά και συγχρόνως υποτίμησε τη δύναμη του δυναστικού αισθήματος. Κατά τον ερευνητή, η ανατροπή του Καλαφάτη ήταν «νίκη του λαού, νίκη της δημοκρατίας», καθώς χαρακτηριστικά αναφέρει: «Δημοκρατία had the last word». 428 Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 503, όπου ο ερευνητής σημειώνει «ότι οι λόγοι που προκάλεσαν την πτώση του Μιχαήλ και το τραγικό του τέλος αποδεικνύουν πόσο βαθύ είχε γίνει το δυναστικό αίσθημα με το πέρασμα των αιώνων, ώστε να παραβλέπουν το γεγονός ότι ο βυζαντινός θρόνος είχε περιέλθει στα χέρια γυναικών, πράξη ακατανόητη στο παρελθόν». 429 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία P. Lemerle, Cinq Études Κ. Νικολάου-Ε. Χρήστου, «Αντιλήψεις των Βυζαντινών» L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ , σύμφωνα με τον ερευνητή, η σύγκλητος και η εκκλησία, μπροστά στο τετελεσμένο γεγονός της ανατροπής της Ζωής και πιστοί στη δυναστική νομιμότητα, τάχθηκαν στο πλευρό της Θεοδώρας. Σε αυτήν τη σύγκρουση ο Μιχαήλ δεν είχε στηρίγματα ούτε στον λαό, ούτε στην εκκλησία. Η πίστη στη δυναστική νομιμότητα ένωσε τον λαό, τη σύγκλητο και την εκκλησία εναντίον του Μιχαήλ Ε. Τα φιλολαϊκά μέτρα που πήρε ο Καλαφάτης προφανώς δεν ήταν τόσο σημαντικά, ώστε ο λαός να εγκαταλείψει την τελευταία απόγονο της Μακεδονικής δυναστείας. 120

124 δυσαρεστημένη με τα νέα μέτρα, πέτυχε με τη χρήση της κατάλληλης προπαγάνδας να στρέψει τα συναισθήματα του όχλου κατά του Μιχαήλ Ε 434. Κατά τον Λουγγή, η κοινωνική εξέγερση δεν πρέπει να έγινε τόσο υπέρ της δυναστικής νομιμότητας, αλλά εξαιτίας της πάλης μεταξύ της συγκλητικής και στρατιωτικής αριστοκρατίας, καθώς κύριο ζητούμενο κατά τον ερευνητή ήταν το εξής: «Ποιος θα αφνιδίαζε ποιον; Ο Μιχαήλ τη συγκλητική αριστοκρατία ή η συγκλητική αριστοκρατία τον Μιχαήλ»; Ο Μιχαήλ φαίνεται ότι προσπάθησε να προσεταιριστεί τα μεσαία στρώματα έναντι των συγκλητικών. Από την άλλη, προσπάθησε να εξασφαλίσει και την υποστήριξη της στρατιωτικής αριστοκρατίας. Απελευθέρωσε τον Κωνσταντίνο Δαλασσηνό που είχε φυλακιστεί από τον Μιχαήλ Δ και διόρισε τον Γεώργιο Μανιάκη μάγιστρο και κατεπάνω Ιταλίας 435. Επιχείρησε, δηλαδή, ανοίγματα τόσο προς τον λαό, όσο και προς τη στρατιωτική αριστοκρατία. Ο Μιχαήλ επιθυμώντας να αλλάξει την κατάσταση, απομάκρυνε τη Ζωή, η οποία ανέβαζε στον θρόνο τους αυτοκράτορες τον έναν μετά τον άλλον, με αποτελέσμα η κατάσταση να παραμένει ίδια. Επίσης, ο ερευνητής αναρωτιέται πώς, αν το δυναστικό αίσθημα ήταν τόσο δυνατό, πώς ο λαός ζητωκραύγαζε τον Μιχαήλ επί δύο συνεχομένες Κυριακές, ενώ εκείνος δεν είχε δίπλα του τη Ζωή 436. Βέβαια η απάντηση που μπορεί να δοθεί είναι ότι τις προηγούμενες Κυριακές ο Μιχαήλ δεν είχε εναντιωθεί στη Ζωή. Πάντως οι πηγές αποκαλύπτουν το δυναστικό αίσθημα ανεξάρτητα, αν ο όχλος προέβη σε λεηλασίες, όπως συμβαίνει συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις. Βεβαίως ρόλο έπαιξε και η οικονομική κατάσταση, καθώς εξαιτίας της επιβολής νέων μέτρων, η αγανάκτηση και η δυσφορία του πλήθους κορυφώθηκαν, αλλά η πίστη στη δυναστεία υπήρξε ο καταλύτης των εξελίξεων. 434 J. Ferluga, Aufstände 153. Βλ. επίσης, Θ. Καρζής, Γυναίκα , όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι ο λαός καταπιεσμένος από τη βαρειά φορολογία χρησιμοποίησε την απομάκρυνση της Ζωής ως πρόσχημα προκειμένου να εκφράσει την αγανάκτησή του. «Έκανε λάβαρο τη δύστυχη αυτοκράτειρα» και ξεχύθηκε στους δρόμους. E. Strugnell, The Representation of Augustae 132. Η ερευνήτρια θεωρεί ότι το κίνημα ήταν αποτέλεσμα της κοινωνικής καταπίεσης και ο περιορισμός της Ζωής έδωσε την αρχική ώθηση στη στάση. 435 Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν» Για τον ρόλο της συγκλητικής αριστοκρατίας βλ. Τηλ. Κ. Λουγγής, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας ( ), Αθήνα 1989, Βλ. επίσης, Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 296, όπου ο ερευνητής σημειώνει πως «η μαρξιστική ιστοριογραφία απέδωσε την πτώση του Μιχαήλ Ε στις συντηρητικές τάσεις της εκκλησίας και της συγκλήτου ή μάλλον της αστικής αριστοκρατίας της πρωτεύουσας, των παραγόντων εκείνων, δηλαδή που είδαν τα προνόμιά τους να θίγονται από την φιλολαϊκή πολιτική του αυτοκράτορα». 436 Τηλ. Κ. Λουγγής, «Χρονικόν»

125 Γ ΜΕΡΟΣ Οι αυτοκράτειρες Ζωή και Θεοδώρα (1042) 1. Η διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας από τις δύο αδερφές Η στάση είχε ως αποτέλεσμα την προσωρινή ανατροπή της ισορροπίας μεταξύ της Ζωής και της Θεοδώρας 437. Εκείνη την ημέρα, 21 Απριλίου, υπήρχαν δύο κυβερνήσεις, δύο αυτοκράτειρες, η Ζωή στα ανάκτορα και η Θεοδώρα στην Αγία Σοφία 438. Φαίνεται ότι η κρίση ήταν πολύ σοβαρή και βαθιά, καθώς διαίρεσε τα μέλη της συγκλήτου και τον λαό. Η σύγκλητος έπρεπε να πάρει μία απόφαση, επιλέγοντας μία από τις δύο. Άλλοι υποστήριζαν τη Ζωή, επειδή ήταν η μεγαλύτερη και άλλοι τη Θεοδώρα, γιατί χάρη σ αυτήν η επανάσταση είχε αίσιο αποτέλεσμα 439. Τη λύση, σύμφωνα με τον Ψελλό, έδωσε η ίδια η Ζωή, η οποία με πρωτοφανή αγάπη και στοργή αντιμετώπισε τη Θεοδώρα και μοιράστηκε την εξουσία μαζί της 440. Με τη στάση της αυτή η Ζωή έδωσε τέλος στην κοινωνική αναταραχή και πήρε τα απαραίτητα μέτρα, προκειμένου να αποκαταστήσει την τάξη και την ειρήνη στην πόλη 441. Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, η Ζωή, αν και επιθυμούσε να κρατήσει την εξουσία για τον εαυτό της, υποχρεώθηκε εξαιτίας της λαϊκής βούλησης να βασιλεύσει από κοινού με την αδερφή της 442. Ο Ατταλειάτης αναφέρει πως οι δύο αδερφές 437 S. Mešanović, Female desire Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.50 (σελ. 105, στιχ. 9-11): «καὶ δυοῖν βασιλίδαιν τὴν μὲν ἡ βασίλειος εἶχεν αὐλή, τὴν δὲ ὁ μέγας τῆς θείας Σοφίας περίβολος». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 155. S. Mešanović, Female desire Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.51 (σελ. 105, στιχ. 1-4): «Οἱ δὲ τῆς πρώτης βουλῆς οὐκ εἶχον ὅπη μᾶλλον προσνεύσειαν τὴν μὲν γὰρ ἐπὶ τῶν βασιλείων διὰ τὴν πρεσβυγένειαν κατεσἐβοντο, τὴν δ ἐπὶ τοῦ νεὼ, ὅτι δι αὐτῆς ἡ τυραννὶς καταλέλυτο καὶ αὐτοὶ τὰς τῆς σωτηρίας ἐλπίδας οὐκ ἀπεγνώκεισαν». Βλ. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 227. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 155. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 147. S. Mešanović, Female desire Ψελλός, Χρονογραφία Ι, V.51 (σελ. 105, στιχ. 5-8): «ἀλλ ἡ τὴν ἡλικίαν πρεσβεύουσα ἀδελφὴ λύει τούτοις τὸ τῆς γνώμης ἀμφίβολον, καὶ τὴν ἀδελφὴν το τε πρῶτον ἀσπάζεται καὶ ἀγκαλίζεται εὐμενῶς, καὶ τὸν τῆς βασιλείας κλῆρον ἑαυτῇ τε κἀκείνῃ συνδιαιρεῖ». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες C. L. Connor, Women 225. Βλ. επίσης, S. Mešanović, Female desire 217, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι η θέση της Ζωής αποδυναμώθηκε μετά τα γεγονότα, με αποτέλεσμα να εξαναγκαστεί να κάνει μία πολιτική συμφωνία με την αδερφή της. 442 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἡ δὲ Ζωὴ πάλιν ἐγκρατὴς γενομένη τῆς βασιλείας ἐβουλεύετο μὲν τὴν ἑαυτῇς ἀδελφὴν Θεοδώραν παρώσασθαι, ἐκωλύθη δὲ παρὰ τοῦ πλήθους συμβασιλεύειν αὐτῇ καὶ ταύτην αἰτησαμένου», αυτόθι, : «Πάλιν δὲ τῆς ἀρχῆς ἐς τὴν Ζωὴν μετακυλισθείσης, συμβασιλεύουσαν ἔχουσαν, ὡς εἴπομεν, οὐχ ἑκοῦσαν καὶ τὴν ἀδελφὴν Θεοδώραν». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Βλ. E. Gamillscheg, Zoe und Theodora 398, όπου σημειώνεται ότι 122

126 συναντήθηκαν μπροστά στο ναό της Αγίας Σοφίας, συμφώνησαν από κοινού να ασκήσουν την εξουσία και αναγορεύθηκαν αυτοκράτειρες 443. Ο Ζωναράς υποστηρίζει ωστόσο ότι η Ζωή δεν επιθυμούσε να μοιραστεί την εξουσία με την αδερφή της, εξαιτίας της ζήλειας που ένιωθε γι αυτήν και μόνο μετά την παρέμβαση της συγκλήτου που σεβόταν και τις δύο, δέχτηκε να συμβασιλεύσει με τη Θεοδώρα 444. Γεγονός είναι πως η Ζωή και η Θεοδώρα ανακηρύχθηκαν αυτοκράτειρες από το λαό σε μια μοναδική ιστορική στιγμή, επικυρώνοντας την κατοχή της απόλυτης εξουσίας 445. Η Ζωή και η Θεοδώρα ως οι τελευταίοι απόγονοι της Μακεδονικής δυναστείας έπαιξαν σημαντικό ρόλο στα μέσα του 11 ου αιώνα 446. Έχαιραν μεγάλης το γεγονός πως η Ζωή ήταν υποχρεωμένη να δεχτεί τη Θεοδώρα και να συμβασιλεύσει μαζί της, αποδεικνύει την ύπαρξη του δυναστικού δικαιώματος της Θεοδώρας. Ο πίστη του λαού στη δυναστεία ήταν τόσο ισχυρή, γεγονός που γνώριζε η Ζωή, με αποτέλεσμα να υποχωρήσει και να δεχτεί να συμβασιλεύσει με την αδερφή της. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora Ατταλειάτης, Ιστορία : «Τῆς δὲ δεσποίνης ἐκ τῆς ὑπερορίας ἐπανελθούσης καὶ τὴν βασιλείαν αὖθις ἀναλαβούσης, συνέρχεται ταύτῃ καὶ ἡ ὁμαίμων ἐκτὸς ναοῦ, καὶ γίνεται συμφυΐα καὶ ἀλληλουχία ὥσπερ τοῦ αἵματος οὕτω δὴ καὶ τῆς κατὰ τὴν βασιλείαν κοινωνικῆς διαθέσεως, καὶ αὐτοκράτορες ἄμφω θαυμασίως ἀναγορεύονται». Βλ. Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών , υποσ. 127, όπου σημειώνεται ότι «από τη θέση του επιρρήματος θαυμασίως δεν μπορεί να διακριθεί, αν ο θαυμασμός - έκλπηξη του Ατταλειάτη προκύπτει από την ισοδύναμη διπλή παρουσία στην πολιτική κορυφή, αν σχετίζεται με την ανάρρηση γυναικών στο θρόνο, ή αν απλά προσδιορίζει τη μεγαλοπρέπεια της όλης τελετής. Είναι πιθανό, κατά την ερευνήτρια, να πρόκειται για ένα συνδυασμό όλων αυτών των υποθέσεων». 444 Ζωναράς, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 613, στιχ. 3-9): «ἦν μὲν οὖν αύτῇ τὸ βουλόμενον μὴ προσήσεσθαι τοῦ κράτους κοινωνὸν τὴν ὁμαίμονα ἐζηλοτύπει γὰρ ἐκτόπως. ἀλλ οἱ τῆς γερουσίας καὶ ἄμφω σεβόμενοι πείθουσι τὴν πρεσβυτέραν κοινωνὸν τοῦ κράτους προσειληφέναι τὴν ἀδελφήν». Βλ. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 148. Στο γεγονός της ανάληψης της εξουσίας από τις δύο αδερφές αναφέρονται και μεταγενέστερες πηγές. Βλ. Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «καὶ πάλιν αἱ βασίλισσαι τὸ στέφος ἀναδοῦνται καὶ πάλιν τὴν πατρόπαππον ἀρχὴν κατακληροῦνται τῆς ζάλης γὰρ τῶν πειρασμῶν ἀπελασθείσης πόρρω ἔπνευσε ζέφυρος ἡδὺς, ἐγέλασεν εὐδίαν». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ἔκτοτε οὖν κρατεῖ ἡ Ζωή σὺν τῇ αὐταδέλφῃ αὐτῆς Θεοδώρᾳ ὡσεὶ μῆνα ἕνα. κἀντεῦθεν ἡ σύγκλητος τε καὶ τὸ κοινὸν διῃτᾶτο καλῶς, ἀπριάτων τῶν ἀρχῶν ἁπανταχοῦ τελουμένων καὶ μὴ ὠνίων, ὡς πρίν». Ιωήλ, Χρονογραφία : «Τῆς οὖν ἀρχῆς πάλιν εἰς τὴν Ζωὴν μετακυλισθείσης, συμβασιλεύουσαν ἔχουσαν καὶ τὴν ἀδελφὴν Θεοδώραν». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Αἱ δὲ βασίλισσαι πάλιν τῶν πατρικῶν ἦσαν σκήπτρων ἐπειλημμέναι». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «χειρίζεται δὲ δυὰς ἡ τῶν συγγόνων, Ζωὴ καὶ Θεοδώρα τε, τὴν κραταρχίαν». Βραχέα Χρονικά 15.11: «αἱ β ἀδελφαὶ καὶ δέσποιναι, κυρὰ Ζωὴ καὶ κυρὰ Θεοδώρα, ἐκράτησαν τῆς βασιλείας ἀπριλλίῳ κα, ἰνδικτιῶνος ι, ἔτους Ϛφν, κρατήσασαι ἡμέρας ν», αυτόθι : «Θεοδώρα ἅμα Ζωῇ, τῇ ἀδελφῇ αὐτῆς, ἐβασίλευσε μόνη μῆνας γ». Πρβλ. Ματθαίος Εδέσσης, Χρονογραφία 69.81, όπου ο χρονογράφος αναφέρει ότι η αυτοκράτειρα Ζωή επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη με μεγαλειώδη πομπή αμέσως μετά τα γεγονότα της τύφλωσης και της εξορίας του Μιχαήλ Ε, χωρίς ωστόσο να κάνει καμία αναφορά στη συνέχεια στη συμβασιλεία των δύο αδερφών. 445 E. Bensammar, La titulature 290. E. A. Gittings, Elite Women E. Gamillscheg, Zoe und Theodora

127 εκτίμησης και ανέλαβαν τα ηνία της αυτοκρατορίας, ασκώντας τα νόμιμα δικαιώματά τους, παρά τις δυσκολίες που προκλήθηκαν από τους άνδρες που τις περιέβαλλαν 447. Η Θεοδώρα με την αναγόρευσή της απέκτησε τα ίδια δικαιώματα με τη Ζωή. Δεν υπάρχει, ωστόσο, μνεία στις πηγές για την τελετή στέψης, όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση άσκησης της εξουσίας από γυναίκα 448. Η Ζωή δικαιούνταν να λάβει τον τίτλο της αυγούστας από τον πρώτο της γάμο με το Ρωμανό Γ Αργυρό. Στην περίπτωση όμως της Θεοδώρας είτε δεν έλαβε χώρα η τελετή ανακήρυξής της σε αυγούστα, είτε και οι δύο αδερφές κατείχαν τον τίτλο από την εποχή της συμβασιλείας του θείου και του πατέρα τους 449. Η Ζωή και η Θεοδώρα ανέλαβαν από κοινού την εξουσία, η βασιλεία τους όμως δε διήρκεσε περισσότερο από δύο μήνες. Η εξουσία έμεινε στα χέρια των δύο γυναικών από τις 21 Απριλίου ως τις 11/12 Ιουνίου , διατηρήθηκε δηλαδή μόνο για λίγες εβδομάδες, κατά τη διάρκεια των οποίων ο κρατικός μηχανισμός λειτούργησε ομαλά 451. Οι δύο αδερφές εργάστηκαν για την ανασυγκρότηση και ανανέωση της αυτοκρατορίας μετά την τυραννική στάση του Μιχαήλ Ε. Ο Ψελλός αναφέρει ότι δύο αδερφές έφεραν εις πέρας τις υποθέσεις της αυτοκρατορίας με επιτυχία 452, καθώς για πρώτη φορά «γυναικωνῖτην μετασχημασθεῖσαν εἰς βασιλικὸν βουλευτήριον», όπου σύσσωμοι πολιτικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι συνεργάζονταν αρμονικά, υπακούοντας στις διαταγές των δύο αυτοκρατειρών και υποτάσσονταν στις αποφάσεις τους με περισσή προθυμία B. Hill, Ideology of womanhood Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή 113, όπου η ιστορικός αναφέρει ότι κατά τη μελέτη των χωρίων που περιγράφεται η αναγόρευση των αδερφών δεν εντόπισε ενδείξεις, στοιχεία που να παραπέμπουν σε στέψη. Επίσης, σημειώνει η ερευνήτρια, ότι τόσο η Ειρήνη η Αθηναία τον Η αιώνα, η Θεοδώρα τον Θ, και η Θεοφανώ, σύζυγος του Ρωμανού Β τον Ι, είχαν στεφθεί αυγούστες κατά την τέλεση των γάμων τους. Το ίδιο συνέβη και με τη Ζωή. 449 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή 114, όπου αναφέρεται ότι η ανακήρυξη σε αυγούστα θεωρούνταν πράξη αντίστοιχη προς τη στέψη του βασιλιά, με αποτέλεσμα να κρίνεται περιττή η επανάληψή της, όταν η μέχρι τότε αυγούστα αναλάμβανε την εξουσία. Για τον τίτλο αυγούστας, βλ. Βλ. Κων. Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, , (κεφ. 40). Για την ανάδειξη της συζύγου του αυτοκράτορα σε αυγούστα μετά τη γέννηση του πρώτου παιδιού, βλ. D. Misiou, Institutionelle Rolle Περισσότερα για τον τίτλο της αυγούστας, βλ. B. Hill, Imperial women Βραχέα Χρονικά 14.67: «αἱ δύο αὐτάδελφοι καὶ δέσποιναι, ἥ τε κυρὰ Ζωὴ καὶ κυρὰ Θεοδώρα μοναρχήσασαι ἡμέρας ν», αυτόθι 15.11:«αἱ β δὲ ἀδελφαὶ καὶ δέσποιναι, κυρὰ Ζωὴ καὶ κυρὰ Θεοδώρα, έκράτησαν τῆς βασιλείας άπριλλίῳ κα, ἰνδικτιῶνος ι, ἔτους Ϛφν, κρατήσασαι ἡμέρας ν». 451 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.1 (σελ. 107, στιχ. 1-5): «Περιΐσταται οὔν ἡ βασιλεία ταῖς δυσὶν άδελφαῖς, καὶ τότε πρῶτον ὁ καθ ἡμᾶς χρόνος τεθέαται γυναικωνῖτην μετασχημασθεῖσαν εἰς βασιλικὸν βουλευτήριον, καὶ τὸ τε πολιτικὸν πλῆθος τὸ τε στρατιωτικὸν συμφωνοῦντας ὑπὸ 124

128 Οι δύο αδερφές δεν εισήγαγαν πολλά νέα μέτρα, ούτε διόρισαν πολλούς νέους υπαλλήλους. Απομάκρυναν μόνο τα μέλη της οικογένειας του Μιχαήλ Ε και απένειμαν υψηλά αξιώματα σε όσους ήταν άτομα της εμπιστοσύνης τους. Οι εναπομείναντες υπουργοί ήταν ιδιαίτερα προσεκτικοί στην άσκηση της εξουσίας 454. Με καλούς υπαλλήλους και υπό την επίβλεψη των δύο αδερφών το σύστημα λειτουργούσε πολύ καλά 455. Η διακυβέρνησή τους, τουλάχιστον εξωτερικά, ήταν συνεπής με εκείνη των προηγούμενων αυτοκρατόρων. Οι δυο τους ασχολούνταν με όλα εκείνα τα καθήκοντα που είχαν υποχρέωση να εκπληρώνουν οι αυτοκράτορες, δηλαδή την εκδίκαση δικαστικών υποθέσεων και την εξέταση δημοσιονομικών ζητημάτων. Επιπλέον διατύπωναν κρίσεις πάνω σε διοικητικά θέματα, εξέδιδαν διαταγές, δέχονταν αντιπροσώπους πρεσβειών και ήταν παρούσες στη σύναψη συνθηκών 456. Κατά την περίοδο της σύντομης συμβασιλείας τους, οι δύο αδερφές έκοψαν νομίσματα, μεταξύ των οποίων είναι και ένα ιστάμενον. Στον εμπροσθότυπο του νομίσματος εικονίζεται η Παναγία Δεομένη με το Χριστό σε μετάλλιο στο στήθος δεσπότισι καὶ μᾶλλον αὐταῖς πειθομένους ἤ εἴ τις βλοσυρὸς αὐτοῖς προεκάθητο καὶ ἐπέταττε σοβαρώτερον». Πρβλ. Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 613, στιχ ): «ἀλλὰ πάντες αὐταῖς ὑπεῖκον, τό τε τῆς γερουσίας ἔξοχον καὶ τὸ τοῦ στρατηγίου ἐπισημότατον». Βλ. Ρ. Ιμβριώτη, Γυναίκα 131, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι «η κληρονομική βασιλεία είχε ριζωθεί τόσο πολύ στη συνείδηση του λαού» με αποτέλεσμα οι δύο αδερφές όχι μόνο έγιναν αποδεκτές, αλλά επιπλέον υποτάσσονταν σε αυτές στρατός και κλήρος με περισσή προθυμία και σεβασμό. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 503. L. Garland, Life and ideology 380, όπου σύμφωνα με την ερευνήτρια, η δήλωση αυτή του Ψελλού περί μετατροπής των γυναικείων διαμερισμάτων σε βουλευτήριο ειπώθηκε μεταφορικά και δεν αποδίδει την πραγματική κατάσταση. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 227. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 148. Σ. Δ. Χονδρίδου, «Τετράς» Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.2 (σελ. 107, στιχ. 1-9): «Αἱ γοῦν ἀδελφαὶ μόναι τέως βασιλεύειν ἑλόμεναι, οὔτε διὰ νέων προστατῶν καθίστασαν τὰ βασίλεια οὔτε καινοτομείν ἀθρόον τὰ ὑπάρξαντα ἐπεχείρησαν, ἀλλά μόνους τοὺς ἀπὸ τυραννικοῦ γένους μεταστησάμεναι, τοῖς ἄλλοις, ὡς πιστοτάτοις καὶ πατρῴαν αὐταῖς τηροῦσιν εὔνοιαν, ἐχρῶντο πρὸς τὰς ἀρχάς. οἱ δὲ δεδιότες ἢ βουλευμάτων ἀλογίστων ἢ πράξεων ἀθεμίτων, περὶ πάντων ἠκρίβουν στρατιωτικῶν τὲ ὁμοῦ καὶ πολιτικῶν πραγμάτων καὶ ὡς ἐνὸν ἀμφοτέροις τὸ καθῆκον ἀπένεμον». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 613, στιχ. 15): «καὶ οὐδέν τι περὶ ταύτας νενεωτέριστο». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 503. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.3 (σελ. 108, στιχ ): «Καὶ ἐπὶ τούτοις τἄλλα ἐγίνετο, δικῶν διαλύσεις, δημοσίων ἀμφισβητήσεις, ἤ συνεισφοραὶ, χρηματισμοὶ πρέσβεων, άντιλογίαι, ἤ συνομολογίαι, καὶ τἄλλα ὁπόσα τὴν βασιλείαν οἶδε πληροῦν». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 614, στιχ. 2-4): «καὶ ζητήσεις δικῶν καὶ λύσεις δημοσίων ἀμφισβητήσεων ἐντυχίαι τε πρεσβευτῶν καὶ ἀρχαιρεσίαι καὶ τἄλλα τὰ τῇ βασιλείᾳ προσήκοντα ἐγίνοντο παρ αὐταῖς». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 503. B. Hill, Ideology of womanhood 81. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 149 όπου ο ερευνητής σημειώνει πως, αν και οι δύο αδερφές δεν είχαν διοικητικές γνώσεις, έφεραν ωστόσο εις πέρας τις υποθέσεις της αυτοκρατορίας. 125

129 της. Υπάρχει η επιγραφή: «+ΘΚΕΒΘΤΑCΒΑCΙΛΙCΙC» (δηλαδή: Θεοτόκε βοήθει τὰς βασιλίσις, sic: αντί για βασιλίσσας). Στον οπισθότυπο εικονίζονται η Ζωή και η Θεοδώρα που κρατούν ανάμεσά τους ένα λάβαρο και φορούν στέμματα με πενδίλια και υπάρχει η επιγραφή: «+ΖωΗΝ SΘΕΟΤω», (δηλαδή: Ζωὴν καὶ Θεοδώραν), (εικόνα 10) 457. Επίσης, πολύ χαρακτηριστικό είναι το γεγονός, ότι η Ζωή, όπως και η Θεοδώρα, επιμένουν στον τίτλο «πορφυρογέννητος», γεγονός που φανερώνει ότι ο τίτλος αυτός ήταν θεμελιώδους σημασίας, καθώς αποτελούσε πηγή της δυναστικής νομιμοποίησής τους απέναντι στους άνδρες που ανέβασαν στο θρόνο 458. Κατά τον Dagron, με τις κόρες του Κωνσταντίνου Η, μοναδικές κληρονόμους της δυναστείας, ο όρος «πορφυρογέννητος», λαμβάνει πολύ πιο ξεκάθαρα αξία τίτλου και δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι συνοδεύει τα ονόματά τους στα νομίσματα, τις σφραγίδες και τις διοικητικές πράξεις του κράτους 459. Όσον αφορά στις εμφανίσεις τους ακολουθήθηκε και για τις δύο η εθιμοτυπία που ακολουθούνταν μέχρι και τότε, με τη Θεοδώρα ωστόσο να έχει λίγο κατώτερη θέση, καθώς έμενε λίγο πιο πίσω από τη Ζωή 460. Κατά τις δημόσιες εμφανίσεις μιλούσαν κατά κύριο λόγο οι υπεύθυνοι κάθε φορά αξιωματούχοι, σε περίπτωση όμως ανάγκης έδιναν οδηγίες και οι ίδιες με χαμηλή φωνή, «αἱ βασιλίδες ἠρεμαίᾳ φωνῇ προσέταττον ἤ ἀπεκρίνοντο», άλλοτε δασκαλεμένες από τους αρμόδιους, δεχόμενες τις συμβουλές τους, και άλλοτε εκφράζοντας τη δική τους άποψη Ph. Grierson, Catalogue III.2, , πίν. LVIII. Βλ. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora E. Gamillscheg, Zoe und Theodora G. Dagron, Pourpre 118, 137. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora Actes d Iviron, Nr 26, : «Μιχ(αὴλ) τὲ καὶ Ζωὴς τῆς εὐσεβεστάτ(ης) αὐγούστης τῆς πορφυρογεννήτου». Actes de Dionysiou, Nr 1, Zacos Byzantine Lead Seals I, 1 Nr 80, αυτόθι I, 3 Nr Βλ. G. Dagron, Pourpre Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.3 (σελ , στιχ. 1-12): «Σχῆμα δὲ βασιλείας ταῖς ἀδελφαῖς ἐποιοῦντο ὁποῖον καὶ τοῖς φθάσασιν εἴθιστο αὐτοκράτορσι προὐκάθηντο γὰρ ἄμφω τοῦ βασιλικοῦ βήματος ἐπὶ μιᾶς ὥσπερ γραμμῆς βραχύ τι πρὸς τὴν Θεοδώραν παρεγκλινούσης, καὶ ἀγχοῦ μὲν οἱ ῥαβδοῦχοι καὶ ξιφηφόροι τούτων δὲ ἐνδοτέρω μὲν τὸ ἄγαν εὐνούστατον καὶ οἱ διαχειριζόμενοι τὰ καθήκοντα περιεστεφάνου δὲ αὐτὰς δορυφορία δευτέραν ἔχουσα τάξιν τῆς πιστοτέρας, μεθ οὕς ἡ πρώτη βουλή καὶ ἡ τάξις ἡ ἔκκριτος οἱ δευτερεῖα λαχόντες καὶ αἱ τριττύες, στιχηδὸν πάντες συνηρμοσμένοι ἐκ διαστήματος». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ , στιχ. 17-1): «αἱ δ ἄμφω ἐκάθηντο ἐπὶ βήματος καὶ πᾶσα περὶ αὐτὰς ἐτελεῖτο ἡ τελετὴ ἡ βασίλειος καὶ τῇ δορυφορίᾳ τὸ ἐπὶ τῶν βασιλέων σχῆμα τετήρητο, καὶ οἱ τῆς πρώτης βουλῆς καὶ οἱ ἐν τέλει σὺν αἰδοῖ παρειστήκεισαν ξύμπαντες». 461 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.3 (σελ. 108, στιχ ): «Καὶ ὁ μὲν πλείων λόγος παρὰ τῶν τὴν ἀρχὴν διατιθεμένων ἐγίνετο, δεῆσαν δὲ ποτε καὶ αἱ βασιλίδες ἠρεμαίᾳ φωνῇ προσέταττον ἤ ἀπεκρίνοντο, τὸ μὲν τοι καὶ διδασκόμεναι καὶ παρὰ ξυνιέντων λαμβάνουσαι, τὸ δέ τοι καὶ τοῖς 126

130 Η Ζωή και η Θεοδώρα διαχειρίζονταν τις υποθέσεις της αυτοκρατορίας με επιτυχία και ο ρόλος τους δεν αμφισβητείται από τους ιστορικούς 462. Ο Ψελλός, ωστόσο, δεν είναι σίγουρος για το πως πρέπει να παρουσιάσει τις δύο αδερφές αυτοκράτειρες: ήταν «οι νόμιμοι κληρονόμοι της αυτοκρατορίας», αλλά ως γυναίκες το να είναι και αυτοκράτειρες γίνεται αντιληπτό ως διαστροφή της καθεστηκυίας τάξης. Παρόλα αυτά, η παρουσίαση των δύο αδερφών από τον Ψελλό είναι πολύ θετική 463. Εκτός από τον Ψελλό και ο Σκυλίτζης αναγνώρισε την καλή λειτουργία της διακυβέρνησης από τις δύο αδερφές, κατά της διάρκεια της οποίας πατάχθηκε η διαφθορά και αποδόθηκε δικαιοσύνη 464. Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, η αυτοκράτειρα Ζωή με συναυτοκράτειρα την αδερφή της έδωσε τη δέουσα προσοχή στα ζητήματα του κράτους, παρείχε τιμές και αξιώματα στη σύγκλητο, έκανε γενναίες ευεργεσίες στο λαό και κατήργησε την πώληση των αξιωμάτων 465. Επίσης, η Ζωή προέβη και σε άλλες ενέργειες, όπως στην εκλογή και το διορισμό προσώπων, την αποστολή στρατιωτικών δυνάμεων στην Ιταλία 466 και την επιστροφή χρημάτων στο δημόσιο ταμείο 467. Ο Σκυλίτζης, αν και επαινεί τη συνετή διαχείριση των υποθέσεων της αυτοκρατορίας από τις δύο αδερφές, αντιλαμβάνεται ότι ο κοινός τους ρόλος είναι οἰκείοις λογισμοῖς ἀποχρώμεναι». Βλ. L. Garland, Life and ideology 374, όπου αναφέρεται ότι παρόλο που ο Ψελλός δε θεωρεί τις δύο αδερφές κατάλληλες για την εξουσία, τις επαινεί για τη συμπεριφορά τους αυτή, καθώς συμπεριφέρονταν δημόσια με ευπρέπεια και έδιναν διαταγές με χαμηλωμένη φωνή και ήρεμο τρόπο. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe B. Hill, Imperial women B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe B. Hill, Ideology of womanhood Σκυλίτζης, Σύνοψις : «Πάλιν δὲ τῆς ἀρχῆς ἐς τὴν Ζωὴν μετακυλισθείσης, συμβασιλεύουσαν ἔχουσαν, ὡς εἴπομεν, οὐχ ἑκοῦσαν καὶ τὴν ἀδελφὴν Θεοδώραν, τιμῶν μὲν ἡ σύγκλητος προβιβασμοῖς ἐγεραίρετο καὶ δωρεῶν διανομαῖς τὸ κοινὸν, καὶ τὰ πράγματα προμηθείας τῆς ἐνδεχομένης ἐτύγχανε γραμμάτων ἁπανταχοῦ καὶ διαταγμάτων ἐκπεμπομένων, ἀπριάτην τε τὰς ἀρχὰς γίνεσθαι, καὶ μὴ ὠνίους, ὡς πρότερον, ὑπισχνουμένων, καὶ πᾶσαν ἀδικίαν ἐκ μέσου διοριζομένων ἐλαύνεσθαι». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν F. Dölger, Regesten Nr Σκυλίτζης, Σύνοψις : «προχειρίζεται δὲ ἡ βασιλὶς δομέστικον τῶν σχολών τῆς ἀνατολῆς Νικόλαον πρόεδρον τὸν εὐνοῦχον τοῦ ἰδίου πατρὸς, καὶ δούκα τῆς δύσεως Κωνσταντῖνον πατρίκιον τὸν Καβάσιλαν τὸν δὲ πατρίκιον Γώργιον τὸν Μανιάκην, ἤδη παρὰ τοῦ Μιχαὴλ φθάσαντα τῆς φρουρᾶς ἀπολυθῆναι, μάγιστρον τιμήσασα στρατηγόν αὐτοκράτορα τῶν ἐν Ιταλίᾳ ταγμάτων ἐκπέμπει». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἤχθη καὶ ὁ νωβελίσσιμος Κωνσταντῖνος ἀπὸ τῆς ὑπερορίας καὶ περὶ τῶν δημοσίων άνακρινόμενος χρημάτων, τὰς ἀπειλὰς πτοηθεὶς, ὑπέδειξεν ἐν τῷ κατὰ τοὺς ἁγίους ἀποστόλους οἴκῳ αὐτοῦ κεκρυμμένα ἐν τινι κινστέρνῃ χρυσίου κεντηνάρια πεντήκοντα ἐπὶ τρισί. Καὶ ταῦτα μὲν διακομίσθη τῇ βασιλίδι, έκεῖνον δὲ αὖθις ἡ ὑπερορία ἐδέξατο». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν

131 παροδικός. Η κρίση του, ωστόσο, αυτή δεν εκφράζει απαραίτητα προκαταλήψεις έναντι του γυναικείου φύλου 468. Κατά την Κιαπίδου μέσα από την αφήγηση του Σκυλίτζη γίνεται αντιληπτό ότι η Ζωή είχε την εξουσία στα χέρια της και την ασκούσε ενεργά. Επίσης, σύμφωνα με την ίδια ερευνήτρια, το γεγονός ότι ο Σκυλίτζης ολοκληρώνει τη συμβασιλεία των δύο αδερφών σε μία παράγραφο, την οποία και εντάσσει στο κεφάλαιο για τον Μονομάχο, και όχι σε ένα ξεχωριστό κεφάλαιο, υποδηλώνει ότι θεωρούσε την περίοδο αυτή μεταβατική 469. Ωστόσο, ο Ψελλός, αφού επαινέσει το δικαίωμα των δύο αδερφών στο θρόνο, ισχυριζόμενος πως, καθώς ο σκοπός του δεν είναι η σύνθεση ενός εγκωμιαστικού λόγου, αλλά μιας ιστορίας βασισμένης σε αληθινά γεγονότα, αναφέρει πως δεν έχει πρόθεση να αποκρύψει τίποτα και ισχυρίζεται πως ούτε η Ζωή, ούτε η Θεοδώρα διέθεταν εκείνη την πνευματική ικανότητα που απαιτούνταν για να κυβερνήσουν το κράτος, «οὐδεμιᾷ τὸ φρόνημα πρὸς ἀρχὴν αὔταρκες» 470. Δεν είχαν το ταπεραμέντο, την ιδιοσυγκρασία να κυβερνήσουν. Δεν είχαν τις απαραίτητες διοικητικές ικανότητες, αλλά δεν ήταν και σε θέση να επιχειρηματολογήσουν υπέρ των κρατικών υποθέσεων, καθώς δεν είχαν σταθερές απόψεις 471 και συνέχεαν τις περισσότερες φορές τις υποθέσεις του γυναικωνίτη με εκείνες του κράτους, τα ασήμαντα θέματα των γυναικείων διαμερισμάτων με τα σοβαρά ζητήματα του κράτους «τὰ πλεῖστα δὲ τὰ τῆς γυναικωνίτιδος παίγνια τοῖς βασιλικοῖς κατεκίρνων σπουδάσμασι» 472. Στο σημείο αυτό παρατηρείται μία αλλαγή στη στάση του Ψελλού απέναντι στις δύο αδερφές. Πλέον, για τον Ψελλό, οι γυναίκες ανήκουν στα γυναικεία διαμερίσματα και η Ζωή και η Θεοδώρα ήταν άδικες, γιατί επέτρεψαν την εισβολή των γυναικείων θεμάτων στη δημόσια σφαίρα της διακυβέρνησης της αυτοκρατορίας 473. Η αλλαγή αυτή που παρατηρείται στον τρόπο με τον οποίο ο Ψελλός παρουσιάζει τις δύο αδερφές πρέπει να ιδωθεί σε σχέση με την προτίμησή 468 E. Strugnell, The Representation of Augustae Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών 446. Πρβλ. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ 253, όπου σύμφωνα με τον ερευνητή οι δύο αδερφές περιγράφονται αρνητικά από τον Σκυλίτζη. 470 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.5 (σελ. 109, στιχ. 3-4). 471 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.5 (σελ. 109, στιχ. 4-5): «οὔτε γὰρ οἰκονομεῖν ᾔδεσαν οὔτε στερροτέρεις λογισμοῖς χρῆσθαι περὶ τὰ πράγματα». Βλ. B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 228. B. Hill, Imperial women 55. B. Hill, Ideology of womanhood Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.5 (σελ. 109, στιχ. 5-6). Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 504. B. Hill, Imperial women B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe

132 του στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου, του επόμενου αυτοκράτορα, προκειμένου να τονιστεί η αναγκαιότητα της ανάληψης της εξουσίας από αυτόν 474. Ο κοινός ρόλος της Ζωής και της Θεοδώρας αποτελεί ένα μοναδικό γεγονός στην ιστορία του 11 ου αι. Ο Ψελλός αντιλαμβάνεται τον κοινό τους ρόλο ως βελτίωση της κατάστασης, αλλά συγχρόνως αντιλαμβάνεται αυτόν τον κοινό ρόλο και ως αντιστροφή της φυσικής τάξης, καθώς αναφέρει ότι οι δύο αδερφές δεν είχαν ούτε τις απαραίτητες γνώσεις, αλλά ούτε και την πείρα που απαιτούνταν για τη χρηστή άσκηση της εξουσίας 475. Αν και οι δύο γυναίκες δεν έλαβαν τη μόρφωση που απαιτούνταν προκειμένου να κυβερνήσουν, επικρίθηκαν για την έλλειψη αυτών των γνώσεων 476. Η παρατήρηση του Ψελλού ότι κατά τη διάρκεια της συμβασιλείας της Ζωής και της Θεοδώρας τα γυναικεία διαμερίσματα μετατράπηκαν σε βουλευτήριο, μία φράση που χρησιμοποιείται και από τον Ζωναρά, είναι μάλλον μεταφορική παρά μία ακριβής εικόνα της κατάστασης που επικρατούσε, ενώ η κριτική του ότι οι δύο γυναίκες συνέχεαν τις υποθέσεις των γυναικείων διαμερισμάτων με τα σοβαρά θέματα της αυτοκρατορίας είναι βασικά μία ένδειξη ότι καμία από τις δύο δεν ήταν ικανή να κυβερνήσει και αποκαλύπτει την παγιωμένη αντίληψη ότι ως γυναίκες είχαν άλλα ενδιαφέροντα από τους άνδρες 477. Κατά την Garland, η Ζωή και η Θεοδώρα επικρίθηκαν από τον Ψελλό όχι επειδή ήταν γυναίκες, αλλά επειδή αποδείχτηκαν ανίκανες να ασκήσουν την εξουσία 478. Η περιφρονητική στάση του Ψελλού για τη συμβασιλεία φανερώνει το απώτερο κίνητρό του. Ο λόγος της αλλαγής αυτής ήταν η ελπίδα για την κυβέρνηση που προτιμούσε: την παρουσία ενός άνδρα στο θρόνο έμπειρου και ικανού, ο οποίος θα αναλάμβανε τη διοίκηση της αυτοκρατορίας και τη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων με σταθερότητα και υπευθυνότητα 479. Ο Ψελλός αναφέρει την προτίμησή του σε έναν άνδρα ηγεμόνα υποτιμώντας την ικανότητα των γυναικών να ελέγξουν τις επιθυμίες τους και να διαχειριστούν τις οικονομικές πηγές του κράτους υπεύθυνα 480, καθώς οι δύο αδερφές «τὸν βασιλικὸν ἀνδρῶνα γυναικωνίτιν 474 B. Hill, Ideology of womanhood 96, υποσ E. Strugnell, The Representation of Augustae B. Hill, Ideology of womanhood 96, υποσ L. Garland, Life and ideology L. Garland, Life and ideology Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.10 (σελ. 110, στιχ. 1-4): «Ἔδει μὲν γὰρ εὐθὺς τοῖς πράγμασι γενναίας καὶ ἔμφρονος διοικήσεως καὶ ἐπιστασίας ἀνδρὸς καὶ κατὰ χεῖρα γενναίου καὶ δοκιμωτάτου τοῖς πράγμασιν». Βλ. C. L. Connor, Women C. L. Connor, Women

133 πεποίηκεν» 481. Ο Ζωναράς είναι, επίσης, επικριτικός απέναντι στη συμβασιλεία των δύο αδερφών, καθώς αναφέρει ότι «καταντήκει τοίνυν περὶ τὴν γυναικωνῖτιν ἡ τῶν Ρωμαίων ἀρχή» 482. Η έλλειψη ικανοτήτων για τη διοίκηση του κράτους που χαρακτήριζε και τις δύο γυναίκες, η μεταξύ τους αντιζηλία και έχθρα κατέστησαν άμεση ανάγκη την παρουσία ενός άνδρα στον αυτοκρατορικό θρόνο 483, ο οποίος όχι μόνο θα είχε τη δυνατότητα να διακρίνει τα λάθη του παρελθόντος, αλλά θα είχε και τη διορατικότητα να αντιλαμβάνεται τις απειλές και να προετοιμάζεται εκ των προτέρων, προκειμένου να αντιμετωπίσει πιθανές εξωτερικές εισβολές 484. Σύμφωνα με τη Hill, η αντίφαση μεταξύ της πεποίθησης ότι η Ζωή και η Θεοδώρα είχαν το δικαίωμα να κυβερνήσουν εξαιτίας της καταγωγής τους και της πεποίθησης ότι ο ηγέτης της αυτοκρατορίας έπρεπε να είναι κάποιος ισχυρός και ικανός άνδρας, υποδηλώνει την άποψη του Ψελλού για το ρόλο των δύο γυναικών. Κατά τη γνώμη του, οι άνθρωποι αισθάνονταν πως δεν ήταν δίκαιο δύο γυναίκες να βρίσκονται στην κορυφή της εξουσίας και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η θέση αυτή ήταν ένα ακριβές δείγμα της γνώμης των περισσοτέρων ανδρών του παλατιού. Ακόμη και μία γυναίκα με ένδοξη καταγωγή δε θα μπορούσε να είναι ασφαλής ως απόλυτη ηγεμόνας σε μία κοινωνία που είχε συνηθίσει στην παρουσία ενός άνδρα στη θέση αυτή. Παρά το γεγονός αυτό, η Ζωή και η Θεοδώρα κατάφεραν να ασκήσουν από κοινού την εξουσία, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.10 (σελ. 111, στιχ. 7-9): «ἀλλὰ τὸ φίλαρχον ἤ τὸ ἄναρχον, καὶ ἡ δοκοῦσα ἐλευθερία καὶ τὸ μὴ ὑπὸ λογισμοῖς εἶναι καὶ ἡ τοῦ πλείονος ἔφεσις πεποίηκεν». 482 Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 613, στιχ. 1-2). 483 Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.10 (σελ , στιχ. 4-7): «.. μὴ τὸ ἐνεστὼς μόνον ὁρῶντος, ἀλλὰ καὶ εἴ τι ἀλόγιστον παρελή λυθεν καὶ ὅ τι ἐκεῖθεν ἀναφυήσεται, καὶ προεπιχειρεῖν τοῦ μέλλοντος καὶ πόρρωθεν ἵστασθαι καὶ πρὸς πᾶσαν ἐμβολήν τε καὶ ἔφοδον». Βλ. B. Hill, Ideology of womanhood 81. C. L. Connor, Women 225. E. Strugnell, The Representation of Augustae B. Hill, Imperial women

134 2. Η εξωτερική εμφάνιση και ο χαρακτήρας των δύο αδερφών Η σύντομη συμβασιλεία της Ζωής και της Θεοδώρας έδωσε στον Ψελλό τη δυνατότητα να αναφερθεί με λεπτομέρειες στο χαρακτήρα και την εξωτερική εμφάνιση των δύο αδερφών, αντιπαραβάλλοντας τη μία αδερφή με την άλλη, καθώς ήταν τόσο διαφορετικές μεταξύ τους. Στην παρουσίαση αυτή κυρίαρχη θέση καταλαμβάνει η Ζωή 486. «Η Ζωή αποτελεί για τον Ψελλό τη δυναμική πολιτική παρουσία με τις αρετές και τις υπερβολές της, χωρίς βέβαια η Θεοδώρα να στερείται αρετών και αδυναμιών» 487. Η Ζωή απαιτούσε να εκπληρώνεται κάθε επιθυμία της και ο Ψελλός αναφέρει πως άπλωνε το χέρι της με την ίδια ταχύτητα και προς το θάνατο και προς τη ζωή 488. Έτσι ο Ψελλός παρομοιάζει τον ασταθή χαρακτήρα της με τα κύματα της ταραγμένης θάλασσας, που τη μια στιγμή πετούν το καράβι στον αέρα και αμέσως μετά το βυθίζουν 489. Θέλοντας, επίσης, ο Ψελλός να περιγράψει πόσο σπάταλη ήταν η Ζωή, αναφέρει πως ήταν ο τύπος της γυναίκας που θα μπορούσε αυθημερόν να αδειάσει μια ολόκληρη θάλασσα γεμάτη με ψήγματα χρυσού 490. Η Ζωή χρησιμοποιούσε τα αποθέματα χρυσού για την αγορά σπάνιων φυτών, ινδικών αρωμάτων και ειδικότερα ξύλων που διατηρούσαν το φυσικό τους άρωμα με σκοπό την παρασκευή αρωμάτων και καλλυντικών, ενώ αντίθετα η Θεοδώρα περνούσε το χρόνο της μετρώντας νομίσματα και αποθηκεύοντάς τα σε χάλκινες θήκες 491. Οι δύο αδερφές έμειναν κλεισμένες στα διαμερίσματά τους, χωρίς να ενδιαφέρονται για τις ομορφιές της φύσης και τον καθαρό αέρα 492. Αντίθετα, η μία αποθησαύριζε το χρυσάφι και η άλλη το ξόδευε, η μία προσπαθούσε να κλείσει το ρεύμα του χρυσού στα χρηματοκιβώτια 486 Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Ε. Σ. Κιαπίδου, Η Σύνοψη Ιστοριών Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.4 (σελ. 108, στιχ. 6-8): «καὶ ἡ μὲν Ζωὴ ἐπιρρεπὴς ἦν πρὸς ὅ τι καὶ βουληθείη, καὶ τὴν χεῖρα πρὸς ἄμφω ἡτοίμαστο κατὰ τὸ ἴσον ὀξύτατα (θάνατόν φημι καὶ ζωήν)». 489 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.4 (σελ. 108, στιχ. 8-10): «καὶ ἐῴκει κατὰ τοῦτο τὸ μέρος κύμασι θαλαττίοις καὶ ἀπαιωροῦσι τὴν ναῦν καὶ αὖθις βαπτίζουσιν». Βλ. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.4 (σελ. 108, στιχ ): «καὶ ἡ μὲν ἀφειδὴς ἦν τὴν χεῖρα καὶ οἵα θάλατταν αὐθημερόν ἐξαντλῆσαι ψηγμάτων χρυσῶν περιπλήθουσαν». 491 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.62 (σελ , στιχ. 1-7). Βλ. E. A. Gittings, Elite Women 73. G. Zulian, Empress Zoe Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.64 (σελ. 133, στιχ ): «Ἀλλόκοτος γὰρ αὐτῇ τε καὶ τῇ ἀδελφῇ ἡ φύσις ἐδόκει ὀλιγώρως εἶχον καὶ εὐπνουστέρου ἀέρος, καὶ οἰκήματος λαμπροτέρου, καὶ λειμώνων, καὶ παραδείσων εἰ δὲ ἔνδον εἶεν τῶν ἀποτετμημένων αὐταῖς οἰκημάτων». 131

135 της, ενώ η άλλη προσπαθούσε να διευκολύνει τη ροή του με σκοπό το χρυσάφι να κυλήσει γρηγορότερα 493. Εκτός όμως από την περιγραφή του χαρακτήρα των δύο αδερφών, ο Ψελλός παρουσιάζει και το φυσικό παρουσιαστικό τους. Ο Ψελλός θεωρεί ότι η περιγραφή της εξωτερικής εμφάνισης αποτελεί αναγκαίο συστατικό του «εγκωμίου» και η παρουσίαση των εξωτερικών χαρακτηριστικών είναι σημαντική, γιατί αυτά αποδίδουν τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου 494. Με την εξωτερική περιγραφή της Ζωής, ο Ψελλός ασχολείται δύο φορές: την πρώτη φορά, όταν συγκρίνει την ηλικιωμένη πλέον αυτοκράτειρα με την αδερφή της Θεοδώρα, και τη δεύτερη, όταν τη σκιαγραφεί λίγο πριν από το θάνατό της 495. Η πρώτη περιγραφή έχει ως εξής: η Ζωή ήταν εύσωμη και είχε χαμηλό ανάστημα 496. Είχε μεγάλα και σχιστά μάτια, τα οποία πλαισιώνονταν από τα βλοσυρά της φρύδια. Η μύτη της ήταν κάπως κυρτή, τα μαλλιά της ξανθά 497 και το δέρμα της κατάλευκο 498. Μάλιστα, ο Ψελλός σημειώνει πως, αν κάποιος παρατηρούσε την αρμονική σωματική της διάπλαση, θα την περνούσε για νεαρή κοπέλα που μόλις μπήκε στην εφηβεία. Αυτή την εντύπωση έδινε η Ζωή, καθώς τα χρόνια δεν άφησαν παρά μόνο λίγα ίχνη πάνω της. Το δέρμα της ήταν λείο, αρυτίδωτο, σφριγηλό, χωρίς ίχνος χαλάρωσης 499. Ένδειξη αυτής της νεανικής εμφάνισης της Ζωής αποτελεί η περίφημη απεικόνισή της στην αψίδα του νότιου υπερώου της Αγίας Σοφίας (εικόνα 11). Η Ζωή προσφέρει ένα νομικό έγγραφο, ένα χειρόγραφο κύλινδρο, στον Χριστό, ενώ ο Μονομάχος κρατά ένα αποκόμβιον, (σύμβολο μίας παραδοσιακής χρηματικής δωρεάς 493 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.64 (σελ. 133, στιχ ): «καὶ ἡ μὲν τὸ χρυσοῦν ῥεῦμα ἐπισφραγίζοι, ἡ δὲ τὴν ὁδὸν διακαθαίροι τῷ ῥεύματι, τοῦτο αὐταῖς άντὶ πάσης άπολαύσεως ἦν». 494 J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.6 (σελ. 109, στιχ. 2-4): «ἡ μὲν γὰρ τῷ χρόνῳ πρεσβεύουσα περιπληθεστέρα τὴν φύσιν ἐτύγχνεν οὖσα, καὶ τὴν ἡλικίαν οὐ πάνυ ἀναδεδράμηκεν». Βλ. L. Garland, The eye of the beholder 32. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.6 (σελ. 109, στιχ. 4-6): «ὀφθαλμός τε αὐτῇ μέγας ὑπὸ βλοσυρᾷ τῇ ὀφρύϊ διέσχιστο, καὶ ἡ ῥὶς ἀπεκρέματο βραχύ τι καμπτομένη καὶ ὅσον μὴ κάμπτεσθαι, τήν τε κόμην εἶχε ξανθήν». Βλ. L. Garland, The eye of the beholder 32. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.6 (σελ. 109, στιχ. 6-7): «καὶ τὸ σῶμα δι ὅλου λάμπον λευκότητι». Βλ. L. Garland, The eye of the beholder Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.6 (σελ. 109, στιχ. 7-11): «αἱ δὲ τῶν χρόνων αὐτῇ περίοδοι ἐν ὁλίγοις τισὶ συμβόλοις ἀπεσημαίνοντο εἰ δέ τις αὐτῇ τὴν εὐρυθμίαν τῶν μελῶν διαθρήσειε, μήπω εἰδὼς ὅ τι ὁρῴη, ἡβῶσαν ἄρτι προσεῖπεν ἐρυσσοῦτο γὰρ οὐδὲν αὐτῇ μέρος τοῦ σώματος, ἀλλὰ λεῖον τὸ ξύμπαν καὶ ἀποτεταμένον, καὶ ῥυτὶς οὐδαμοῦ χαλαρά». 132

136 που προσφέρεται στην αρχή κάθε βασιλείας ή κάθε Μεγάλο Σάββατο) 500. Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί πως, αν και τα εξωτερικά χαρακτηριστικά ενός ατόμου συνήθως συνάδουν με τον εσωτερικό του κόσμο, στην περίπτωση της Ζωής η συμμετρία που χαρακτηρίζει την εξωτερική της εμφάνιση δεν είναι ανάλογη του χαρακτήρα της 501. Στη δεύτερη περιγραφή κυριαρχεί η αντίθεση μεταξύ του νεανικού της προσώπου και του γερασμένου σώματος 502. Η Ζωή, αν και βρίσκεται ήδη στην ηλικία των εβδομήντα ετών, παρουσιάζεται δίχως να έχει μία ρυτίδα στο πρόσωπό της και η ομορφιά της ήταν τέτοια που θα μπορούσε να συγκριθεί με νεαρή κοπέλα. Τα χέρια της, ωστόσο, ήταν ασταθή, ενώ η πλάτη της είχε κυρτώσει 503. Ωστόσο, λίγο πριν από το θάνατό της, δύο χρόνια μετά την τελευταία περιγραφή του Ψελλού, η εξωτερική εικόνα της Ζωής άλλαξε δραματικά, «βραχύ τι κατ αὐτῆς ἡ τῆς φύσεως ἕξις προοιμιάζεται» 504. Η κατάστασή της περιγράφεται ως αξιοθρήνητη, καθώς έχασε κάθε επιθυμία για φαγητό, με αποτέλεσμα η αυξανόμενη έλλειψη τροφής να της προκαλέσει υψηλό πυρετό, ενώ η εικόνα του σώματός της που έλιωνε, μαρτυρούσε πως ο θάνατος ήταν κοντά 505. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ψελλός περιγράφει τους ήρωές του πολύ πιο ζωηρά, όταν αυτοί βρίσκονται σε προχωρημένη ηλικία ή στα πρόθυρα του θανάτου. «Ο Ψελλός δεν βλέπει το κάλλος των γηρατειών. Για τον συγγραφέα, όμορφο στα γηρατειά είναι ό,τι παραμένει ακόμη νεανικό» 506. Στα γηρατειά της η Ζωή έχασε κάθε ενδιαφέρον για την εμφάνισή της, με αποτέλεσμα να ντύνεται απλά φορώντας μόνο ένα λεπτό ένδυμα, καθώς οι 500 Το μωσαϊκό χρονολογείται στην εποχή του Ρωμανού Γ Αργυρού και τα κεφάλια της Ζωής, του Χριστού και του Ρωμανού Γ έχουν αλλαχτεί. Περισσότερα για το θέμα, καθώς και για τις διαφορετικές απόψεις που ειπώθηκαν, βλ. T. Whittemore, Portrait N. Oikomides, Mosaic panel B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe I.Kalavrezou, Irregular marriages J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.158 (σελ. 179, στιχ. 7-9): «Ἐβδομηκοστὸν δὲ ἤδη ὑπερβᾶσα ἔτος τῆς ἡλικίας ῥυτὶδα μὲν οὐκ εἶχεν ἐπὶ τοῦ προσώπου, ἀλλ ἤνθει ὡς ἐπὶ νέῳ τῷ κάλλει τῶν δὲ χειρῶν οὐκ ἀτρόμως εἶχεν, ἀλλ ἐκεκλόνητο, συνεκεκύφει δὲ καὶ τὰ νῶτα». Βλ. L. Garland, The eye of the beholder 32. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.160.(σελ.179, στιχ. 2). 505 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.160.(σελ. 179, στιχ. 2-5): «μαραίνεται γὰρ αὐτῇ ἡ περὶ τὰς τροφὰς ἐπιθυμία, καὶ τὸ ἐνδεὲς προσθήκην λαμβάνον πυρετὸν αύτῇ ἀνάπτει ἐπιθανάτιον, καὶ συντηκόμενον αὐτῇ τὸ σῶμα καὶ, οἶον εἰπεῖν, μαραινόμενον ἀγχοῦ τὸν θάνατον προεσήμαινεν». 506 J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα

137 χρυσοκέντητες στολές, το διάδημα, τα περιδέραια και τα πολύτιμα στολίδια ανήκαν στο παρελθόν 507. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της Ζωής, για το οποίο αρχικά ο Ψελλός την επαινεί, ήταν η γενναιοδωρία. Το θέμα της γενναιοδωρίας, αν και αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως προτέρημα της Ζωής, στη συνέχεια ο ιστορικός το χρησιμοποιεί για να της ασκήσει κριτική 508. Αν και η γενναιοδωρία, κατά τον ιστορικό, θεωρείται μία από τις ύψιστες αρετές των βασιλευόντων, στην περίπτωση της Ζωής αποτέλεσε την κυριότερη αιτία πλήρους χρεωκοπίας της αυτοκρατορίας 509. Τόσο μεγάλη ήταν η διασπάθιση του δημοσίου χρήματος, με αποτέλεσμα οι δωρεές να μην έχουν προηγούμενο 510. Ο Ψελλός αναφέρει πως, εάν η Ζωή έβρισκε στα βασιλικά ταμεία κάποια σταγόνα κρυμμένη κι αυτή ακόμη θα την έριχνε έξω. Άνοιξε τα βασιλικά ταμεία και η διασπάθιση του δημοσίου χρήματος και η ασωτία χωρίς όρια αποτέλεσαν την αρχή της πτώσης και της ταπείνωσης του κράτους 511. Επίσης, ο ιστορικός αναφέρει χαρακτηριστικά, πως όσα με κόπο συγκέντρωσε ο Βασίλειος Β, έγιναν παιχνίδι στα χέρια των δύο αδερφών. Πολύ σύντομα κατασπαταλήθηκαν και καταστράφηκαν τα πάντα 512. Κατά τον Todt, ίσως είναι υπερβολική αυτή η διαπίστωση του ιστορικού και ίσως αποτελεί ένδειξη ανδρικού σωβινισμού, καθώς ο Ψελλός δεν ήθελε να αποδεχτεί την παρουσία των δύο γυναικών στον θρόνο 513. Επιπλέον, σύμφωνα με τη Hill, η Ζωή, παρά τη γενναιοδωρία της, φαίνεται πως διένειμε χρήματα και όχι τίτλους και 507 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.158 (σελ. 179, στιχ ): «τῶν δὲ γε περὶ τὸ σῶμα καλλωπισμῶν ἠμέλει παντάπασι, καὶ οὔτε χρυσοπάστῳ ἐχρῆτο στολῇ, οὔτε ταινίαις ἤ κόσμοις περιδεραίοις, ἀλλ οὐδὲ φορτικῶς ἠμφίεστο, ἀλλ ἐλαφρᾷ τῇ στολῇ τὸ σῶμα περιεκάλυπτε». Βλ. C.Diehl, Βυζαντινές μορφές 15. L. Garland, The eye of the beholder 33. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 165. C. L. Connor, Women B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.5 (σελ. 109, στιχ. 6-11): «καὶ αὐτὸ δὲ τὸ τῆς πρεσβυτέρας τῶν ἀδελφῶν παρὰ πολλοῖς τήμερον εὐφημούμενον τὸ δὲ τὰ πάντα διαλυμηνάμενον καὶ τὴν Ῥωμαίων τύχην εἰς τὸ ὕστατον καθελόν, οὐδὲν ἄλλο ἤ τοῦτο πρωταίτιον γέγονεν». 510 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.7 (σελ. 110, στιχ. 3-5): «τῶν πλειόνων ἀθρόως ὥσπερ ἐν σκηνικοῖς σχήμασι μεταμορφουμένων πρὸς τὸν λαμπρότερον, τό τε τῶν ἐπιδόσεων μέγεθος οἷον οὐδέποτε». Βλ. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.7 (σελ. 110, στιχ. 4-10): «τό τε τῶν ἐπιδόσεων μέγεθος οἷον οὐδέποτε, τῆς βασιλίδος μάλιστα Ζωῆς οὐ τὰς πηγὰς μόνον ἀναστομούσης τῶν βασιλικῶν θησαυρῶν, ἀλλὰ καὶ εἴ τις λιβὰς ἐν αὐτοῖς κατεκέκρυπτο καὶ ταύτην προχεούσης ἐκτός τὰ δὲ οὐδὲ παρείχετο, ἀλλ ἐσυλᾶτο ἤ διηρπάζετο ἦν δ ἄρα τὸ ξύμπαν καὶ ὁ ἐς τὸ ἄγαν μετεωρισμὸς ἀρχὴ τῆς τῶν πραγμάτων ἐς τὸ ἀντίθετον καταγωγῆς τε καὶ ταπεινώσεως». Βλ. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.63 (σελ. 132, στιχ. 1-5). 513 Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora

138 αξιώματα στην αυλή, πρακτική που εφάρμοζαν κατά κόρον οι ηγεμόνες του 11 ου αι. με καταστροφικά αποτελέσματα B. Hill, Imperial women

139 3. Η ρήξη των δύο αδερφών και η επιλογή του Κωνσταντίνου Μονομάχου ως τρίτου συζύγου της Ζωής Η συμβασιλεία της Ζωής και της Θεοδώρας δε διήρκεσε παρά λίγους μήνες 515. Κι ενώ η παρουσία ενός άνδρα στον θρόνο ήταν επιτακτική ανάγκη, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η κατάσταση δεν ήταν ξεκάθαρη. Άλλοι θεωρούσαν ότι η Θεοδώρα έπρεπε να κυβερνά, επειδή ήταν η αιτία της σωτηρίας τους και επίσης δεν είχε παντρευτεί ποτέ, ενώ άλλοι θεωρούσαν τη Ζωή καταλληλότερη, επειδή είχε ήδη εμπειρία και ήταν και φιλόδοξη 516. Και επειδή οι γνώμες διίσταντο, η Ζωή, σύμφωνα με τον Ψελλό, αποφάσισε και πήρε για άλλη μία φορά την εξουσία στα χέρια της 517. Ως πραξικόπημα ερμηνεύεται η ανάληψη της εξουσία από τη Ζωή από τους B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe, σύμφωνα με τους οποίους, όταν η Ζωή και η Θεοδώρα διαφώνησαν με τη διαίρεση της εξουσίας, η Ζωή οργάνωσε πραξικόπημα και πήρε την εξουσία στα χέρια της 518. Κατά τον Todt, το μειονέκτημα της βασιλείας τους ήταν η μεταξύ τους αντιπάθεια και, καθώς η Ζωή είχε τη μεγαλύτερη ακολουθία κατάφερε να πάρει την εξουσία 519. Αφού λοιπόν η εξουσία περιήλθε στα χέρια της Ζωής, τότε, σύμφωνα με τον Ψελλό, όλοι εκείνοι που πριν βρίσκονταν σε δίλημμα, προχώρησαν στην αναζήτηση νέου συζύγου για τη Ζωή από επιφανή οικογένεια και με εξέχουσα θέση, «εἴτε ἐκ τῶν συγκλητικῶν θρόνων οὗτος εἴη, εἴτε τῶν στρατιωτικῶν καταλόγων» S. Mešanović, Female desire Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.11 (σελ. 111, στιχ. 3-7): «(οἱ μὲν γὰρ τῇ Θεοδώρᾳ τὴν ἀρχὴν προσήκειν ἐνόμιζον, ἅτε καὶ αἰτίῳ τῆς τῶν πολλῶν σωτηρίας καὶ οὔπω εἰς πεῖραν ἐλθούσῃ ἀνδρὸς, τοῖς δὲ ἡ ἑτέρα τῶν ἀδελφῶν καταλληλοτέρα ἐδόκει τῷ κράτει, ὡς καὶ τὸ σεμνότερον ἤδη προειληφυῖα καὶ τὸ φιλότιμον άνυπέρβλητον ἔχουσα)». Βλ. S. Mešanović, Female desire Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.11 (σελ. 11, στιχ. 7-10): «ἐπεὶ τοι γὰρ οὖν οὕτω τοῖς πολλοῖς αἱ φῆμαι διεμερίζοντο, προλαμβάνει τὰς τῶν πολλῶν δόξας ἡ πρεσβεύουσα ἀδελφὴ καὶ εἰς αὑτὴν αὖθις ὅλην ἀναρτᾷ τὴν ἀρχήν». 518 B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe 228. Βλ. επίσης, S. Mešanović, Female desire 217, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι η συμβασιλεία των δύο αδερφών έλαβε τέλος με το πραξικόπημα της Ζωής που στόχευε στην αρπαγή της εξουσίας από τη Θεοδώρα. 519 Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.11 (σελ. 111, στιχ ): «εἶτα δὴ ἐσκοπεῖτο καὶ έκρίνετο ό καὶ τῷ γένει λαμπρότερος καὶ τήν τύχην έπισημότερος, εἴτε έκ τῶν συγκλητικῶν θρόνων οὗτος εἴη, εἴτε τῶν στρατιωτικῶν καταλόγων». Πρβλ. Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 614, στιχ. 4-9): «ἀλλ εἴτε φόβος μὴ τῇ ἀδελφῇ μόνῃ περισταίη τὰ τῆς ἀρχῆς (ὑπεψιθυρίζετο γάρ τισιν αὐτῇ μᾶλλον προσήκειν τὰ τῆς ἀρχῆς, ἅτε καὶ τῆς τοῦ τυραννήσαντος καθαιρέσεως αἰτίᾳ), εἴτ ἀνδρὸς ἐπιθυμία καὶ μίξεως ἀνέπεισαν τὴν Ζωήν ἐπεισαγαγεῖν τοῖς βασιλείοις τὸν βασιλεύσοντα καὶ αὐτῇ συμβιώσοντα». 136

140 Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, έγινε σύσκεψη και αποφασίστηκε να εκλεγεί ένας αυτοκράτορας, που θα νυμφευτεί τη Ζωή 521. Μεταξύ των υποψηφίων ήταν ο Κωνσταντίνος Δαλασσηνός, ο οποίος έτυχε να παρουσιαστεί μπροστά στη Ζωή για κάποιο άλλο λόγο. Μίλησε όμως απότομα και τολμηρά για θέματα της αυτοκρατορίας και έδειξε πως δεν ήταν διατεθιμένος να συμβιβαστεί, με αποτέλεσμα να στερηθεί την άνοδο στον αυτοκρατορικό θρόνο για δεύτερη φορά 522. Άλλος πιθανός υποψήφιος, προς τον οποίο η Ζωή στράφηκε «ὃλοις ἱστίοις», ήταν ο κατεπάνω Κωνσταντίνος Αρτοκλίνης με αξιοπρεπή και επιβλητική εμφάνιση, όχι όμως τόσο διακεκριμένη προσωπικότητα 523 και με τον οποίο λέγεται πως η Ζωή είχε σχέσεις την εποχή που ήταν παντρεμένη με το Ρωμανό Γ, οι οποίες και ξανάρχισαν πρόσφατα, με τη Ζωή να εμφανίζεται σαγηνευμένη από τη γοητεία του 524. Ξαφνικά όμως ο Κωνσταντίνος αρρώστησε και πέθανε 525. Κατά το Σκυλίτζη, πέθανε δηλητηριασμένος από τη γυναίκα του, η οποία ζήλευε τη Ζωή και δεν ήθελε να τον χάσει και να έχει την ίδια μοίρα με την πρώτη γυναίκα του Ρωμανού Γ Σκυλίτζης, Σύνοψις : «βουλῆς δὲ προτεθείσης περὶ βασιλέως, καὶ δόξαν τοῖς πᾶσι βασιλέα προχειρισθῆναι καὶ τῇ Ζωῇ νομίμως συναφθῆναι». B. Hill, Imperial women 49. Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «Γίνεται σκέψις ὥστε βασιλεῖ νομίμως τὴν Ζωἠν συζευχθῆναι». 522 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.12 (σελ ). Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 614, στιχ. 9-12). 523 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.13 (σελ. 112, στιχ. 1-4), Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 614, στιχ ): «εἶτα ἐπ ἄλλον ἀπένευσεν.. ἐπ ἐκεῖνον οὖν ὃλοις ἱστίοις ἔπνευσεν ἡ βασίλισσα». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἔσπευδε μὲν αὐτὴ Κωνσταντῖνον ἀγαγέσθαι τὸν κατεπάνω, ὃν δὴ καὶ Ἀρτοκλίνην ἀφ ἧς ὑπηρεσίας μετεχειρίσατο ἀπεκάλουν. ἦν γὰρ ὁ ἀνὴρ εὐπρεπὴς τὴν ὥραν, ἐλέγετο δὲ καὶ λάθρᾳ τῇ Ζωῇ πλησιάζειν». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «καὶ ἡ μὲν ἀγαγέσθαι ἔθελε Κωνσταντῖνον τὸν λεγόμενον Αρτοκλίνην ἦν γὰρ καὶ τὸ εἶδος εὐπρεπής, ἐλέγετο δὲ καὶ πλησάζειν αὐτῇ». 524 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.13 (σελ. 112, στιχ. 5-14), όπου ο Ψελλός αναφέρει πως ο Ρωμανός Γ, ο πρώτος σύζυγος της Ζωής, έκλεινε τα αυτιά του στη φήμη που κυκλοφορούσε για τις κρυφές σχέσεις της συζύγου του με τον Κωνσταντίνο Αρτοκλίνη. Στη συνέχεια, ο Μιχαήλ Δ τον απομάκρυνε από τα ανάκτορα και την Κωνσταντινούπολη με το πρόσχημα μιας καλύτερης θέσης. Είχε ωστόσο την εύνοια της Ζωής και όταν τον ανακάλεσαν και πάλι στο παλάτι, αυτός συνδέθηκε στενά μαζί της. 525 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.13 (σελ. 112, στιχ ): «ἀλλ ἀφαρπάζει νόσος ἀθρόον καὶ τῶν ἐλπίδων ἀπάγει». Σκυλίτζης, Σύνοψις 423. Πρβλ. Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 614, στιχ ): «ἀλλ ἠκύρωσε τὰς ψήφους αὐτῇ νόσος ἀθρόον τὸν ἄνδρα τῆς ζωῆς ἐξαρπάσασα». Βλ. Γρηγοριάδης, Ιωάννης Ζωναράς: Επιτομή Ιστοριών, τ. Γ, εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια, Αθήνα 1999, 159, υποσ. 29, όπου ο ερευνητής σημειώνει ότι η φράση «τὸν ἄνδρα τῆς ζωῆς ἐξαρπάσασα» αποτελεί λογοπαίγνιο και ο ιστορικός παίζει με τις έννοιες ζωή-βίος και Ζωή-το όνομα της αυτοκράτειρας, καθώς με τον τρόπο αυτό υποδηλώνεται και ο θάνατος του υποψηφίου, αλλά και το γεγονός ότι η Ζωή ήθελε για τον εαυτό της τον Αρτοκλίνη. 526 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἀλλὰ τοῦτον μὲν ἡ σύνοικος φαρμάκοις ἐξάγει τοῦ βίου, οὐκ ἐπειδὴ ἀποστόργως εἶχε πρὸς αὐτὸν, ἀλλ ἐπειδὴ ἔμελλε τούτου ἔτι ζῶντος στερίσκεσθαι». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ , 137

141 Ο Ψελλός, ωστόσο, μετά την απόρριψη του Δαλασσηνού και τον θάνατο του Αρτοκλίνη, παρουσιάζει τη Ζωή να αναζητά ένα σύζυγο, καθώς όπως ισχυρίζεται ο ιστορικός, η αυτοκράτειρα επιθυμούσε «να ενισχύσει τον θρόνο της μέσω ενός γάμου» 527. Η ανυπομονησία της Ζωής να αποκτήσει ένα νέο σύζυγο μπορεί να οφείλεται περισσότερο στην επιθυμία της να έχει ένα αντιστάθμισμα απέναντι στην εκτοπισμένη Θεοδώρα και λιγότερο στο γεγονός ότι δεν αισθανόταν ικανή να κυβερνήσει μόνη της 528. Όπως χαρακτηριστικά και απλοϊκά αναφέρει ο Σκυλίτζης, η Ζωή διάλεξε τον Κωνσταντίνο Μονομάχο γιατί πίστευε πως ως συνονόματος του αποθανόντος είχε και τον ίδιο χαρακτήρα με εκείνον 529. Ο Σκυλίτζης πάντως αποδίδει στη Ζωή την πρωτοβουλία για την επιλογή του νέου αυτοκράτορα. Το ότι η Ζωή αποφάσισε να παντρευτεί ήταν απόλυτα φυσιολογικό και αποδεκτό γι αυτόν 530. Ο Ψελλός αναφέρει και την ύπαρξη ενός τρίτου υποψηφίου για τον οποίο δεν έχουμε πληροφορίες 531. Τελικά η Ζωή στην ηλικία των εξήντα τεσσάρων ετών επέλεξε ως τρίτο σύζυγό της τον Κωνσταντίνο, παλιό φίλο και ευνοούμενό της, τελευταίο απόγονο των Μονομάχων 532. στιχ. 18-3): «ὑπωπτεύθη δὲ καὶ ἡ συνοικοῦσα τούτῳ τὸν θάνατον σχεδιάσασα καὶ φάρμακον αὐτῷ διὰ ζηλοτυπίαν κεράσασα δηλητήριον, ἵνα μὴ ἔτι ζῶντος στερήσοιτο τοῦ ἀνδρὸς καὶ ὁρῴη ἑτέραν αὐτῷ παριαύουσαν». Βλ. επίσης, Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ἀλλὰ τοὺτον μὲν ἡ σύνοικος, οὐχὶ μισοῦσα μέλουσα δὲ αὐτοῦ στερεῖσθαι, τοῦ βίου ἐξάγει φαρμάκοις». 527 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.18 (σελ. 114, στιχ. 1-4). Βλ. Β. Καραλής, Χρονογραφία B. Hill/ L. James/ D. Smythe, Zoe Σκυλίτζης, Σύνοψις B. Hill, Ideology of womanhood Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.18 (σελ , στιχ. 4-5): «ἐπεὶ δὲ ὁ μὲν διὰ τύχην ἠτίμαστο, ὁ δὲ διὰ γένος καταπεφρόνητο ἀκλεές, ὁ δὲ ὡς δεινὸς ὑπωπτεύετο». 532 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.18 (σελ , στιχ. 1-11): «Έπεὶ δὲ εἰς τὴν εὐγενῆ βασιλίδα τὸ κράτος ἀπονενεύκει, πρῶτα μὲν ἢδ τὴν τοῦ καιροῦ εὐλαβουμένη ὀξύτητα οὐ πόρρωθεν, ἀλλ ἐγγύθεν τὴν ἰσχὺν ἑαυτῇ ἐμνηστεύετο ἀνατυποῖ τὸν Κωνσταντῖνον τοῖς λογισμοῖς, ἀνακαλύπτει δὲ καὶ τῇ γλώττῃ πρὸς τὸ περὶ ἑαυτὴν δορυφορικὸν καὶ οἰκίδιον, καὶ ἐπειδὴ πάντας ὥσπερ ἀπὸ συνθήματος εἶδεν εἰς τὸ κράτος τὸν ἄνδρα ψηφιζομένους, καταγγέλλει καὶ τῇ ἐκκρίτῳ τὸ δόξαν βουλῇ φανέντος δὲ καὶ παρ αὐτοῖς θεοκινήτου τοῦ δόγματος, μετακαλεῖται τῆς ὑπερορίας ὁ Κωνσταντῖνος». Ατταλειάτης, Ιστορία : «καὶ χρόνον τινὰ δι ἑαυτῶν ἰθύνασαι τὴν ἀρχὴν, τῆς ὑπερορίας άνακαλοῦνται Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον, άριστοκρατικὸν ἄνδρα καὶ θρέμμα τῆς πόλεως». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «καὶ λοιπὸν ἀστοχήσασα ἡ βασιλὶς τοῦ σκοποῦ, μεταπέμπεται ἀπὸ τῆς ἐξορίας Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον.. ὡς μέλλει κρατῆσαι τῆς βασιλείας. τοῦτον γὰρ, ὁπηνίκα τὸν ἕτερον ἐβουλεύετο Κωνσταντῖνον εἰς τὸ βασίλειον θρόνον ἀναγαγεῖν, δικαστὴν Ἑλλήνων προεχειρίσατο». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 615, στιχ. 5-8): «αἱ δὲ ψῆφοι πρὸς τὸν Μονομάχον Κωνσταντῖνον ἀπέκλιναν, ἄνδρα καὶ εὐγενέτην καὶ τῶν ἐπισήμων καὶ κηδεστὴν τῷ βασιλεῖ Ρωμανῷ καὶ τὴν 138

142 Ο Κωνσταντίνος Μονομάχος είχε εξορισθεί στη Μυτιλήνη επί Μιχαήλ Δ 533, είτε γιατί εποφθαλμιούσε την εξουσία 534, είτε γιατί διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τη ὣραν ὑπέρλαμπρον». Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «Ἀλλ ἡ βασίλισσα Ζωὴ τὸ τῶν Ῥωμαίων κράτος κράτορος ἀρρενόφρονος χρῄζειν διεγνωκυῖα καὶ παίδων δὲ διαδοχῆς καὶ τοκετοῦ διψῶσα καὶ γλιχομένη τεκνουργὸς ἀκοῦσαι παιδομήτωρ (ὑπὸ δυοῖν γὰρ κηπευτῶν ὡς δένδρον ποτισθεῖσα ἄχλοος ἐκινδύνευεν, ἄφυλλος, αὖος μένειν), ἄνδρα τινὰ χαρίεντα τοὔνομα Κωνσταντῖνον Λεσβόθεν μεταπέμπεται σκάφεσι λαιφοπτέροις, ὃν Μονομάχον ἔλεγον ἐκ πατρεπωνυμίας». Βραχέα Χρονικά, 14.67: «αἱ δύο αὐτάδελφοι καὶ δέσποιναι, ἥ τε κυρὰ Ζωὴ καὶ κυρὰ Θεοδώρα μοναρχήσασαι ἡμέρας ν, ἀνεκαλέσαντο Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον, έξόριστον ὄντα ἐν τῇ νήσῳ Μιτυλήνῃ». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ἔνθεν τοι καὶ τὸν Μονομάχον ἀπὸ τῆς ἐξορίας μεταπέμπεται, παρὰ τοῦ ὀρφανοτρόφου τὴν Μιτυλήνην κατακριθέντα οἰκεῖν ἐφημίζετο γὰρ παρὰ πάντων ὡς ἐγκρατὴς ἔσται τῆς βασιλείας. καὶ οὕτω μὲν τῷ Σκυλίτζῃ περὶ του Μονομάχου διείληπται, λέγεται δὲ καὶ τοῦτο, ὅτι τῶν κρατούντων ἤδη παρελθόντων Λεσβόθεν τῇ βασιλίδι μεταπέμπεται ἐξώριστο γὰρ ἐκεῖθεν παρὰ τοῦ Μιχαὴλ ἅτε τῇ βασιλίδι συμφθείρεσθαι λεγόμενος. ἐπανακέκληται οὖν, εἰ καὶ σβεσθῆναι παρὰ μικρὸν τὰς κόρας ἐκινδύνευε». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία 505. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 210. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.17 (σελ. 114, στιχ. 1-6): «Ἐντεῦθεν γοῦν καὶ πρὸς τὸ κράτος ἐπίδοξος ἔδοξε, καὶ ὑπώπτευε τοῦτον ὁ Μιχαήλ, ὃς δὴ μετὰ Ῥωμανὸν εἰς τὸ κράτος άναβεβήκει ἔνθεν τοι καὶ βασιλεύσας οὐδ οὕτω τὸ κατ ἐκείνου άφῆκε ζηλότυπον, ἀλλὰ τὰ μὲν πρῶτα εὐμενῶς εἶδεν, εἶθ ὕστερον αἰτίας τινὰς ἐπ ἐκεῖνον πλασάμενος και τινας σχεδιάσας λογοποιούς, ἀπελαύνει τῆς Πόλεως καὶ περιγράπτοις τοῦτον ὁρίοις κολάζει ἡ νῆσος δὲ Μυτιλήνη τὸ ὅριον, ἔνθα δὴ ἑπταετῆ διήθλησε συμφορὰν». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 615, στιχ ): «κἀκείνη φιλίως πρὸς τὸν ἄνδρα διέκειτο καὶ ᾠκειοῦτο αὐτὸν καὶ χάρισιν ἐδεξιοῦτο πολυταλάντοις, οἷα ἐκείνη τὴν χεῖρά τε ἀφειδὴς καὶ βασιλικὴ τὴν προαίρεσιν, ὥστε ταῦτα τοῖς κακοήθεσι καὶ λοιδορίας κατ αὐτῶν ἐγένετο ἀφορμή. ὅθεν ὁ μετὰ τὸν Ῥωμανὸν αὐτοκράτωρ ὁ Μιχαήλ, οὐκ ὤν τῶν λεγομένων ἀνήκοος, βασιλεύσας εἰς Λέσβον περιορίζει τὸν ἄνδρα ἐπ αἰτίας δή τισι πεπλασμέναις, τὸ δ ὅλον ἦν τὸ ζηλότυπον». Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «καὶ γὰρ καταδεδίκαστο ταύτην οἰκεῖν τὴν νῆσον ὑπὸ τοῦ πρώτου Μιχαὴλ τοῦ βεβασιλευκότος, κατ ἄλλους μὲν ὡς τὴν ἀρχὴν πειρώμενος ἁρπάζειν (ἄνδιχα γὰρ ἐκράτησαν αἱ περὶ τούτου φῆμαι), ὡς ἄλλοι δὲ τινές φασιν, οἷς ἀψευδὴς ἡ γλῶσσα, ὡς συμφθαρθεὶς ἐρωτικῶς τῇ βασιλίσσῃ». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Ὁρῶσα δὲ τὰ πράγματα ἡ Ζωὴ δεόμενα ἀνδρὸς ἐπιστημονικωτάτου, καὶ ἄλλως θέλουσα ἔτι συνοικεῖν ἀνδρὶ διὰ παιδογονίαν, μετακαλεῖται τὸν Μονομάχον Κωνσταντῖνον τῆς ἐξορίας (ἐν τῇ νήσῳ γὰρ ἦν τῆς Μιτυλήνης περιορισθεὶς ὑπὸ τοῦ προβεβασιλευκότος Μιχαήλ, ὡ τῆς βασιλείας ἐφιέμενος)». Πρβλ. Ατταλειάτης, Ιστορία : «ὕποπτον δὲ ὄντα διὰ τὴν ἀρχὴν, καὶ διὰ τοῦτο παρὰ τῶν πρώην κρατούντων φυγαδευόμενον». Σκυλίτζης, Σύνοψις : «μεταπέμπεται ἀπὸ τῆς ἐξορίας Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον, παρὰ τοῦ ὀρφανοτρόφου τὴν νῆσον Μιτυλήνην κατακριθέντα οἰκεῖν διὰ τῶν παρὰ πάντων φημίζεσθαι ὡς μέλλει κρατῆσαι τῆς βασιλείας. Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική, : «ἔνθεν τοι καὶ τὸν Μονομάχον ἀπὸ τῆς ἐξορίας μεταπέμπεται, παρὰ τοῦ ὀρφανοτρόφου τὴν Μιτυλήνην κατακριθέντα οἰκεῖν καὶ οὕτω μὲν τῷ Σκυλίτζῃ περὶ του Μονομάχου διείληπται, λέγεται δὲ καὶ τοῦτο, ὅτι τῶν κρατούντων ἤδη παρελθόντων Λεσβόθεν τῇ βασιλίδι μεταπέμπεται ἐξώριστο γὰρ ἐκεῖθεν παρὰ τοῦ Μιχαὴλ ἅτε τῇ βασιλίδι συμφθείρεσθαι λεγόμενος». Βραχέα Χρονικά 16.14, Όπου αναφέρεται ότι ο Μονομάχος ανακλήθηκε από την εξορία μετά από απόφαση της Ζωής και της Θεοδώρας. 534 Ατταλειάτης, Ιστορία Σκυλίτζης, Σύνοψις Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : 139

143 Ζωή και για τον λόγο αυτόν τον ζήλευε ο Μιχαήλ Δ 535, ή ακόμη, και για τους δύο λόγους 536. Η επταετής παραμονή του Μονομάχου στη Μυτιλήνη έλαβε τέλος είτε μετά από εντολή της Ζωής 537, είτε με ομόφωνη γνώμη της Ζωής και της συγκλήτου 538, είτε μετά από κοινή απόφαση των δύο αδερφών 539. Κατά τη Χονδρίδου, η πληροφορία του Ψελλού, ότι ο Μονομάχος ανακλήθηκε με τη σύμφωνη γνώμη της Ζωής και της συγκλήτου μαρτυρεί πως το διάστημα, κατά το οποίο ο Μονομάχος βρισκόταν στα ανάκτορα είχε συνάψει φιλικές σχέσεις με άτομα που αρχικά τον αντιμετώπιζαν εχθρικά και ο περίγυρος της Ζωής κάθε άλλο παρά ανίδεος ήταν σχετικά με την επιλογή του. Η εκλογή του και η στήριξή του μόνο άδολη δεν ήταν. Με τη συμπεριφορά τους αυτή τα πρόσωπα που ανήκαν στο περιβάλλον της Ζωής ήθελαν να παραμείνουν στις θέσεις τους και να ελέγχουν τον νέο αυτοκράτορα 540. Η νομιμοποίηση του Μονομάχου στον αυτοκρατορικό θρόνο μέσω του γάμου του με τη Ζωή υποδηλώνει ότι η πίστη του λαού στη Μακεδονική δυναστεία και τη Ζωή παρέμενε σταθερή. «Μία πίστη που στο πρόσωπο της Ζωής εκδηλώθηκε με λατρεία αλλά και περιφρόνηση», κατά τον Beck 541. Ο Ψελλός δίνει δύο εκδοχές σχετικά με την επιλογή του Μονομάχου. Σύμφωνα με την πρώτη, η επιλογή δεν ήταν αποκλειστικά της Ζωής, αλλά περισσότερο εκείνων που ήλεγχαν το κράτος 542. Αυτή και ο Κωνσταντίνος γνωρίζονταν από την εποχή του Ρωμανού, ήταν φίλοι και η Ζωή τον έβρισκε ελκυστικό, γεγονός που μας οδηγεί στην άλλη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία η Ζωή 535 Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 615, στιχ ). Γλυκάς, Βίβλος Χρονική, Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI (σελ. 114). Μανασσής, Σύνοψις Χρονική , όπου αναφέρεται ότι ο Μονομάχος εξορίσθηκε, είτε γιατί εποφθαλμιούσε την εξουσία, είτε γιατί είχε ερωτικό δεσμό με τη Ζωή. 537 Σκυλίτζης, Σύνοψις : «μεταπέμπεται ἀπὸ τῆς ἐξορίας Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 616, στιχ. 1-3): «ἐπεὶ δὲ τὸ κράτος ἐπανῆλθεν εἰς τὴν Ζωήν, λύεται μὲν τῆς ὑπερορίας ὁ ἄνθρωπος καὶ ἤγετο πρὸς τὴν τῶν πόλεων βασιλεύουσαν». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Ὁρῶσα δὲ τὰ πράγματα ἡ Ζωὴ μετακαλεῖται τὸν Μονομάχον Κωνσταντῖνον τῆς ἐξορίας». Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.18 (σελ. 115, στιχ. 7-11). Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 505. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 210. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ατταλειάτης, Ιστορία : «τῆς ὑπερορίας ἀνακαλοῦνται Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον». Βραχέα Χρονικά, 14.68, 15.11, Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος H. G. Beck, Βυζαντινόν ερωτικόν Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.11 (σελ. 111, στιχ ). Βλ. ανωτέρω παρούσα εργασία 137, υποσ

144 είχε τον έλεγχο της απόφασης 543. Σύμφωνα με την Connor, η αυτοσυντήρηση και ο ειρηνικός ρόλος ήταν οι πρωταρχικές έγνοιες της Ζωής, οι οποίες περιλάμβαναν την επιλογή ενός τρίτου συζύγου. Πήρε λοιπόν αυτήν την απόφαση και ενημέρωσε τη σύγκλητο για τα σχέδιά της 544. Αυτή η εκδοχή, σύμφωνα με την Connor, ενδεχομένως να επινοήθηκε από τον Ψελλό και από το παλάτι με σκοπό να εμφανίζεται η Ζωή να κάνει το σωστό. Η χειραγώγηση της αυτοκράτειρας είχε ως αποτέλεσμα την πραγματοποίηση των επιθυμιών του παλατιού. Παρόλο που ο λαός έσωσε τη Ζωή από την εξορία, το παλάτι ήλεγχε το ρόλο της στην κυβέρνηση. Σε κάθε περίπτωση, ο Ψελλός περιγράφει τη Ζωή ως ανακουφισμένη ύστερα από την παραίτησή της να κυβερνά για χάρη του Μονομάχου και να ανεχτεί την παρουσία της αδερφής της δίπλα της στο παλάτι 545. Ο Ψελλός και ο Σκυλίτζης εμφανίζονται ευχαριστημένοι με την επιλογή του Μονομάχου ως τρίτου συζύγου της Ζωής και την ανάληψη της εξουσίας από αυτόν, παρόλο που αναγνωρίζουν το δικαίωμα των δύο αδερφών στο θρόνο. Η στήριξη που παρείχαν στις δύο αδερφές οφειλόταν στη δυναστική νομιμότητα που αυτές εκπροσωπούσαν και η προτίμησή τους για έναν άνδρα αυτοκράτορα αποκαλύπτει τα πραγματικά τους αισθήματα για τον κατάλληλο κάτοχο της εξουσίας Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.16 (σελ. 114), αυτόθι VI.18 (σελ. 114, στιχ. 1-4). Βλ. ανωτέρω παρούσα εργασία 139, υποσ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.18 (σελ , στιχ. 4-10). Βλ. C. L. Connor, Women C. L. Connor, Women B. Hill, Imperial women 49. Της ιδίας, Ideology of womanhood

145 Δ ΜΕΡΟΣ Η Ζωή και ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος ( ) 1. Ο γάμος της Ζωής με τον Κωνσταντίνο Μονομάχο Ο γάμος της Ζωής και του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου τελέστηκε στις 11/12 Ιουνίου Το γεγονός αυτό σήμαινε το τέλος της μονοκρατορίας των δύο αδερφών 548. Δεν υπήρχαν εμπόδια για την τέλεση αυτού του γάμου εκτός από το γεγονός ότι και οι δύο παντρεύονταν για τρίτη φορά. Αν και η Ζωή βρισκόταν στο εξηκοστό τέταρτο έτος της ηλικίας της και είχε ξεπεράσει το όριο να συνάψει έναν τρίτο γάμο, στην περίπτωσή της ο γάμος δεν απαγορευόταν από το νόμο, καθώς παρέμεινε άτεκνη. Αλλά επειδή και για τον Μονομάχο, ο οποίος βρισκόταν στην ηλικία των σαράντα δύο ετών, ο γάμος αυτός ήταν ο τρίτος στη σειρά, το θέμα έγινε 547 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.20 (σελ. 115, στιχ. 1-5). Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ἤχθη οὖν πρὸς τὸν ἄγχιστα τοῦ Ἀθύρος διακείμενον ναόν τοῦ ἀρχιστρατήγου τὸν ἐν Δαμοκρανείᾳ ᾧ τινι ἀχθέντι συνάπτεται εἰς κοινωνίαν γάμον ἡ βασιλίς ἑνδεκάτην τότε τοῦ Ἰουνίου μηνὸς ἄγοντος, τοῦ Ϛφν ἔτους». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 616, στιχ. 1-9): «ἐπεὶ δὲ τὸ.κράτος ἐπανῆλθεν εἰς τὴν Ζωήν, λύεται μὲν τῆς ὑπερορίας ὁ ἄνθρωπος καὶ περὶ τὸν ἐν Δαμοκρανείᾳ τοῦ ἀρχιστρατήγου ναὸν αὐτῷ ἐντετυχηκὼς στολὴν αὐτῷ ἐνδιδύσκει βασίλειον καὶ τελεῖται μὲν τοῖς βασιλεῦσι παρά του τῶν ἱερέων ἡ ἱεροτελεστία ἡ γαμική». Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «αὐτάναξ ἀποδείκνυται, δεσπότης ὁ πρὶν δοῦλος, αὔταρχος ὁ κατάκριτος καὶ κράτωρ ὁ δεσμώτης, καὶ τὴν βασίλισσαν Ζωὴν νυμφεύεται πρὸς γάμον». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «συνάπτεται οὖν τῷ Μονομάχῳ νομίμως ἡ Ζωή, τῆς ἱερολογίας γενομένης παρὰ τοῦ πρώτου τῶν πρεσβυτέρων τῆς νέας, ἐν ἔτει Ϛφν». Ιωήλ, Χρονογραφία : «μεταστέλλεται ἀπὸ τῆς ἐξορίας Κωνσταντῖνος ὁ Μονομάχος, ᾧ καὶ συνάπτεται εἰς κοινωνίαν γάμου ἡ βασιλίς». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Ὁρῶσα δὲ τὰ πράγματα ἡ Ζωὴ δεόμενα ἀνδρὸς ἐπιστημονικωτάτου, καὶ ἄλλως θέλουσα ἔτι συνοικεῖν ἀνδρὶ διὰ παιδογονίαν, μετακαλεῖται τὸν Μονομάχον Κωνσταντῖνον τῆς ἐξορίας.. καὶ ἀναγορεύει αὐτὸν βασιλέα, συναφθεῖσα αὐτῷ». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «Ζωὴ δ ἐρῶσα τήνδε κατέχειν μόνη πρὸς συνάφειαν γαμικὴν συνεζύγη τῷ Κωνσταντίνῳ τοὐπίκλην Μονομάχῳ, καὶ κράτορα δείκνυσιν αὐτὸν Αὐσόνων». Βραχέα Χρονικά, 14.68: «καὶ ἐποίησαν αὐτὸν βασιλέα συζυγέντα τῇ Ζωῇ μηνὶ ἰουνίῳ ια, ἰνδικτιῶνος ι, ἔτους Ϛφν. καὶ ἐκράτησε τῆς βασιλείας ὁ Μονομάχος ἔτη ιγ, μῆνας ζ», αυτόθι Βλ. G. Ostrogorsky, Ιστορία 213. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή 114. Της ιδίας, Ιστορία 210. I.Kalavrezou, Irregular marriages 252. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 158. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 51. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 150, όπου σύμφωνα με τον ερευνητή ο γάμος αυτός σήμαινε απώλεια δύναμης και εξουσίας για τη Θεοδώρα. C. L. Connor, Women 226. E. Patlagean, Ο Ελληνικός Μεσαίωνας Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.21 (σελ , στιχ. 1-4): «Καὶ γίνεται ταῦτα ταῖς μὲν βασιλίσσαις τέλος τοῦ δι ἑαυτῶν τι ποιεῖν καὶ αὐτοκρατεῖν ἐν τοῖς πράγμασιν Αἱ μὲν οὖν τρίτον μῆνα συνάρξασαι παύονται τῆς ἀρχῆς». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ.616, στιχ ): «Ἐντεῦθεν ἡ μὲν τῶν αὐταδέλφων ἀρχὴ τέλος ἔσχεν, ἐπὶ τρίτον διαρκέσασα μῆνα, ἡ δὲ τῶν κοινῶν διοίκησις πρὸς τὸν Μονομάχον μετέπεσε». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 158. E. Strugnell, The Representation of Augustae

146 περίπλοκο 549. Σύμφωνα με τη Νεαρά του 920 ο τρίτος γάμος επιτρεπόταν μόνο κατ εξαίρεση, όταν οι υποψήφιοι σύζυγοι ήταν κάτω των σαράντα ετών και δεν είχαν παιδιά 550. Γι αυτόν το λόγο, ο πατριάρχης Αλέξιος, μη θέλοντας να παραβεί τους ισχύοντες νόμους περί γάμου, δεν ευλόγησε ο ίδιος τους νεόνυμφους, επέτρεψε ωστόσο την τέλεση της γαμήλιας τελετής 551. Ο Ψελλός με σαρκαστική διάθεση χαρακτηρίζει τον πατριάρχη ως υποκριτή, καθώς εκείνος αμέσως μετά την τελετή φίλησε το ζευγάρι. Η επικριτική του διάθεση στρέφεται ξεκάθαρα προς τον πατριάρχη και όχι προς τη Ζωή ή τον Μονομάχο 552. Ο Ατταλειάτης, αντίθετα, όχι μόνο δεν αναφέρεται στο θέμα της τριγαμίας, αλλά δεν κάνει καμία αναφορά στο γάμο 553. Και ο Σκυλίτζης δεν αναφέρεται καθόλου στο θέμα της τριγαμίας και δηλώνει μόνο πως το μυστήριο τέλεσε ένας ιερέας ονόματι Στυπής 554. Ο Ζωναράς όντας πιο συγκεκριμένος δηλώνει απερίφραστα ότι: «καὶ τελεῖται μὲν τοῖς βασιλεῦσι παρά του τῶν ἱερέων ἡ ἱεροτελεστία ἡ γαμική ὁ γὰρ πατριάρχης Ἀλέξιος διὰ τὴν τριγαμίαν ηὐλαβήθη τὴν ἐπὶ τῇ συναφείᾳ τελετὴν 549 A. E. Laiou, Imperial Marriages 173. Βλ. επίσης, I.Kalavrezou, Irregular marriages 245, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι ο γάμος αυτός που ήταν ο τρίτος και για τους δύο συζύγους, αποτελούσε μοιχεία που συγχωρέθηκε επίσημα από την εκκλησία και τη σύγκλητο. 550 Νεαραί Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.20 (σελ. 116, στιχ. 1-5): «Ἐπεὶ δὲ τοῖς κοινοῖς ἔδει περὶ τὴν συνάφειαν ἀποχρήσασθαι νόμοις, εὐλαβεῖται τούτους ὁ πατριάρχης Ἀλέξιος, καὶ συγχωρεῖ μὲν τῷ καιρῷ, εἰπεῖν δὲ καὶ τῷ θεῷ ὁπόσα βούλοιτο, αὐτὸς δὲ τὴν χεῖρα τοῖς στεφανουμένοις οὐκ ἐπιτίθησι, συζυγέντας δὲ και στεφανωθέντας ἀσπάζεται». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 616, στιχ. 9-13): «ὁ γὰρ πατριάρχης Ἀλέξιος διὰ τὴν τριγαμίαν ηὐλαβήθη τὴν ἐπὶ τῇ συναφείᾳ τελετὴν αὐτουργῆσαι αὐτοῖς. τῇ δ ἑξῆς τὴν ἐπὶ τῷ βασιλείῳ στέφει μεταχειρίζεται τελετήν, καὶ ἀναδεῖται ό Μονομάχος καὶ τὸ σκῆπτρον τὸ Ῥωμαϊκὸν ἐγχειρίζεται». Βλ. N. Oikomides, Mosaic panel 222, υποσ. 9. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 158. I.Kalavrezou, Irregular marriages 252. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 51. E. Patlagean, Ο Ελληνικός Μεσαίωνας Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.20 (σελ. 115, στιχ. 2-6): «ὁ πατριάρχης Ἀλέξιος συζυγέντας δὲ και στεφανωθέντας ἀσπάζεται τοῦτο δὲ οὐκ οἶδα εἴθ ἱερατικὸν εἴτε κολακικὸν καὶ πρὸς τὸν καιρόν». Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages 173. D. Krallis, Michael Attleiates Ατταλειάτης, Ιστορία : «Καὶ παραχωρεῖ πάλιν τῆς συζυγίας ἡ Θεοδώρα τῇ αὐταδέλφῃ Ζωῇ καὶ τὸν ἄζυγα βίον αἱρεῖται, ὅν ἐκ παίδων καὶ μέχρις γήρως καὶ τῆς ἐσχάτης ἡμέρας ἐξήσκησεν». Βλ. A. E. Laiou, Imperial Marriages Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ᾧ τινι ἀχθέντι συνάπτεται εἰς κοινωνίαν γάμον ἡ βασιλίς, τῆς ἱερολογίας γενομένης παρὰ τοῦ πρώτου τῶν πρεσβυτέρων τῆς Νέας, ὃς Στυπὴς ὠνομάζετο». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «συνάπτεται οὖν τῷ Μονομάχῳ νομίμως ἡ Ζωή, τῆς ἱερολογίας γενομένης παρὰ τοῦ πρώτου τῶν πρεσβυτέρων τῆς νέας, ἐν ἔτει Ϛφν». Ιωήλ, Χρονογραφία : «καὶ συνάπτεται εἰς κοινωνίαν γάμου ἡ βασιλίς, τῆς ἱερολογίας γενομένης παρὰ τοῦ πρώτου τῶν πρεσβυτέρων τῆς Νέας». Βλ. N. Oikomides, Mosaic panel 222, υποσ. 9. A. E. Laiou, Imperial Marriages 173. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 158. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος

147 αὐτουργῆσαι αὐτοῖς» 555. Μία μέρα μετά την τέλεση του γάμου ο Μονομάχος αναγορεύτηκε αυτοκράτορας 556. Η αντίδραση των ιστορικών του 11 ου αι. έναντι των γάμων της περιόδου ποικίλει. Οι διαφορές αποδίδονται στη στάση που κράτησαν οι συγγραφείς, φιλική ή όχι απέναντι σε συγκεκριμένους αυτοκράτορες 557. Πάντως ούτε ο Ψελλός, ούτε ο Σκυλίτζης, ούτε και ο Ζωναράς ασχολούνται με το θέμα της τριγαμίας της Ζωής. Η εξήγηση πιθανότατα βρίσκεται στον Ψελλό, σε μία αναφορά του σχετικά με τη σχέση του Μονομάχου και της πρώτης ξαδέρφης της δεύτερης συζύγου του, της Μαρίας Σκλήραινας 558. Σύμφωνα με τον Ψελλό, ο Μονομάχος μετά τον θάνατο της δεύτερης συζύγου του, «εἰς τρίτους μὲν ἀποκλῖναι γάμους οὔτως ἰδιωτεύων ἔτι ᾐσχύνετο, ἅτε μηδὲ τοῖς Ρωμαίων νόμοις δοκοῦν» 559, δίσταζε να συνάψει τρίτο γάμο, καθώς δεν το επέτρεπαν οι νόμοι και προτίμησε να συνάψει κρυφή ερωτική σχέση με την ανιψιά της γυναίκας του, τη γοητευτική αριστοκράτισσα Μαρία Σκλήραινα 560. Διαφορετική, 555 Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 616, στιχ. 9-11). Βλ. A. E.Laiou, Imperial Marriages Σκυλίτζης, Σύνοψις : «στέφεται δὲ τῇ ἐπαύριον παρὰ τοῦ πατριάρχου». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 616, στιχ ): «τῇ δ ἑξῆς τὴν ἐπὶ τῷ βασιλείῳ στέφει μεταχειρίζεται τελετήν, καὶ ἀναδεῖται ὁ Μονομάχος καὶ τὸ σκῆπτρον τὸ Ῥωμαϊκὸν ἐγχειρίζεται». Ιωήλ, Χρονογραφία A. E. Laiou, Imperial Marriages 173, A. E. Laiou, Imperial Marriages 173 και υποσ. 46. Για το γεγονός ότι η Σκλήραινα ήταν πρώτη ξαδέρφη της δεύτερης γυναίκας του Μονομάχου και όχι ανιψιά κατά τις πηγές, βλ. W. Seibt, Die Skleroi 72. Jean F. Vannier, Les Argyroi 35, no 10. Για τη Μαρία Σκλήραινα, μέλος της ισχυρής και αριστοκρατικής οικογένειας των Σκληρών, αδερφή του Ρωμανού Σκληρού και ανιψιά του Βασίλειου Σκληρού που είχε παντρευτεί την αδερφή του Ρωμανού Γ Αργυρού, Πουλχερία, βλ. W. Seibt, Die Skleroi M. D. Spadaro, Note su Sclerena. Siculorum Gymnasium N. S. 28 (1975), Eadem, Michaelis Pselli in Mariam Sclerenam. Testo critico, introduzione e commentario. Univesit a di Catania. Pubblicazioni della Focoltà di Lettere e Filosofia 37, Catania 1984, Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.50 (σελ. 127, στιχ. 2-4). Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.50 (σελ. 127): «τῆς δευτέρας τετελευτηκυῖας τῷ βασιλεῖ γαμετῆς, ἣν ἐκ τῶν Σκληρῶν ἐπιφανεστάτου γένους ἠγάγετο χείρονι δὲ πράγματι, τῷ συγκεχωρημένῳ εἰ λαθεῖν τις αἱρεῖτο, ἠλλάξατο την τοι τῆς μετηλλαχυίας ἀνεψιάν, ὡραίαν τε οὖσαν καὶ τἄλλα σώφρονα, εἰς παρανομωτάτην ἐαυτῷ μετῆξε συμβίωσιν, ἢ δώροις πείσας, ἢ λόγοις θέλξας ἐρωτικοῖς, ἤ τισιν ἑτέραις δυνάμεσι πρὸς τοῦτο χρησάμενος». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 618, στιχ. 9-15): «ὁ δὲ Μονομάχος ἐπεὶ καὶ ἡ δευτέρα σύνοικος αὐτῷ ἐτεθνήκει, εἰς τρίτον μὲν γάμον ἀποκλῖναι οὐκ ἔκρινεν, ἀνεψιᾷ, δὲ τῆς αὐτοῦ γαμετῆς χηρείᾳ συζώσῃ, λάθρᾳ μὲν πρῴην, εἶτα καὶ εἰς τοὐμφανὲς συνεφθείρετο. ἡ δὲ καὶ νέας ἦν ἡλικίας καὶ κάλλους εἶχε τοῦ σώματος περιττῶς καὶ γένους έπιφανῶς ἐξέφυ γὰρ τοῦ σπέρματος τῶν Σκληρῶν». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 507. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες

148 ωστόσο, είναι η περίπτωση του γάμου του με τη Ζωή, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι νόμοι δεν εφαρμόζονται με τον ίδιο τρόπο για τους αυτοκράτορες 561. Μετά την τέλεση του γάμου, σύμφωνα με τον Ψελλό, η Ζωή απώλεσε κάθε ενδιαφέρον για τα κρατικά ζητήματα αφήνοντας τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας στα χέρια του συζύγου της A. E. Laiou, Imperial Marriages υποσ. 46. Η αναφορά στην απαγόρευση του τρίτου γάμου πιθανότατα έχει να κάνει με το γεγονός ότι ο Μονομάχος και η Σκλήραινα ήταν συγγενείς εξ αγχιστείας, τέταρτου ή έκτου βαθμού. 562 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.157 (σελ. 178, στιχ. 2-3): «ἀλλ ὡς καὶ πραγμάτων μὲν παντάπασιν ἀδαοῦς», αυτόθι VI.159 (σελ. 179, στιχ. 1-2): «τῶν μέντοιγε βασιλικῶν φροντίδων, οὐδ ἐκοινώνει τῷ αὐτοκράτορι, ἀλλ ἐβούλετο πάντῃ ἄσχολος εἶναι τῶν περὶ ταῦτα πόνων». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες , όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι αν η Ζωή ήθελε να συμμετάσχει στην άσκηση της εξουσίας, μπορούσε να το πράξει, δεν το έκανε όμως γιατί είχε άλλα ενδιαφέροντα. C. L. Connor, Women 230. G. Zulian, Empress Zoe

149 2. Η περιθωριοποίηση της Ζωής και η παρουσία της Μαρίας Σκλήραινας στο παλάτι Η επιλογή του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου υπήρξε ανεπιτυχής, καθώς, αν και ήταν «ἀριστοκρατικὸς ἀνὴρ καὶ θρέμμα τῆς πόλεως» 563, δε διέθετε στρατιωτική και πολιτική πείρα 564. Ο Μονομάχος καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια, φίλη προσκείμενη στη Μακεδονική δυναστεία 565 και εξαιτίας της καταγωγής του βρισκόταν πολύ κοντά στη βασιλεία 566. Ο Ψελλός αναφέρει πως όταν ο Μονομάχος ανέλαβε την εξουσία επιδόθηκε στην πραγματοποίηση των φαντασιώσεών του μη δείχνοντας εγκράτεια και σύνεση κατά την άσκηση των κρατικών υποθέσεων 567. Μη έχοντας λοιπόν κατανοήσει ο Μονομάχος τις υποχρεώσεις που συνεπαγόταν το αξίωμά του, θεώρησε τη βασιλεία ως λιμάνι για ανάπαυλα και αναψυχή από τους κόπους και τα βάσανα, τις θύελλες και τις καταιγίδες, εννοώντας εδώ ο Ψελλός τα δεινά της εξορίας, και με τη θεώρηση αυτή πορεύτηκε στη ζωή του, δημόσια και ιδιωτική. Έμοιαζε σαν να έχει ανεβεί στο θρόνο με μοναδικό σκοπό την απόλαυση της ησυχίας και όχι τη χρηστή άσκηση της εξουσίας 568. Αδιαφορώντας για τις 563 Ατταλειάτης, Ιστορία Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 210. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.14 (σελ. 112, στιχ. 2-4): «ὁ τοῦ Θεοδοσίου, παῖς Κωνσταντῖνος, ῥίζης ἀρχαίας τῶν Μονομάχων τελευταῖος κατὰ τὴν οἰκείαν τάξιν βλαστός». Ατταλειάτης, Ιστορία : «ἀριστοκρατικὸν ἄνδρα καὶ θρέμμα τῆς πόλεως, ὕποπτον δὲ ὄντα διὰ την ἀρχήν, καὶ διὰ τοῦτο παρὰ τῶν πρώην κρατούντων φυγαδευόμενον», αυτόθι : «ἀνὴρ πολιτικὸς καὶ γένους ἐπισήμου γενόμενος, δωρηματικός τε καὶ βασιλικῶς εὐεργετεῖν ἐπιστάμενος». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.20 (σελ. 615, στιχ. 6-8): «ἄνδρα καὶ εὐγενέτην καὶ τῶν ἐπισήμων καὶ κηδεστὴν τῷ βασιλεῖ Ῥωμανῷ ἐπ ἀδελφὀπαιδι χρηματίσαντα.. καὶ τὴν ὥραν ὑπέρλαμπρον». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «ὄντ εὐγενῶν τε καὶ περιδόξων ἕνα ὡς εὐπατριδῶν ἐκφυέντα πατέρων». Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.15 (σελ. 113, στιχ. 2-3): «οὗτος γὰρ γένους ἕνεκεν τὰ πρῶτα τῆς βασιλείας φερόμενος». Ο Μονομάχος είχε μεγαλώσει στην Κωνσταντινούπολη, αλλά επειδή θεωρήθηκε πως είχε βλέψεις για τον θρόνο, εξορίσθηκε. Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.29 (σελ. 119, στιχ. 1-6): «Παραλαβὼν δὲ ὁ ἀνὴρ οὗτος τὸ κράτος, οὔτε ἐγκρατῶς οὔτε εὐλαβῶς εἶχε περὶ τὰ πράγματα, ἀλλ ὡς ἔοικεν, εὐδαιμονίαν καινήν τινα καὶ ἀήθη τῷ βίῳ ἀναπλαττόμενος πρότερον καὶ πραγμάτων ἀθρόαν μετάθεσιν καὶ μεταποίησιν σὺν οὐδενὶ λόγῳ καὶ τάξει, ἐπειδὴ βασιλεύειν ἔλαχεν, ἔργῳ τὰς ἀναπλάσεις ποιεῖν εὐθὺς ἐπεχείρησε». 568 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.34 (σελ. 121, στιχ. 1-3): «Ἐδόκει γὰρ ἐκ κυμάτων πολλῶν καὶ κλύδωνος, φημὶ δὴ τῶν ἐν τῇ ὑπερορίᾳ δεινῶν, εἰς τοὺς λιμένας τῶν βασιλείων κατᾶραι, καὶ διὰ τοῦτο πάσης μὲν ἀναπαύλης, πάσης δὲ ἐδεῖτο ἀναψυχῆς», αυτόθι, VI.47 (σελ. 126, στιχ. 1-7): «Οὖ πάνυ τι τὴν φύσιν τῆς βασιλείας ὁ αὐτοκράτωρ οὖτος κατείληφεν, οὔθ ὅτι λειτουργία τίς ἐστι λυσιτελὴς εἰς τὸ ὑπήκοον ἀλλὰ κόπων ἀνάπαυσιν καὶ ἐφετοῦ ἀποπλήρωσιν καὶ συντονίας 146

150 υποθέσεις του κράτους, ενδιαφερόταν διακαώς για τις ερωτικές απολαύσεις, την τρυφηλή ζωή, τις ηδονές και τις διασκεδάσεις, που αποτελούσαν αιτίες εξάντλησης και αποδυνάμωσης της αυτοκρατορίας 569. Βέβαια στις υπερβολές αυτές συνέβαλε και ο ράθυμος χαρακτήρας της Ζωής και της Θεοδώρας. Μη θέλοντας να εναντιωθεί σε εκείνες ικανοποιούσε την κάθε τους επιθυμία, με αποτέλεσμα «τὴν γοῦν κοινωνίαν τῶν ἀπολαύσεων θεραπείαν ἐκεῖνος ὠνόμαζε» 570. Ο Κωνσταντίνος ήταν ευφυής, γλυκομίλητος, χαρούμενος και κέρδιζε την αγάπη των υπηκόων του με τη συμπεριφορά του, αλλά ήταν αδαής στα πολεμικά και άπειρος στην άσκηση της εξουσίας 571. Επιπλέον παρεμποδιζόταν από την ερωμένη ἀνάπαυσιν τὴν ἀρχὴν ἡγησάμενος, καὶ ὥσπερ ἐπὶ τούτῳ καταπλεύσας ἵνα μηκέτι τὰ τῆς κυβερνήσεως ἐνεργοίη, ἀλλ ἀπολαύοι τῶν τῆς ἡσυχίας καλῶν», αυτόθι, VI.178 (σελ. 186, στιχ. 1-4): «Τῶν Ῥωμαϊκῶν σκῆπτρων οὗτος ἐπειλημμένος ὁ αὐτοκράτωρ, ὡς ἐκ μακροῦ τοῦ πελάγους εἰς τοὺς βασιλείους λιμένας κατάρας, ἀναπνευστέα τὲ αὐτῷ ἐδόκει, καὶ ἐφ ἑτέρῳ προσώπῳ τὴν τοῦ κράτους ποιεῖται διοίκησιν». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 617, στιχ. 4-8): «ἡδυπαθείαις δ ἑαυτὸν ἐκδέδωκε καὶ τρυφαῖς, τὸ μὲν τὴν ἐκ τοῦ σάλου τῶν συμφορῶν ἀηδίαν ἀποπτύσαι πειρώμενος, ἄρτι πρὸς ἄκλυστον τάχα λιμένα κατάρας τὴν ἀρχὴν τὴν βασίλειον». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 211. J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα 310. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί Γ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.48 (σελ. 126, στιχ. 6-9): «καὶ ὁ βασιλεὺς φροντίδων μὲν ὀλίγων μεταλαγχάνων, πλειόνων δ ἐρασμίων τε καὶ ἀπολαύσεων, πολλὰ δὴ νοσοποιὰ αἴτια τῷ τότε ὑγιεῖ τῆς βασιλείας προκατεβάλετο σώματι». Ατταλειάτης, Ιστορία : «πλείονι δὲ ῥοπῇ τῆς τρυφῆς ἀντεχόμενος, καὶ τῶν ἀφροδισίων μὴ ἀπεχόμενος». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 506. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 211. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «αἱ φῆμαι δὲ μορφάζουσι τοῦτον τὸν Μονομάχον τῶν μὲν μαχίμων ἀδαῆ καὶ τῆς ὁπλοφορίας, τὰ δ ἄλλα μεγαλοπρεπῆ, φιλόδωρον ἀστεῖον, λαμπρόψυχον, φιλόκοσμον, ἐπιεικῆ τοὺς τρόπους, φιλοδωρίας θάλασσαν, λίμνην ποτιμωτάτην, ἐξ ὧν ἀπήλαυσαν πολλοὶ χευμάτων καλλικρούνων, ἐξ ὧν ἀπήντλησαν νάματα ζωοτρόφα». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική : «ἦν μὲν γὰρ ἀδαὴς, ὥς φασι, τὰ πολεμικὰ, τοσοῦτον δὲ μεγαλοπρεπὴς καὶ μεγαλόδωρος ὡς πάντας ἐπαπολαῦσαι τῶν χαρίτων αὐτοῦ». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Οὗτος ἀνὴρ ἦν ἀγαθὸς, καὶ πάντας εὐεργετεῖν ἀγαπῶν, καὶ ὑπὸ πάντων δοξάζεσθαι καὶ κολακεύεσθαι. Ἔχαιρε δὲ θεάτροις καὶ μίμοις καὶ γελωτοποιοῖς, καὶ πολλοὺς αὐτῶν ἐξ ἀπόρων ἐπλούτισεν». Εφραίμ, Χρονική Ιστορία : «ῥᾴθυμον ἦθος μαλακὸν τ ἀνειμένον, τρυφαῖς προσανέχοντα γλυκυθυμίαις, ἐρωτοληψίαις τε συνισχημένον, τῶν ἀξιῶν νέμοντα τὰς τιμὰς χύδην οἷς οὐ προσῆκεν ἀγοραίοις ἀνδράσιν, καὶ δημοσίων χρημάτων ὄλβους ὅλους ὅλαις ἁμάξαις ἀναλίσκοντα μάτην, οὐκ εἰς τὸ κοινῇ συμφέρον Ῥωμαΐδι ἢ χρήσιμόν τι τῷ κράτει συνεισφέρον». 570 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.49 (σελ , στιχ. 1-5). Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 617, στιχ. 7-8): «τὸ δέ τι ταῖς βασιλίσσαις χαριζόμενος καὶ γλυκυθυμίας αὐταῖς μνώμενος ἀνειμένων οὔσαις ἠθῶν». Βλ. G. Ostrogorsky, Ιστορία Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.32 (σελ. 120): «Εὐφυέστατος δὲ εἴπερ τις ἄλλος εἰς ἑαυτὸν μεταθεῖναι τὸ ὑπήκοον γεγονὼς οἰκείως οὔτε κατασοφιζόμενος, οὔτε μὴν εἰρωνευόμενος πρὸς τὸν ἁλισκόμενον, ἀλλὰ φιλαλήθως σπεύδων ἑλεῖν ἕκαστον ἀφ ὧν χαριεῖσθαι ἐκείνῳ ἠπίστατο». Πρβλ. Ατταλειάτης, Ιστορία Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 507. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 210. Βλ. επίσης, Μανασσής, Σύνοψις Χρονική : «αἱ φῆμαι δὲ μορφάζουσι τοῦτον τὸν Μονομάχον τῶν μὲν μαχίμων ἀδαῆ καὶ τῆς ὁπλοφορίας τὰ δ ἄλλα 147

151 του, τη γοητευτική Μαρία Σκλήραινα 572. Για χάρη του έρωτα τους η γυναίκα αυτή εγκατέλειψε τα πάντα και τον ακολούθησε στην εξορία ζώντας επτά χρόνια μαζί του στη Λέσβο, προσφέροντάς του ηθική και υλική υποστήριξη 573. Η Σκλήραινα ήταν ήδη παντρεμένη δύο φορές, όπως και ο Μονομάχος και ένας τρίτος γάμος απαγορευόταν, όπως αναφέραμε παραπάνω, εκτός κι αν συνέτρεχαν ειδικοί λόγοι 574. Παρόλα αυτά εκείνη ήλπιζε κάποια μέρα να συμβασιλεύσει με τον Μονομάχο και, όπως πίστευε τότε ο γάμος τους θα λάμβανε χώρα, εφόσον η θέληση του αυτοκράτορα είναι πιο ισχυρή από τους νόμους 575. Ωστόσο πραγματοποιήθηκε μόνο η πρώτη της επιθυμία, η άνοδος του Κωνσταντίνου στο θρόνο, καθώς «ἡ βασιλὶς Ζωὴ τὴν ἐξουσίαν πᾶσαν συνείληφεν», σύμφωνα με τον Ψελλό, με αποτέλεσμα να φοβάται ακόμη και για τη ζωή της 576. Ο αυτοκράτορας, ωστόσο, όχι μόνο δεν την ξέχασε μετά την άνοδό του στον θρόνο, αλλά αμέσως μετά την πρώτη του συνάντηση με τη Ζωή, της έκανε λόγο γι αυτήν, αναφέροντάς την όχι ως σύζυγο και ερωμένη, αλλά ως μία γυναίκα μεγαλοπρεπῆ, φιλόδωρον ἀστεῖον, λαμπρόψυχον, φιλόκοσμον, ἐπιεικῆ τοὺς τρόπους, φιλοδωρίας θάλασσαν, λίμνην ποτιμωτάτην.. πολλοὶ νάματα ζωοτρόφα». Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 507. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 158. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.51 (σελ. 127, στιχ. 1-7): «Εἰς τοσοῦτον δὲ ἔρωτος ἀλλήλοις ἀνεκεράσθησαν, ὡς μηδένα θατέρου μέρους ἐστερῆσθαι βούλεσθαι, μηδ ἐν οἷς κακοδαιμονεῖν ἐδόκουν καιροῖς καὶ ὑπερορίῳ γὰρ γεγονότι τῷ βασιλεῖ, ὡς ὁ λόγος φθάσας ἱστόρησε, συμπαρῆν ἡ γυνή, τά τε ἄλλα ὑπερθεραπεύουσα καὶ τὰ ἑαυτῆς προτιθεῖσα ἐκείνῳ, καὶ πάντα τρόπον παραμυθουμένη τοῦτον καὶ τῆς συμφορᾶς τὸ πλεῖστον ἀποφορτίζουσα». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ , στιχ. 15-5): «οὕτω δ ἀλλήλοις ἐνετετήκεσαν καὶ οὕτω σφίσιν ὁ ἔρως ἐγκέκαυτο ὡς εἰ μὴ συνεῖεν ἀλλήλοις, μηδὲ ζῆν δοκεῖν μηδ ἀνέχεσθαι. διὸ καὶ ὑπερορίαν, ὡς εἴρηται, καταδικασθέντι τούτῳ τῷ βασιλεῖ κἀκείνη τῶν πάντων ἑαυτὴν ὑπερώρισεν, ἵν ὁρῴη τὸν ἐρῶντά τε καὶ ἐρώμενον καὶ μὴ εἴη αὐτοῦ ὑπερόριος καὶ συναπῄει τἀνδρὶ, πάντα γινομένη αὐτῷ καὶ τὴν συμφορὰν ὡς οἷόν τε συνεπικουφίζουσα κἀκ τῶν οἰκείων χορηγοῦσα τούτῳ, ἵνα μὴ πρὸς τοῖς ἄλλοις λυπηροῖς ἐνδείᾳ πιέζοιτο». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 507. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 211. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 158. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 46, 80. C. L. Connor, Women 226. P. A. Agapitos, Maria Skleraina and Styliane Pselaina Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 507. C L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.51 (σελ. 127, στιχ. 7-10): «ὑπέθαλπον γὰρ κἀκείνην ἐλπίδες ἡγεμονίας, καὶ τοῦ συμβασιλεύειν ὕστερον τῷ ἀνδρὶ τἄλλα ἐτίθετο δευτέρα τηνικαῦτα γὰρ ᾤετο καὶ τὸν γάμον αὐτοῖς ἐπιτελῆ ἔσεσθαι καὶ τἄλλα γενήσεσθαι ὁπόσα βούλοιντο, τυραννήσαντος τοὺς νόμους τοῦ βασιλείου σκοποῦ». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 158. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.51 (σελ , στιχ ): «Ἐπεὶ δὲ θάτερον μὲν ἐγεγόνει τῶν ἠλπισμένων, φημὶ δὲ τὸ βασιλεῦσαι τὸν Κωνσταντῖνον.. ἡ μὲν παντάπασιν ἀπεγνώκει οὐ τὰς χηστοτέρας μόνον ἐλπίδας, ἀλλὰ δὴ καὶ τὴν σωτηρίαν». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες

152 κουρασμένη και ταλαιπωρημένη από τις συμφορές που βίωσε εξαιτίας της οικογένειάς της και της δικής του εξορίας 577. Ο Κωνσταντίνος έπρεπε να ένιωθε αρκετά σίγουρος για τον εαυτό του και τη θέση του, καθώς όχι μόνο δεν τον ενδιέφερε αν θα ζηλέψει η Ζωή, αλλά και δε λάμβανε υπόψη του τις συμβουλές της αδερφής του Ευπρεπίας που αντιτασσόταν στην απόφασή του. Ο Μονομάχος προχώρησε περισσότερο, καθώς όχι μόνο μίλησε στη Ζωή για τη Σκλήραινα, αλλά ζήτησε και την ανάκλησή της από την εξορία και την απόδοση των τιμών που της αναλογούσαν 578. Η Ζωή βρέθηκε αντιμέτωπη με μία κατάσταση που ενδεχομένως να μην περίμενε, αν και είναι απίθανο μία μακροχρόνια σχέση όπως αυτή, να είχε περάσει απαρατήρητη 579. Για άλλη μία φορά ήρθε αντιμέτωπη με μία νέα δοκιμασία. Καθώς δεν ήθελε να δυσαρεστήσει το νέο της σύζυγο ή επειδή δεν ήθελε να διακινδυνεύσει να προκαλέσει την εχθρότητά του, όπως συνέβη με τους δύο προηγούμενους συζύγους της, υπέδειξε υποχωρητικότητα, προκειμένου να διατηρήσει την τάξη 580, και συμφώνησε αμέσως σε αυτή την πρόταση «διγαμίας». Σύμφωνα με τον Ψελλό, δεν ένιωθε ζήλεια εξαιτίας της καταπόνησής της από τις ταλαιπωρίες που είχε βιώσει. Επιπλέον η προχωρημένη ηλικία της δεν της επέτρεπε να βασανίζεται από τέτοια 577 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.52 (σελ. 128, στιχ. 1-13): «ἀλλ ὁ γε αὐτοκράτωρ οὐδ ἐν αὐτῇ τῇ πρὸς τὴν βασιλείαν εἰσόδῳ τῆς γυναικὸς ἐπιλέληστο, ἀλλὰ τοῖς μὲν αἰσθητοῖς ὄμμασι τὴν βασιλίδα τεθέαται, τὴν δὲ ἐκείνης μορφὴν τοῖς ἀπὸ τῆς ψυχῆς συνήθρει καὶ συνελάμβανε, καὶ τὴν μὲν ἠγκάλιστο, τὴν δὲ ἐγκόλπιον εἶχεν ἐν τῇ ψυχῇ εὐθὺς ἐκ πρώτης συνοδίας τῇ βασιλίδι περὶ τῆς γυναικὸς διαλέγεται, οὐχ ὡς περὶ γαμετῆς, οὐδ ἄλλως παλλακευθησομένοις αὐτῷ, ἀλλ ὡς χρησαμένης πολλαῖς μὲν ταῖς ἐκ τοῦ γένους συμφοραῖς πολλαῖς δὲ ταῖς ἀφ ἑαυτοῦ». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 619, στιχ. 6-10): «ἔτρεφε γὰρ κἀκείνην ἡγεμονίας ἐλπίς. ἐπεὶ δ ἐκεῖνος εἰς τὴν τῆς βασιλείας ἤρθη περιωπήν, τῇ δὲ αἱ ἐλπίδες οὐκ ἐκβεβήκεσαν.. ἀλλὰ προσάγει λόγους τῇ βασιλίδι περὶ αὐτῆς καὶ ἀξιοῖ ἀνακληθῆναί τε τὴν γυναῖκα καὶ τυχεῖν εὐετηρίας τινός». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 160. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 80. Βλ. επίσης, Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 216, υποσ. 2, όπου αναφέρεται ότι ο Μονομάχος ζήτησε από τη Ζωή να δείξει μεγαλοψυχία απέναντι στη Σκλήραινα, καθώς με την πράξη της αυτή θα έδινε τέλος στην έχθρα που υπήρχε μεταξύ των Σκληρών και της Μακεδονικής δυναστείας. 578 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.52 (σελ. 128, στιχ ): «καῖ ἠξίου ἀνακλήσεώς τε ταύτην ἀξιοῦσθαι καὶ τῶν μετρίων τυχεῖν». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ.619, στιχ. 9-10): «...καὶ ἀξιοῖ ἀνακληθῆναί τε τὴν γυναῖκα καὶ τυχεῖν εὐετηρίας τινός». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 160. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 80. Βλ. επίσης, Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 216, υποσ. 1, όπου σημειώνεται ότι η Ευπρεπία, καθώς φοβόταν πως η όλη κατάσταση θα προκαλούσε την οργή της Ζωής και συνεπώς την εκδήλωση εκδικητικής συμπεριφοράς απέναντί του, του πρότεινε να δείξει σύνεση, παρόλο που ο Μονομάχος δεν την άκουσε όπως και η Πουλχερία, η αδερφή του Ρωμανού Γ Αργυρού που προσπάθησε να συνετίσει τον αδερφό της. 579 L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες C. L. Connor, Women

153 αισθήματα ήταν πολύ μεγάλη για να αισθάνεται πλέον ερωτική ζήλεια 581. Πάντως, η εξήγηση ότι η ηλικία της Ζωής ήταν η αιτία της αποδοχής αυτής είναι απολύτως πειστική 582. Ωστόσο, αν και η Ζωή αποδέχτηκε τη συμβίωση αυτή, είναι δύσκολο να υποθέσουμε ότι θα αποδεχόταν αυτήν την κατάσταση, εάν ήταν νέα. Η Ζωή φυσικά και ζήλευε, αλλά αναγκάστηκε για άλλη μία φορά να συμβιβαστεί με την κατάσταση, για την οποία λίγα μπορούσε να κάνει 583. Το πιθανότερο άλλωστε είναι να περίμενε αυτήν την εξέλιξη, γεγονός που αποδεικνύεται από τις επιστολές που εστάλησαν στη Σκλήραινα, μία από τον Κωνσταντίνο και μία από την ίδια. Σύμφωνα με τον Ψελλό, οι επιστολές αυτές αποδεικνύουν πως η Ζωή όχι μόνο γνώριζε για τη σχέση τους, αλλά και προέτρεπε τη Σκλήραινα να συνοδεύσει τον Κωνσταντίνο στην Κωνσταντινούπολη, «χωρίς ωστόσο να φαντάζεται το βαθμό ανάμειξης της τελευταίας στην αυτοκρατορική οικογένεια» 584. Η Σκλήραινα ανακλήθηκε από τη Μυτιλήνη και αρχικά της παραχωρήθηκε μια κατοικία στην περιοχή των Μαγγάνων, καθώς και φρουρά. Ο Μονομάχος άρχισε να συχνάζει εκεί και, προκειμένου να δικαιολογήσει την παρουσία του, προχώρησε στην κατασκευή λαμπρού οικοδομήματος. Προφασιζόμενος ότι επέβλεπε τις οικοδομικές εργασίες του ευαγούς ιδρύματος, την επισκεπτόταν πολύ συχνά διατηρώντας με αυτόν τον τρόπο τα προσχήματα και κρύβοντας τον έρωτά του για εκείνην 585. Κατά τη μετάβασή του στα Μάγγανα τον συνόδευαν «άνθρωποι της άλλης 581 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.53 (σελ. 128, στιχ. 1-4): «Πείθεται γοῦν αὐτίκα ἡ βασιλὶς οὐκ ἔτι γὰρ αὐτῇ ἐτρέφετο τὸ ζηλότυπον, πολλοῖς ἤδη καταπονηθείσῃ κακοῖς, καὶ δὴ καὶ τὴν ἀπὸ τοῦ χρόνου ἡλικίαν ἐχούσῃ οὐκ ἔτι τὰ τοιαῦτα πάθη προσδεχομένην». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 619, στιχ ): «ἡ δὲ οὐκ ἀνένευσεν ὅ τε γὰρ χρόνος παρήνεγκεν αὐτῇ τὸ ζηλότυπον, ἤδη τυγχανούσῃ παρήλικι, καὶ οἱ συμβεβηκότες αὐτῇ πειρασμοὶ μετριωτέραν εἰργάσαντο». Βλ. L. Garland, Sexual morality 27. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες B. Hill, Imperial women C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.53 (σελ 128, στιχ. 5-9) Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.19 (σελ. 613, στιχ. 3-5). F. Dölger, Regesten 854. Βλ L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI (σελ , στιχ. 9-3): «Καὶ οὕτως ἥδε πρὸς τὴν βασιλίδα τῶν πόλεων ἀφικνεῖται...ἵνα δὲ πρόφασις εἴη τῷ βασιλεῖ ἐκεῖσε φοιτᾶν, οἶκον ἑαυτοῦ πεποίητε τὴν σκηνήν..προσεποιεῖτο γοῦν ἑκάστοτε ὅ τι δήποτε τῶν οἰκοδομουμένων, καὶ τοῦ μηνὸς πολλάκις ἀπῄει, πρόφασιν μὲν ὀψόμενός τι τῶν γιγνομένων, τὸ δ ἀληθὲς τῇ γυναικὶ συνεσόμενος». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ , στιχ. 13-2): «ἀνάγεται τοίνυν ἐκ Μιτυλήνης ἡ Σκλήραινα, καὶ εὐθὺς αὐτῇ περιφανὴς κατοικία ἡτοίμαστο.. οἶκον γὰρ οἰκεῖον οἰκοδομεῖν ἐσχηματίσατο τὴν ἐκείνης καταγωγήν, ἵνα θαμὰ πρὸς ἐκείνη ἀπίοι, ὡς δή τι τῶν δομουμένων ὀψόμενος. Βλ. L. Garland, Sexual morality 27. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 80. Μάλιστα σύμφωνα με τους Ψελλό, Χρονογραφία Ι, VI.56 (σελ. 129, στιχ. 1-2) και Ζωναρά, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 620, στιχ. 2-3), ο Μονομάχος, κρύβοντας τον έρωτά του, έκανε πως κοκκινίζει. 150

154 παράταξης», οι οποίοι όχι μόνο δε δυσανασχετούσαν με τη συμπεριφορά του, αλλά αντίθετα τον διευκόλυναν, παρέχοντάς του κάθε κάλυψη 586. Ο Ψελλός στρέφεται με επιτιμητικό ύφος ενάντια των ανθρώπων εκείνων, οι οποίοι επινοούσαν κάποιο τέχνασμα, προκειμένου να μεταβεί ο αυτοκράτορας εκεί κερδίζοντας με αυτόν τον τρόπο την εύνοιά του 587. Κι ενώ στην αρχή ήταν διακριτικός, στη συνέχεια τη συναντούσε ανοιχτά 588 και «οὐκ ἔτι γὰρ αὐτῇ ὡς παλλακῇ προσεφοίτα, ἀλλ ὡς καθαρῶς ὁμευνέτιδι» 589. Ο Κωνσταντίνος εμφανιζόταν δημόσια με τη Σκλήραινα και την επισκεπτόταν στο σπίτι της και ο Ψελλός ομολογεί ότι η κατάσταση αυτή φάνταζε μη πραγματική σε όλους 590. Το οικοδόμημα του Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων βρισκόταν στα νοτιανατολικά του Μεγάλου Παλατιού με πλήθος κτηρίων και κήπων. Το δικαίωμα εκμετάλλευσης αυτού ανατέθηκε στη Σκλήραινα. Βλ. P. Lemerle, Cinq Études N. Oikomides, St. George of Mangana Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Επίσης, για τον ναό του Αγίου Γεωργίου, βλ. R. Janin, Églises Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.55 (σελ. 129, στιχ. 3-6): «Ἐπεὶ δὲ καὶ τῶν ἐκ τῆς ἑτέρας <τινὲς> μερίδος τούτῳ παρείποντο, οἶς, ἵνα μὴ περιεργότεροι εἶεν, τράπεζάν τε ἐτίθει πολυτελῆ ἔξωθεν καὶ συμποσιάζειν ἠξίου καὶ ὅ τι δήποτε πρότερον ἀξιούμενον τούτοις ἦν, τηνικαῦτα τέλος ἐλάμβανεν». Βλ. Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 217, υποσ. 2, όπου αναφέρεται ότι πρόκειται για τους υποστηρικτές της δυναστείας. Η εχθρική διάθεση της αντίπαλης παράταξης και όχι μόνο εκδηλώθηκε λίγο αργότερα, όταν ο αυτοκράτορας επρόκειτο να μεταβεί στο ναό των Σαράντα Μαρτύρων. Βλ.επίσης, É. Limousin, Zoé 79, όπου ο ερευνητής σημειώνει πως μετά από τις αδιάκοπες επισκέψεις του Μονομάχου στη Σκλήραινα με τα στελέχη του παλατιού, άρχισε η προοδευτική περιθωριοποίηση της Ζωής, καθώς αυτά τα στελέχη άλλαξαν στρατόπεδο. 587 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.55 (σελ. 129, στιχ. 7-13): «καὶ οὖτοι τὸν σκοπὸν τῶν τελουμένων ἐπιστάμενοι, οὐ μᾶλλόν τι περὶ τῇ δεσπότιδι ἐδυσχέραινον ἤ περὶ ἑαυτοῖς ἠγαλλίων ἐπιτυγχάνουσιν ὧν ἐσπούδαζον ἄλλος ἄλλο τι πλαττόμενοι ἔξωμάλιζον τούτῳ τὴν πρὸς τὴν ἐρωμένην ὁδόν, καὶ τούτῳ τῷ τρὸπῳ μάλιστα ἑαυτοῖς ᾠκειοῦντο τὸν βασιλέα». Βλ. Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 217, υποσ. 3, όπου αναφέρεται ότι ενδεχομένως ο Μονομάχος με τη στάση του αυτή επιδίωκε να εξασφαλίσει κάποιους υποστηρικτές στη Σκλήραινα κατά την είσοδό της στο παλάτι, γι αυτό και ικανοποιούσε τα αιτήματα εκείνων. Βλ. επίσης, Σ. Δ. Χονδρίδου, «Τετράς» Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.56 (σελ. 129, στιχ. 2-7): «κατὰ βραχύ δὲ προϊὼν ἀφαιρεῖται τῆν αἰδῶ, καὶ τὸ διεσχηματισμένον ἀνακαλύπτει..καὶ ἵνα δὴ πάντα τὸν περὶ ταύτης προλάβω λόγον, τῶν ἀπίστων ἐδόκει τὸ πράγμα ὁρώμενόν τε καὶ ἀκουόμενον». Βλ. M. Hakkarainen, The Official Liaison 202. I. Polemis, The empress Zoe 290, όπου ο ερευνητής αντιπαραβάλλει στο γεγονός της δημοσιοποίσης της σχέσης του Μονομάχου, τη σχέση της Ζωής με το νεαρό Μιχαήλ Παφλαγόνα. Όπως η Ζωή τότε δημόσια ερωτοτροπούσε με τον Μιχαήλ, έτσι και ο Μονομάχος αποβάλλοντας κάθε αιδώ, συναντούσε τη Σκλήραινα ανοιχτά. Κατά τον ερευνητή, ο Ψελλός υπαινίσσεται ότι η Ζωή τιμωρήθηκε για την ύβριν που διέπραξε, αλλά με ένα μάλλον κωμικό τρόπο. 589 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.56 (σελ. 129, στιχ. 7-8). Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 620, στιχ. 3-5): «εἶτα καὶ τὴν αἰδῶ καὶ τὴν σκηνὴν ἀποτίθεται καὶ τῇ γυναικὶ συνῆν οὐχ ὡς πολλακῇ οὐδ ὡς ἡμιγάμῳ, ἀλλ ὡς ἐμφανῶς ξυνευνέτιδι». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 80 και υποσ. 130, όπου αναφέρεται ότι ο Σκυλίτζης χρησιμοποιεί τον όρο παλλακεία για να αναφερθεί στη σχέση του Μονομάχου και της Σκλήραινας, παρόλο που πρόκειται για γυναίκα αριστοκρατικής οικογένειας. Για την παλλακεία στο Βυζάντιο, βλ. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος Σπ. Τρωϊάνος, «Έρως και νόμος», στο Σπ. Τρωϊάνος, Έγκλημα και Τιμωρία στο Βυζάντιο, Αθήνα 1997, Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.56 (σελ. 129, στιχ. 6-7). Βλ. C. L. Connor, Women

155 Καθώς η σχέση αυτή άρχισε να γίνεται ευρέως γνωστή, ο Κωνσταντίνος έπεισε με επιχειρήματα τη Ζωή να δεχτεί τη Σκλήραινα στο παλάτι. Αλλά ακόμη και όταν το πέτυχε αυτό, δεν ήταν ικανοποιημένος και ζήτησε από τη Ζωή να υπογράψει ένα συμβόλαιο φιλίας, «συγγραφὰς φιλίας» ή «φιλίας ὅρκια» υπό την παρουσία των συγκλητικών, οργανώνοντας μία θεατρική τελετή. Κάθισαν οι τρεις τους σε ένα βάθρο και περνούσαν οι συγκλητικοί για την υπογραφή, οι οποίοι αν και ενοχλημένοι επαινούσαν το συμβόλαιο ως θεόσταλτο έγγραφο 591. Ο Ψελλός είναι επικριτικός απέναντι στον αυτοκράτορα για τη συμπεριφορά του απέναντι στη Ζωή, αν και η ίδια φαίνεται να αποδέχεται με αξιοσημείωτη νηφαλιότητα την κατάσταση υπογράφοντας το σύμφωνο φιλίας 592. Δεν υπάρχουν στοιχεία που να φανερώνουν ότι υπήρξε κάποια αντίδραση από την πλευρά της εκκλησίας απέναντι σε αυτήν τη συμβίωση. Ακόμη και ο πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος προτίμησε να σιωπήσει και να μην αναμειχθεί στις ερωτικές υποθέσεις του αυτοκράτορα 593. Σύμφωνα με την Gadolin, η σύναψη αυτής της συμφωνίας με τη σύμφωνη γνώμη των συγκλητικών, η παρουσία των οποίων υποδηλώνει την επισημότητα της περίστασης, αποτελεί στην πραγματικότητα περίπτωση πολυγαμίας, καθώς ο αυτοκράτορας ούτε θεωρούσε, αλλά ούτε αντιμετώπιζε τη Σκλήραινα ως ερωμένη, αλλά ως σύζυγό του 594. Όταν υπογράφτηκε το συμβόλαιο και δόθηκαν οι όρκοι, η Σκλήραινα εισήχθη στα άδυτα των ανακτόρων, ονομαζόμενη στο εξής «δέσποινα και βασίλισσα» 591 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.58 (σελ. 130, στιχ. 1-11): «Τέως μὲν οὖν ἡμιφανῶς ἡ ἐρωτικὴ αὕτη ὁμιλία ἐπράττετο καὶ ποικιλώτερον ὁμιλήσας τῇ βασιλίδι, τὴν μετ αυτῆς αἱρεῖσθαι πείθει συμβίωσιν καὶ ἐπεὶ κατανεύσασαν ἔσχεν ἀλλὰ καὶ συγγραφὰς φιλίας ποιεῖται καὶ σκηνὴν ἐπὶ τούτῳ βασιλικὴν διατίθεται καὶ οἱ μὲν προὐκάθηντο, ἡ δὲ σύγκλητος ἐπὶ τῷ καινῷ εἰσῄεσαν γράμματι, ἐρυθριῶντες μὲν καὶ τὰ πολλὰ ὑποτονθορύζοντες, ἐπαινοῦντες δὲ ὅμως τὴν συγγραφὴν ὡς ἐξ οὐρανίων καταχθείσαν δέλτον, κρατῆρά τε φιλίας ταύτην κατονομάζοντες καὶ τἄλλα τῶν ἡδίστων ὀνομάτων ὁπόσα δὴ κολακεύειν ἢ ἐξαπατᾶν εἴωθεν ἐλαφρὰν καὶ κούφην ψυχήν». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 620, στιχ. 8-14): «ἀλλὰ δεινὸν ἡγούμενος εἰ μὴ καὶ συμβιῴη αὐτῇ καὶ συνοικοίη διὰ παντός, μετάγει ἐκεῖθεν τὴν γυναῖκα πρὸς τὰ βασίλεια, τῇ βασιλίδι περὶ τούτου πρότερον κοινολογησάμενος καὶ πείσας μὴ δυσχερᾶναι πρὸς τὸ γινόμενον. μᾶλλον μέντοι καὶ φιλίας ὅρκια λέγεται παρὰ τοῖν γυναίοιν ἀμφοῖν τελεσθήθεσθαι, τοῦτο τοῦ αὐτοκράτορος ἀξιώσαντος». Βλ. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 507. M. Hakkarainen, The Official Liaison 202. L. Garland, Sexual morality 27. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 81. C. L. Connor, Women B. Hill, Imperial women H. G. Beck, Βυζαντινόν ερωτικόν A. Gadolin, Theory of History 139, αυτόθι 206, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι μέσα από την αφήγηση του Ψελλού φανερώνεται ξεκάθαρα η αντιπάθεια του ιστορικού έναντι της σχέσης του αυτοκράτορα, την οποία δεν εγκρίνει ούτε και η εκκλησία. 152

156 και έλαβε τον νεοσυσταθέντα τίτλο της σεβαστής 595. Οι δύο αυτοκράτειρες, μετά από απαίτηση του Κωνσταντίνου, απένειμαν τον τίτλο αυτό στη Σκλήραινα 596, η οποία απέκτησε το δικαίωμα να συμμετέχει στις επίσημες τελετές, ευρισκόμενη πίσω από τις δύο αυτοκράτειρες, καθώς το προβάδισμα το είχαν εκείνες 597. Έτσι, λοιπόν, η 595 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.59 (σελ. 130, στιχ. 1-4): «Ἐπεὶ δὲ ἡ σπονδὴ ἐγεγόνει καὶ ἀπετελέσθη τὰ ὅρκια, ἐντὸς τῶν βασιλικῶν ἀδύτων ἡ τέως ἐρωμένη εἰσάγεται, οὐ τοῦτο μετὰ ταῦτα καλουμένη τὸ ὄνομα, ἀλλὰ δεσπότις καὶ βασιλὶς ἄντικρυς», αυτόθι VI.61 (σελ. 131, στιχ. 4): «..τῷ καινῷ άξιώματι». Επιπλέον, σύμφωνα με τον Ζωναρά, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 620, στιχ ): «τετίμητο δὲ ἡ γυνὴ Σεβαστή, αὐτῇ πρώτῃ τῆς πρῴην βασιλικῆς ἀπονεμηθείσης τιμῆς καὶ ὠνομάζετο δέσποινα». Σύμφωνα με τον Ζωναρά, η Σκλήραινα ήταν η πρώτη, στην οποία απονεμήθηκε ο παλιός βασιλικός τίτλος. Με τον ίδιο τίτλο συνέχισαν να προσφωνούνται και οι δύο αυτοκράτειρες. Επίσης λίγο νωρίτερα ο Ψελλός αναφέρει ότι η Σκλήραινα οδηγήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τη Λέσβο με βασιλική συνοδία. Βλ. Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.53 (σελ. 128, στιχ. 6): «μετὰ βασιλικῆς δορυφορίας». Βλ. W. Seibt, Die Skleroi 73. L. Stiernon, Sébaste et gambros 226, όπου αναφέρεται ότι το προσδιοριστικό «σεβαστός», πριν γίνει ένας ιδιαίτερος τίτλος, επιφυλασσόταν ειδικά για τον αυτοκράτορα ήταν η μετάφραση του λατινικού επιθέτου augustus. Αν πρέπει να πιστέψουμε τον Ψελλό και τον Ζωναρά, φαίνεται αρκετά πιθανό ότι ο Μονομάχος ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε αυτόν το «τίτλο» δίνοντάς του ωστόσο μία νέα σημασία, όταν θέλοντας να φέρει την ερωμένη του στο παλάτι, όρισε να αποκαλείται εκείνη όχι πλέον με το όνομά της, αλλά ως δεσπότις καὶ βασιλὶς και την εγκατέστησε σε ένα θρόνο κοντά στις αυτοκράτειρες Ζωή και Θεοδώρα, οι οποίες σύμφωνα με τον αυτοκράτορα την τίμησαν με τον νέο τίτλο της σεβαστής. Όπως φαίνεται, δεν είναι τόσο το σημασιολογικό περιεχόμενο αυτού του όρου που αρχικά άλλαξε, αφού η Σκλήραινα έγινε κατά κάποιο τρόπο αυτοκράτειρα, αλλά μάλλον η χρήση που έκανε ο Μονομάχος. Βλ. επίσης, P. Lemerle, Cinq Études 255. G. Ostrogorsky, Ιστορία 213. N. Oikomides, St. George of Mangana 240. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 507. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 211. M. Hakkarainen, The Official Liaison 202. L. Garland, Sexual morality 27. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες B. Hill, Imperial women 50. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 80, 82, όπου αναφέρεται ότι ο τίτλος πρέπει να αποδόθηκε στη Σκλήραινα μετά τον Οκτώβριο του 1042, ίσως ταυτόχρονα με την υπογραφή του εγγράφου φιλίας, το οποίο κατά κάποιο τρόπο επικύρωνε την απονομή του τίτλου. Ο όρος επιστρατεύτηκε με σκοπό να δηλωθεί ο συσχετισμός μεταξύ των δύο αυτοκρατειρών και της σεβαστής. Αυτόθι 82-83, όπου η ερευνήτρια σημειώνει πως αν και η Σκλήραινα δεν ήταν εστεμμένη βασίλισσα, η απόλαυση όλων των τιμών από πλευράς της, την εξομοίαζε με τέτοια. Επίσης κατά τη γνώμη της ερευνήτριας, το γεγονός ότι ο Μονομάχος σκεφτόταν να στέψει αυτοκράτειρα τη Σκλήραινα, υποδηλώνει μία ακόμη ιδιότητα του τίτλου σεβαστή, αυτής που ενδεχομένως να στεφόταν βασίλισσα. Βλ. επίσης, Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 150. C. L. Connor, Women 227. J. N. Ljubarskij, Προσωπικότητα Σύμφωνα με τον ερευνητή, η είσοδος της Σκλήραινας στο παλάτι, η απόδοση του τίτλου σεβαστή σε αυτήν και ο απροκάλυπτος έρωτας του Μονομάχου για εκείνην αποδεικνύουν πως ο αυτοκράτορας όχι μόνο δεν μπορούσε, αλλά και δεν ήθελε να τιθασεύσει το ερωτικό του πάθος για εκείνη. P. A. Agapitos, Maria Skleraina and Styliane Pselaina 559. É. Limousin, Zoé 79. Για τον τίτλο της δέσποινας βλ. B. Hill, Imperial women Ε. Λ. Μαργαρού, Τίτλοι Για τον τίτλο της σεβαστής, βλ. Ε. Λ. Μαργαρού, Τίτλοι Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.61 (σελ. 131, στιχ. 4-5): «τούτῳ γὰρ αὐτὴν τῷ καινῷ άξιώματι αἱ βασιλίδες, δόξαν οὕτω τῷ αὐτοκράτορι, τετιμήκεσαν». 597 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.61 (σελ. 131, στιχ. 1-7): «ἀμέλει τοι συνειλεγμένων ποτὲ τῶν ὑπογραμματευομένων ἡμῶν, πομπὴν αἱ περὶ τὴν βασιλίδα ἐποιοῦντο προῄεσαν δὲ αὐτή τε καὶ ἀδελφὴ Θεοδώρα, καὶ μετ ἐκείνην ἡ σεβαστή ὡς δ οὖν προῄεσαν (ἦγε δὲ αὐτὰς ἡ πομπὴ ἐπὶ θέατρον καὶ τότε ταύτην οἱ πολλοὶ πρώτως ἐθεάσαντο συμπαριοῦσαν ταῖς βασιλίσι)». Βλ. M. Hakkarainen, The Official Liaison , όπου ο ερευνητής υποστηρίζει ότι η πομπή έλαβε χώρα με σκοπό να δημοσιοποιηθεί ο νέος τίτλος της Σκλήραινας και η θέση της στο παλάτι. Βλ. επίσης, Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 150. C. L. Connor, Women

157 Σκλήραινα εγκαταστάθηκε «ἐντὸς τῶν βασιλικῶν ἀδύτων» 598, αφού μοίρασαν τα διαμερίσματα του παλατιού σε τρία μέρη 599. Μάλιστα, ο Σκυλίτζης αναφέρει πως ένας από τους πιο διαπρεπείς μοναχούς της εποχής, ο Στηθάτος έφερε πολλά εμπόδια στο Μονομάχο για τη σχέση του με τη Σκλήραινα χωρίς όμως αποτέλεσμα 600. Κατά τον Limousin, η είσοδος της Σκλήραινας στο παλάτι αποτελεί το πιο σημαντικό γεγονός της περιόδου, καθώς η γυναίκα αυτή ενσαρκώνει όχι μόνο την επάνοδο της παραδοσιακής αριστοκρατίας, όπως προσωποποιείται στην οικογένεια των Σκληρών, αλλά και ένα μεγάλο πολιτικό κίνδυνο που πηγάζει από την επιστροφή των δυνατών στα πράγματα 601. Η ισχυρή παρουσία της Σκλήραινας στο παλάτι σήμαινε ταυτόχρονα και την αύξηση ισχύος του Ρωμανού Σκληρού και της οικογένειάς τους. Η αύξηση επιρροής των Σκληρών όχι μόνο δεν πέρασε απαρατήρητη, αλλά και δεν πρέπει να ήταν αρεστή στους αντιπάλους τους, πολιτικούς αξιωματούχους, οι οποίοι ενδεχομένως να ένιωσαν πως απειλείται η θέση τους 602. Την ίδια στιγμή που ο Ψελλός φαίνεται να τρόμαξε από την πρωτοφανή και σκανδαλώδη κατάσταση, παρουσιάζεται έκπληκτος από την εμφανή έλλειψη ανησυχίας εκ μέρους της Ζωής. Δεν μπορούσε να πιστέψει ότι η Ζωή δε θίχτηκε από την παρουσία της Σκλήραινας στο παλάτι 603. Το πιο εκπληκτικό, το πιο παράδοξο ήταν πως ενώ ο κόσμος αισθανόταν πληγωμένος από την εξαπάτηση και τον παραμερισμό της Ζωής, η ίδια δε θύμωνε με όλα αυτά. Αντίθετα, εμφανιζόταν χαρούμενη και πολλές φορές μάλιστα έφτανε στο σημείο να αγκαλιάζει και να φιλά «τὴν συμμερῖτιν τοῦ κράτους». Οι δυο τους επισκέπτονταν τον αυτοκράτορα και 598 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.59 (σελ. 130, στιχ. 2-3). 599 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.63 (σελ. 132, στιχ. 6-7): «Διανειμάμενοι δὲ τὰς οἰκήσεις, ὁ μὲν βασιλεὺς τὸ μέσον ἔλαχε τῶν τριῶν, αἱ δὲ πέριξ ἐσκήνουν τὸ δὲ ἄδυτον εἴχεν ἡ σεβαστή». Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 81. Βλ. επίσης, St. Runciman, Women Σκυλίτζης, Σύνοψις : «ὅν καὶ ὁ τηνικαῦτα ἐν μοναχοῖς διαπρέπων ὁ οὕτω Στηθάτος λεγόμενος ἐκώλυε μέν, ἤνυε δὲ οὐδέν. πάντῃ γὰρ ἥττητο τῆς ὥρας αὐτῆς ὁ βασιλεύς». Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 90, όπου η ερευνήτρια επισημαίνει ότι η περίπτωση του Στηθάτου αποδεικνύει πως πέρα από την επίσημη θέση της εκκλησίας, που υπήρξε ουδέτερη στο θέμα της τριγαμίας του Μονομάχου, υπήρχε και μια άλλη εκκλησιαστική μερίδα που δε συναινούσε σε κάθε νεωτερισμό και ήταν αντίθετη σε ενέργειες που δε συμβάδιζαν με την παραδοσιακή ηθική. 601 É. Limousin, Zoé Σκυλίτζης, Σύνοψις 427, 434, όπου αναφέρεται ότι η υψηλή θέση του αδερφού της Σκλήραινας δικαιολογούνταν εξαιτίας της σχέσης της με τον Μονομάχο. Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 162. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.59 (σελ. 130, στιχ. 4-7). Βλ. C. L. Connor, Women

158 συζητούσαν μαζί του θέματα του κράτους. Ο Κωνσταντίνος, αν και άκουγε και τις δύο, φαίνεται ότι ενίοτε έκλινε προς «τῇ δευτέρᾳ βασιλίδι» 604. Η Ζωή δε θύμωνε, ούτε στεναχωριόταν. Επιπλέον, η Ζωή επισκεπτόταν τον αυτοκράτορα, μόνο όταν βεβαιωνόταν ότι έλειπε η Σκλήραινα και ο ίδιος ήταν μόνος 605. Η περιγραφή του Ψελλού για τη φιλική σχέση Ζωής - Σκλήραινας θα στερούνταν αξιοπιστίας, εάν ο ιστορικός δεν εξέφραζε την έκπληξή του, την αμηχανία του, αλλά και τον φόβο του και την ντροπή του για την έκταση της ανεκτικότητας της Ζωής απέναντι στη Σκλήραινα 606. Επιπλέον, όταν ο Ψελλός αναφέρεται στον τρόπο συμπεριφοράς της Σκλήραινας απέναντι στις δύο αδερφές, σημειώνει πως εκείνη κέρδιζε την ευγνωμοσύνη τους με δώρα που τις έκανε, δώρα που αγαπούσαν, με αποτέλεσμα να αμβλύνεται κάθε αιτία μνησικακίας μεταξύ των αυτοκρατειρών και της ερωμένης. Έτσι λοιπόν, η Ζωή εξαιτίας της περασμένης ηλικίας δεν αντιδρούσε καθόλου, ενώ η Θεοδώρα, αφού απολάμβανε ό,τι επιθυμούσε, αδιαφορούσε για τη Ζωή 607. Αναφερόμενος ο Ψελλός στη Σκλήραινα εμφανίζεται γοητευμένος όχι από την εξωτερική της εμφάνιση, καθώς δεν ήταν ιδιαίτερα όμορφη, αλλά από τα πνευματικά της χαρίσματα. Ο λόγος της είχε τέτοια χάρη που γοήτευε τους πάντες. Ο Ψελλός εμφανίζεται συνεπαρμένος, καθώς φαίνεται να μοιράζεται τα ίδια πνευματικά 604 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.59 (σελ. 130, στιχ. 4-11): «καὶ τό γε θαυμασιώτατον, ὅτι οἱ μὲν πλείους πεπληγότες ἐτύγχανον τὰς ψυχὰς ἐφ οἷς ἡ βασιλὶς ἐξαπατηθεῖσα παρῶπτό τε καὶ καταπεφρόνητο, ἡ δὲ οὐδέν τι μᾶλλον ἠλλοίωτο, ἢ μειδιῶσα πᾶσι καθωρᾶτο καὶ ἐπαγαλλομένη τῷ πράγματι. Κατεφίλησε γοῦν πολλάκις προσφύσα τὴν συμμερῖτιν τοῦ κράτους, καὶ ἄμφω δὴ παρεγενέσθην τῷ βασιλεῖ καὶ περὶ τῶν αὐτῶν διελεγέσθην πραγμάτων ἔστι δ οὗ τὸ πλέον τῇ δευτέρᾳ βασιλίδι ἀπένεμε». Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 82. C. L. Connor, Women 227. J. Herrin, Empresses 231. I. Polemis, The empress Zoe 290, όπου σύμφωνα με τον ερευνητή, το γεγονός ότι η Ζωή φιλούσε τη Σκλήραινα αποτελεί παρωδία της προηγούμενης συμπεριφοράς της αυτοκράτειρας, η οποία φιλούσε τον εραστή της Μιχαήλ. Αντί για τον εραστή της, τώρα φιλούσε την ερωμένη του άνδρα της. Η ειρωνεία του Ψελλού στο σημείο αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανής. Ο Ψελλός, κατά τον ερευνητή, δημιουργώντας ένα δίπτυχο, την ιστορία του Μιχαήλ Παφλαγόνα και την ιστορία της Σκλήραινας, διακωμωδεί τη σύγχρονή του πραγματικότητα με έναν πολύ έξυπνο τρόπο. 605 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.63 (σελ. 132, στιχ. 7-10): «καὶ ἡ βασιλὶς οὐκ ἄλλως προσεφοίτα τῷ αὐτοκράτορι, εἰ μὴ μεμαθήκοι πρότερον ὡς ἐφ ἑαυτοῦ σκηνοῖτο καὶ πόρρω που καθῆστο τῆς ἐρωμένης, εἰ δ οὔ, τὸ ἑαυτῆς ἔπραττε». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ , στιχ. 16-1): «καὶ ἡ βασιλὶς ἐπὶ τούτοις οὔτ ἐμηνία οὔτ ἤχθετο, μέσον δὲ σκηνοῦντος τοῦ βασιλέως ἑκατέρωθεν ᾤκουν παραλλὰξ ἡ βασιλὶς καὶ ἡ Σεβαστή. καὶ οὔποτε ἡ Αὐγούστα προσῄει τῷ βασιλεῖ, εἰ μὴ τῆς ἐρωμένης μεμονῶσθαι τοῦτον ἀπηκριβώσατο». Βλ. L. Garland, Sexual morality 27. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 162. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 81. C. L. Connor, Women C. L. Connor, Women 227, όπου η ερευνήτρια σημειώνει ότι, εάν η Ζωή απέκρυπτε τα πραγματικά της συναισθήματα και προσποιούνταν ότι αποδέχεται τη Σκλήραινα, ο Ψελλός θα το αποκάλυπτε. 607 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.62 (σελ. 132, στιχ. 7-11). Βλ. C. L. Connor, Women

159 ενδιαφέροντα με εκείνη και εκφράζει ανοιχτά το θαυμασμό του γι αυτήν. Η ομορφιά της έκφρασής της, η γλυκύτητα του ύφους, η χάρη με την οποία διηγούνταν μια ιστορία 608, μάγεψαν ακόμη κι αυτόν, όπως ισχυρίζεται ο ίδιος, «ἐμὲ γοῦν ᾕρει» 609. Μάλιστα στη διάρκεια κάποιας πομπής, στην οποία έπαιρνε μέρος η Ζωή με την ακολουθία της, η Θεοδώρα αλλά και η Σκλήραινα που ακολουθούσε, φαίνεται πως κάποιος από τους παρευρισκόμενους αυλικούς, αναφώνησε τη φράση «οὐ νέμεσις» 610, παραλληλίζοντάς την με την ομηρική Ελένη 611. Συγκρίνοντας τη συντροφιά της Σκλήραινας με εκείνη της Ζωής, ο Ψελλός βρίσκει τη Ζωή λιγότερο ενδιαφέρουσα και με διακριτικό τρόπο την ειρωνεύεται. Παρά το χλευασμό του για το πνευματικό επίπεδο της Ζωής και την προσπάθειά της να τον γοητεύσει, επικροτεί μία άλλη της πλευρά περισσότερο αποδεκτή, τη θρησκευτική 612. Αν και η στάση της Ζωής απέναντι στη σχέση του Μονομάχου και της Σκλήραινας υπήρξε παθητική, δε συνέβη το ίδιο με το λαό, ο οποίος αποδοκίμασε την ερωτική τους σχέση. Αρχικά ο λαός τήρησε ουδέτερη στάση απέναντι στο ειδύλλιο, όμως, μετά την υπογραφή της συμφωνίας και την εγκατάσταση της Σκλήραινας στο παλάτι, καθώς ο Κωνσταντίνος «δεινὸν ἡγούμενος εἰ μὴ καὶ συμβιῴη αὐτῇ καὶ συνοικοίη διὰ παντός» 613, οι περισσότεροι πληγώθηκαν, καθώς θεωρούσαν πως η Ζωή είχε εξαπατηθεί και καταφρονηθεί 614. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης, 608 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.60. Βλ. H. G. Beck, Βυζαντινόν ερωτικόν 203. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 162. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.60 (σελ. 131, στιχ. 9). 610 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.61 (σελ. 131, στιχ. 9). Βλ. επίσης, Ιλιάδα Γ : «Οὐ νέμεσις Τρῶας καὶ εὐκνήμιδας Ἀχαιοὺς / τοιῇδ ἀμφὶ γυναικὶ πολὺν χρόνον ἄλγεα πάσχειν». Βλ. Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 220, υποσ. 3, όπου σημειώνεται ότι η Σκλήραινα παραλληλίζεται με την ομηρική Ελένη, που είναι τόσο όμορφη, ώστε να μην είναι κατακριτέο ότι αποτέλεσε την αιτία του πολέμου. Βλ. επίσης, L. Garland, The eye of the beholder 294. M. Hakkarainen, The Official Liaison A.Kaldellis, Argument 140, όπου ο ερευνητής δηλώνει ρητά ότι ο αυλικός που απευθύνθηκε στη Σκλήραινα ήταν ο Ψελλός. Αντίθετα, ο S. Papaioannou, Michael Psellos 223, σημειώνει ότι ο αυλικός που απευθύνθηκε στη Σκλήραινα μάλλον ήταν ο Ψελλός, ο οποίος και ταυτίζει τη Σκλήραινα με την Ελένη. Σε ανάμνηση της ομηρικής Ελένης και της ακαταμάχητης γοητείας της, για την οποία κάθε άνδρας θα μπορούσε να υποφέρει, η Μαρία, η ερωμένη που ξεχώριζε για την ευγλωττία της, και ο Ψελλός, ο ρήτορας φιλόσοφος, συναντήθηκαν. 611 L. Garland, The eye of the beholder 294, όπου η ερευνήτρια αναφέρει ότι το σχόλιο αυτό δείχνει ξεκάθαρα ότι η εμφάνιση της Σκλήραινας επαινείται, ακόμη κι αν ο έπαινος γίνεται από καθαρή κολακεία, και φανερώνει πως η σεβαστή δεν ήταν απρόσβλητη στις κολακείες και τους επαίνους. 612 C. L. Connor, Women Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 620, στιχ. 9). 614 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.59 (σελ. 130, στιχ. 5-6): «οἱ μὲν πλείους πεπληγότες ἐτύγχανον τὰς ψυχὰς ἐφ οἷς ἡ βασιλὶς ἐξαπατηθεῖσα παρῶπτό τε καὶ καταπεφρόνητο». Βλ. G. Ostrogorsky, Ιστορία 213. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 87. P. A. Agapitos, Maria Skleraina and Styliane Pselaina

160 προσκολλημένος στη Μακεδονική δυναστεία, θορυβήθηκε από την παρουσία της Σκλήραινας στο παλάτι, θεωρώντας την απειλή για τη Ζωή και τη Θεοδώρα 615. Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη, η δυσαρέσκεια του πλήθους, της συγκλήτου και των δύο αδερφών, της Ζωής και της Θεοδώρας, αυξήθηκε έναντι της Σκλήραινας 616, με αποτέλεσμα κατά τη διάρκεια της εορτής των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, στις 9 Μαρτίου, όταν ο αυτοκράτορας θα πήγαινε να προσκυνήσει στο ναό, να δημιουργηθεί ένα επεισόδιο 617. Όταν ο αυτοκράτορας έφτασε στο ναό του Σωτήρα κοντά στη Χαλκή πύλη και από εκεί επρόκειτο έφιππος να κατευθυνεί προς το ναό των Μαρτύρων, ακούστηκε μία φωνή μέσα από το πλήθος που έλεγε: «ἡμεῖς τὴν Σκλήραιναν βασίλισσαν οὐ θέλομεν, οὐδὲ δι αὐτὴν αἱ μάνναι ἡμῶν αἱ πορφυρογέννητοι Ζωή καὶ Θεοδώρα θανοῦνται» 618. Επικράτησε σύγχυση και ταραχή στο πλήθος που «ἐζήτει τὸν βασιλέα διαχειρίσασθαι» 619 και μόνο η εμφάνιση των αυτοκρατειρών στάθηκε ικανή να κατευνάσει τον λαό, διαφορετικά θα χάνονταν πολλοί, ίσως και ο αυτοκράτορας (εικόνα 9) 620. Κατά πόσο όμως η λαϊκή αυτή 615 N. Oikomides, St. George of Mangana Σκυλίτζης, Σύνοψις : «παλλακευομένης γὰρ τῆς θυγατρὸς τοῦ Σκληροῦ τῷ βασιλεῖ οὐκ ὀλίγος ἦν ὁ γογγυσμὸς τοῦ τε δήμου καὶ τῆς συγκλήτου καὶ τῶν ἀδελφῶν καὶ δεσποινῶν». Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 87. P. A. Agapitos, Maria Skleraina and Styliane Pselaina Σκυλίτζης, Σύνοψις : «κατὰ τοῦτον τὸν χρόνον ἑορτῆς ἀγομένης τῶν ἁγίων τεσσαράκοντα μαρτύρων, ἐν τῇ ἐννάτῃ τοῦ Μαρτίου μηνὸς, μέλλων ὁ βασιλεὺς εἰς προσκύνησιν ἀπελθεῖν τῶν ἁγίων δημοσίᾳ προόδῳ κατεστασιάσθη παρὰ τοῦ δήμου». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Βλ. P. Lemerle, Cinq Études 255. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 87. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora 150. Για την εκκλησία των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, βλ. R. Janin, Églises Σκυλίτζης, Σύνοψις Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 306. N. Oikomides, St. George of Mangana 240. B. Flusin J.-C. Cheynet, Jean Skylitzès 361, υποσ. 60. J. Wortley, John Skylitzes 408, υποσ. 61, όπου αναφέρεται πως η στάση που έγινε στις 9 Μαίου 1044 ήταν ουσιαστικά επανάληψη εκείνης που είχε ως αποτέλεσμα την εκθρόνιση του Μιχαήλ Ε. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης ήταν ανήσυχος επειδή η Σκλήραινα έφερε τον τίτλο της σεβαστής και αποκαλούνταν δημόσια δέσποινα, τίτλος που επιφυλασσόταν μόνο για τις αυτοκράτειρες. Βλ. Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ 620, στιχ ). Βλ. L. Garland, Sexual morality 20. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 163. J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations 59 Nr 63, 337. Klaus-Peter Todt, Kaiserin Theodora , o οποίος σημειώνει ότι με τον τρόπο αυτό ο λαός εξέφρασε την αποδοκιμασία του έναντι της Σκλήραινας και εκδήλωσε την υποστήριξή του στις δύο πορφυρογέννητες αδερφές. Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Σκυλίτζης, Σύνοψις Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 306. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Σκυλίτζης, Σύνοψις : «καὶ εὐθὺς συνεχύθη τὰ πάντα, καὶ ταραχὴ κατέσχε τὸ πλῆθος... καὶ εἰ μὴ τάχιον αἱ βασιλίδες προκύψασαι ἄνωθεν κατεστόρησαν τὸ πλῆθος, ἀπωλώλεισαν ἄν οὐκ ὀλίγοι, ἴσως δὲ καὶ αὐτὸς ὁ βασιλεύς». Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Γλυκάς, Βίβλος 157

161 έκρηξη ήταν αυθόρμητη ή υποκινήθηκε από άτομα που αντιτίθετο στην πολιτική του αυτοκράτορα και την αύξηση της επιρροής της Σκλήραινας, παραμένει ένα ερώτημα σύμφωνα με τη Χονδρίδου 621. «Αποκαλώντας ο λαός τις δύο αυτοκράτειρες μάννες τις τοποθετεί στην κορυφή των ανθρωπίνων σχέσεων και αποκαλύπτει το βαθύ ψυχικό δεσμό του με τη δυναστεία» 622. Πάντως η Ζωή και η Θεοδώρα ήταν οι νόμιμες ηγεμόνες και θεωρείτο ότι μοιράζονταν με τον Μονομάχο την εξουσία. Ο Ιωάννης Μαυρόπους σε μια επιστολή του προς τον Κωνσταντίνο αναφέρεται στον αυτοκράτορα, τη Ζωή και τη Θεοδώρα ως «μία αδιαίρετη τριάδα» 623. Όταν ο Κωνσταντίνος γιόρτασε τον θρίαμβό του εναντίον του επαναστάτη Γεωργίου Μανιάκη το 1043, η Ζωή και η Θεοδώρα ήταν καθισμένες δεξιά και αριστερά του παρακολουθώντας τη θριαμβευτική τελετή, γεγονός που φανερώνει πως ήταν η πηγή της εξουσίας του Μονομάχου 624. Σύμφωνα με τον Ψελλό, ο Κωνσταντίνος σκεφτόταν ένα βασιλικό μέλλον για τη Σκλήραινα και «βαυκαλιζόταν» με αυτή την ιδέα, αλλά δεν ήξερε πως θα την πραγματοποιούσε 625. Η ξαφνική της όμως αρρώστια ανέκοψε και τα δικά του σχέδια και τις δικές της ελπίδες, «ἡ τέως φαντασθεῖσα τὰ μείζονα». Η Σκλήραινα πέθανε βυθίζοντας τον αυτοκράτορα σε πένθος 626. Χρονική Βλ. Sp. Vryonis Jr, Byzantine ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 306. L. Garland, Sexual morality 20. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 90, όπου η ερευνήτρια σημειώνει πως αν και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πίστη του πλήθους στη δυναστική νονιμότητα ήταν ισχυρή, στη συγκεκριμένη περίπτωση ωστόσο δεν απειλείται η ζωή της αυτοκράτειρας, τουλάχιστον όχι άμεσα, ώστε να δικαιολογείται η λαϊκή αγανάκτηση. 622 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Μαυρόπους, Επιστολές 26 (σελ. 26). Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.88 (σελ. 143, στιχ. 5-6): «αἱ τε βασιλίδες ἑκατέρωθεν αὐτῷ συγκαθίσασαι θεωροὶ τοῦ θριάμβου ἐγίγνοντο». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.22 (σελ. 623, στιχ ). Βλ. A. Gadolin, Theory of History 135. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.69 (σελ. 134, στιχ. 1-3): «Ὁ μὲν γὰρ αὐτοκράτωρ ἴσως, καὶ λόγος περὶ τούτου διέρρει πολύς, μέλλουσαν αὐτῇ βασιλείαν προεμνηστεύετο, οὐκ οἶδ ὅπως γενησομένην, ἀλλ ὅμως ἐτρύφα τοῖς λογισμοῖς». Είναι πολύ αμφίβολο, αν η εκκλησία επέτρεπε ένα τέταρτο γάμο, γι αυτό ενδεχομένως ο Μονομάχος «βαυκαλιζόταν» με την ιδέα. Βλ. Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 224, υποσ Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.69 (σελ. 134, στιχ. 7-8). Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.21 (σελ. 621, στιχ. 1-3): «ἀλλ οὕτως ἔχουσα καὶ είς τόσον εὐκληρίας ἀρθεῖσα καὶ μείζονος δ ἐλπίδας παρ ἑαυτῇ θάλπουσα ἀθρόαν ἀναρπάζεται νόσῳ καὶ θνήσκει, μέγα πένθος καταλιποῦσα τῷ βασιλεῖ». Η Σκλήραινα πέθανε το 1045 και τάφηκε στο ναό του Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων. Βλ. W. Seibt, Die Skleroi 75. N. Oikomides, St. George of Mangana 240, 243. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Βλ. επίσης, L. Garland, Sexual morality 27. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 163. Ο Ψελλός έγραψε μία ιαμβική μονωδία (446 στίχοι) για τον θάνατο της Σκλήραινας και τον πόνο του Μονομάχου για τον χαμό της με τίτλο: Έπὶ τῷ θανάτῳ τῆς Σκλήραινας (Michaelis Pselli, Scripta 158

162 Minora, έκδ. Kurtz F. Drexl, vol. I-II, Milano 1936, 1941, αυτόθι I ). Για μια λεπτομερή ανάλυση αυτής, βλ. P. A. Agapitos, Maria Skleraina and Styliane Pselaina , αυτόθι 559, υποσ. 26, όπου ο ερευνητής παραθέτει την άποψη του R. Volk, Der medizinische Inhalt der Schriften des Michael Psellos. Miscellanea Byzantina Monacensia 32, Munich 1990, 1-48, αυτόθι 36-39, σύμφωνα με τον οποίο είναι πολύ πιθανό ο θάνατος της Σκλήραινας να προκλήθηκε από δηλητηρίαση για την οποία ήταν υπεύθυνη η Ζωή. Ωστόσο, κατά τον ερευνητή δεν υπάρχει στις πηγές κάποιο στοιχείο που να δικαιολογεί αυτήν την υπόθεση. Κατά τον T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb , ο ξαφνικός θάνατος της Σκλήραινας, την οποία ο Μονομάχος σχεδίαζε να κάνει αυτοκράτειρα, μας οδηγεί στην υπόθεση ότι η θαυματουργή εικόνα του Χριστού μαζί με τα αρώματα λειτούργησαν ως «συνένοχοι» της Ζωής στην πρόκληση του θανάτου της αντιζήλου της. 159

163 3. Οι ασχολίες της Ζωής Κατά την εξιστόρηση της βασιλείας του Μονομάχου ο Ψελλός περνά σε μια εκτεταμένη περιγραφή των δραστηριοτήτων της Ζωής 627, η οποία κάθε άλλο παρά με ζητήματα αυτοκρατορικού ενδιαφέροντος ασχολούνταν 628. Η αυτοκράτειρα δεν ενδιαφερόταν για τις γυναικείες ασχολίες όπως τη ρόκα και τον αργαλειό και δεν περνούσε το χρόνο της γνέθοντας και υφαίνοντας, όπως οι άλλες γυναίκες 629. Επιπλέον, η Ζωή αδιαφορούσε για τους καλλωπισμούς που άρμοζαν στην αυτοκρατορική της θέση 630 και έχοντας πλέον χάσει κάθε επιθυμία να γοητεύσει φορώντας όμορφα ρούχα, προτιμούσε να ντύνεται απλά 631. Ωστόσο η Ζωή επιδόθηκε στην παρασκευή αρωμάτων επιδεικνύοντας ιδιαίτερο ζήλο είτε δημιουργώντας νέα, είτε βελτιώνοντας τα υπάρχοντα 632. Συγκεκριμένα, ο Ψελλός αναφέρει ότι η Ζωή ενδιαφερόταν για αρώματα και ξύλα που διατηρούσαν το άρωμά τους από την Ινδία και την Αίγυπτο, για την αγορά των οποίων ξόδευε τεράστια ποσά 633. Ο Ψελλός τείνει να περιφρονεί τη δραστηριότητα αυτή της Ζωής, καθώς εκείνη είχε μετατρέψει την κρεβατοκάμαρά της σε εργαστήριο 634. Τα διαμερίσματά 627 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI (σελ ). 628 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.159 (σελ. 179, στιχ. 1-2), αυτόθι VI.157 (σελ. 178, στιχ. 2-3). 629 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.64 (σελ. 132, στιχ. 1-5): «Ἐκείνη γυναικείων μὲν παντάπασιν ἔργων ἀπείχετο (οὔτε γὰρ ἄτράκτῳ ποτὲ τὰς χεῖρας ἠσχόλησεν οὔτε ἱστουργεῖν ἐπεβάλετο οὔτε ἄλλου τινὸς ἐπεμέλετο)». Αυτόθι, VI.159 (σελ. 179, στιχ. 3-4) ): Οὐδὲ τῶν ὅσα γυναῖκας περὶ αὐτὰ ἀσχολεῖ (ἱστόν φημι καὶ ἠλακάτην καὶ ἔριον καὶ τὸ ὑφαίνειν), οὐδὲ τούτων ἐφρόντιζεν». Βλ. J. Duffy, Magic 89. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.64 (σελ. 132, στιχ. 3-5):«κατωλιγώρει δὲ καὶ βασιλείων καλλωπισμῶν.. παρηκμακυῖα δ οὖν τὸ φιλότιμον ἅπαν κατέλυσεν». Ο Ψελλός δε γνωρίζει, αν η αδιαφορία της αυτή οφειλόταν στην περασμένη της ηλικία ή όχι. Βέβαιο είναι ότι στα γηρατειά της δεν ήταν φιλάρεσκη. Βλ. J. Duffy, Magic 90. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.158 (σελ. 179, στιχ ): «τῶν δε γε περὶ τὸ σῶμα καλλωπισμῶν ἠμέλει παντάπασι, καὶ οὔτε χρυσοπάστῳ ἐχρῆτο στολῇ, οὔτε ταινίαις ἢ κόσμοις περιδεραίοις, ἀλλ οὐδὲ φορτικῶς ἠμφίεστο, ἀλλ ἐλαφρᾷ τῇ στολῇ τὸ σῶμα περιεκάλυπτε». Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.64 (σελ. 132, στιχ. 5-8): «περὶ τοῦτο δὲ μόνον ἐπόνει καὶ τὴν πᾶσαν πραγματείαν συνέτεινε, τὰς τῶν ἀρωμάτων φύσεις μεταβάλλειν, καὶ μυρεψεῖν, τὰ δὲ πλάττειν τε καὶ τυποῦν, τὰ δ ἄλλως ἐργάζεσθαι». Βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία 211. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.62 (σελ. 131, στιχ. 1-5), αυτόθι VI.159 (σελ. 179, στιχ. 4-8): «ἑνὸς δὲ μάλιστα εἴχετο καὶ περὶ τοῦτο σπουδὴν ἐτίθετο πᾶσαν, θυσίαν προσάγειν θεῷ, οὔ φημι τοσοῦτον τὴν δι αἰνέσεως λογικῆς τε προσαγωγῆς καὶ ἐξομολογήσεως, ἀλλἀ τὴν δι ἀρωμάτων καὶ ὅσα τῆς Ἰνδῶν καὶ Αἰγυπτίων γῆς εἰς τὰ ἡμέτερα φοιτᾷ ὅρια». Βλ. C. L. Connor, Women 228. E. A. Gittings, Elite Women B. Hill, Imperial women Σύμφωνα με την ερευνήτρια, ένας σύγχρονος μελετητής δε θα μπορούσε παρά να θαυμάσει τη Ζωή για το ενδιαφέρον της και την ενασχόλησή της με την παρασκευή καλλυντικών παρασκευασμάτων. 160

164 της δεν υπολείπονταν σε τίποτα τα εργαστήρια της αγοράς. Παντού έκαιγαν φωτιές και ένας αριθμός υπηρετριών ασχολούνταν με διάφορες εργασίες, όπως την καταμέτρηση των ποσοτήτων, την ανάμειξη των υλικών και την παρασκευή των αλοιφών, ακόμη και το καλοκαίρι που η κατάσταση γινόταν ανυπόφορη 635. Αναφορικά με την περιγραφή αυτή των ασχολιών της Ζωής και του πάθους της για την παρασκευή αρωμάτων και καλλυντικών σχηματίστηκε η εντύπωση πως η αυτοκράτειρα ενδιαφερόταν πολύ για την εμφάνισή της 636. Σύμφωνα με τη Γερολυμάτου, η ασχολία αυτή της Ζωής εντάσσεται στο γενικότερο κλίμα της περιόδου, όπου αναπτύσσεται έντονο ενδιαφέρον για τα είδη πολυτελείας 637. Τον 11 ο και 12 ο αι. η χρήση καλλυντικών ήταν φυσιολογική και αποτελούσε μέρος της καθημερινής περιποίησης των γυναικών 638. Φαίνεται λοιπόν λογικό να συνδέσει κανείς το τέλειο δέρμα της Ζωής με το πάθος της για τη δημιουργία καλλυντικών και κρεμών, στα οποία αφιέρωσε όλη της την ενέργεια τα τελευταία χρόνια της ζωής της 639. Ωστόσο, ο ίδιος ο Ψελλός τονίζει, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ότι η Ζωή είχε χάσει κάθε ενδιαφέρον για τους καλλωπισμούς 640, γεγονός που μας κάνει να υποθέσουμε πως η Ζωή δεν ασχολούνταν με τις αλοιφές με σκοπό να απαλλαγεί από τις ρυτίδες στην ηλικία των εβδομήντα χρόνων, αλλά είναι πιθανό να ασχολούνταν με πρακτικές μαγείας, κατά την Garland 641. Ο Ψελλός ωστόσο είναι πολύ προσεκτικός, ώστε να μην κατηγορήσει τη Ζωή για μαγεία και αποδίδει την ενασχόλησή της με τα αρώματα σε θρησκευτικούς λόγους 642. Ο ιστορικός μας πληροφορεί πως η Ζωή είχε κατασκευάσει μία εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή, την οποία στόλισε με πολύτιμα υλικά. Με τα χρώματα που μεταβάλλονταν, η εικόνα έδινε απαντήσεις και σύμφωνα με την απόχρωση που έπαιρνε φανέρωνε μελλοντικά γεγονότα. Μπορούσε παρατηρώντας την εικόνα να 635 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.64 (σελ , στιχ. 8-17): «καὶ ὁ ἀποτετμημένος αὐτῇ οἶκος εἰς εὐνὴν οὐδέν τι σεμνότερος ἦν τῶν ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς ἐργαστηρίων, ἐφ ὧν αἱ βάναυσοι τῶν τεχνῶν καὶ ἐμπύριοι τὴν ξυντέλειαν ἔχουσι πυρὰ γοῦν πολλὰ πέριξ τοῦ δωματίου αὐτῆς ὑπανήπτετο, καὶ τῶν ἀμφιπόλων ἑκάστη ἡ μὲν τὰ μεγέθη τῶν ἀρωμάτων διῄρει, ἡ δὲ ταῦτα συνέπλαττεν θερείας δὲ οὔσης τῆς ὥρας...ἡ δὲ ὥσπερ ἀναισθήτως τοῦ καύματος ἔχουσα ὑπὸ πολλοὶς ἐδυφορεῖτο πυρσοῖς». Βλ. J. Duffy, Magic 89. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Μ. Γερολυμάτου, «Αισθήσεις» L. Garland, The eye of the beholder L. Garland, The eye of the beholder Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.64 (σελ. 132, στιχ. 3-5). 641 L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 166. Βλ. επίσης, ανωτέρω υποσ M. Mavroudi, Empress Zoe

165 προβλέπει το μέλλον και οτιδήποτε κι αν της συνέβαινε είτε ευχάριστο, είτε δυσάρεστο, έτρεχε στην εικόνα για να εκφράσει τις ευχαριστίες της ή για να ζητήσει έλεος 643. Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε πως η παρασκευή των αρωμάτων γινόταν με σκοπό την προσφορά στο πλαίσιο της προσκύνησης της εικόνας του Χριστού Αντιφωνητή 644. Κατά τον τρόπο αυτό η Ζωή χρησιμοποιούσε τα παρασκευάσματα που κατασκεύαζε ως αφιερώματα στο Θεό, αποδίδοντάς του τη μεγαλύτερη τιμή 645. Η προσκόλληση της Ζωής στην εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή έδωσε τροφή για ποικίλες ερμηνείες, εξαιτίας της ιδιόρρυθμης αυτής σχέσης και λατρείας 646. Η προσήλωσή της ήταν τόσο μεγάλη, που όπως αναφέρει ο Ψελλός, ως αυτόπτης μάρτυρας, πολλές φορές ο ίδιος την είδε να σφίγγει την εικόνα στην αγκαλιά της, να την κοιτά με ευλάβεια, να συνομιλεί μαζί της σαν να ήταν ζωντανή 647. Κι αν έβλεπε η Ζωή την εικόνα να χλομιάζει, έφευγε έντρομη, αν όμως γινόταν κατακόκκινη και λαμπερή τότε έτρεχε στον αυτοκράτορα για να του ανακοινώσει το γεγονός, αναγγέλλοντας την προφητεία 648. Κατά τον Ψελλό, η εικόνα ήταν αντικείμενο σεβασμού. Η Ζωή εστίασε στην εικόνα με θρησκευτικό ζήλο, πιστεύοντας ότι η 643 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.66 (σελ. 133, στιχ. 1-5): «Ἀμέλοι τοι καὶ τὸν ἐκείνης, ἵν οὕτως εἴποιμι, Ἰησοῦν διαμορφώσασα ἀκριβέστερον, καὶ λαμπροτέρᾳ ὕλῃ ποικίλασα, μικροῦ δεῖν ἔμπνουν εἰργάσατο τὸ εἰκόνισμα ἐπησημαίνετο γὰρ τοῖς χρώμασι τὰ αἰτούμενα, καὶ ἐδήλου τὰ μέλλοντα ἡ χροιά πολλὰ γοῦν ἐκείνη ἐντεῦθεν τῶν ἐσομένων κατεμαντεύετο». Βλ. J. Duffy, Magic 89. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 166. T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb E. A. Gittings, Elite Women 73, όπου αναφέρεται ότι ο απομονωμένος ρόλος των γυναικών στην κοινωνία, καθώς και οι περιορισμένες ευκαιρίες που είχαν εκείνες στην εκκλησιαστική ζωή, είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη από πλευράς τους μιας ιδιαίτερης και στενής σχέσης με τις εικόνες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσε η Ζωή, η οποία αφοσιώθηκε ολόψυχα στην εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή. G. Zulian, Empress Zoe 38. G. Peers, Quasi-Objects C. L. Connor, Women J. Duffy, Magic 90. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες C. L. Connor, Women C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.66 (σελ , στιχ. 7-12): «Ἐγὼ γοῦν ἐθεασάμην αὐτὴν πολλάκις ἐπὶ δυσχερεστέρων καιρῶν, νῦν μὲν τὴν θείαν ἀγκαλιζομένην εἰκόνα καὶ καταθεωροῦσαν ταύτην, καὶ ὡς ἐμψύχῳ διαλεγομένην <τὰ> κάλλιστα τῶν ὀνομάτων συνείρουσαν, νῦν δὲ ἐπ ἐδάφους κειμένην καὶ δάκρυσι μὲν τὴν γῆν πιαίνουσαν, τυπετοῖς δὲ τὰ στέρνα διασπαράττουσαν». Βλ. J. Duffy, Magic 89. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 166. C. L. Connor, Women 229. G. Peers, Quasi-Objects Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.66 (σελ. 134, στιχ ): «καὶ ἢν μὲν ὠχριακότα ἴδοι, ἀπῄει στυγνάζουσα, εἰ δὲ πυρράζοντα καὶ φανοτάτῃ αἴγλῃ καταλαμπόμενον, διήγγελλέ τε αὐτίκα τῷ βασιλεῖ τὸ πρᾶγμα καὶ προκατήγγειλε τὸ ἐσόμενον». Βλ. C. L. Connor, Women 229. G. Peers, Quasi-Objects

166 εικόνα της φανέρωνε τις προθέσεις του Θεού, δίνοντάς της τη δυνατότητα να κάνει προφητείες κάθε φορά που άλλαζε χρώμα 649. Ο Ψελλός αναφέρει πως μετά από μελέτες που έκανε, γνώριζε πως ο ατμός των αρωμάτων διώχνει τα κακά πνεύματα και εμφανίζει τα καλά, μέσω των οποίων προκαλείται η εμφάνιση του Θεού. Ο ίδιος, αν και απέρριπτε αυτές τις πρακτικές, ισχυρίζεται ότι η Ζωή, «οὔτε ἑλληνικώτερον, οὔτ ἄλλως περιεργότερον τὴν περὶ τὸ θεῖον ἐποίει τιμὴν» 650, αλλά αντίθετα εκδήλωνε δημόσια τον πόθο της ψυχής της αφιερώνοντας στο Θεό τα πιο σπάνια και τα πιο πολύτιμα αγαθά 651. Η σχέση που ανέπτυξε η Ζωή με την εικόνα δεν έχει να κάνει με πρακτικές μαγείας, καθώς το συγκεκριμένο περιστατικό αποτελεί περίπτωση Θεουργίας 652. Η συμπεριφορά της αυτή είναι αξιέπαινη κατά τον Ψελλό, συμπεριφορά κατάλληλη για μια γυναίκα και αυτοκράτειρα. Σε κάθε περίπτωση η αφοσίωση της Ζωής στην εικόνα δείχνει πως ήθελε να καλύψει τη συναισθηματική, αλλά και τη θρησκευτική της ανάγκη 653. Η οικειότητα και η ασφάλεια που εισπράττει από την εικόνα κατά την διάρκεια της προσευχής, της προσφέρουν μια σημαντική πηγή παρηγοριάς και δύναμης. Ο Ψελλός ομολογεί ότι η υπερβολική της πίστη είναι ένα χαρακτηριστικό που δε βρίσκει λάθος. Αυτό το γυναικείο στερεότυπο χαρακτηρίζει ακόμη την «καλή» γυναίκα και γενικά τις γυναίκες της ύστερης αρχαιότητας και του Βυζαντίου C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.67 (σελ. 134, στιχ. 7). T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.67 (σελ. 134, στιχ. 8-9): «ἀλλὰ τὸν τῆς ψυχῆς πόθον ἐπιδεικνυμένη καὶ καθοσιοῦσα θεῷ τῶν παρ ἡμῖν δοκούντων ἀγαθῶν τὰ τιμιώτερα καὶ σεμνότερα». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 168. T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb 506. M. Mavroudi, Empress Zoe J. Duffy, Magic 89, 90. K. Ierodiakonou, The Greek Consept of Sympatheia and its Byzantine Appropriation in Michael Psellos, στο The Occult Sciences in Byzantium, εκδ. P. Magdalino-M. Mavroudi, Geneva 2006, , ειδικά Βλ. επίσης, Ch. Barber, Living Painting, or the Limits of Pointing? Glancing at Icons with Michael Psellos, στο Reading Michael Psellos, [The Medieval Mediterranean 61], εκδ. Ch. Barber and D. Jenkins, Leiden-Boston 2006, G. Peers, Quasi-Objects C. L. Connor, Women 229. Αντίθετα, σύμφωνα με τη M. Mavroudi, Empress Zoe 460, η συμπεριφορά αυτή της Ζωής, η πρακτική των αφιερωμάτων, και τα κείμενα του Ψελλού απηχούν την ενασχόληση των Βυζαντινών του 11 ου αι. με τις συζητήσεις που είχαν να κάνουν με το δόγμα ως αποτέλεσμα της διαμάχης μεταξύ των ετερόδοξων χριστιανών της Ν. Ιταλίας και των ανατολικών επαρχιών, που πρόσφατα είχαν καταληφθεί από τους Άραβες. Υπό το πρίσμα αυτό, σημειώνει η ερευνήτρια, το κείμενο του Ψελλού μπορεί να ερμηνευτεί ως απάντηση ενός διανοούμενου στα σοβαρά πολιτικά προβλήματα της εποχής του. Η Ζωή και ο Ψελλός φαίνεται ότι αντιλαμβάνονται την εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή ως ένα χριστιανικό «ισοδύναμο» της Παλαιάς Διαθήκης, ως λατρευτικό αντικείμενο, το οποίο οι αρχαίοι Ισραηλίτες το χρησιμοποιούσαν για μαγεία. 654 C. L. Connor, Women

167 Η ιδιαίτερη σχέση της Ζωής με την εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή αποτυπώνεται σε ένα ιστάμενο του 1041/1042. Στον εμπροσθότυπο του νομίσματος εικονίζεται ο Χριστός Αντιφωνητής γενειοφόρος. Με το δεξί χέρι ευλογεί, ενώ στο αριστερό κρατά ειλητάριο. Δεξιά και αριστερά του Χριστού υπάρχει η επιγραφή: «Ο ΑΝ Τ Φ ω ΝΗ Τ», (δηλαδή: Ὁ Ἀντιφωνητής). Στον οπισθότυπο εικονίζεται η αυτοκράτειρα με στέμμα. Στο δεξί χέρι κρατά σκήπτρο και στο αριστερό σφαίρα. Υπάρχει η επιγραφή: «+ΖΩΗΑ VΓ ΟVCΤΗ», (εικόνα 10) 655. Ενώ η Ζωή ήταν απασχολημένη με τα αφιερώματά της, ο Κωνσταντίνος μετά τον ξαφνικό θάνατο της Σκλήραινας αναζητώντας πάντα νέες περιπέτειες συνέχιζε τις απιστίες του, «φύσει δὲ ὤν περίεργος τὰ ἐρωτικὰ» 656, βρίσκοντας νέα ερωμένη, μία νεαρή Αλανή πριγκίπισσα, όχι ιδιαίτερα όμορφη, που βρισκόταν ως όμηρος στην Κωνσταντινούπολη και καταγόταν από βασιλική οικογένεια 657. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Ζωή γνώριζε για την ύπαρξη της ερωμένης και ίσως ο Μονομάχος να προσπάθησε να διατηρήσει τη σχέση αυτή κρυφή, όσο η Ζωή ζούσε 658. Όταν η Ζωή πέθανε, ο Μονομάχος όχι μόνο αποκάλυψε τον έρωτά του για εκείνη, αλλά την επιδείκνυε με χυδαίο τρόπο και την εγκατέστησε στο ανάκτορο των Μαγγάνων, όπως και τη Σκλήραινα 659. Σκεφτόταν μάλιστα να την παντρευτεί κι αν δεν φοβόταν αφενός μεν το νόμο που απαγόρευε τον τέταρτο γάμο και αφετέρου τη Θεοδώρα, που 655 Ph. Grierson, Catalogue III.1, , III.2, 722, , πίν. LVIII. Βλ. T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb 506. Επίσης από την ίδια περίοδο έχουμε και ένα τεταρτηρόν, στο οποίο εικονίζεται η Ζωή. Στο δεξί χέρι κρατά σφαίρα με πατριαρχικό σταυρό. Στον οπισθότυπο εικονίζεται γενειοφόρος άνδρας με στέμμα, ο οποίος στο αριστερό χέρι κρατά σφαίρα με πατριαρχικό σταυρό. Δεν υπάρχει ωστόσο επιγραφή (εικόνα 10). Βλ. Ph. Grierson, Catalogue III.2, , πίν. LVIII. 656 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.151. Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.145 (σελ. 172, στιχ. 6-9): «Ἐπαλλάκευτό τις μεῖραξ τῷ αὐτοκράτορι, ἐξ ἔθνους μεγίστου ὁμηρεύουσα παρ ήμῖν, γενναῖον μὲν οὐδὲν ἔχουσα, ἀλλ ὡς ἐκ βασιλικοῦ αἵματος παρ αὐτῷ σεβομένη καὶ τὰ πρῶτα τῆς τιμῆς ἔχουσα. Ταύτης τῆς μείρακος ἔρωτα δεινὸν ὁ ὑποκριτὴς ἐκεῖνος ἐγκυμονεῖ», αυτόθι VI.151 (σελ , στιχ. 6-10): «ἐρᾷ τινος μείρακος ἐξ Ἀλανίας ὁμηρεύουσης ήμῖν βασιλεία δὲ αὐτὴ οὐ πάνυ σεμνὴ οὐδὲ ἀξίωμα ἔχουσα, τῷ δὲ Ῥωμαίων κράτει τὸ ἐχέγγυον ἀεὶ διδοῦσα τῆς πίστεως ἡ τοίνυν μεῖραξ θυγάτριον τοῦ ἐκεῖσε βασιλεύοντος ἦν». Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος C. L. Connor, Women 230. I. Polemis, The empress Zoe C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.152 (σελ. 176, στιχ. 1-4): «Ἀλλ ἕως μὲν ἡ βασιλὶς βιώσιμος ἦν, οὐ πάνυ τι ἀνερρήγνυτο, ἀλλ ἠγάπα λανθάνειν καὶ συγκαλύπτεσθαι ἐπεὶ δὲ ἐτεθνήκει, αἴρει τὴν φλόγα τοῦ ἔρωτος καὶ ἀναρριπήζει τὸν πόθον, καὶ μονονοῦ παστάδα πηξάμενος ἑαυτῷ τὴν ἐρωμένην νυμφαγωγεῖ». Κατά την C. L. Connor, Women 230, η Ζωή είναι βέβαιο πως γνώριζε για τη σχέση αυτή του Μονομάχου, ο οποίος όσο ζούσε η αυτοκράτειρα προσπαθούσε να την κρατήσει μυστική με κάθε τρόπο. 164

168 δε θα δεχόταν αυτήν την προσβολή, θα πραγματοποιούσε την επιθυμία του 660. Ένας ακόμη γάμος του Κωνσταντίνου, πέρα από το γεγονός ότι θα ήταν ο τέταρτος για τον αυτοκράτορα, θα καταστρατηγούσε τα δικαιώματα της δυναστείας που τώρα την εκπροσωπούσε η Θεοδώρα. Γι αυτό έδωσε στην Αλανή τον τίτλο της σεβαστής 661 και στους απεσταλμένους του πατέρα της, την αποκαλούσε σύζυγό του και βασίλισσα 662. Ο Ψελλός πλησιάζοντας στο τέλος της αφήγησής του σχετικά με τη Ζωή αναφέρεται και πάλι, αλλά συνοπτικά αυτή τη φορά, στα γνωρίσματά της και μιλά αλαζονικά για την έλλειψη της διανοητικής της ικανότητας, χωρίς ωστόσο να υπονοεί ότι εκείνη έχασε τα λογικά της 663. Επίσης, ο Ψελλός μιλά αλαζονικά και για την έλλειψη του καλού της γούστου 664, αναφέροντας επιπλέον πως η Ζωή ακόμη κι αν είχε κάποτε κάποιο ψυχικό προτέρημα, αυτό εξαιτίας του χαρακτήρα της μεταβαλλόταν και εκφραζόταν όχι ως ένδειξη αριστοκρατικής μεγαλοψυχίας, αλλά ως έλλειψη καλαισθησίας 665. Εξαίρεση αποτελεί η ευλάβεια της προς τον Θεό για την οποία όχι μόνο δεν ψέγεται από τον Ψελλό, αλλά και επαινείται Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.153 (σελ. 176, στιχ. 1-4): «Ἐβούλετο μὲν οὖν ταύτην καὶ βασιλικῇ ἀναδῆσαι ταινίᾳ, ἀλλ ἐδεδίει δύο ταῦτα, τόν τε νόμον τὸν ἀριθμὸν αὐτῷ τῆς συζυγίας ἐπιμετρήσαντα, καὶ τὴν βασιλίδα Θεοδώραν ὡς οὐκ ἀνεξόμην τὸ ἄχθος, οὐδὲ βασιλεύειν τε αἱρησομένην καὶ βασιλεύεσθαι». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.28 (σελ. 648, στιχ. 8-11): «καὶ εἰ μὴ τὴν βασιλίδα Θεοδώραν πεποίητο δι αἰδοῦς ἢ μᾶλλον τὸ τῆς τετραγαμίας ᾐσχύνετο ἄθεσμον, καὶ βασίλισσαν ἂν τὴν ἐρωμένην ταύτην ἀνεῖπε καὶ διαδήματι κατεκόσμησεν». Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.153 (σελ. 176, στιχ. 4-5): «διὰ ταῦτα τοίνυν τοῦ μὲν σχήματος αὐτῇ τῆς βασιλείας οὐκ ἐκοινώνησε, μεταδίδωσι δὲ τοῦ ὀνόματος, σεβαστὴν ἀνειπών». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.28 (σελ. 648, στιχ. 7-8): «καὶ ταύτην Σεβαστὴν ὀνομάσας βασίλειον αὐτῇ θεραπείαν καὶ πλούτου χορηγίαν ἀπέταξε». Βλ. Α. Σιδέρη, Χρονογραφία 271, υποσ. 1. Βλ. επίσης, N. Oikomides, St. George of Mangana 240. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 177. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.154 (σελ. 177, στιχ. 4-7): «Τοῦ γὰρ ἔτους δίς που καὶ τρὶς ἔξ Ἀλανίας πρὸς τὴν σεβαστὴν ταυτηνὶ.. ὁμευνέτιν τε καὶ βασιλίδα ἐκήρυττε καὶ ὠνόμαζε». Βλ. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος 92. Η Αλανή μετά το θάνατο του Μονομάχου επέστρεψε στην κατάσταση ομηρίας που βρισκόταν νωρίτερα. Βλ. Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.28 (σελ. 648, στιχ ). 663 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.157 (σελ. 178, στιχ. 1-2): «Ὡς δ οὖν γηράσασα ἦν, οὐ πάνυ τι εἶχε τοῦ φρονήματος ἐρρωμένως λέγω δὲ οὐχ ὡς περὶ παραφόρου ταύτης ἢ ἐξεστηκυίας». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 164. C. L. Connor, Women 230. G. Zulian, Empress Zoe Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.157 (σελ. 178, στιχ. 3-4). Βλ. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.157 (σελ. 178, στιχ. 4-7): «εἰ δέ που καὶ ψυχικῷ προτερήματι ἐκεκόσμητο, ἀλλ οὐδὲ τοῦτο διέσωσεν αὐτῇ καθαρὸν ἡ γνώμη οὐ φιλότιμον, ἀλλ ἀπειρόκαλον τοῦτο ὑπέφαινεν». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 164. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.157 (σελ. 178, στιχ. 7-10): «ὑπεξῃρήσθω δὲ ταύτης τὸ περὶ τὸ θεῖον σέβας, οὐδὲ γὰρ ἔχω ἐνταῦθα τὸ πλέον ἐπαιτιᾶσθαι, ανυπέρβλητον δὲ αὐτῇ τὸ ἀγαθὸν τοῦτο ἐτύγχανεν ὄν ἐξεκρέματο γὰρ ὅλη τοῦ θείου καὶ πάντα ἐκεῖθεν εἷλκέ τε καὶ ἐκόμιζεν». Βλ. C. L. Connor, Women

169 Στη συνέχεια, η Ζωή παρουσιάζεται ως αλλοπρόσαλλη, καθώς άλλοτε ήταν στοργική και επιεικής και άλλοτε αυστηρή, σκληρή και βίαιη 667. Αποδείξεις των γνωρισμάτων αυτών, που εναλλάσσονταν το ένα το άλλο μέσα σε λίγα λεπτά, ήταν το γεγονός ότι γέμιζε χρυσάφι εκείνους που προσποιούνταν πως την έβλεπαν ξαφνικά μπροστά τους, ενώ όσους την ευχαριστούσαν τους έκλεινε στη φυλακή. Επιπρόσθετα, επέβαλλε την ποινή της τύφλωσης ακόμη και σε κάποιον που είχε διέπραξε το μικρότερο αδίκημα. Κι αν δεν την εμπόδιζε ο αυτοκράτορας, πολλοί άνθρωποι θα είχαν χάσει το φως τους 668. Επιπλέον, ο Ψελλός αναφέρει ότι ένας τρόπος υπήρχε για να χαμογελάσει η γηραιά γυναίκα κι αυτό συνέβαινε όταν ανακαλούσε στη μνήμη της το ένδοξο παρελθόν της οικογένειάς της. Όταν μάλιστα κάποιος εκθείαζε τα ανδραγαθήματα του θείου της, τότε αγαλλίαζε η ψυχή της 669. Ακόμη, ο Ψελλός φαίνεται να μην αποδέχεται τη Ζωή εξαιτίας της υπερβολικής της γενναιοδωρίας. Γενναιόδωρη όσο καμιά άλλη γυναίκα ήταν ικανή να κατασπαταλήσει τα πάντα 670. Η Ζωή, λίγο πριν πεθάνει, απάλλαξε πολλούς φυλακισμένους από τα χρέη τους, έδωσε χάρη σε όσους ενέχονταν σε αυτά και άνοιξε τα βασιλικά θησαυροφυλάκια αφήνοντας να ξεχυθεί ποτάμι το χρυσάφι 671. Η αμφιθυμία του Ψελλού είναι εμφανής σε αυτή την πρόταση, γιατί ενώ καταδικάζει τις δωρεές της ως ανήθικες, επαινεί τη γενναιοδωρία της. Ο ιστορικός παρόλο που τη 667 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.157 (σελ. 178, στιχ ): «Ὁ δέ γε λοιπὸς αὐτῇ βίος πῆ μὲν ἁπαλός τε καὶ ἔκλυτος τῆ δὲ σκληρὸς ἄγαν καὶ σύντονος, ἄμφω σὺν οὐδενὶ λόγῳ καὶ παρὰ βραχύ τι τοῦ χρόνου ἐπὶ ταὐτοῦ τὰ ἰδιώματα διηλλάττετο». Βλ. C. L. Connor, Women Βλ. Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.157 (σελ. 178, στιχ ): «Εἰ γοῦν τις αὐτὴν ἀθρόον ἰδὼν ὑπεκρίθη τὸ πεσεῖν, ἐξ ἀστραπῆς ὥσπερ πληγεὶς χρυσοῖς εὐθὺς ἐδεδώρητο ἀποδέσμοις. εἰ δὲ πλείοσι λόγοις εύχαριστίας έχρήσατο, σιδηροῖς αὖθις κατεδεῖτο δεσμοῖς. Καὶ ἐπειδὴ τὸν πατέρα αὐτῆς ἐγνώκει ἀφειδέστερον περὶ τὴν τῶν ὀμμάτων ἀφαίρεσιν, ούκ ἔφθη τις τὸ βραχύτατον πλημμελήσας καὶ ἐπὶ τὴν τοιαύτην ἀπήγετο βάσανον, καὶ εί μὴ ὁ αὐτοκράτωρ οὐ ξυνεχώρει τὸ ἔργον, πολλοῖς ἄν ἐπ οὐδενὶ λόγῳ ἐξεχύθη τὰ ὄμματα». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 164, Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.158 (σελ. 179, στιχ. 4-6): «εἰ δέ τις αὐτῇ κατὰ σπουδὴν τὰ τοῦ γένους διεξῄει καλὰ, καὶ μάλιστα ὁπόσα ὁ θεῖος Βασίλειος, ήγάλλετό τε καὶ αὐτίκα μετέωρος ἦν τὴν ψυχήν». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 164. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.158 (σελ. 178, στιχ. 1-4): «Φιλοτιμοτάτη δε γενομένη πασῶν γυναικῶν, καὶ διὰ τοῦτο πάντα συνδιαφθείρουσα, ὅτι μὴ μέτρον εἶχε ταύτῃ τὸ καλὸν, ὁμοῦ τε τῳ χρήματα ἀπηρίθμει καὶ θατέρᾳ χειρὶ ἐδεξιοῦτο τῷ κρείττονι κατὰ τοῦ λαμβάνοντος». Βλ. C. L. Connor, Women Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.160 (σελ. 179, στιχ. 5-9): «Καὶ ἡ αὐτίκα τὰ δεσμωτήρια <ἐνθυμεῖται>, ποιεῖται δὲ χρεῶν ἀποκοπὰς, ἀπολύει δὲ συμφορῶν τοὺς ἐνόχους αὐταῖς, ταμιεῖά τε βασιλικὰ ὑπανοίγνυσι καὶ ποταμηδὸν χεῖσθαι ἐᾷ τὸν ἐν ἐκείνοις χρυσὸν ἀλλ ὁ μὲν ἐν τούτοις οὕτως ἀφειδῶς, οὕτως ἀκρατῶς». Βλ. C. L. Connor, Women

170 συμπαθεί εξαιτίας όσων είχε περάσει, εκφράζει ταυτόχρονα περιφρόνηση, υποψία και αντιπάθεια για τη Ζωή C. L. Connor, Women

171 4. Ο θάνατος της Ζωής Η Ζωή αφού αρρώστησε, τελείωσε τον μακρόχρονο και πολυτάραχο βίο της το , σε ηλικία εβδομήντα δύο ετών 674. Ο πόνος του Μονομάχου για την απώλεια της Ζωής ήταν τόσο μεγάλος που δεν τη θρήνησε ως άνδρας, αλλά έκλαιγε ως μικρό παιδί 675, καθώς δεν ήθελε μόνο να τη θρηνήσει ή να προσευχηθεί στο Θεό για την ψυχή της, αλλά ήθελε να της αποδώσει τιμές που αρμόζουν σε αγία. Προσπάθησε να την αγιοποιήσει, ανακαλύπτοντας κάποιο θαύμα που έγινε στον τάφο της, με σκοπό να αποδείξει ότι η ψυχή της είχε καταταχθεί μεταξύ των αγγέλων. Έτσι, λοιπόν, όταν φύτρωσε ένα μανιτάρι σε έναν από τους κιονίσκους του τάφου της εξαιτίας της υγρασίας, κατενθουσιάστηκε φωνάζοντας ότι ο Θεός θαυματούργησε πάνω στον τάφο της αυτοκράτειρας φανερώνοντας με αυτό τον τρόπο ότι η ψυχή της συγκαταλέχθηκε μεταξύ των αγγέλων Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.160 (σελ. 179, στιχ. 3-4): «καὶ τὸ ἐνδεὲς προσθήκην λαμβάνον πυρετὸν αὐτῇ ἀνάπτει ἐπιθανάτιον». Μόνο ο Ψελλός αναφέρει την αιτία θανάτου της Ζωής. Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.28 (σελ. 647, στιχ ): «Τῆς δὲ βασιλίδος Ζωῆς ἐν γήρει βαθεῖ (ὑπὲρ γὰρ τὰ ἑβδομήκοντα ἔτη παρεξετάθη αὐτῇ τὸ βιώσιμον) καταλυσάσης τὴν ζωὴν». Οι υπόλοιπες πηγές κάνουν μόνο αναφορά στο θάνατο της Ζωής. Βλ. Ατταλειάτης, Ιστορία : «προαπεβίω γὰρ ἡ ταύτης αὐταδέλφη». Σκυλίτζης, Σύνοψις Κεδρηνός, Σύνοψις Ἱστοριῶν Μανασσής, Σύνοψις Χρονική 6230: «(ἡ γὰρ βασίλισσα Ζωὴ πάλαι προτεθνήκει). Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Ιωήλ, Χρονογραφία 63.14: «καὶ τῆς Ζωῆς ἤδη προτελευτησάσης». Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «Ἐπί τούτου θνήσκει ἡ βασίλισσα Ζωὴ, καὶ θάπτεται λίαν φιλοτίμως ἐν τῷ παρ αὐτοῦ (γραφ. αὐτῆς) ἀνεγερθέντι ναῷ τοῦ Ἀντιφωνητοῦ». Βλ. C. Diehl, Βυζαντινές μορφές 296. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.160 (σελ. 179, στιχ. 9-11): «ἡ δὲ βραχύ τι δυσθανατήσασα καὶ τὴν ὄψιν ἀλλοιωθεῖσα μετατίθησι τὴν ἐνταῦθα ζωήν, δύο πρὸς τοῖς ἑβδομήκοντα ἔτη βιώσασα». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.28 (σελ 647, στιχ ): «οὐκ ἀνδρικῶς ἐκεῖνος ἐθρήνησεν, ἀλλὰ μέντοι γε μειρακιωδῶς». 676 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.183 (σελ. 188, στιχ. 5-11): «αὐτίκα στυλίσκου τινὸς τῶν περὶ τὸν ἐκείνης τάφον ἀργύρῳ περιηλειμμένου ὑγρότητά τινα προσειληφότος κατά τι μέρος ἔνθα ἡ κρείττων ὕλη διέσχιστο, καὶ βραχύν τινα μύκητα κατὰ τοὺς φυσικοὺς ἀναδόντος λόγους, ὁ δὲ ἐνθουσιασμοῦ τε πλήρης ἐγένετο καὶ βοῆς ἐνεπίμπλα τὰ βασίλεια, ὡς τοῦ κρείττονος παραδοξοποιήσαντος ἐπὶ τῷ τύμβῳ τῆς βασιλίδος, ἵν ἅπαντες γνοῖεν ὅτι ἀγγέλοις ἡ ἐκείνης ψυχῆ συνηρίθμηται». Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.28 (σελ , στιχ. 18-3): «λέγεται δὲ καὶ ἀγγέλοις αὐτὴν παρεξισοῦν, ἐπειδή που τοῦ μνήματος ἐκείνης μύκης ἔκ τινος ὑγρότητος ἀνεβλάστησε, καὶ τοῦτο καλεῖν σημεῖον ἄνωθεν οἰκονομηθὲν, ἵνα μὴ ἀγνοῆται ἡ βασιλὶς ταῖς νοεραῖς συντεταγμένη δυνάμεσι». Βλ.C. Chamberlain, The theory and practice of imperial panegyric in Michael Psellus L. Garland, Sexual morality 29. Της ιδίας, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 168. T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb

172 Η Ζωή τάφηκε στην εκκλησία του Χριστού Αντιφωνητή 677. Κατά τον Παπαμαστοράκη, ήταν αδύνατο η Ζωή να είχε την παραμικρή διάθεση να ανεχτεί κάθε ταπείνωση και στη μετά θάνατον ζωή, δεχόμενη να ταφεί στην εκκλησία του Αγ. Γεωργίου των Μαγγάνων, εκεί που είχε ταφεί νωρίτερα η Σκλήραινα 678. Η Ζωή επιλέγοντας να ταφεί στην εκκλησία του Αντιφωνητή θέλησε να συνοψίσει σε μία συμβολική κίνηση τη σχέση που είχε αναπτύξει στη διάρκεια της ζωής της με το Χριστό Αντιφωνητή, ο οποίος δρούσε ως εγγυητής της νομιμότητας και της ηθικής. Τιμώντας αυτήν τη σχέση, η Ζωή επιθυμούσε να υπενθυμίσει στους ανθρώπους, ακόμη και μετά το θάνατό της, ότι υπήρξε εγγυήτρια της έννομης τάξης, ευελπιστώντας ότι ο Χριστός Αντιφωνητής θα διασφάλιζε γι αυτήν αιώνια θύμηση και σωτηρία 679. Λίγα χρόνια μετά το θάνατο της Ζωής, στις 11 Ιανουαρίου 1055, ο Μονομάχος άφησε την τελευταία του πνοή στη μονή του Αγ. Γεωργίου των Μαγγάνων, εκεί όπου είχε αποσυρθεί λίγο νωρίτερα Κομνηνή Άλεξιὰς, 6.III.3 (σελ. 172, στιχ ): «καὶ ἐπεὶ μηδὲν ἕτερον ἀφαιρεθὲν κατεφαίνετο, ἀλλ ἢ μόνος ὁ τῇ σορῷ τῆς βασιλίδος ἐκείνης Ζωῆς ἐκ χρυσοῦ καὶ ἀργύρου ἐπικείμενος εἰς ἱερὰν λειτουργίαν». Η εκποίηση του χρυσού και αργυρού διάκοσμου του ταφικού μνημείου της Ζωής επιβλήθηκε εξαιτίας της ανάγκης να συγκεντρωθούν χρήματα για τη στρατολόγηση νέων στρατιωτών με σκοπό τη συνέχιση του πολέμου εναντίον των Νορμανδών μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του Αλέξιου Α στο Δυρράχιο τον Οκτώβριο του Βλ. Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους. Ιστορία Ύστερης Βυζαντινής Περιόδου ( ), μέρος Α, Τελευταίες λάμψεις ( ), τ. Γ, Θεσσαλονίκη 1999, Βλ. επίσης, Κομνηνή Άλεξιὰς, 6.III.5 (σελ. 173, στιχ ): «..ἐκεῖσε γὰρ ἡ τῆς δηλωθείσης βασιλίδος σορὸς ἐναπέκειτο», όπου αναφέρεται ότι ο Αλέξιος Α, μετά την απολογία του για την εκποίηση των θρησκευτικών κειμηλίων, εκχώρησε στο σέκρετο του Αντιφωνητή ένα σημαντικό ποσό σε χρυσό, το οποίο θα καταβαλλόταν κάθε χρόνο από το δημόσιο θησαυροφυλάκιο. Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική : «καὶ ἐπὶ τούτου θνήσκει ή βασίλισσα Ζωή καὶ θάπτεται λίαν φιλοτίμως ἐν τῷ παρ αὐτῆς ἀνεγερθέντι ναῷ τοῦ Ἀντιφωνητοῦ». Βλ. L. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες 168. T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb 502, , όπου σύμφωνα με τον ερευνητή, ο ισχυρισμός του Σκουταριώτη ότι η Ζωή θεμελίωσε την εκκλησία του Αντιφωνητή δεν ευσταθεί, καθώς ο ερευνητής μετά από μελέτη των πηγών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η εκκλησία του Αντιφωνητή βρισκόταν στη συνοικία των Χακλοπατρείων πολύ νωρίτερα από τον 11 ο αι, γεγονός που φανερώνει ότι η εκκλησία δε χτίστηκε από τη Ζωή, και ούτε η εικόνα κατασκευάστηκε από εκείνην. Το δάπεδο αυτής της εκκλησίας διακόσμησε η Ζωή, την εικόνα του Χριστού αυτής της εκλησίας επέλεξε να χαράξει στα νομίσματά της και την εικόνα αυτή επέλεξε ως πρότυπο για εκείνη που κατασκεύασε η ίδια. Βλ. επίσης, G. Zulian, Empress Zoe 38, υποσ T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb T. Papamastorakis, The empress Zoe s Tomb 511, αυτόθι , όπου ο ερευνητής αναφέρει ότι οι τρεις σύγυγοι της Ζωής προκειμένου να διασφαλίσουν ότι δε θα λησμονούνταν στο μέλλον κατασκεύασαν πελώρια και μεγαλοπρεπή μνημεία και τάφηκαν σε αυτά. Η Ζωή, ακολουθώντας το παράδειγμα του θείου της Βασιλείου Β, αναζήτησε για την ταφή της ένα μέρος με συμβολικό χαρακτήρα. 680 Ψελλός, Χρονογραφία Ι, VI.203 (σελ. 196). Ατταλειάτης, Ιστορία Σκυλίτζης, Σύνοψις Ζωναράς, Ἐπιτομή Ἱστοριῶν ΙΙΙ, XVII.28 (σελ. 651, στιχ. 5-8). Βλ. C. Diehl, Βυζαντινές μορφές 296. Ιω. Ε. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Ιστορία 542. Σ. Δ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος Θ 169

173 Μονομάχος Βλ. επίσης, Ιωήλ, Χρονογραφία Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική Βραχέα Χρονικά

174 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η πορφυρογέννητη Ζωή, κόρη του Κωνσταντίνου Η και ανιψιά του Βασιλείου Β, αποτελεί έναν από τους τελευταίους απογόνους της Μακεδονικής δυναστείας. Εξαιτίας της καταγωγής της, η Ζωή διαδραμάτισε νομιμοποιητικό ρόλο στη διαδοχή του αυτοκρατορικού θρόνου από το , μέσω των γάμων της με τρεις διαδοχικούς συζύγους, τον Ρωμανό Γ Αργυρό ( ), τον Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα ( ) και τον Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο ( ), καθώς και μέσω της υιοθεσίας του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη ( ). Οι ιστορικοί και χρονογράφοι προβαίνουν στη σκιαγράφηση του πορτραίτου της Ζωής από διαφορετική οπτική γωνία, αλλά σε κάθε περίπτωση πρέπει να επισημανθεί ότι ο τρόπος παρουσίασης της αυτοκράτειρας επηρεάζεται και από την επικρατούσα ιδεολογία για την πρέπουσα συμπεριφορά των γυναικών, καθώς κι εκείνη υπόκειται στους ίδιους περιορισμούς με τις υπόλοιπες γυναίκες και επικρίνεται όταν η συμπεριφορά της δε συνάδει με την ιδανική γυναικεία συμπεριφορά και παρεκκλίνει από τον κανόνα. Επιπλέον, η βυζαντινή γραμματεία διάκειται αρνητικά απέναντι στην άσκηση της εξουσίας από γυναίκες, καθώς εκείνες εξαιτίας του φύλου τους και των αδυναμιών που αυτό συνεπαγόταν, θεωρούνταν ακατάλληλες και αναρμόδιες να ασκήσουν την εξουσία. Εντούτοις, παρά την επιφυλακτικότητα των Βυζαντινών για την άσκηση της εξουσίας από μία γυναίκα, η Ζωή μαζί με τη Θεοδώρα ανήλθαν, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα, στον αυτοκρατορικό θρόνο και άσκησαν την εξουσία, καθώς ως τελευταίοι απόγονοι μιας ένδοξης δυναστείας έχαιραν μεγάλης αποδοχής και κάθε προσπάθεια υπονόμευσής τους ήταν ανεπιθύμητη. Η Ζωή, σε αντίθεση με τη Θεοδώρα, αποδέχτηκε στην ηλικία των πενήντα ετών να παντρευτεί τον Ρωμανό Αργυρό, έναν άνδρα που δεν γνώριζε καθόλου και είχε επιλεγεί από τον πατέρα της. Το γεγονός αυτό μπορεί να ερμηνευθεί όχι μόνο ως επιθυμία της αυτοκράτειρας να συνάψει ένα γάμο, αλλά και ως επιθυμία να συμμετάσχει στην άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας. Μέσω του νέου της ρόλου ως συζύγου και αυτοκράτειρας, η Ζωή τοποθετήθηκε ιεραρχικά σε ανώτερη θέση από τη Θεοδώρα, αποκτώντας την πολυπόθητη νομή στην εξουσία με έναν τρόπο που ήταν περισσότερο αποδεκτός από τη βυζαντινή κοινωνία. 171

175 Κι ενώ ο γάμος της Ζωής και του Ρωμανού αρχικά πήγαινε καλά, πολύ σύντομα επήλθε ρήξη μεταξύ των δύο συζύγων. Ο Ρωμανός, μετά την αδυναμία της Ζωής να τεκνοποιήσει, απομακρύνθηκε από κοντά της. Η αυτοκράτειρα απογοητεύτηκε και ταπεινώθηκε, καθώς ο σύζυγός της άρχισε να την παραμελεί. Ωστόσο, η απομάκρυνση των δύο συζύγων μπορεί να έχει βαθύτερα αίτια και να υποδηλώνει τη ρήξη του Ρωμανού Γ με τις επιλογές των Μακεδόνων, καθώς κατά τη διάρκεια της βασιλείας του εμφανίζονται αριστοκρατικές οικογένειες που είχαν πέσει θύματα δίωξης της Μακεδονικής δυναστείας. Η μόνη πολιτική δραστηριότητα της Ζωής που καταγράφεται κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ρωμανού ήταν ο εγκλεισμός της Θεοδώρας στο Πετρίον και η υποχρεωτική κουρά της. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει την επιθυμία της Ζωής για εξουσία, καθώς η Θεοδώρα αποτελούσε πραγματική απειλή για τη Ζωή. Επιπλέον, η συμμετοχή της αυτοκράτειρας στη δολοφονία του Ρωμανού δεν μπορεί να παραβλεφθεί. Βέβαια, η επιλογή του δεύτερου συζύγου της, του Μιχαήλ Δ, δεν ήταν αποκλειστικά δική της. Ο Ιωάννης Ορφανοτρόφος, ικανός και φιλόδοξος, καθώς ο ίδιος ως ευνούχος δεν μπορούσε να ανέλθει στον αυτοκρατορικό θρόνο, εκμεταλλεύτηκε τη ρήξη του ζεύγους θέλοντας να εξασφαλίσει τον θρόνο για τον αδερφό του Μιχαήλ. Αρχικά παρουσίασε τον αδερφό του στον Ρωμανό και τη Ζωή, με σκοπό να τον προσλάβει ο αυτοκράτορας στην υπηρεσία του. Η Ζωή κυριευμένη από πάθος συνδέθηκε ερωτικά με τον όμορφο και γοητευτικό νεαρό, ο οποίος ακολουθώντας τις οδηγίες του αδερφού του ανταποκρινόταν στα ερωτικά καλέσματα της αυτοκράτειρας. Η Ζωή τον ερωτεύτηκε τρελά, με αποτέλεσμα λίγο αργότερα να τον ανεβάσει στον θρόνο ως δεύτερο σύζυγό της. Η συμπεριφορά αυτή της Ζωής, ωστόσο, δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της επιθυμίας της για τον εραστή της, όπως δηλώνει ο Ψελλός, αλλά και της επιδίωξής της να μετέχει της αυτοκρατορικής εξουσίας μετά τον παραγκωνισμό της από τον Ρωμανό. Αυτό τουλάχιστον αποτυπώνεται στην αφήγηση του Σκυλίτζη, καθώς ο ιστορικός αναφέρει ότι η Ζωή θεωρώντας πως ο Μιχαήλ θα ήταν δούλος της, ασχολούνταν με τα ζητήματα της αυτοκρατορίας. Ωστόσο, το ενδιαφέρον του Μιχαήλ για τη Ζωή χάθηκε γρήγορα μετά την άνοδό του στον θρόνο και η Ζωή παραγκωνίστηκε και πάλι. Μετά τον θάνατο του Μιχαήλ Δ, η Ζωή υποκύπτοντας στις πιέσεις του Ορφανοτρόφου και της οικογένειάς του, ανέβασε στον θρόνο τον Μιχαήλ Καλαφάτη, 172

176 αφού προηγουμένως τον είχε υιοθετήσει. Ο νέος αυτοκράτορας θέλοντας όμως να κυβερνήσει μόνος του, πράξη που σήμαινε ρήξη με το παλαιό καθεστώς, στράφηκε αρχικά εναντίον των συγγενών του και στη συνέχεια, λησμονώντας τις ευεργεσίες της Ζωής στο πρόσωπό του, στράφηκε και εναντίον της, εξορίζοντάς την στην Πρίγκηπο. Η πράξη του όμως αυτή οδήγησε στην ανατροπή του. Καθώς ο λαός ήταν αφοσιωμένος στη δυναστική νομιμότητα που εκπροσωπούσε η Ζωή, αντέδρασε άμεσα και βίαια. Η Ζωή δεν ήταν μόνο το σύμβολο της δυναστείας, αλλά ήταν και η εκπρόσωπος των πολιτικών αξιωματούχων της πρωτεύουσας. Οποιαδήποτε επίθεση εναντίον της ισοδυναμούσε με επίθεση ενάντια στα συμφέροντα της συγκλητικής αριστοκρατίας. Ο περιορισμός των δραστηριοτήτων της Ζωής από άνδρες που ενθρόνισε η ίδια, φαίνεται να επισκίασε την εξουσία της, αλλά η παρουσία των ανδρών αυτών στον θρόνο αποτελούσε ουσιαστικά επιβεβαίωση του νομιμοποιητικού της ρόλου. Η Ζωή νομιμοποίησε τους αυτοκράτορες που κυβέρνησαν και ένας, ο Μιχαήλ Ε, που απέτυχε να την αναγνωρίσει και την απομάκρυνε, έχασε την εξουσία. Οι σύζυγοι και ο υιοθετημένος υιός της Ζωής δε θα μπορούσαν να υπάρξουν ως αυτοκράτορες χωρίς την ίδια. Μετά την απομάκρυνση του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη η Ζωή και η Θεοδώρα ανέλαβαν τα ηνία της αυτοκρατορίας, η βασιλεία τους ωστόσο δε διήρκεσε περισσότερο από δύο μήνες. Κι ενώ οι δύο αδερφές εργάστηκαν με επιτυχία, φέροντας εις πέρας τις υποθέσεις της αυτοκρατορίας, η Ζωή δε δίστασε να απομακρύνει τη Θεοδώρα για άλλη μία φορά, θέλοντας να πάρει την εξουσία στα χέρια της. Η απόφαση της Ζωής να συνάψει έναν τρίτο γάμο αποδίδεται από τον Ψελλό στους ανθρώπους του παλατιού αρχικά και στη συνέχεια στην ίδια τη Ζωή, η οποία επιθυμούσε κατ αυτόν τον τρόπο να ενισχύσει την εξουσία της. Ο Σκυλίτζης αποδίδει πάντως στη Ζωή την πρωτοβουλία για την επιλογή του νέου αυτοκράτορα. Η επιθυμία της Ζωής να συνάψει έναν τρίτο γάμο ενδεχομένως να οφειλόταν στο γεγονός ότι ήθελε να έχει ένα αντιστάθμισμα απέναντι στη Θεοδώρα. Κατά τη διάρκεια του τρίτου της γάμου η Ζωή περιθωριοποιήθηκε και πάλι, καθώς ο σύζυγός της εγκατέστησε στο παλάτι την ερωμένη του Μαρία Σκλήραινα. Επιπλέον, στα τελευταία χρόνια της ζωής της, η αυτοκράτειρα έχοντας απωλέσει λόγω ηλικίας κάθε ερωτική επιθυμία, επιδόθηκε με ιδιαίτερο ζήλο στην 173

177 παρασκευή αρωμάτων, τα οποία προσέφερε με μεγάλο σεβασμό στην εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή. Η παραδοσιακή έρευνα διάκειται αρνητικά απέναντι στη Ζωή και τη θεωρεί ως μία γυναίκα με πλήθος αδυναμιών, έρμαιο στα χέρια των συζύγων της, αδιάφορη και ανίκανη ως προς την άσκηση της εξουσίας, επιδιδόμενη στην ικανοποίηση των ερωτικών της παθών και ασχολούμενη με την παρασκευή καλλυντικών στα τελευταία χρόνια του βίου της. Η αποτίμηση αυτή προκύπτει εξολοκλήρου μέσα από την αφήγηση του Ψελλού. Ωστόσο, η αρνητική εικόνα που μας δίνει ο Ψελλός για τη Ζωή οφείλεται τόσο στο γεγονός ότι ο ιστορικός δεν μπορούσε να δεχτεί την παρουσία μιας γυναίκας στον θρόνο, εξαιτίας των αδυναμιών που συνεπαγόταν του φύλου της, όσο και στο γεγονός ότι ήθελε να προβάλει αυτοκράτορες που ο ίδιος συμπαθούσε. Βέβαια, ο Ψελλός ως σύγχρονος και προσωπικός φίλος της αυτοκράτειρας, αυτόπτης μάρτυρας πολλών γεγονότων που περιγράφει, διεισδύει βαθειά στον εσωτερικό της κόσμο αποδίδοντας με πολλές λεπτομέρειες πτυχές της πολύπλευρης προσωπικότητάς της. Ενώ είναι επικριτικός απέναντί της και την υπονομεύει, όπου μπορεί, από την άλλη δεν μπορούμε να μη σημειώσουμε ότι τρέφει κάποια συμπάθεια στο πρόσωπό της, αναγνωρίζει τη δυναστική νομιμότητα που εκπροσωπούσε η Ζωή και προσπαθεί να την προστατεύσει. Για παράδειγμα, δεν την κατηγορεί ευθέως για τη συμμετοχή της στη δολοφονία του πρώτου της συζύγου, αν και έμμεσα την αποδέχεται. Επίσης, αποδέχεται την ιδιαίτερη σχέση της Ζωής με την εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή ως αποτέλεσμα της βαθιάς θρησκευτικής της πίστης. Την επαινεί για τη γενναιοδωρία της, αλλά συγχρόνως τη θεωρεί υπεύθυνη για την παρακμή της αυτοκρατορίας. Κι ενώ ο Ψελλός παρουσιάζει τη Ζωή στερούμενη πολιτικής βούλησης, ο Σκυλίτζης αντίθετα της αποδίδει έναν ενεργό πολιτικό ρόλο, καθώς μέσα από την αφήγησή του αποκαλύπτεται η επιθυμία της Ζωής για συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας. Ο ιστορικός φανερώνει την προτίμησή του στη Ζωή κατά τη διάρκεια της συμβασιλείας των δύο αδερφών, τονίζοντας πως η Ζωή ανέλαβε την εξουσία, έχοντας ως συμβασίλισσα τη Θεοδώρα. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί πως, αν και ο Σκυλίτζης επικροτεί τις ενέργειες της Ζωής, αντιλαμβάνεται τον ρόλο της αυτό ως προσωρινό. Κι αν ακόμη ο ιστορικός δεν είναι επικριτικός απέναντι στη Ζωή, όπως ο Ψελλός, δεν κρύβει την προτίμησή του για έναν άνδρα αυτοκράτορα. Η σύγχρονη 174

178 έρευνα δεν αναγνωρίζει πολιτικές σκοπιμότητες στο έργο του Σκυλίτζη, ενώ η παλαιότερη επισημαίνει ότι ο ιστορικός παρουσιάζει τα γεγονότα από φιλομακεδονική σκοπιά, γεγονός που έχει να κάνει με την επιλογή των πηγών του. Κατά την άποψή μας η αλήθεια ενδεχομένως να βρίσκεται κάπου στη μέση, καθώς θεωρούμε υπερβολικές κάποιες κρίσεις του Ψελλού σχετικά με την ανικανότητα της Ζωής, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τη σκοπιά από την οποία ο ιστορικός προσεγγίζει τα γεγονότα. Από την άλλη, στο έργο του Σκυλίτζη, η Ζωή μόνο ανίκανη και αδιάφορη δεν προβάλλεται. Εν κατακλείδι, παρότι η Ζωή λειτούργησε ως νομιμοποιητικός παράγοντας για τη μεταβίβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας, λόγω της καταγωγής της, είχε τη φιλοδοξία να μετέχει στην άσκηση αυτής. Χειραγωγήθηκε από ανθρώπους του περιβάλλοντός της και προέβη σε ενέργειες, για τις οποίες δεν ήταν αποκλειστικά υπεύθυνη η ίδια. Η Ζωή προτίμησε να παντρευτεί από το να έχει τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας στα χέρια της. Ενδεχομένως, η Ζωή να μην είχε τις ικανότητες να το πράξει, αλλά ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι μπορούσε, καθώς δεν υπήρχε προηγούμενο άσκησης εξουσίας από μία γυναίκα, εκτός από την Ειρήνη ( ), και λαμβάνοντας υπόψη την άποψη των Βυζαντινών για την άσκηση της εξουσίας από μία γυναίκα, δε θα μπορούσε να βρεθεί μόνη στον αυτοκρατορικό θρόνο, τουλάχιστον όχι για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ενδεχομένως, φοβούμενη μήπως η Θεοδώρα παντρευτεί και τοποθετηθεί η ίδια σε κατώτερη θέση, αισθανόταν περισσότερο ασφαλής με ένα σύζυγο, τόσο απέναντι στην αδερφή της, όσο και στην κοινωνία. Ως σύζυγος και αυτοκράτειρα θα ήταν αποδεκτή από τη βυζαντινή κοινωνία και θα συμμετείχε στην άσκηση της πολιτικής. Όμορφη, αγέραστη και ελεύθερη όσο καμία άλλη γυναίκα της εποχής της, η Ζωή αγαπήθηκε από τον λαό της Κωνσταντινούπολης χάρη στη γενναιοδωρία της, απολαμβάνοντας τον σεβασμό και την αφοσίωσή του. Καταφύγιο στα προβλήματα της έβρισκε στη φιλανθρωπία και την άσκηση των θρησκευτικών της καθηκόντων. Η Ζωή, αν και ποτέ δεν έκανε παιδιά, επιβίωσε και κυριάρχησε στην αυτοκρατορική αυλή, διατηρώντας τη θέση της ως νόμιμη αυτοκράτειρα μέσω των γάμων της με τρεις διαδοχικούς συζύγους και μιας υιοθεσίας, και πέθανε στον θρόνο ως αυτοκράτειρα. 175

179 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ Ο γάμος της Ζωής και του Ρωμανού Γ Αργυρού (Codex Vitr. 26-2, fol. 198v) 2. Η αυτοκράτειρα Ζωή εξαναγκάζει την αδερφή της Θεοδώρα σε κουρά (Codex Vitr. 26-2, fol. 204r) 681 Οι μικρογραφίες προέρχονται από το χειρόγραφο της Μαδρίτης με τη Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη (Codex Vitr. 26-2), Εθνική Βιβλιοθήκη Μαδρίτης. 176

180 3. Ο γάμος της αυτοκράτειρας Ζωής και του Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα (Codex Vitr. 26-2, fol. 206v) 4. Η στέψη του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη παρουσία της αυτοκράτειρας Ζωής (Codex Vitr. 26-2, fol. 218v) 177

181 5. Η Θεοδώρα επιστρέφει από το Πετρίον στην Κωνσταντινούπολη, η αυτοκράτειρα Ζωή στον θρόνο (Codex Vitr. 26-2, fol. 219v) 6. Η Θεοδώρα επιστρέφει στο παλάτι, ενώ η Ζωή καθησυχάζει τους πολίτες (Codex Vitr. 26-2, fol. 220v) 178

182 7. Ο Κωνσταντίνος Μονομάχος επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη και παντρεύεται τη Ζωή (Codex Vitr. 26-2, fol. 222r) 8. Ο γάμος της αυτοκράτειρας Ζωής και του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου (Codex Vitr. 26-2, fol. 222r) 9. Η Ζωή και η Θεοδώρα σώζουν τον Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο από το πλήθος (Codex Vitr. 26-2, fol. 227v) 179

183 10. Ιστάμενον (αριστερά) με πορτραίτα του Χριστού Αντιφωνητή και της αυτοκράτειρας Ζωής, Κωνσταντινούπολη 1041/1042. Πηγή: Ph. Grierson, Catalogue, III.2, πίν. LVIII. Τεταρτηρόν (κέντρο) με πορτραίτα της αυτοκράτειρας Ζωής και ενός γενειοφόρου άνδρα, Κωνσταντινούπολη 1041/1042. Πηγή: Ph. Grierson, Catalogue, III.2, πίν. LVIII. Ιστάμενον (δεξιά) με πορτραίτα της Παναγίας και των δύο αυτοκρατειρών, Ζωής και Θεοδώρας, Κωνσταντινούπολη Πηγή: Ph. Grierson, Catalogue, III.2, πίν. LVIII. 180

184 11. Ο Χριστός με τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο και την αυτοκράτειρα Ζωή, Κωνσταντινούπολη, Αγία Σοφία. Πηγή: Ν. Χατζηδάκη, Ελληνική Τέχνη, Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Αθήνα 1994,

185 12. Η αυτοκράτειρα Ζωή. Λεπτομέρεια της εικόνας 11. Πηγή: Ν. Χατζηδάκη, Ελληνική Τέχνη, Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Αθήνα 1994,

CSHB: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, 50, Bonnae DOP: Dumbarton Oaks Papers, Washington, DC, 1941.

CSHB: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, 50, Bonnae DOP: Dumbarton Oaks Papers, Washington, DC, 1941. - H : MA Y (.. 1151) E :.. - :.. -,..,.. 2013 ... 3... 4 :... 7 1.... 7 2.... 8 3.... 12 4.... 15.... 15.... 19.... 21 :... 23 1.... 23 2.... 26 3.... 27 ME :... 30 1. 11... 30 2.... 34 3. (978-1050)...

Διαβάστε περισσότερα

Ειδίκευση: Βυζαντινή Ιστορία

Ειδίκευση: Βυζαντινή Ιστορία Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Βυζαντινός κόσμος: Ιστορία και Αρχαιολογία Ειδίκευση: Βυζαντινή Ιστορία Εξεταστέα Ύλη Ύλη Γραπτών Εξετάσεων Για τις γραπτές

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Διεύθυνση αλληλογραφίας: Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας/Φιλοσοφική Σχολή/ Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/ Τ.Κ. 45110.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Διεύθυνση αλληλογραφίας: Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας/Φιλοσοφική Σχολή/ Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/ Τ.Κ. 45110. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ονοματεπώνυμο: Αγγελική Παναγοπούλου Πατρώνυμο: Γεώργιος Τόπος γέννησης: Αθήνα Οικογενειακή κατάσταση: Άγαμη Θέση: Λέκτορας Γνωστικό Αντικείμενο: Βυζαντινή Ιστορία Διεύθυνση αλληλογραφίας:

Διαβάστε περισσότερα

SANJA MESANOVIC Η ΕΥΔΟΚΊΑ ΜΑΚΡΕΜΒΟΛΓΠΣΣΑ ΚΑΙ ΤΑ ΝΟΜΊΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ι ' ΔΟΥΚΑ

SANJA MESANOVIC Η ΕΥΔΟΚΊΑ ΜΑΚΡΕΜΒΟΛΓΠΣΣΑ ΚΑΙ ΤΑ ΝΟΜΊΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ι ' ΔΟΥΚΑ SANJA MESANOVIC Η ΕΥΔΟΚΊΑ ΜΑΚΡΕΜΒΟΛΓΠΣΣΑ ΚΑΙ ΤΑ ΝΟΜΊΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ι ' ΔΟΥΚΑ Τον 11ο αιώνα η αυτοκρατορική αυλή του Βυζαντίου χαρακτηρίζεται από την παρουσία σημαντικών γυναικών. Παρά τη δυσπιστία

Διαβάστε περισσότερα

Εξεταστέα Ύλη. Οι υποψήφιοι θα πρέπει να μελετήσουν την ιστορία της περιόδου ελεύθερα από τα προτεινόμενα βασικά εγχειρίδια:

Εξεταστέα Ύλη. Οι υποψήφιοι θα πρέπει να μελετήσουν την ιστορία της περιόδου ελεύθερα από τα προτεινόμενα βασικά εγχειρίδια: Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ειδίκευση:Βυζαντινή Ιστορία Εξεταστέα Ύλη Ύλη Γραπτών Εξετάσεων Για τις γραπτές εξετάσεις οι υποψήφιοι θα εξεταστούν στην Ιστορία του βυζαντινού

Διαβάστε περισσότερα

Ύστερη Βυζαντινή Περίοδος ( ) Μέρος Α : Το Βυζάντιο στα χρόνια των Κομνηνών και των Αγγέλων ( )

Ύστερη Βυζαντινή Περίοδος ( ) Μέρος Α : Το Βυζάντιο στα χρόνια των Κομνηνών και των Αγγέλων ( ) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ύστερη Βυζαντινή Περίοδος (1081-1453) Μέρος Α : Το Βυζάντιο στα χρόνια των Κομνηνών και των Αγγέλων (1081-1204) Ενότητα 1: Το Βυζάντιο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 1. ΓΕΝΙΚΑ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΟ ΚΩΔΙΚΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΒΥΦΦ198 ΕΞΑΜΗΝΟ ΣΠΟΥΔΩΝ ΟΛΑ ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Βυζαντινή Γραμματεία (11ος-15ος αι.). Ιστοριογραφία

Διαβάστε περισσότερα

BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 24 (2014) XX-XX

BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 24 (2014) XX-XX D. Krallis, Michael Attaleiates and the Politics of Imperial Decline in Eleventh Century Byzantium [Medieval and Renaissance Texts and Studies 422, Medieval Confluences Series 2], Tempe, Arizona 2012,

Διαβάστε περισσότερα

Βυζαντινά Σύμμεικτα. Τομ. 14, 2001

Βυζαντινά Σύμμεικτα. Τομ. 14, 2001 Βυζαντινά Σύμμεικτα Τομ. 14, 2001 Αναζητώντας την εικόνα του Ελκομένου της Μονεμβασίας. Το χαμένο παλλάδιο της πόλης και η επίδρασή του στα υστεροβυζαντινά μνημεία του νότιου ελλαδικού χώρου ΦΩΣΚΟΛΟΥ Βασιλική

Διαβάστε περισσότερα

Περιοδικό Ἑῶα καὶ Ἑσπέρια

Περιοδικό Ἑῶα καὶ Ἑσπέρια Περιοδικό Ἑῶα καὶ Ἑσπέρια Οι προς δημοσίευση μελέτες υποβάλλονται για έγκριση στη Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού σε έντυπη μορφή και σε CD. Η όλη προς έκδοση εργασία δεν είναι δυνατόν να υπερβαίνει

Διαβάστε περισσότερα

Η ΑΝΑΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΙΚΗΦΟΡΟ ΦΩΚΑ (961)

Η ΑΝΑΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΙΚΗΦΟΡΟ ΦΩΚΑ (961) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Η ΑΝΑΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΑΠΟ

Διαβάστε περισσότερα

Το χρονικό κατάρρευσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 1025-1461 μ.χ. Λευκή σελίδα

Το χρονικό κατάρρευσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 1025-1461 μ.χ. Λευκή σελίδα Δημήτρης Σπυρόπουλος Το χρονικό κατάρρευσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 1025-1461 μ.χ. Λευκή σελίδα http://www.lefkiselida.gr Αυτό το κείμενο που δημοσιεύεται από τις εκδόσεις «Λευκή σελίδα», προστατεύεται

Διαβάστε περισσότερα

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Διάλεξη 13

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Διάλεξη 13 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Διάλεξη 13 Ο Ενδέκατος Αιώνας (β μισό) - Το τέλος της Μακεδονικής Δυναστείας: Θεοδώρα Πορφυρογέννητος (1055-1056) - Μιχαήλ Ϛ Στρατιωτικός (1056-1057) Δυναστεία Δουκών και Κομνηνών (1057-1185):

Διαβάστε περισσότερα

Εξεταστέα Ύλη. Για τις γραπτές εξετάσεις οι υποψήφιοι θα εξεταστούν στην Ιστορία του βυζαντινού κράτους από το 324 μέχρι το 1453

Εξεταστέα Ύλη. Για τις γραπτές εξετάσεις οι υποψήφιοι θα εξεταστούν στην Ιστορία του βυζαντινού κράτους από το 324 μέχρι το 1453 Πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Βυζαντινός Κόσμος: Ιστορία και Αρχαιολογία Ειδίκευση: Βυζαντινή Ιστορία Εξεταστέα Ύλη Ύλη Γραπτών Εξετάσεων Για τις γραπτές εξετάσεις

Διαβάστε περισσότερα

IEΘNEΣ ΣYMΠOΣIO. Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡIΑ ΣΕ ΚΡIΣΗ (;) TO BYZANTIO TON 11ο ΑΙΩΝΑ (1025-1081) 10-13 Mαΐου 2001 ΠPOΓPAMMA ΣYMΠOΣIOY. Oργανωτική Eπιτροπή

IEΘNEΣ ΣYMΠOΣIO. Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡIΑ ΣΕ ΚΡIΣΗ (;) TO BYZANTIO TON 11ο ΑΙΩΝΑ (1025-1081) 10-13 Mαΐου 2001 ΠPOΓPAMMA ΣYMΠOΣIOY. Oργανωτική Eπιτροπή IEΘNEΣ ΣYMΠOΣIO Oργανωτική Eπιτροπή Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡIΑ ΣΕ ΚΡIΣΗ (;) TO BYZANTIO TON 11ο ΑΙΩΝΑ (1025-1081) 10-13 Mαΐου 2001 Eυάγγελος Xρυσός Kωνσταντίνος Πιτσάκης Eυτυχία Παπαδοπούλου Nίκη Tσιρώνη Eλένη Γκαρά

Διαβάστε περισσότερα

ΠANEΠIΣTHMIO AΘHNΩN ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ METAΠTYXIAKO ΣEMINAPIO «NIKOΣ OIKONOMIΔHΣ» Πρόγραμμα έτους

ΠANEΠIΣTHMIO AΘHNΩN ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ METAΠTYXIAKO ΣEMINAPIO «NIKOΣ OIKONOMIΔHΣ» Πρόγραμμα έτους ΠANEΠIΣTHMIO AΘHNΩN ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ METAΠTYXIAKO ΣEMINAPIO «NIKOΣ OIKONOMIΔHΣ» Πρόγραμμα έτους 2005 2006 ΣΤΗ ΒΙΘΥΝΙΑ ΜΕ ΤΟ «ΒΑΣΙΛΙΚΟΝ ΔΡΟΜΩΝΙΟΝ» ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟΥ Κτήριο

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία. Επιλογή Βιβλιογραφίας Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία. Επιλογή Βιβλιογραφίας Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία Επιλογή Βιβλιογραφίας Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας Ο κόσμος του Βυζαντίου G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού

Διαβάστε περισσότερα

Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΩΝ ΧΡΥΣΟΥΦΑΝΤΩΝ ΚΑΙ ΧΡΥΣΟΚΕΝΤΗΤΩΝ ΜΕΤΑΞΩΤΩΝ ΥΦΑΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ1

Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΩΝ ΧΡΥΣΟΥΦΑΝΤΩΝ ΚΑΙ ΧΡΥΣΟΚΕΝΤΗΤΩΝ ΜΕΤΑΞΩΤΩΝ ΥΦΑΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ1 ΕΛΕΝΗ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ - ΚΑΡΑΜΠΙΝΑ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΩΝ ΧΡΥΣΟΥΦΑΝΤΩΝ ΚΑΙ ΧΡΥΣΟΚΕΝΤΗΤΩΝ ΜΕΤΑΞΩΤΩΝ ΥΦΑΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ1 Στην αείμνηστη δασκάλα μου Μ α ρ ία Σ. Θ εοχά ρη Η μελέτη των μεσαιωνικών υφασμάτων και ανάμεσα

Διαβάστε περισσότερα

Ευγενία Δρακοπούλου. Διευθύντρια Ερευνών Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών

Ευγενία Δρακοπούλου. Διευθύντρια Ερευνών Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών Ευγενία Δρακοπούλου Διευθύντρια Ερευνών Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών Τηλ. +302107273570 Fax: +302107246212 E-mail: egidrak@eie.gr Website: http://eie.academia.edu/eugeniadrakopoulou http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/cvs/cv-drakopoulou-gr.html

Διαβάστε περισσότερα

ΗΕΠΟΧΗΤΗΣΑΚΜΗΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 843-1054

ΗΕΠΟΧΗΤΗΣΑΚΜΗΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 843-1054 ΗΕΠΟΧΗΤΗΣΑΚΜΗΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 843-1054 Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 843-1054 867 886 912 913

Διαβάστε περισσότερα

Αννα Β. Μανδυλαρά Μόνιμη Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Αννα Β. Μανδυλαρά Μόνιμη Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ιούνιος 2013 Αννα Β. Μανδυλαρά Μόνιμη Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ Ημερομηνία γεννήσεως: 24.06.1962 Ελληνική υπηκοότητα. Ενα παιδί. Διεύθυνση εργασίας:

Διαβάστε περισσότερα

H ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ Γ ΚΑΙ Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

H ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ Γ ΚΑΙ Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ H ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ Γ ΚΑΙ Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ ΓΙΑΤΙ ΕΡΧΟΜΑΣΤΕ ΣΤΟ ΣXOΛEIO; ΓΙΑ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΟΥΜΕ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΜΑΣ!!! Ο Μιχαήλ Γ (842-867) ήταν ο τελευταίος αυτοκράτορας της δυναστείας του Αμορίου. Όταν

Διαβάστε περισσότερα

Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας

Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Τομ. 47, 2008 Της Μελωδίας το αίνιγμα. Ο μελωδός και η πάρεδρός του στον κώδικα Parisinus graecus 139 (φ. 1β) ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ Ηλίας 10.12681/dchae.603 Copyright

Διαβάστε περισσότερα

Φίλιππος Φιλίππου. Σχέσεις Ορθοδόξων και Λατίνων στην Κύπρο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Ιστορικοκανονική Θεώρηση.

Φίλιππος Φιλίππου. Σχέσεις Ορθοδόξων και Λατίνων στην Κύπρο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Ιστορικοκανονική Θεώρηση. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΚΑΙΟΥ, ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΣ, ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Φίλιππος Φιλίππου Σχέσεις Ορθοδόξων και Λατίνων

Διαβάστε περισσότερα

Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 10: Λέων Διάκονος: Aπόσπασμα από το έργο του Ἱστορία. Ιωάννης Σκυλίτζης: Βίος και Έργο Κιαπίδου

Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 10: Λέων Διάκονος: Aπόσπασμα από το έργο του Ἱστορία. Ιωάννης Σκυλίτζης: Βίος και Έργο Κιαπίδου Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 10: Λέων Διάκονος: Aπόσπασμα από το έργο του Ἱστορία. Ιωάννης Σκυλίτζης: Βίος και Έργο Κιαπίδου Ειρήνη-Σοφία Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί ενότητας Οι φοιτητές θα

Διαβάστε περισσότερα

Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 13: Χρονογραφία της Ύστερης περιόδου. Γεώργιος Σφραντζής: Βίος και Έργο

Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 13: Χρονογραφία της Ύστερης περιόδου. Γεώργιος Σφραντζής: Βίος και Έργο Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 13: Χρονογραφία της Ύστερης περιόδου. Γεώργιος Σφραντζής: Βίος και Έργο Κιαπίδου Ειρήνη-Σοφία Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί ενότητας Οι φοιτητές θα έρθουν σε επαφή

Διαβάστε περισσότερα

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Ἱστορίης Ἐπίσκεψις Μάθημα: Βυζαντινή Ιστορία ιδάσκουσα: Ειρήνη Χρήστου Ειρήνη Χρήστου Βυζαντινή Ιστορία Ειρήνη

Διαβάστε περισσότερα

School of History and Archaeology. Department of Ancient Greek, Roman, Byzantine and Medieval History. Head of Department: Professor P.

School of History and Archaeology. Department of Ancient Greek, Roman, Byzantine and Medieval History. Head of Department: Professor P. School of History and Archaeology Department of Ancient Greek, Roman, Byzantine and Medieval History Head of Department: Professor P. Nigdelis Teaching Staff Καθηγητής Παντελής Νίγδελης, της Αρχαίας Ιστορίας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ 1 ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ Γεννήθηκα και μεγάλωσα στη Θεσσαλονίκη. Το 1999 αποφοίτησα από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. με ειδίκευση στην Ιστορία και βαθμό 9,14 (Άριστα).

Διαβάστε περισσότερα

Για παραπομπή : Μιχαήλ Δ

Για παραπομπή : Μιχαήλ Δ Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Περίληψη : Ο μαρτυρεί με την άνοδό του στον αυτοκρατορικό θρόνο τις αλλαγές που διαδραματίζονταν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία τον 11ο αιώνα, εποχή κατά την

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ, ΜΑΝΟΥΗΛ Β' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ.

ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ, ΜΑΝΟΥΗΛ Β' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ. I ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΡΙΑ ΕΛΕΥΘ. ΜΕΔΕΝΤΖΙΔΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ. ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΛΕΜΜΥΔΗΣ, ΜΑΝΟΥΗΛ Β' ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ. Μεταπτυχιακή Εργασία που

Διαβάστε περισσότερα

Δύο μαρμάρινες διακοσμητικές πλάκες στον Μυστρά

Δύο μαρμάρινες διακοσμητικές πλάκες στον Μυστρά Δύο μαρμάρινες διακοσμητικές πλάκες στον Μυστρά Αγγελική ΜΕΞΙΑ Τόμος ΚΖ (2006) Σελ. 115-124 ΑΘΗΝΑ 2006 Αγγελική Μέξια ΔΥΟ ΜΑΡΜΆΡΙΝΕΣ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΈΣ ΠΑΑΚΕΣ ΣΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ* ^τη συλλογή γλυπτών του Μουσείου Μυστρά

Διαβάστε περισσότερα

BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 28 (2018),

BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 28 (2018), Θεοδώρα Παπαδοπούλου, Συλλογικὴ ταυτότητα καὶ αὐτογνωσία στὸ Βυζάντιο. Συμβολὴ στὸν προσδιορισμὸ τῆς αὐτοαντίληψης τῶν Βυζαντινῶν κατὰ τὴ λόγια γραμματεία τους (11ος ἀρχές 13ου αἰ.), Σύλλογος πρὸς διάδοσιν

Διαβάστε περισσότερα

ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ. Τόμος 30ός

ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ. Τόμος 30ός 391 προσώπων που ΕΛΛΗΝΙΚΗ παρουσιάζει και ΙΣΤΟΡΙΚΗ των οικογενειών ΕΤΑΙΡΕΙΑ τους και συζητεί σχετικά προσωπογραφικά και ιστορικά προβλήματα. Η εργασία του V. Stepanenko, «The Sts. Apostles Sts. Peter and

Διαβάστε περισσότερα

Α Ν Α Κ Ο Ι Ν Ω Σ Η

Α Ν Α Κ Ο Ι Ν Ω Σ Η ΑΝΑΡΤΗΤΕΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2017-18 Α Ν Α Κ Ο Ι Ν Ω Σ Η Το Πρόγραμμα

Διαβάστε περισσότερα

Kalogirou, Dimitra. Neapolis University

Kalogirou, Dimitra. Neapolis University Neapolis University HEPHAESTUS Repository School of Health Sciences http://hephaestus.nup.ac.cy Master Degree Thesis 2015 þÿÿ¹ º ¹½É½¹º Â Ä ¾µ¹Â Äɽ þÿãä ÃŽ ÀĹº º±¹ ÃÄ ½ ɱ½ Kalogirou, Dimitra þÿ Á̳Á±¼¼±

Διαβάστε περισσότερα

ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Ι [1+31 \Ι 111 ΝΙ \ε. \(t ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΛΑΜΠΡΕΛΛΗ ΔΗΜΗΤΡΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Διαβάστε περισσότερα

1. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

1. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 1 Μιχάλης Ρηγίνος 1. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1977 αποφοίτησε από το Οικονομικό Τμήμα της ΑΣΟΕΕ και στη συνέχεια σπούδασε Οικονομική

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ(Project)

ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ(Project) ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ(Project) Θέµα: Εσωτερική πολιτική της Μακεδονικής δυναστείας 9 ος - 11 ος αιώνας Οργάνωση σχεδίου Έλσα Βαρδάκα Εφαρµογή Σε συνεργασία

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία Ενότητα 4: Ιστορικό πλαίσιο 6 ου αιώνα. Βυζαντινή Ιστοριογραφία: είδη - χαρακτηριστικά. Προκόπιος και Μαλάλας: Βίος και Έργο. Κιαπίδου Ειρήνη-Σοφία Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί

Διαβάστε περισσότερα

Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 2: Βυζαντινή Ιστοριογραφία: κείμενα, συγγραφείς, στόχοι και συγγραφικές αρχές.

Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 2: Βυζαντινή Ιστοριογραφία: κείμενα, συγγραφείς, στόχοι και συγγραφικές αρχές. Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 2: Βυζαντινή Ιστοριογραφία: κείμενα, συγγραφείς, στόχοι και συγγραφικές αρχές. Κιαπίδου Ειρήνη-Σοφία Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί ενότητας Μια πρώτη επαφή με τη

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία Σλαβικών Λαών

Ιστορία Σλαβικών Λαών ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ενότητα 12 η :Μαυροβούνιο Αγγελική Δεληκάρη Λέκτορας Μεσαιωνικής Ιστορίας των Σλαβικών Λαών Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας ΑΠΘ Άδειες Χρήσης

Διαβάστε περισσότερα

ΜΗΤΡΩΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ KAI ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΟΥ ΑΠΘ

ΜΗΤΡΩΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ KAI ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΟΥ ΑΠΘ ΜΗΤΡΩΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ KAI ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΟΥ ΑΠΘ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΘΕΩΡΙΑ ΧΩΡΟΥ-ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Α/ Α 1. ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΜΕΛΗ ΑΠΟ

Διαβάστε περισσότερα

Δουκών δυναστεία ( )

Δουκών δυναστεία ( ) Για παραπομπή : Stankovic Vlada,, 2008, Περίληψη : Η άνοδος στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης του Κωνσταντίνου Θ Δούκα το 1059 σήμανε την κατάληψη της εξουσίας από τη βυζαντινή αριστοκρατία και αποτέλεσε

Διαβάστε περισσότερα

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Νικόλαος Γ. Χαραλαμπόπουλος Τμήμα Φιλολογίας

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Νικόλαος Γ. Χαραλαμπόπουλος Τμήμα Φιλολογίας ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Διάλεξη 12 Ενδέκατος Αιώνας (α μισό): Βασίλειος Β Βουλγαροκτόνος (976-1025) Κων/νος Η (1025-1028) - Ρωμανός Γ Αργυρός (1028-1034) - Μιχαήλ Δ Παφλαγών (1034-1041) - Μιχαήλ Ε Καλαφάτης

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Κυρίτσης Δημήτριος. Διεύθυνση κατοικίας: Μισαραλιώτου 13, Αθήνα, τηλ , FAX: ,

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Κυρίτσης Δημήτριος. Διεύθυνση κατοικίας: Μισαραλιώτου 13, Αθήνα, τηλ , FAX: , ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Κυρίτσης Δημήτριος Ημερομηνία γέννησης: 28 Οκτωβρίου 1967 Τόπος γέννησης: Παρίσι, Γαλλία Διεύθυνση κατοικίας: Μισαραλιώτου 13, 11742 Αθήνα, τηλ. 210 9241239, FAX: 210 8041109, e-mail:

Διαβάστε περισσότερα

Οι απεικονίσεις των Κρητών (Keftiw) στους τάφους Αιγυπτίων αξιωματούχων και οι σχέσεις μεταξύ Αιγύπτου και Κρήτης κατά τη Νεοανακτορική περίοδο

Οι απεικονίσεις των Κρητών (Keftiw) στους τάφους Αιγυπτίων αξιωματούχων και οι σχέσεις μεταξύ Αιγύπτου και Κρήτης κατά τη Νεοανακτορική περίοδο Οι απεικονίσεις των Κρητών (Keftiw) στους τάφους Αιγυπτίων αξιωματούχων και οι σχέσεις μεταξύ Αιγύπτου και Κρήτης κατά τη Νεοανακτορική περίοδο Παναγιώτης Καπλάνης Διδάσκων: Ανδρέας Βλαχόπουλος Σχέσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Πτυχιούχων ΤΕΙ (Παν/κό έτος 2011-2012) (Απόφαση ΓΣ 326/26.5.2011) 1 Πτυχιούχων διετούς κύκλου Σπουδών (Παν/κό έτος 2011-2012) (Απόφαση ΓΣ 326/26.5.2011) 2 ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΝΈΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΝΈΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΝΈΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «Δικτυακές πόλεις και αναπαραστάσεις» ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ Δώρα Μονιούδη-Γαβαλά

Διαβάστε περισσότερα

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Μαθητικό Συνέδριο Ιστορίας "Το Βυζάντιο ανάμεσα στην αρχαιότητα και τη σύγχρονη Ελλάδα" ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Η επίδραση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας στο Βυζαντινό Πολιτισμό Μαθητική Κοινότητα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ (7ος 12 ος αι.)

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ (7ος 12 ος αι.) ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ (7ος 12 ος αι.) ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ: H. Hunger, Bυζαντινή Λογοτεχνία (ελλ. μτφρ.), Mορφωτικό Ίδρυμα Eθνικής Tραπέζης, τ. Α, Αθήνα 1987, Β Αθήνα 1992, Γ, Αθήνα 1994.

Διαβάστε περισσότερα

1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τα ΠΑΙ ΙΚΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΑ Το 958 µ.χ.. γεννιέται ο Βασίλειος ο Β, γιος του Ρωµανού και της Θεοφανώς. Γιαγιά του από την πλευρά του πατέρα του

1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τα ΠΑΙ ΙΚΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΑ Το 958 µ.χ.. γεννιέται ο Βασίλειος ο Β, γιος του Ρωµανού και της Θεοφανώς. Γιαγιά του από την πλευρά του πατέρα του ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Ο ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΣ (976-1025) 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τα ΠΑΙ ΙΚΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΑ Το 958 µ.χ.. γεννιέται ο Βασίλειος ο Β, γιος του Ρωµανού και της Θεοφανώς. Γιαγιά του από την πλευρά του πατέρα του ήταν η Ελένη,

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΕΛΠ 11: Ελληνική Ιστορία Ακ. Έτος: 2008-9 ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΘΕΜΑ: Η βυζαντινή αριστοκρατία κατά τους 9 ο έως 12 ο αιώνα: δομή και χαρακτηριστικά, ανάπτυξη και σχέσεις

Διαβάστε περισσότερα

Δρ. Κωνσταντίνος Γώγος

Δρ. Κωνσταντίνος Γώγος Δρ. Κωνσταντίνος Γώγος (Εκλεγμένος Λέκτορας, Τμήμα Τουρκικών Σπουδών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών, ΕΚΠΑ) kgogos@turkmas.uoa.gr ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ στο Τμήμα Τουρκικών Σπουδών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών,

Διαβάστε περισσότερα

Θεοχαρίδης (1981). Μια εξαφανίσθεισα σημαντική Μονή της Θεσσαλονίκης: η Μονή Φιλοκάλλη. Μακεδονικά, 21, 319-350.

Θεοχαρίδης (1981). Μια εξαφανίσθεισα σημαντική Μονή της Θεσσαλονίκης: η Μονή Φιλοκάλλη. Μακεδονικά, 21, 319-350. Μακεδονικά Τομ. 21, 1981 Μια εξαφανίσθεισα σημαντική Μονή της Θεσσαλονίκης: η Μονή Φιλοκάλλη Θεοχαρίδης Γ. 10.12681/makedonika.439 Copyright 1981 Γ. Ι. Θεοχαρίδης To cite this article: Θεοχαρίδης (1981).

Διαβάστε περισσότερα

Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 7: Μέση βυζαντινή περίοδος: Ιστορικό πλαίσιο και Ιστοριογραφία. Ιωσήφ Γενέσιος: Βίος και Έργο Κιαπίδου

Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 7: Μέση βυζαντινή περίοδος: Ιστορικό πλαίσιο και Ιστοριογραφία. Ιωσήφ Γενέσιος: Βίος και Έργο Κιαπίδου Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 7: Μέση βυζαντινή περίοδος: Ιστορικό πλαίσιο και Ιστοριογραφία. Ιωσήφ Γενέσιος: Βίος και Έργο Κιαπίδου Ειρήνη-Σοφία Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί ενότητας Οι φοιτητές

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 5. Η Βυζαντινή Ανασκαφή 1 Γιάννης Βαραλής

Ενότητα 5. Η Βυζαντινή Ανασκαφή 1 Γιάννης Βαραλής Ενότητα 5 Η Βυζαντινή Ανασκαφή 1 Γιάννης Βαραλής Ι.Δ. Βαραλής Ανασκαφική Βυζαντινή και Μεσαιωνική Ανασκαφική Κείμενα για προετοιμασία και κριτική: Ousterhout R., Γουρίδης Α., Ένα βυζαντινό κτίριο δίπλα

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ Οι επιτυχόντες στον Β Κύκλο Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Ιστορίας

Διαβάστε περισσότερα

ΘΑΛΕΙΑ ΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ του Σωτηρίου

ΘΑΛΕΙΑ ΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ του Σωτηρίου 1 ΘΑΛΕΙΑ ΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ του Σωτηρίου Διεύθυνση Ερμού 75, 54623, Θεσσαλονίκη Τηλ. +30 2310 99 5068, +30 2310 238167 +30 69442 e-mail: thaliamp@vis.auth.gr Ημ. & τόπος γέννησης 5 Φεβρουαρίου

Διαβάστε περισσότερα

Τόπος και Χρόνος Γέννησης. Τόπος και Χρόνος Θανάτου some time after 1042, Elegmoi monastery. Κύρια Ιδιότητα emperor ( )

Τόπος και Χρόνος Γέννησης. Τόπος και Χρόνος Θανάτου some time after 1042, Elegmoi monastery. Κύρια Ιδιότητα emperor ( ) Περίληψη : The short reign of Michael V (1041-42) had two important consequences: the family of the Paphlagonians, a member of which was Michael himself, lost its power, whereas a sense of dynastic legitimacy

Διαβάστε περισσότερα

Κωνσταντίνος Ακροπολίτης

Κωνσταντίνος Ακροπολίτης Για παραπομπή : Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Περίληψη : Λόγιος, συγγραφέας και αξιωματούχος ο ήταν γιος του Γεωργίου Ακροπολίτη. Επί Ανδρονίκου Β Παλαιολόγου (1282-1343) διετέλεσε λογοθέτης του γενικού και μέγας

Διαβάστε περισσότερα

ΥΛΗ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Α ΚΥΚΛΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ

ΥΛΗ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Α ΚΥΚΛΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΥΛΗ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2014-15 Α ΚΥΚΛΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ 1. Πλάτων, Πολιτεία, βιβλία 1-4 και 7-10. 2. Ομήρου Ιλιάδα, ραψ. Α, Ι, Σ, Ω, Οδύσσεια, ραψ. α, ζ,

Διαβάστε περισσότερα

108 Ιστορίας και Εθνολογίας Θράκης (Κομοτηνή)

108 Ιστορίας και Εθνολογίας Θράκης (Κομοτηνή) 108 Ιστορίας και Εθνολογίας Θράκης (Κομοτηνή) Το Τμήμα ιδρύθηκε το 1990 και άρχισε να λειτουργεί το ακαδημαϊκό έτος 1991-1992. Δέχεται κατ' έτος 200 περίπου φοιτητές. Σκοπός Σκοπός του Τμήματος είναι:

Διαβάστε περισσότερα

http://kdl.kyvl.org/cgi/b/bib/bib-idx?c=eadimages;cc=eadimages;page=simple

http://kdl.kyvl.org/cgi/b/bib/bib-idx?c=eadimages;cc=eadimages;page=simple ΚΕΙΜΕΝΑ ΣΕ ΜΟΡΦΗ pdf/doc http://www.soc.uoc.gr/socmedia/socmedia/ http://www.soc.uoc.gr/socmedia/socmedia/chrkonstantinidou/ http://www.soc.uoc.gr/socmedia/socmedia/media/ http://www.soc.uoc.gr/socmedia/socmedia/chrkonstantinidou/pms

Διαβάστε περισσότερα

Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft

Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft ΙΙ 13 ΑΤ Τ. ΜΑΝΙΑΤΗ ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Α. ΛΕΞΙΚΑ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙ ΕΙΕΣ. ηµητράκος, Μέγα Λεξικόν όλης της ελληνικής γλώσσης, Αθήναι 1964. Ch. Du Fresne Du Cange, Glossarium ad scriptores mediae et infimae

Διαβάστε περισσότερα

Μονή Χριστού Φιλανθρώπου

Μονή Χριστού Φιλανθρώπου Για παραπομπή : Stankovic Vlada,, 2008, Περίληψη : Η κομνήνεια μονή του Χριστού Φιλανθρώπου χτίστηκε από την Ειρήνη Δούκαινα, σύζυγο του αυτοκράτορα Αλεξίου Α Κομνηνού στα τέλη του 11ου ή στις αρχές του

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ 4 Ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ - ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2012 13 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΤΜΗΜΑ : Α4 ΕΙΡΗΝΗ ΜΑΡΑΖΑΚΗ, ΜΑΡΙΑ ΜΕΡΑΜΒΕΛΙΩΤΑΚΗ, ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΑ ΑΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ : ΕΥ. ΣΕΡ ΑΚΗ 1 Ο ρόλος του οίκου

Διαβάστε περισσότερα

Σελίδα 1 από 5 ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΠΘ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΜΕ ΈΜΦΑΣΗ ΣΤΟΥΣ ΛΑΤΙΝΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ Α. ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΜΕΛΗ ΑΠΟ ΤΟ ΑΠΘ

Σελίδα 1 από 5 ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΠΘ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΜΕ ΈΜΦΑΣΗ ΣΤΟΥΣ ΛΑΤΙΝΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ Α. ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΜΕΛΗ ΑΠΟ ΤΟ ΑΠΘ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΜΕ ΈΜΦΑΣΗ ΣΤΟΥΣ ΛΑΤΙΝΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ Α. ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΜΕΛΗ ΑΠΟ ΤΟ Α/Α Όνομα Επώνυμο Τμήμα Παν/μιο Βαθμίδα Γνωστικό αντικείμενο ΦΕΚ διορισμού 1 ΣΤΑΥΡΟΣ ΝΑΝΑΚΗΣ 2 ΦΩΤΙΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Διδακτορική Διατριβή

Διδακτορική Διατριβή ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΣΤΑΥΡΟΥ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνικές τάξεις στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία. Κουτίδης Σιδέρης

Κοινωνικές τάξεις στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία. Κουτίδης Σιδέρης Κοινωνικές τάξεις στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία Κουτίδης Σιδέρης Η βυζαντινή κοινωνική διαστρωμάτωση Εισαγωγή Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξε μία από τις πλέον μακραίωνες κρατικές δομές στην μέχρι τώρα ανθρώπινη

Διαβάστε περισσότερα

Η μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τορνίκι Γρεβενών

Η μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τορνίκι Γρεβενών Η μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τορνίκι Γρεβενών Σωτήρης ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ Δελτίον XAE 15 (1989-1990), Περίοδος Δ' Σελ. 241-256 ΑΘΗΝΑ 1991 Σωτήρης Βογιατζής Η ΜΟΝΗ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΣΤΟ ΤΟΡΝΙΚΙ ΓΡΕΒΕΝΩΝ*.ZJTO

Διαβάστε περισσότερα

Πρόσκληση απασχόλησης στο έργο ''Πανδέκτης: Ψηφιακός θησαυρός πρωτογενών τεκµηρίων ελληνικής ιστορίας και πολιτισµού''

Πρόσκληση απασχόλησης στο έργο ''Πανδέκτης: Ψηφιακός θησαυρός πρωτογενών τεκµηρίων ελληνικής ιστορίας και πολιτισµού'' Πρόσκληση απασχόλησης στο έργο ''Πανδέκτης: Ψηφιακός θησαυρός πρωτογενών τεκµηρίων ελληνικής ιστορίας και πολιτισµού'' Οι παρακάτω προσκλήσεις εντάσσονται στο Έργο «ΠΑΝ ΕΚΤΗΣ Νο2- Ψηφιακός Θησαυρός Πρωτογενών

Διαβάστε περισσότερα

29. Νέοι εχθροί εμφανίζονται και αποσπούν εδάφη από την αυτοκρατορία

29. Νέοι εχθροί εμφανίζονται και αποσπούν εδάφη από την αυτοκρατορία 29. Νέοι εχθροί εμφανίζονται και αποσπούν εδάφη από την αυτοκρατορία Οι Σελτζούκοι Τούρκοι και οι Νορμανδοί απειλούν την αυτοκρατορία και την Πόλη. Η Ανατολική και η Δυτική εκκλησία χωρίζονται οριστικά.

Διαβάστε περισσότερα

Το ρωμαϊκό κράτος κλονίζεται

Το ρωμαϊκό κράτος κλονίζεται Ι. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Ας διαβάσουμε τι θα μάθουμε στο σημερινό μάθημα: Σκοπός: Σκοπός του παρόντος μαθήματος είναι να απαντήσουμε σε ένα «γιατί»: Γιατί χρειάστηκε

Διαβάστε περισσότερα

Στάση Φιλαρέτου Βραχαμίου, 1078

Στάση Φιλαρέτου Βραχαμίου, 1078 Για παραπομπή : Νικολιά Δήμητρα,, 2003, Περίληψη : Ο Φιλάρετος Βραχάμιος, στρατηγός και κουροπαλάτης επί Ρωμανού Δ' Διογένη, μετά το θάνατο του τελευταίου (1072) αρνήθηκε να αναγνωρίσει την εξουσία του

Διαβάστε περισσότερα

Η πρόσληψη της Καινής Διαθήκης στη λογοτεχνία και την τέχνη

Η πρόσληψη της Καινής Διαθήκης στη λογοτεχνία και την τέχνη ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Η πρόσληψη της Καινής Διαθήκης στη λογοτεχνία και την τέχνη Δωδέκατη Ενότητα: Η πρόσληψη της Καινής Διαθήκης σε λαϊκές μορφές πολιτισμού

Διαβάστε περισσότερα

Χριστιανική Γραμματεία ΙIΙ

Χριστιανική Γραμματεία ΙIΙ Χριστιανική Γραμματεία ΙIΙ Ενότητα 2-Δ Α1-2: Υστεροβυζαντινοί θεολόγοι Αναστάσιος Γ. Μαράς, Δρ Θ. Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΛΕΥΚΑΔΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΗΜΕΡΙΔΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ «ΘΕΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ» ΣΑΒΒΑΤΟ 13 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2014, ΩΡΑ 18.00 ΣΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία Ενότητα 6: Ιστορικό Πλαίσιο 8ου-9ου αιώνα: Σκοτεινοί αιώνες-εικονομαχία. Θεοφάνης: Βίος και Έργο. Κιαπίδου Ειρήνη-Σοφία Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί ενότητας Οι φοιτητές θα

Διαβάστε περισσότερα

Κωνσταντίνος: από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

Κωνσταντίνος: από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Επανάληψη Κωνσταντίνος: από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Ο Κωνσταντίνος Βυζάντιο 1. Αποφασίζει τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Ανατολή κοντά στο αρχαίο Βυζάντιο: νέο διοικητικό κέντρο η Κωνσταντινούπολη 2. 313

Διαβάστε περισσότερα

Ι. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ. Εγκύκλιες σπουδές στην Καβάλα. Πτυχίο Νομικής Σχολής του Εθνικού

Ι. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ. Εγκύκλιες σπουδές στην Καβάλα. Πτυχίο Νομικής Σχολής του Εθνικού Αθανάσιος Α. Δέλιος Επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας του Δικαίου Νομική Σχολή Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Email: adelios@law.duth.gr Ι. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ α. Σπουδές Εγκύκλιες σπουδές στην Καβάλα. Πτυχίο

Διαβάστε περισσότερα

Διεύθυνση: Τομέας Ιστορίας, Φιλοσοφική Σχολή, 4ο όροφος, Πανεπιστημιούπολη, 157 84 Αθήνα

Διεύθυνση: Τομέας Ιστορίας, Φιλοσοφική Σχολή, 4ο όροφος, Πανεπιστημιούπολη, 157 84 Αθήνα Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη Καθηγήτρια Ιστορίας Βυζαντινή Διεύθυνση: Τομέας Ιστορίας, Φιλοσοφική Σχολή, 4ο όροφος, Πανεπιστημιούπολη, 157 84 Αθήνα Τηλέφωνο: 2107277448 Fax: 2107277682 E-Mail: akolia@arch.uoa.gr

Διαβάστε περισσότερα

Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΘΕΟΦΑΝΩ ΣΥΖΥΓΟΣ ΔΥΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ ΚΑΙ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β

Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΘΕΟΦΑΝΩ ΣΥΖΥΓΟΣ ΔΥΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ ΚΑΙ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΑΡΙΑ ΤΣΙΡΚΟΥ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΘΕΟΦΑΝΩ ΣΥΖΥΓΟΣ ΔΥΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ ΚΑΙ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ

Διαβάστε περισσότερα

Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 11: 13ος - μέσα 15ου αι.: Ιστορικό πλαίσιο και Ιστοριογραφία. Γεώργιος Ακροπολίτης: Βίος και Έργο.

Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 11: 13ος - μέσα 15ου αι.: Ιστορικό πλαίσιο και Ιστοριογραφία. Γεώργιος Ακροπολίτης: Βίος και Έργο. Bυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι Ενότητα 11: 13ος - μέσα 15ου αι.: Ιστορικό πλαίσιο και Ιστοριογραφία. Γεώργιος Ακροπολίτης: Βίος και Έργο. Κιαπίδου Ειρήνη-Σοφία Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί ενότητας Οι

Διαβάστε περισσότερα

Μνήμων. Τομ. 15, Σελίδα τίτλου-πίνακας περιεχομένων. Mnimon Mnimon To cite this article:

Μνήμων. Τομ. 15, Σελίδα τίτλου-πίνακας περιεχομένων. Mnimon Mnimon  To cite this article: Μνήμων Τομ. 15, 1993 Σελίδα τίτλου-πίνακας περιεχομένων Mnimon Mnimon http://dx.doi.org/10.12681/mnimon.301 Copyright 1993 To cite this article: Mnimon (1993). Σελίδα τίτλου-πίνακας περιεχομένων. Μνήμων,

Διαβάστε περισσότερα

ΧΛΟΗ ΜΠΑΛΛΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Ερευνητικά ενδιαφέροντα: Πλάτων, Αριστοτέλης, Σοφιστές ιατρικοί συγγραφείς.

ΧΛΟΗ ΜΠΑΛΛΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Ερευνητικά ενδιαφέροντα: Πλάτων, Αριστοτέλης, Σοφιστές ιατρικοί συγγραφείς. ΧΛΟΗ ΜΠΑΛΛΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ερευνητικά ενδιαφέροντα: Πλάτων, Αριστοτέλης, Σοφιστές ιατρικοί συγγραφείς. TITΛOI ΣΠOY ΩN ιδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή AΠΘ, Tµήµα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής,

Διαβάστε περισσότερα

Αριστοκρατία της Βυζαντινής Κωνσταντινούπολης

Αριστοκρατία της Βυζαντινής Κωνσταντινούπολης Περίληψη : Η αριστοκρατία της Κωνσταντινούπολης αποτελούσε για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του Βυζαντίου το ανώτερο στρώμα της κοινωνίας της πρωτεύουσας, καθώς και της βυζαντινής αριστοκρατίας. Η

Διαβάστε περισσότερα

«ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ» ANAPARASTASIS - rendering - animation - VR - stereoscopic presentation

«ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ» ANAPARASTASIS - rendering - animation - VR - stereoscopic presentation Harvard Center for Hellenic Studies Κώδικας VENETUS A Studio Παράλληλο Κύκλωμα Ψηφιοποίηση, Τεκμηρίωση και Ανάδειξη κινηματογραφικών συλλογών από το αρχείο του STUDIO-παράλληλο κύκλωμα - Διάδοση της κινηματογραφικής

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΡΤΗΤΕΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΑΝΑΡΤΗΤΕΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΝΑΡΤΗΤΕΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ : ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Τετάρτη, 29 Μαΐου 2013 Αριθμ. Πρ.: 1750 2013-14 Α Ν Α Κ Ο Ι Ν Ω Σ Η

Διαβάστε περισσότερα

Μνήμων. Τομ. 30, 2009. Το υλικό περιβάλλον και ο οικιακός χώρος ενός Άγγλου εμπόρου στη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα

Μνήμων. Τομ. 30, 2009. Το υλικό περιβάλλον και ο οικιακός χώρος ενός Άγγλου εμπόρου στη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα Μνήμων Τομ. 30, 2009 Το υλικό περιβάλλον και ο οικιακός χώρος ενός Άγγλου εμπόρου στη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα ΒΛΑΜΗ ΔΕΣΠΟΙΝΑ 10.12681/mnimon.43 Copyright 2009 To cite this

Διαβάστε περισσότερα

Χρόνος καί αἰωνιότητα στόν Πλωτῖνο. Ελένη Περδικούρη Τμήμα Φιλοσοφίας

Χρόνος καί αἰωνιότητα στόν Πλωτῖνο. Ελένη Περδικούρη Τμήμα Φιλοσοφίας Χρόνος καί αἰωνιότητα στόν Πλωτῖνο Ελένη Περδικούρη Τμήμα Φιλοσοφίας Πλωτῖνος: «Η αἰωνιότητα και ο χρόνος» (ΙΙΙ 7 [45]) Βιβλιογραφία AUBENQUE, P. «Plotin philosophe de la temporalite», Διοτίμα 4 (1976),

Διαβάστε περισσότερα

Για παραπομπή : Μιχαήλ Ε Καλαφάτης

Για παραπομπή : Μιχαήλ Ε Καλαφάτης Stankovic Vlada,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Βυζαντινός αυτοκράτορας κατά την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας. Ανήκει στην οικογένειας των Παφλαγονών και ήταν ανιψιός του Μιχαήλ Δ και του πανίσχυρου

Διαβάστε περισσότερα

ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ Ιανουαρίου 2001 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ

ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ Ιανουαρίου 2001 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ 1 ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ 12-14 Ιανουαρίου 2001 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ Παρασκευή 12 Ιανουαρίου 9:00 ΑΦΙΞΗ ΣΥΝΕΔΡΩΝ-ΥΠΟΔΟΧΗ 9:30 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ: Ίων Σιώτης, Πρόεδρος Ε.Ι.Ε. Ευάγγελος

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Αφήγηση και εθνική ταυτότητα: Η Κυπριακή Συλλογή στο Εθνικό

Διαβάστε περισσότερα

Ανασκόπηση Στο προηγούμενο μάθημα είδαμε πως μετά το θάνατο του Βασιλείου Β : το Βυζάντιο έδειχνε ακμαίο, αλλά είχαν τεθεί οι βάσεις της κρίσης στρατι

Ανασκόπηση Στο προηγούμενο μάθημα είδαμε πως μετά το θάνατο του Βασιλείου Β : το Βυζάντιο έδειχνε ακμαίο, αλλά είχαν τεθεί οι βάσεις της κρίσης στρατι Εσωτερική κρίση εξωτερικοί κίνδυνοι 1054-10811081 Στο σημερινό μάθημα θα δούμε: 1. τα εσωτερικά προβλήματα 2. τους εξωτερικούς κινδύνους 3. κυρίως τη μάχη στο Ματζικέρτ και τις συνέπειές της Ανασκόπηση

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ A N A K O I N Ω Σ Η

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ A N A K O I N Ω Σ Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ A N A K O I N Ω Σ Η Δεκτοί με κατατακτήριες εξετάσεις στο Τμήμα Φιλολογίας γίνονται μόνο με εξετάσεις. Ο αριθμός των εισακτέων για το 2015-2016 ορίζεται στους 40

Διαβάστε περισσότερα

Τα αυτοκρατορικά εγκώμια στην παλαιολόγεια περίοδο

Τα αυτοκρατορικά εγκώμια στην παλαιολόγεια περίοδο Τα αυτοκρατορικά εγκώμια στην παλαιολόγεια περίοδο Οι προϋποθέσεις για την άνθηση του είδους Οι εκπρόσωποι Οι περιστάσεις συγγραφής και εκφώνησης Η παράδοση των κειμένων Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Το είδος του αυτοκρατορικού

Διαβάστε περισσότερα

Ειδικό θέμα ημερίδας του 39ου Συμποσίου της ΧΑΕ Ιδεολογική και πολιτισμική πρόσληψη του Βυζαντίου από τους άλλους λαούς (7ος-15ος αιώνας)

Ειδικό θέμα ημερίδας του 39ου Συμποσίου της ΧΑΕ Ιδεολογική και πολιτισμική πρόσληψη του Βυζαντίου από τους άλλους λαούς (7ος-15ος αιώνας) Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Η Α Ρ Χ Α Ι Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η Ε Τ Α Ι Ρ Ε Ι Α Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Ε Τ Α Ι Ρ Ε Ι Α Γ Ι Α Τ Η Μ Ε Λ Ε Τ Η Τ Η Σ Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Σ Κ Α Ι Μ Ε Τ Α Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Λ Ο Γ

Διαβάστε περισσότερα

Πτυχιακή Εργασία Η ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΤΙΣ ΘΗΛΑΖΟΥΣΕΣ ΜΗΤΕΡΕΣ

Πτυχιακή Εργασία Η ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΤΙΣ ΘΗΛΑΖΟΥΣΕΣ ΜΗΤΕΡΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Πτυχιακή Εργασία Η ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΤΙΣ ΘΗΛΑΖΟΥΣΕΣ ΜΗΤΕΡΕΣ Ονοματεπώνυμο: Στέλλα Κόντζιαλη Αριθμός Φοιτητικής Ταυτότητας: 2010414838

Διαβάστε περισσότερα

Μ Ε Τ Α Π Τ Υ Χ Ι Α Κ Η Δ Ι Π Λ Ω Μ Α Τ Ι Κ Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α

Μ Ε Τ Α Π Τ Υ Χ Ι Α Κ Η Δ Ι Π Λ Ω Μ Α Τ Ι Κ Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ & ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Μ Ε Τ Α Π Τ Υ Χ Ι Α Κ Η Δ Ι Π Λ Ω Μ Α Τ

Διαβάστε περισσότερα