ΚΟΛΙΑΗ ΑΝΕΖΑ-ΤΣΑΜΠΙΚΑ ΣΧΕΣΕΙΣ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΙΠΠΟΤΟΚΡΑΣΤΙΑΣ ΣΤΗ ΡΟΔΟ

Transcript

1 ΚΟΛΙΑΗ ΑΝΕΖΑ-ΤΣΑΜΠΙΚΑ ΣΧΕΣΕΙΣ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΙΠΠΟΤΟΚΡΑΣΤΙΑΣ ΣΤΗ ΡΟΔΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ : ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΔΟΓΜΑΤΟΣ, ΔΙΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΟΥΚΟΥΣΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 Κολιάη Ανέζα Τσαμπίκα Σχέσεις Ορθοδόξων και Καθολικών κατά την διάρκεια της Ιπποτοκρατίας στη Ρόδο Θεσσαλονίκη

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλεγόμενα 8 Α. Πολιτική Ιστορία της Ρόδου 1. Αρχαϊκοί χρόνοι Η Ρόδος επαρχία του Βυζαντινού κράτους. Επαρχίες-Θέματα Επιδρομές Ισαύρων,Περσών,Α ράβων και Σελτζούκων στη Ρόδο Η εποχή των αρχόντων Γαβαλάδων στη Ρόδο Η Ρόδος από το μ.χ Η κατάληψη της Ρόδου και των παρακειμένων νησιών από τους Ιωαννίτες Ιππότες (Περίοδος Φραγκοκρατίας ) 26 Β. Εκκλησιαστική Ιστορία της Ρόδου 1. Η διάδοση του χριστιανισμού στη Ρόδο Η εδραίωση του Χριστιανισμού και η σύσταση οργανωμένης χριστιανικής κοινότητος 31 3

4 3. Συμμετοχή Επισκόπων σε εργασίες των Οικουμενικών Συνόδων Η επαρχία των νήσων από τον 8ο μ.χ αιώνα έως την Ιπποτική κατάληψη της Ρόδου (1309) Η Εκκλησία Δωδεκανήσου την περίοδο της Φραγκοκρατίας 42 6.Η περίοδος των Ιπποτών στη Ρόδο 6.1. Κατάλογος Ορθοδόξων Μητροπολίτων Ρόδου- Λατίνων Αρχιεπισκόπων μέσα 15 ου αιώνα Μέσα 15 ου αιώνα (τέλος Ιπποτοκρατίας) 57 Γ. Σχέσεις Ιπποτών και Ορθοδόξων στη Ρόδο 1.Το αρχείο των Ιπποτών πηγή για τις σχέσεις ορθοδόξου κλήρου και λαού με το Τάγμα Η συνύπαρξη Ορθοδόξου και Λατίνου ιεράρχη Το καταστατικό του «1475» πηγή για τις σχέσεις Ορθοδόξων και Ιπποτών Οι μονές κατά την διάρκεια της Ιπποτοκρατίας 73 4

5 5. Κατάλογος Μεγάλων Μαγίστρων Κατάλογος Ορθοδόξων Μητροπολιτών Ρόδου Κατάλογος Λατίνων Αρχιεπισκόπων Ρόδου 83 Συμπεράσματα 84 Παράρτημα Πατριαρχικά έγγραφα- Συνοδικές πράξεις κατά την περίοδο των Ιπποτών 86 Εποπτικό υλικό 96 Βιβλιογραφία 116 5

6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ MANSI = J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima Collectio, Florentiae- Venetis , τόμ. II, IV,VI,VII,IX,XI,XII. PG = Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris , τόμ. 41,114. PL = Migne, Patrologiae cursus Completus, Series Latina, Paris ,24. ACO = Acta Conciliorum Oecumenicorum, έκδ. Edwardus Schwartz, Berolini - Lipsiae ΘΗΕ = Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, Αθήνα Le Quien = M. Le Quien, Oriens Christianus in quattor Patriarchatus digestus,parisiis 1740, τόμ. Ι. 6

7 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η ιστορία της Ρόδου, από τους αρχαϊκούς χρόνους με την στρατιωτική, εμπορική και συνάμα οικονομική ακμή των 3 σημαντικών πόλεων της, της Λίνδου, Ιαλυσού και Καμείρου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Εξ αλλού αυτός είναι και ο λόγος που μαζί με την σπουδαία γεωγραφική θέση της, πολλοί ήταν αυτοί που θέλησαν να την κυριεύσουν. Η λατρεία της Λινδίας Αθηνάς, με το ιερό που ήταν αφιερωμένο στη θεά, έφερνε στο νησί και συγκεκριμένα στη Λίνδο, πολλούς επισκέπτες που κατέφθαναν για να θαυμάσουν την ομορφιά αλλά και να προσκυνήσουν το ιερό της Αθηνάς. Οι τρείς πόλεις κρίνουν πως είναι αναγκαίο να κατασκευαστεί μια πόλη ανάλογη της δύναμης τους, τόσο σε επίπεδο στρατιωτικής όσο και οικονομικής, μια πόλη που θα αποτελέσει την πρωτεύουσα του νησιού και έτσι κτίζουν το 408 π. Χ, την σημερινή ομώνυμη πόλη της Ρόδου. Αυτό μαρτυρεί το υψηλό επίπεδο της οικονομικής και διοικητικής εμβέλειας που επικρατούσε στις 3 αυτές πόλεις. Αν και κατά τα υπόλοιπα χρόνια συνέχισε η Ρόδος να βρίσκεται σε ακμή, μεγάλοι σεισμοί και πολιορκίες θα την αφαιρέσουν την παλιά αίγλη και ανεξαρτησία. Έτσι, σαν μια απλή επαρχία θα ενταχθεί στην δικαιοδοσία του Ρωμαϊκού και έπειτα Βυζαντινού Κράτους και θα χαράξει την πορεία της μέσα στη σπουδαία αυτή Αυτοκρατορία. Οι επιδρομές όπως θα δούμε που δεχόταν το νησί της Ρόδου και κατ επέκταση η Δωδεκάνησος ακολουθούσαν σχεδόν η μια την άλλη. Πολιτικά συμφέροντα, συμφωνίες, εμπορικά προνόμια και ακόμη και η φιλενωτική πολιτική των Λατίνων είχαν στο επίκεντρο την ελευθερία της Ρόδου, είτε εθνική είτε θρησκευτική. Εκτός από την πολιτική ιστορία της όμως, σπουδαία είναι και η εκκλησιαστική πορεία της μητροπόλεως Ρόδου σε περιόδους ελευθερίας και 7

8 κυρίως σε περιόδους κατοχής. Στη παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε την ιστορία του νησιού της Ρόδου και των υπολοίπων νησιών, αυτών που αποτέλεσαν αρχικά την «Επαρχία των νήσων» και έπειτα τα σημερινά Δωδεκάνησα, από τους αρχαϊκούς χρόνους έως και την κατάληψη από τους Ιππότες του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ ή αλλιώς από τους Ιωαννίτες Ιππότες. Η μητρόπολη της Ρόδου όπως θα δούμε στη συνεχεία, από τους πρώτους κιόλας χρόνους διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην εκκλησιαστική ζωη των νήσων, αφού αποτέλεσε την μητρόπολη της Επαρχίας των νήσων, ο δε μητροπολίτης της μετά των άλλων επισκόπων των νήσων όπως θα δούμε στο αντίστοιχο κεφάλαιο, συμμετείχε σε όλες τις Οικουμενικές συνόδους της Εκκλησίας μας. Οι γερές βάσεις λοιπόν, τα θεμέλια της Ορθοδοξίας είχαν τεθεί από πολύ νωρίς και ίσως αυτός να ήταν και ο λόγος που μετά από διάφορες επιδρομές και κατακτήσεις όπως η Ιπποτική, έπειτα η Τουρκική και τέλος η Ιταλική, η Δωδεκάνησος χαίρεται την Ορθοδοξία κάτω από την πνευματική δικαιοδοσία, της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Ευχαριστώ όλους τους καθηγητές του τμήματος Ποιμαντικής κ Κοινωνικής Θεολογίας, που με την αφοσίωση και την αδιάλειπτη μέριμνα τους, μου μεταλαμπάδευσαν τις σπουδαίες γνώσεις τους, οχυρώνοντας την σκέψη και την πνευματική μου διαύγεια. Ειδικότερα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Βασίλειο Κουκουσά, που ως ο σύμβουλος Καθηγητής μου, μου συμπαραστάθηκε και συνέβαλε τα μέγιστα στη συγγραφή της παρούσας εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές του Τομέα της Εκκλησιαστικής Ιστορίας, κ. Αθανάσιο Καραθανάση, κ. Ιωάννη Μπάκα, καθώς και τον κ. Κωνσταντίνο Χρήστου. 8

9 Α.ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ 1.Αρχαϊκοί χρόνοι Οι τρείς πρώτες ιστορικές πολιτείες της Ρόδου, η Λίνδος, η Ιαλυσός και η Κάμιρος, γεμάτες δύναμη και πλούτο συναγωνίζονται η μια την άλλη και χαρίζουν μεγάλη ακμή στο νησί, πριν ακόμη ιδρυθεί η σημερινή πρωτεύουσα του. Μαζί με την Κω την Αλικαρνασσό και την Κνίδο αποτέλεσαν την Δωρική εξαπλή. Μεταξύ των σπουδαίων αυτών πολιτειών, η Λίνδος αποτέλεσε το πιο σπουδαίο κέντρο στην αρχαία Ρόδο μέσω του ιστορικού προσκυνήματός της που κτίστηκε προς τιμήν της θεάς, Λινδίας Αθηνάς και της σημαντικής μορφής που κυριάρχησε στη Λίνδο, τον 6 ο π.χ αιώνα, του τυράννου Κλεοβούλου, ενός από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Η ομώνυμη πρωτεύουσα του νησιού της Ρόδου, κτίσθηκε στο βορειοανατολικό άκρο του, από τις τρείς αυτές πολιτείες, το 408 π.χ. 1 Η πόλη της Ρόδου κτίστηκε από τον Μιλήσιο αρχιτέκτονα Ιππόδαμο. Το σύστημα της Διοικήσεως της ήταν δημοκρατικό. Το ανώτατο επίπεδο πνευματικής καλλιέργειας των ανθρώπων κατά την αρχαϊκή περίοδο στη Ρόδο υπήρξε σπουδαίο και άξιο μνείας, όπως επίσης και η ανάπτυξη της γλυπτικής τέχνης με δημιουργήματα που κοσμούσαν τους ναούς με αγάλματα και άλλα είδη που ανταγωνίζονταν σε κάλλος τα καλλιτεχνικά εργαστήρια της Αθήνας. Μαζί και με την υφαντουργία που είχε ως κέντρο της την Λίνδο, παρουσιάζουν την πρώιμη πνευματική, καλλιτεχνική καθώς και οικονομική ανάπτυξη στο νησί. 1 Ταρσούλη, Η Ρόδος,

10 Οι Ρόδιοι εξασκούσαν εκτός από το πνεύμα και το σώμα τους, αθλητές κατέκλυζαν το μεγάλο στάδιο της Ρόδου, μέσα από το οποίο αναδύθηκε και ο Ολυμπιονίκης Διαγόρας. Οι τέχνες και οι επιστήμες ήταν ανεπτυγμένες αλλά ήταν ευρέως διαδεδομένη και η λατρεία του Ηλίου. Προς τιμήν του είχε τοποθετηθεί το 292 π.χ στην είσοδο του ενός από τα λιμάνια της, ο λεγόμενος Κολοσσός της Ρόδου. Επρόκειτο για ένα γιγάντιο χάλκινο άγαλμα το οποίο είχε καταλογιστεί στα επτά θαύματα του κόσμου, χαρακτηριστικό παράδειγμα του απαράμιλλου κάλλους και αντιπροσωπευτική εικόνα για τα αριστουργήματα της Ροδιακής τέχνης. Ο κατασκευαστής του ήταν ο γλύπτης Χάρης ο Λίνδιος, ο οποίος είχε εργαστεί 12 χρόνια για την κατασκευή του. Το 224 π.χ το άγαλμα αυτό καταστράφηκε εξαιτίας μεγάλου σεισμού που έπληξε το νησί. Άλλη μια απόδειξη του σπουδαίου επιπέδου της τέχνης και των καλλιτεχνικών δημιουργημάτων, αποτελούν τα έργα τέχνης που μεταφέρθηκαν από τη Ρόδο, μαζί με άλλα από την υπόλοιπη Ελλάδα, ότανέχτιζε ο Μέγας Κωνσταντίνος την Κωνσταντινούπολη. Αυτά ήταν το άρμα των Ροδίων, από τους Δελφούς, όπου στήθηκε στον Ιππόδρομο και δυο αγάλματα της Λινδίας Αθηνάς 2. Οι Ρόδιοι ήταν σύμμαχοι των Αθηναίων και πολέμησαν με τους Πέρσες κατά της Σπάρτης το 396 π.χ. Το 358 π.χ διέλυσαν την συμμαχία που είχαν συνάψει και τότε καταλύθηκε η δημοκρατία και επικράτησε η ολιγαρχία. Το 334 π.χ μακεδονική φρουρά κατέλαβε την Ρόδο, αλλά μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι κάτοικοι επαναστάτησαν και έδιωξαν τους Μακεδόνες (321 π.χ). Ο Δημήτριος ο πολιορκητής επιδίωξε να καταλάβει την 2 Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,

11 Ρόδο, αλλά οι κάτοικοι αντιστάθηκαν γενναία ( ). Ακολούθησε περίοδος μεγάλης ακμής για το νησί της Ρόδου. Όμως, κατά τα έτη 227/226 μεγάλη καταστροφή έπληξε το νησί εξαιτίας του δυνατού σεισμού που είχε ξεσπάσει. Το 88 π.χ κατάφεραν οι Ρόδιοι να αποκρούσουν τη δεύτερη μεγάλη πολιορκία του Μιθριδάτη. Δεν συνέβη όμως το ίδιο και κατά το 43 π.χ, όταν ο Κάσσιος με την βοήθεια των ολιγαρχικών της Ρόδου, κατέλαβε και λεηλάτησε την Ρόδο, η οποία απελευθερώθηκε το 31 π.χ μετά την μάχη του Ακτίου. Τότε, ο Οκταβιανός Αύγουστος παραχώρησε την ελευθερία στους Ρόδιους. 3 Το επόμενο μεγάλο χτύπημα στην ευημερία της Ρόδου έφερε ο σεισμός του 155 μ.χ, ο οποίος μετά τις καταστροφές τις οποίες προξένησε, έκανε τη Ρόδο να είναι πια μια από τις πολλές πόλεις του Ρωμαϊκού κράτους. Έτσι χάνει την παλιά αίγλη, δύναμη και αυτονομία της και σαν επαρχία του Ρωμαϊκού και έπειτα Βυζαντινού κράτους θα διαγράψει νέα πορεία, προς την εξέταση της οποίας θα προβούμε παρακάτω. 3 Κωνσταντινίδης, Ρόδου Μητρόπολις,

12 2.Η Ρόδος επαρχία του Βυζαντινού κράτους. Επαρχίες-Θέματα Από τότε αρχίζει η μεσαιωνική ιστορία της Ρόδου, στην αρχή ενταγμένη στο Ρωμαϊκό και έπειτα στο Βυζαντινό κράτος. Οριστικά, τον Γ μ.χ αιώνα ανακηρύσσεται Ρωμαϊκή επαρχία κατά την εποχή του Διοκλητιανού. 4 Μετά λοιπόν την ανακήρυξη της Ρόδου ως Ρωμαϊκής επαρχίας και την οριστική υπαγωγή της στην «Επαρχία των Νήσων» 5 (provincia insularum) στα τέλη του Γ αιώνα, παύει οριστικά η τυπική αυτονομία που διατηρούσε αμυδρά τα τελευταία χρόνια. Από τώρα και σ όλο το διάστημα του μεσαίωνα ακολουθεί την τύχη όλων των άλλων πόλεων του κράτους. Κέντρο της Αυτοκρατορίας είναι η Ρώμη και από τον Μέγα Κωνσταντίνο και μετά η Κωνσταντινούπολη, η νέα πρωτεύουσα του κράτους. Τη διαίρεση ων επαρχιών του Ρωμαϊκού και στη συνέχεια Βυζαντινού κράτους, μας διασώζει ο Ιεροκλής Γραμματικός στο «Συνέκδημο». Σύμφωνα με αυτή το Ρωμαϊκό κράτος είχε 935 πόλεις και 64 επαρχίες. Η «Επαρχία των Νήσων», είναι στην εικοστή ένατη,κθ σειρά με έδρα την Ρόδο ως πρωτεύουσα, ο διοικητής της έφερε τον τίτλο «ηγεμών» και περιελάμβανε τις εξής πόλεις: Ρόδος, Κως, Σάμος, Χίος, Μυτιλήνη, Μέθυμνα, Πέτελος, Τένεδος, 4 Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου, Κωνσταντινίδης, Συμβολή,

13 Προσελήνη, Άνδρος, Τήνος, Νάξος, Πάρος, Σίφνος, Μήλος, Ίος, Θήρα, Αμοργός, Αστυπάλαια. 6 Κατά τη διαίρεση του Ρωμαϊκού κράτους, σε Ανατολικό και Δυτικό, η «Επαρχία των νήσων», περιήλθε στο Ανατολικό τμήμα του, διατηρώντας την αυτοτέλεια της. Όμως, με τη δημιουργία των πρώτων «Θεμάτων» για την ευκολότερη και πιο επιτυχή διοίκηση του Βυζαντινού κράτους,κατά τον Ζ έως τις αρχές του Ι αιώνος, επήλθαν διάφορες μεταβολές στη θεματική διοίκηση του κράτους, αλλά και της Δωδεκανήσου. Έτσι, μέχρι τις αρχές του Ι αιώνα, η Ρόδος και η Σύμη, όπως και μικρότερες παρακείμενες, υπήχθησαν στο ιδ θέμα, το καλούμενο των «Κιβυρραιωτών». Η αρχική ονομασία του θέματος στο οποίο ανήκε η Ρόδος, ήταν «θέμα Καραβησιάνων» και έπειτα πήρε την ονομασία «θέμα Κιβυρραιωτών», το οποίο πήρε το όνομά του από την πόλη Κίβυρρα της Μικράς Ασίας, στην επαρχία της Παμφυλίας. Το θέμα άρχιζε από την Καρία, Λυκία και Παμφυλία. 7 Η Κως ανήκε στο θέμα της Σάμου, με πρωτεύουσα τη Σάμο. Σ αυτό περιλαμβάνονταν ακόμη η Ικαρία, η Μέθυμνα, η Λέρος, η Κάλυμνος, η Νίσυρος, η Τήλος, η Πέργαμος της Μ.Ασίας, η Θυάτειρα, η Μύρινα, η Μαγνησία, οι Κλαζομενές, η Λέβεδος, η Έφεσος και η Σμύρνη. 8 Η «Επαρχία των νήσων», που λεγόταν και επαρχία των Κυκλάδων, μετά την αντικατάσταση των επαρχιών με τα θέματα, που είχαν άλλη διαίρεση, διατήρησε μόνο την εκκλησιαστική σχέση με τις Κυκλάδες, γι αυτό και ο Μητροπολίτης Ρόδου, μέχρι και σήμερα φέρει τον τίτλο «Υπέρτιμος και Έξαρχος πασών των Κυκλάδων Νήσων». Τον ίδιο τίτλο έφερε και ο Λέων 6 Parthey, Ιεροκλής, 28-9 («κθ επαρχία νήσων υπό ηγεμόνα πόλεις κ», αλλά αναφέρονται δεκαεννέα). Πρβ.Κωνσταντινίδης, Ρόδου Μητρόπολις,817-8 και Καρπάθιος, Εκκλησία Κω, Πορφυρογέννητος, De thematibus, Πρβ.Κωνσταντινίδης, Συμβολή, 37 και Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου, Καρπάθιος,Εκκλησία Κω,

14 Γαβαλάς : «Καίσαρ Ρόδου και των Κυκλάδων νήσων, σαν ανεξάρτητος ηγεμόνας μετά το 1204,αλλά εξουσίαζε μόνο τη Ρόδο.» Στα 344/345 μ.χ έγινε μεγάλος σεισμός στη Ρόδο, όχι όμως τόσο δυνατός όσο αυτός του 515 μ.χ, ο οποίος έφερε μεγάλες καταστροφές. Τώρα τα τείχη της Ρόδου θα καταστραφούν για να κτιστούν νέα, αυτά που θα περικυκλώσουν τη σημερινή μεσαιωνική πόλη της Ρόδου. Αυτά τα τείχη βρήκαν οι Ιππότες στα 1309, τα επιδιόρθωναν κάθε λίγο, βάζοντας τα οικόσημά τους πάνω σ αυτά. Είχαν πάθει βέβαια μεγάλες καταστροφές, στις διάφορες επιδρομές που δέχτηκε το νησί, κυρίως στις δυο μεγάλες πολιορκίες της Ρόδου από τους Οθωμανούς και από τους σεισμούς του Αυτός είναι και ο λόγος που άλλαξαν εντελώς μορφή, χωρίς να αλλάξουν θέση, φαίνονται σήμερα σαν Ιπποτικά. Τέλος, μετά την μεγάλη καταστροφή του 1522, και την τουρκική κατάληψη του νησιού, τα επιδιόρθωσαν οι Τούρκοι, κατά διαταγή του Σουλεϊμάν και φρόντισαν να γίνουν οι επιδιορθώσεις προσεκτικά χωρίς να αλλάξει τίποτα. 14

15 3.Επιδρομές Ισαύρων, Περσών, Αράβων και Σελτζούκων Τούρκων στη Ρόδο Μεταξύ του ε και του θ αιώνος η Δωδεκάνησος δέχτηκε επιδρομές βαρβάρων και πειρατών.έτσι, κατά τον ε αιώνα δέχτηκε επιδρομή από τους Ισαύρους που ήρθαν από τη Μ.Ασία, τον ζ αιώνα από τους Πέρσες του Χοσρόη Β και μεταξύ των ζ και θ αιώνα από τους Σαρακηνούς και τους Άραβες του Μωαβία. Μετά την εμφάνιση του Μωαμεθανισμού στην Αραβία, αρχίζει μια εκστρατεία για την επιβολή της νέας θρησκείας στους γύρω λαούς. Έτσι, πολύ γρήγορα αρχίζουν οι κατακτήσεις τους σ όλη την Αραβία, Παλαιστίνη, Συρία, Αίγυπτο. Γι αυτό το Βυζαντινό κράτος είναι το πρώτο που δέχτηκε τις επιδρομές του και εξαντλημένο όπως ήταν από τους Περσικούς πολέμους, δεν πρόλαβε να αποκρούσει τους νέους επιδρομείς. 9 Πιο αναλυτικά, τον Ε αιώνα η Ρόδος λεηλατήθηκε από την φυλή των Ισαύρων της Μ. Ασίας, οι οποίοι στρατολογούνταν από το Βυζάντιο. Την εποχή του αυτοκράτορα Ζήνωνα, όταν κατευθύνονταν στην Κωνσταντινούπολη με τα πλοία τους, πέρασαν από τη Ρόδο και την λεηλάτησαν. Έκαναν φόνους, αρπαγές ( μ. Χ), αφού αποκρούστηκαν οι αιματηρές συγκρούσεις, μπήκαν στα πλοία και συνέχισαν το ταξίδι για την Κωνσταντινούπολη. Όμως και κατά τον Ζ αιώνα, η Ρόδος δέχεται την επιδρομή των Περσών του Χοσρόη Β, οι οποίοι το 620 μ.χ, αφού ηττήθηκαν στο πόλεμο με τον Ηράκλειο, αναγκάστηκαν να αναχωρήσουν και να τους διαδεχτούν οι Άραβες του Μωαβία, ο οποίος ήταν διοικητής της Συρίας και το 653 κατέλαβε την Ρόδο, 10 αλλά και την Κω Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,

16 Η ορμή των Αράβων σταμάτησε και έκαναν συνθήκες, βάση των οποίων η Ρόδος μετά την αποτυχημένη πολιορκία της πόλης ( ), γύρισε στο Βυζαντινό κράτος επί Κωνσταντίνου Πωγωνάτου. Στη δεύτερη όμως εκστρατεία των Αράβων (717-8), χτυπήθηκε από την λεηλασία τους, αλλά δεν την κράτησαν, αφού είχαν ηττηθεί από τον Λέοντα Ίσαυρο. Κατά τον Θ αιώνα, τα νησιά και οι παράλιες πόλεις υπέφεραν από τις επιδρομές των πλοίων του Σελτζούκου Χαλίφη των Αββασιδών της Βαγδάτης Αρούν Αλ Ρασίδ. 12 Κατά την διάρκεια αυτών των επιδρομών και πιο συγκεκριμένα τo 807 μ.χ, λεηλατήθηκε και η Ρόδος. Κατά την περίοδο αυτών των επιδρομών, εκτός των άλλων, υπέστησαν καταστροφές και λεηλασίες και οι Εκκλησίες των νησιών και η επικοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο έγινε ιδιαίτερα δυσχερής. 10 Πορφυρογέννητος, De administrando, Πρβ. Κωνσταντινίδης, Συμβολή, Καρπάθίος, Εκκλησία Κω, Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,

17 4.Η εποχή των αρχόντων Γαβαλάδων στη Ρόδο Από την εποχή κατά την οποία άρχισε η Ιταλική εμπορική διείσδυση στην Ανατολική Μεσόγειο (10 ος αιώνας κ.ε.), η Ρόδος αποτέλεσε «μήλον της έριδος» μεταξύ Βυζαντίου και Βενετίας και υπέστη αρκετές καταστροφές. Οι λεηλασίες του Τούρκου εμίρη της Σμύρνης Τζαχά στα τέλη του 11 ου αιω. και οι επεμβάσεις των Φράγκων Σταυροφόρων (12 ος αιώνας) δημιούργησαν μια άστατη κατάσταση στο νησί. Έτσι, κατά τα τέλη του 12 ου αιώνα τοποθετείται από την βυζαντινή αυτοκρατορία ως κυβερνήτης- τοποτηρητής ο βυζαντινός Λέοντας Γαβαλάς, άντρας με πολλές ικανότητες και διοικητικά προσόντα. 13 Ο Λέων Γαβαλάς θα ανοίξει μια νέα περίοδο στην ιστορία της Ρόδου, την οποία θα συνεχίσει όπως θα δούμε, ο αδερφός του Ιωάννης. Πρόκειται για την εποχή των Γαβαλάδων αρχόντων, κατά την οποία εκτός των άλλων έγιναν και πολλά βυζαντινά μνημεία στη Ρόδο. Η οικογένεια των Γαβαλάδων προερχόταν από την Κωνσταντινούπολη και ήταν από τις σπουδαιότερες οικογένειες στην Πόλη, ο δε Λέων είχε μεγάλη θέση στο Βυζαντινό κράτος. Κατά τα έτη 1182, ο Αλέξιος Κομνηνός έστειλε στην Κρήτη το Φίλιππο Γαβαλά να καταβάλει τοπική επανάσταση. Ο γιός του Ιωάννης Γαβαλάς και οι αδερφοί του πήραν πλούσια τιμάρια στην Κρήτη και εγκαταστάθηκαν εκεί μαζί με άλλες οικογένειες που ήρθαν από την Κωνσταντινούπολη. 14 Η κατά την 4 η σταυροφορία άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους (1204),είχε οδυνηρές συνέπειες και για την Δωδεκάνησο. Οι Βενετοί και οι Γενοάτες που συμμετείχαν στην Σταυροφορία, πραγματοποίησαν 13 Σαββίδης, Η Βυζαντινή δυναστεία, Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου, 256-7,

18 επιδρομή κατά των νησιών, τα κατέλαβαν και δημιούργησαν το «Δουκάτο της Δωδεκανήσου» η «Δουκάτο της Νάξου». 15 Η εποχή των Γαβαλάδων αρχόντων ξεκινάει αμέσως μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους(1204), όταν έγινε διοικητής της Ρόδου. Με την κατάληψη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας λοιπόν η Δωδεκάνησος και επομένως και η Ρόδος θα είχαν την ίδια μοίρα με την Βασιλεύουσα, όπως ήταν λογικό αφού σε αυτή υπαγόταν η Δωδεκάνησος. Ο Λέων λοιπόν είχε 3 επιλογές α)να δεχθεί την Βενετική κυριαρχία, β)να αναγνωρίσει την επικυριαρχία του Θεοδώρου Α Λάσκαρη της Νίκαιας και γ)να μείνει ανεξάρτητος. Ο Λέων Γαβαλάς, ανακηρύχθηκε ανεξάρτητος με τον τίτλο «Καίσαρ Γαβαλάς», κηρύσσοντας το νησί ανεξάρτητο, κάτι που θα διαρκέσει έως και το 1250, όταν ο αδερφός του Ιωάννης, μετά τον θάνατό του Λέοντα, θα αναγνωρίσει την επικυριαρχία του αυτοκράτορα Νικαίας, Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη. Ο άρχοντας αυτός είχε κόψει νομίσματα, κάτι που συνέχισαν και οι διάδοχοί του, ο αδερφός του Ιωάννης Γαβαλάς και οι υπόλοιποι έως την Ιπποτική κατάκτηση του Κατά την ίδια περίοδο, της εποχής που διοικητής στη Ρόδο, ήταν ο Λέων ο Γαβαλάς, στη Ρόδο ζούσε ο μοναχός Νικηφόρος Βλεμμύδης, ο οποίος μας δίνει πληροφορίες στο αυτοβιογραφικό του σημείωμα, Διήγησις μερική, για την άλωση της πόλης, για το Γαβαλά και τη μονή Αρταμίτη, που ήταν τότε στην ακμή της. Λέει χαρακτηριστικά : X. ὀτρύνει πόθος τά Ἱεροσόλυμα κατιδεῖν..πρός Ῥόδον ἀπαίρομεν,ὡς γάρ τῷ τῆς νήσου λιμένι προσεπωκείλαμεν, οὐδέ πρός χέρσον ἐκβεβηκότες οὐ λανθάνομεν ἐνδημήσαντες εὐθύς οὖν ὁ ἄρχων - Γαβαλᾶς ἦν ὁ Καῖσαρ - ὅν οὐκ ἴσμεν ὡς ἑωράκειμεν πώποτε,διαπέμπει πρός ἡμᾶς φιλικάς προσρήσεις και δεξιώσεις, ἐφετήν αὐτῷ και τήν κατά πρόσωπον ἡμῶν ἀλλήλων ὁμιλίαν εἶναι δεδηλωκώς. ὡς αὕτη γοῦν ἐγεγόνει, τρόποις αὐτός ὑφηγήσεως την ἡμετέραν ὁρμήν ἀνακόπτει τῷ τότε την εἰς τά πρόσω, τον τε καιρόν ἀνεπιτήδειον φάσκων, 15 Γρηγόριος, Σχέσεις Καθολικών και Ορθοδόξων, 484. Πρβλ. Κωνσταντινίδης, Συμβολή, Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου, Κάποια από τα νομίσματα αυτά παραθέτονται στο τέλος της παρούσης εργασίας. 18

19 ἀρχήν ὄντα φθινοπώρου, και το πέλαγος μέγα και δυσδιάπλευστον, ἀναμεῖναι τε το ἔαρ ὑποτιθέμενος. ΧΙ. XI.Προσκαρτεροῦμεν τοίνυν ἐν Ῥόδῳ, και τάς εἰς ἡμᾶς ἐπιμελείας αὐτοῦ και τιμάς ἀρκετάς ἡγήσαιτ ἄν τις ἱδίαν ποιήσασθαι συγγραφήν ἕν τινι περιφανεστέρα μονῇ τῶν ἐκεῖ περί τον Ἀρταμύτην - ὅρος τοῦτο ρόδιον- ἱδρυμένη προσοικιζόμεθα. Βίβλων ἐν ταύτη πληθύς εὐγενῶν, τά τ ἐγγύς αὐτῆς και περί αὐτήν ἀθόρυβα πάντη και δέους ἀμεθεκτα. τούτοις και νύκτα και μεθ ἡμέραν ἐνδιατρίβοντες και τῇ τῶν βίβλων ἀναγνώσει και τοῖς ἄλλοις ὅσα μονασταῖς οἰκεῖα κατά προαίρεσιν προσανέχοντες, δύσεργον ἔχομεν εἰπεῖν ὅσης θυμηδίας ἐνεφορούμεθα. τοιαῦτα διαπράξασθαι προς ἡμᾶς ἄνδρα κατέπεισεν ἡμῖν ἀγνῶτα παντάπασιν ὁ ἡμέτερος κηδεμών. ΧΙΙ. Ἐπεί δέ τῷ Καίσαρι το ἄρχειν οὐκ ἐκ τοῦ κράτους ἧν ἀλλά πατρικόν κληροδότημα, κατά διαδοχάς ἐκ προγόνων ἐς αὐτόν διαβεβηκός οὐδέ τῷ καθυπείκειν τῷ κράτει, προσῆν τά κατ αὐτόν διεξάγειν, τάς τε νήσους - πολλῶ γάρ ἦρχε και τους ὁπλίτας πολλών γάρ ἡγεῖτο και τα περιπίπτοντα, καθώς ἄν βούλοιτο, και συμμαχεῖν μέν εἴπερ αἱροῖτο κατ ἑπιταγήν δε πράττειν οὐδέν. ἐπί τούτοις χαλεπαίνων ὁ βασιλεύς ἐκπέμπει στράτευμα / πολυπληθές ἐν τριήρεσιν, ἵν αὐτόν κατάσχοιεν οὗτοι και ἀγάγοιεν, παραστησάμενοι την πόλιν ᾗ κατωχύρωτο, καί παραλύσειαν τῆς ἀρχῆς. τοῦ δε μη τετελεσμένου την πᾶσαν ληΐζονται χώραν ἀπάγουσί τε τῶν λαῶν ὅσους εὖρον ἔξω τειχῶν. διό και τῇ μονῇ ταυτά δρῶσιν, ἧ προσωκίσμεθα, και τοῖς ἐν αὐτῷ, προς ἡμᾶς δε μη τι κεκελευσμένοι βίαιον εἰ και μη προσηνεῖς ἅπαν ἐνδείξασθαι τον μέν τόπον ἀφύλακτον εἶναι φασι και ἀπίστευσον, ὥσπερ ἧν τῶν οἰκητόρων ἐστερημένος, τά δε τῆς θαλάττης μέρη κνδυνώδη, προς ἅπερ ὁρμῶμεν, διά την τῶν πειρατῶν ἔφοδον.πειθόμεθα τοιγαροῦν τῇ ἀνάγκη πλέον ἤ τοῖς εἰποῦσι και τά περί την Ἒφεσον αὖθις ἀπράκτους τοῦ κατά σκοπόν ἡμᾶς ὑποδέχεται Αναφέρει ο Βλεμμύδης : Θέλαμε να πάμε στα Ιεροσόλυμα και ξεκινήσαμε για τη Ρόδο. Μόλις βγήκαμε δε θέλαμε να μάθουν ποιοι είμαστε. Εκυβερνούσε ο Καίσαρ Γαβαλάς, εμείς δεν τον γνωρίζαμε, ούτε έτυχε να τον δούμε ως τώρα. Μας δέχτηκε φιλικά και μας λέει ότι θα είναι δύσκολο να συνεχίσουμε το ταξίδι, γιατί έμπαινε χειμώνας, ήταν φθινόπωρο κι έπρεπε να μπει η άνοιξη. Εμείναμε στη Ρόδο και οι φροντίδες του για μας και οι τιμές που μας έκανε αξίζουν ιδιαίτερη συγγραφή. Κατοικήσαμε σε μια από τις επιφανέστερες μονές της Ρόδου, κοντά στον Αρταμίτη κτισμένη. Είχε μια πλούσια βιβλιοθήκη και γύρω τα μέρη ήταν αθόρυβα. Ο Καίσαρ έχει την εξουσία όχι από το κράτος, αλλ από πατρική κληρονομιά διαδοχικά από τους προγόνους του, δεν υπακούει στο κράτος, κάνει ότι θέλει τα νησιά και το στρατό που ήταν μεγάλος, συμμαχεί με όποιους θέλει, δεν ακούει 19

20 Όμως, οι υπόλοιπες πηγές παρουσιάζουν τον Λέοντα ως ένα δυνάστη, ανυπάκουο, εγωιστή, συμφεροντολόγο και γενικότερα σαν μια προσωπικότητα αντίθετη προς την Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ο κ. Σαββίδης, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αυτό συνέβαινε εξ αιτία του γεγονότος ότι ο Νικήτας Χωνιάτης, ο οποίος γράφει την εποχή αυτή, υπήρξε φανατικός οπαδός του Θεοδώρου Α και η αυτονομία του Λέοντα θεωρήθηκε από τον ιστορικό ως ανυπακοή στο Βυζαντινό βασιλιά. Και συμπληρώνει, ο Γεώργιος Ακροπολίτης που παρουσίαζε τον Λέοντα ως «τύραννο», υπήρξε για χρόνια «Μέγας Λογοθέτης» και επίσημος ιστοριογράφος της Νίκαιας. (Σαββίδης,412-3). Η αλήθεια πρέπει να βρίσκεται στη μέση, καθώς ο Γαβαλάς από τις κινήσεις του δείχνει μια διπλωματικότητα, που την χρησιμοποιούσε κάθε φορά προς την πλευρά που τον συνέφερε για να εξυπηρετηθούν τα δικά του συμφέροντα και συνάμα τα συμφέροντα της Ρόδου. Αρχικά, λειτουργούσε με στόχο την επίτευξη των εμπορικών του βλέψεων και έπειτα την διατήρηση της κυριαρχίας του στο νησι. Γι αυτό άλλοτε παρουσιάζεται ως «δούλος του βασιλέως» και άλλοτε ως «καίσαρ και αυθέντης της Ρόδου» και συνυπογράφει,όπως θα δούμε παρακάτω σύμφωνο συμμαχίας με τους Βένετους. Ο Ιωάννης Γ Βατάτζης, κατά τα τέλη του , ως επικεφαλής του στόλου υπέταξε τα νησιά Λήμνο, Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ικαρία και Κω. Ο Λέων κατάλαβε ότι δε θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τον στόλο της Νίκαιας και αναγνώρισε τον Ιωάννη Γ ως επικυρίαρχό του. Ο αυτοκράτορας τότε επέτρεψε στον Λέοντα να παραμείνει κυβερνήτης της Ρόδου και τον ανακήρυξε «καίσαρα». 18 Την Βυζαντινή επικυριαρχία στη Ρόδο, επιβεβαιώνει μετά το 1226, μια σειρά χάλκινων νομισμάτων : στη μπροστά όψη υπάρχει χαραγμένη η επιγραφή «καίσαρ ο Γαβαλάς» και στην πίσω η επιγραφή «ο διαταγές. Γι αυτό συνεχίζει,οργισμένος ο βασιλιάς (Ιωάννης Δούκας Βατάτζης) για την ανυπακοή του έστειλε αρκετό στρατό με πλοία για να τον πιάσουν και να του τον πάρουν. Πολιόρκησαν την πόλη, αλλά δε μπόρεσαν να την καταλάβουν, λεηλάτησαν όμως όλη τη χώρα, πήραν αιχμαλώτους. Τα ίδια έκαναν και στην μονή όπου μέναμε και για όλους που ήταν εκεί. Βλεμμύδης, Διήγησις μερική, Πρβ. Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου, Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,

21 δούλος του βασιλέως». 19 Η νέα αποστασία του Γαβαλά, το 1233 ήταν η αιτία της δεύτερης εκστρατείας του στόλου της Νίκαιας κατά της Ρόδου, τον οποίο καθοδηγούσε ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος και η οποία δε στέφθηκε με επιτυχία. Κατά την περίοδο αυτή, ο Νικηφόρος Βλεμμύδης βρισκόταν στο νησί μαζί με τους συνταξιδιώτες του οι οποίοι λόγω κακοκαιρίας ανέβαλλαν το ταξίδι τους στους Αγίους Τόπους και σταμάτησαν στη Ρόδο. Ο Λέων Γαβαλάς τους υποδέχθηκε με πολλές τιμές και τους συμβούλεψε να περιμένουν μέχρι τηνάνοιξη για να ταξιδέψουν. (ὡς αὕτη γοῦν ἐγεγόνει, τρόποις αὐτός ὑφηγήσεως την ἡμετέραν ὁρμήν ἀνακόπτει τῷ τότε την εἰς τά πρόσω, τον τε καιρόν ἀνεπιτήδειον φάσκων, ἀρχήν ὄντα φθινοπώρου, και το πέλαγος μέγα και δυσδιάπλευστον, ἀναμεῖναι τε το ἔαρ ὑποτιθέμενος).τους φιλοξένησε λέει ο Βλεμμύδης στο φημισμένο μοναστήρι του Αρταμίτη, το οποίο είχε ιδρυθεί από Βυζαντινούς μοναχούς κατά τον 10 ο αιώνα(ἕν τινι περιφανεστέρα μονῇ τῶν ἐκεῖ περί τον Ἀρταμύτην - ὅρος τοῦτο ρόδιον- ἱδρυμένη προσοικιζόμεθα). Όπως αναφέραμε παραπάνω, στην πλούσια βιβλιοθήκη ο Βλεμμύδης με τους συνταξιδιώτες του, μελετούσαν τα βιβλία και ζούσαν σύμφωνα με την κοινοβιακή ζωή των μοναχών. (τούτοις και νύκτα και μεθ ἡμέραν ἐνδιατρίβοντες και τῇ τῶν βίβλων ἀναγνώσει και τοῖς ἄλλοις ὅσα μονασταῖς οἰκεῖα κατά προαίρεσιν προσανέχοντες ).Με την απόβαση του στρατεύματος του Ανδρονίκου, ο Λέων έχασε τις επαφές με τους φιλοξενούμενους του στη μονή Αρταμίτη. Ένα τμήμα από τους στρατιώτες του Παλαιολόγου έφθασε στη μονή και όπως γράφει ο Βλεμμύδης, έκανε πολλές βαρβαρότητες, παρά το γεγονός ότι εκεί δεν υπήρχε στρατός, παρά μόνο καλόγεροι. Ο Βλεμμύδης και οι υπόλοιποι αναγνωρίστηκαν και στάλθηκαν πίσω στην Έφεσο. 20 Ο Λέων Γαβαλάς κάνει σύμφωνο συμμαχίας με τους Βένετους, τον σημαντικότερο ανταγωνιστή της Νίκαιας για εμπορικά προνόμια στο Αιγαίο, για να εξουδετερώσει το Βατάτζη(1234) αλλά στα 1238 όταν ο Βατάτζης 19 Torr, Rhodes, Πρβ. Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,257, Βλεμμύδης, Διήγησις μερική, Πρβ. Σαββίδης, Η Βυζαντινή δυναστεία,

22 πολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη από τη θάλασσα, ο Γαβαλάς ήταν αρχηγός του ελληνικού στόλου. Στα 1240 όταν ο Λέων Γαβαλάς πέθανε, τον διαδέχτηκε ο αδελφός του Ιωάννης Γαβαλάς ο οποίος θα κρατήσει τελείως διαφορετικη στάση, απ αυτή που ο αδερφός του είχε κρατήσει απέναντι στον αυτοκράτορα. Οι σχέσεις του με τον αυτοκρατορα θα είναι τόσο αρμονικές που ο Ιωάννης θα παραμείνει πιστός στον αυτοκράτορα ως το τέλος και θα γίνει γαμπρός του. Ο Ιωάννης λοιπόν, αγνοώντας την εμπορική και στρατιωτική συμφωνία που είχε συνάψει ο αδερφός του με τον Βενετό Δόγη, αναγνώρισε την επικυριαρχία του αυτοκράτορα Βατάτζη στη Δωδεκάνησο και συνακολούθως στη Ρόδο. Μια νέα σειρά νομισμάτων έκανε την εμφάνιση της στη Ρόδο με την επιγραφή «Ιωάννης ο Γαβαλάς, ο αυθέντης της Ρόδου». 21 Στα 1248, όταν ο Ιωάννης Γαβαλάς βρισκόταν στα μέρη της Νικομήδειας, βοηθώντας τον αυτοκράτορα στον πόλεμο ενάντια στους Λατίνους, που κρατούσαν την Κωνσταντινούπολη, βρήκαν ελεύθερο το πεδίο οι Γενουάτες και πήραν την Ρόδο. Ο αυτοκράτορας της Νίκαιας αντιλήφθηκε τον κίνδυνο και την απειλή που επιφύλασσε η εισβολή αυτή για το εμπόριο και την οικονομία του κράτους του, αφού δεν υπήρχε επίσημη συνθήκη μεταξύ Νίκαιας και Γένοβας. Έτσι, έδωσε βασιλική διαταγή στον Ιωάννη Καντακουζηνό να επαναφέρει την Ρόδο στους κόλπους της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο Ιωάννης ξεκίνησε με τον στόλο του και αποβιβάστηκε στη Λίνδο, έχοντας καταλάβει Λέρο και Κάλυμνο. Τα στρατεύματα του έφθασαν έως την Ιαλυσό, στο φρούριο απ όπου απέκλεισαν τους εισβολείς στη πόλη της Ρόδου, καταλαμβάνοντας όλα της τα προάστια. Στα 1250 αν και ο Ιωάννης Γαβαλάς γίνεται και πάλι «αυθέντης της Ρόδου» κατά τα τέλη του 1250 πεθαίνει και έτσι τελειώνει αυτή η ημι -ανεξάρτητη δυναστεία των αρχόντων Γαβαλάδων της Ρόδου. Από το 1250 η Ρόδος ανήκει απευθείας στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, έως το 1261 που ανακτήθηκε η Κων/πολη Σαββίδης,Η Βυζαντινή δυναστεία, 420. Πρβ. Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,

23 5.Η Ρόδος από το μ.χ Κατά την περίοδο αυτή, Βένετοι και Γενουάτες ήλθαν σε προστριβές και συγκρούσεις για την κατοχή των νησιών. Από τις συγκρούσεις αυτές προήλθε νέα κατάσταση στο καθεστώς της Ρόδου. Από το 1250 λοιπόν έως το 1309,όταν κατέλαβαν την Ρόδο οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ, η Ρόδος άλλαξε διάφορους αυθέντες. Τυπικά ανήκει στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, στην πραγματικότητα όμως την κυβερνούν Έλληνες, Φράγκοι και Τούρκοι ακόμη αυθέντες, που αναγνωρίζουν την επικυριαρχία κάποιες φορές του αυτοκράτορα και κάποιες άλλες λειτουργούν σαν ανεξάρτητοι άρχοντες. Από τα Δωδεκάνησα, πρώτη η Αστυπάλαια καταλήφθηκε από τον Βένετο Ιωάννη Α Κουιρίνη (Giovanni Quirini), το , τα νησιά Κως, Κάλυμνος, Λέρος, Νίσυρος και τμήμα της Ρόδου καταλήφθηκαν από τον Γενοάτη Giovanni della Vignoli. Τα επόμενα χρόνια κατά τα έτη1261,ο Μιχαήλ Παλαιολόγος,παραχώρησε τη Ρόδο στον αδερφότου Ιωάννη και στα 1275 του την αφαίρεσε γιατί δεν του είχε πια εμπιστοσύνη. Στα 1278 την Ρόδο πήρε ένας άλλος Γενοάτης κουρσάρος, ο Del Cavo και τότε βρήκαν ευκαιρία οι Τούρκοι και πήραν ένα μέρος της Ρόδου. Στα 1282 παρουσιάζεται άλλος αυθέντης ο Γενοάτης Ανδρέας Μορέσκο (ναύαρχος του Ανδρονίκου Παλαιολόγου ), ο οποίος με τον αδερφό του Λουδοβίκο, πήραν τα νησιά Ρόδο, Κάρπαθο και Κάσο ανταμοιβή για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν στους αγώνες του Βυζαντίου ενάντια σε Τούρκους και Καταλανούς. Αυτοί πήραν και το τμήμα που είχαν οι Τούρκοι και έμειναν αυθέντες, υπήκοοι στον αυτοκράτορα έως το Η Πάτμος όπως και η παρακείμενη της Λειψώ παρέμειναν υπό την 22 Σαββίδης,Η Βυζαντινή δυναστεία, Κονιδάρης, Αστυπάλαια,στ Πρβ. Κωνσταντινίδης, Συμβολή, Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,263. Πρβ. Κωνσταντινίδης,Συμβολή,38. 23

24 διοίκηση των μοναχών της μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Η ίδρυση της ιεράς μονής στο νησί της Πάτμου, από τον όσιο Χριστόδουλο, αποτέλεσε σπουδαίο γεγονός για την εκκλησιαστική ζωή της Δωδεκανήσου. Η μονή αποτέλεσε μεγάλο θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο στο οποίο διατηρήθηκε και καλλιεργήθηκε η ελληνική και χριστιανική παιδεία, ιδίως σε κρίσιμες περιόδους. Σε αυτό βέβαια συνέβαλλαν οι μοναχοί, το πολυπληθές ποίμνιο καθώς και η πλούσια βιβλιοθήκη της μονής Κωνσταντινίδης,Συμβολή,

25 6.Η κατάληψη της Ρόδου και των παρακειμένων νησιών από τους Ιωαννίτες Ιππότες (Περίοδος Φραγκοκρατίας ) Η κατάληψη των νησιών από τους Φράγκους(Βένετους, Γενουάτες, Ιππότες του Αγίου Ιωάννη), οδηγεί στην αρχή μιας νέας περιόδου, κρίσιμης για την Εκκλησία της Δωδεκανήσου. Με την κατάληψη των νησιών από τους Φράγκους, ενεργοποιείται ένας νέος κίνδυνος, αυτός του εκλατινισμού των Ορθοδόξων και της υποτάξεως των Εκκλησιών των νησιών στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Ο κ. Κωνσταντινίδης στο σημείο αυτό κάνει λόγο για εφαρμογή του σχεδίου για τον εκλατινισμό των Ορθοδόξων και της οριστικής υπαγωγής των Δωδεκανήσων στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. (Συμβολή,42.) Κάτι τέτοιο όμως δεν επιτεύχθηκε, χάρη στο υψηλό εθνικό αλλά και θρησκευτικό φρόνημα του λαού της Δωδεκανήσου, το οποίο το απέδειξε στην πράξη με την απάρνηση της ενώσεως και την διατήρηση της Ορθόδοξης παράδοσης στη ζωη του. Αντιπροσωπευτικό δε είναι το απόσπασμα που παραθέτει o Βακαλόπουλος, από τον Marino Jannido Torsello:«Η Κύπρος, Κρήτη, Εύβοια, Ρόδος και άλλα νησιά και το δεσποτάτο του Μορέως,αν και κυριαρχούνται από τους Φράγκους,και εκκλησιαστικά υπάγονται στη δικαιοδοσία του πάπα,κατοικούνται σχεδόν ολότελα από Έλληνες ορθοδόξους,η καρδία τους είναι στραμμένη στα ελληνικά ζητήματα και όταν μπορέσουν να το δείξουν ελεύθερα, θα το κάνουν». 26 Μετά την κατάληψη λοιπόν των νησιών από τους αδερφούς Μορέσκο, με τη βοήθεια του Βινιόλο Βινιόλι, ενός διάσημου τυχοδιώκτη που είχε λάβει ως τιμάρια από το Βυζάντιο την Κω, Λέρο και μεγάλα κτήματα στη Ρόδο, ο επιτήδειος μάγιστρος του τάγματος των Ιπποτών Φούλκ δε Βιλλαρέ που επιθυμούσε να καταλάβει τη Ρόδο, καταφέρνει και παίρνει το νησί(1309). Οι αγώνες για την κατάληψη του νησιού άρχισαν από το 1306, όταν πήραν την 26 Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 77 πρβ.ζαχαρόπουλος, Η Εκκλησία,39. 25

26 ύπαιθρο οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ και έως ότου να πάρουν την πόλη Ρόδο, κυβερνούσαν αναγνωρίζοντας κάποια εξάρτηση από το Βυζάντιο, όπως φαίνεται και από τα νομίσματα της περιόδου αυτής. 27 Πιο συγκεκριμένα, στις 27 Μαίου 1306, ο Γενοβέζος κουρσάρος Vignolo de Vignoli κλείνει συνθήκη με τον μέγα μάγιστρο των Ιπποτών Φούλκ δε Βιλλαρέ, σύμφωνα με την οποία οι Ιππότες μπορούσαν να γίνουν κύριοι μερικών Βυζαντινών νησιών και ειδικά της Ρόδου, Κω και Λέρου. 28 Οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ κατέλαβαν οριστικά την Ρόδο (1309) και τις παρακείμενες Σύμη, Χάλκη, Τήλο, Νίσυρο, Κω, Κάλυμνο και Καστελλόριζο. 29 Την Κω κατέλαβαν οι Ιππότες το 1315 μ.χ, δίνοντας της το όνομα Lango, λόγω του σχήματός της. Το νησί της Κω ανεδείχθητε ως ένα από τα σπουδαιότερα αποκτήματα του Τάγματος Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου, Κέντρης, Η παιδεία στη Δωδ/σο,175. Οι Ιππότες στο σύνολό τους, δεν ήταν άνθρωποι της πνευματικής ζωής και των γραμμάτων, αλλά κυρίως ήταν στρατιώτες, κατά τον Vincent και όχι νοσοκόμοι όπως είχαν ξεκινήσει στην αρχή. 29 Κωνσταντινίδης, Συμβολή,40. Πρβλ. Δελενδρά, Οι Ιππόται, Καρπάθιος, Εκκλησία Κω,

27 Β.ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 1.Η διάδοση του χριστιανισμού στη Ρόδο Η διάδοση του Χριστιανισμού στη Δωδεκάνησο μαρτυρείται μέσα από τα χωρία της Καινής Διαθήκης και συγκεκριμένα τις Πράξεις των Αποστόλων, που κάνουν λόγο για την παρουσία του Αποστόλου των εθνών, Παύλου στα νησιά: Χίο, Σάμο : «κακείθεν αποπλεύσαντες τη επιούση κατηντήσαμεν αντικρύ Χίου,τη δε ετέρα παρεβάλομεν εις Σάμον» 31, Κω και Ρόδο : «Ως δε εγένετο αναχθήναι ημάς αποσπασθέντας απ αυτών, ευθυδρομήσαντες ήλθομεν εις την Κω, τη δε εξής εις την Ρόδον, κακείθεν εις Πάταρα» 32. Εκτός από την δράση του Αποστόλου στα προαναφερθέντα νησιά, στο χωρίο της ιερής Αποκαλύψεως μαρτυρείται η διάδοση του Χριστιανισμού μέσω του ευαγγελιστή Ιωάννου, στην νήσο Πάτμο, που είναι και ο τόπος της ευαγγελικής συγγραφής του: «Εγώ Ιωάννης, ο αδελφός υμών και συγκοινωνός εν τη θλίψει και βασιλεία και υπομονή εν Ιησού Χριστώ, εγενόμην εν τη νήσω τη καλουμένη Πάτμω δια τον λόγον του Θεού και δια την μαρτυρίαν Ιησού Χριστού» 33. Άρα διαπιστώνουμε ότι ο Απόστολος των Εθνών, δίδαξε το λόγο του Θεού στα Δωδεκάνησα και σε άλλα νησιά του Αιγαίου, με μεγάλη επιτυχία. Σπουδαία για την εξεταζόμενη περίοδο είναι και η μαρτυρία της παρουσίας του ευαγγελιστή Ιωάννου στη νήσο Πάτμο, καθώς γίνεται αντιληπτό πως το μήνυμα του Ευαγγελίου μεταδόθηκε σε αυτές τις περιοχές από πολύ νωρίς, 31 Πραξ, κ, Πραξ, κα, Α Ιω, α, 9. 27

28 μέσω των εκλεκτών του Θεού, Παύλου και Ιωάννου, οι οποίοι εκπλήρωσαν με τον καλύτερο τρόπο την προτροπή του Κυρίου μας: «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος» 34. Η Εκκλησία της Ρόδου έχει την αρχή της, όπως μαρτυρείται και από την ιερή παράδοση στα χρόνια της Ευαγγελικής δράσεως του Αποστόλου Παύλου. Κατά την τρίτη αποστολική περιοδεία του, στα57μ.χ καθώς επέστρεφε από τους Φιλίππους και κατευθυνόταν προς Ιερουσαλήμ, η πόλη της Ρόδου αποτέλεσε έναν από τους σταθμούς του ιεραποστολικού έργου του. Η παράδοση αναφέρει πως ο Απόστολος Παύλος είχε αποβιβαστεί και κηρύξει στο λιμανάκι του χωριού της Λίνδου 35 (του Αι-Αποστόλου όπως λέγεται σήμερα) στο σημείο όπου υπάρχει το εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων. Στο λιμανάκι αποβιβάστηκαν κι οι αντιπρόσωποι των Εκκλησιών στα 1951κατά τον εορτασμό της 19 ης εκατονταετηρίδας από την πορεία του Αποστόλου Παύλου στην Ελλάδα. 36 Στο λιμανάκι αυτό αποβιβάστηκαν επίσης τον Οκτώβριο του έτους 2008, έτος το οποίο ήταν αφιερωμένο στον Απόστολο των Εθνών Παύλο, ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. κ Βαρθολομαίος μετά των άλλων προκαθημένων και των εκπροσώπων των Εκκλησιών. Ως συνεχιστές τωνευαγγελιζομένων την αλήθεια και πιο συγκεκριμένα του Αποστόλου, ακολούθησαν την πορεία του και επισκέφτηκαν τα μέρη που κατά την ιερή παράδοση πάτησε, κήρυξε και ευλόγησε με το Θείο κήρυγμα του ο Απόστολος των εθνών, Παύλος. Ο Εμμανουήλ Κωνσταντινίδης, κάνει λόγο για σίγουρη διέλευση του Αποστόλου από τη Ρόδο αλλά δεν θεωρεί πως είναι αυτός ο ιδρυτής της χριστιανικής κοινότητας στο νησί. Τη διάδοση του Χριστιανισμού την εντοπίζει πριν τα μέσα του γ αιώνα, και την τοποθέτηση του αυτή την στηρίζει στη γεωγραφική θέση των νησιών της Δωδεκανήσου που βοήθησε 34 Μτ. κη, Κονιδάρης, Εκκλησιαστική Ιστορία, 439. Πρβλ. και Ευαγγελίδης, Ροδιακά, Παπαχριστόδουλος, Ιστορία τηςρόδου,

29 προς αυτή την κατεύθυνση με τα σπουδαία εμπορικά λιμάνια τους, ανάμεσα στη Μ.Ασία και τη Κρήτη, περιοχές στις οποίες είχε διαδοθεί νωρίτερα ο Χριστιανισμός από του Αποστόλου Παύλου. 37 Βέβαια, την άποψη αυτή έρχονται να καταρρίψουν, η ίδια η ιερή παράδοση, τα πλόυσια παλαιοχριστιανικά ευρήματα καθώς και η συμμετοχή επισκόπου Ρόδου στην Α Οικουμενική σύνοδο, κάτι το οποίο προυποθέτει την ύπαρξη οργανωμένης εκκλησιαστικης κοινότητας. Εκτός αυτών, το χωρίο της Καινής Διαθήκης αναφέροντας την Ρόδο, ως ένα από τους σταθμούς του ευαγγελικού κηρύγματος του Αποστόλου, είναι εμφανές πως ο λόγος της αποστολικής περιοδείας του ήταν το κήρυγμα και όχι η απλή διέλευση. 37 Κωνσταντινίδης, Συμβολή,

30 2.Η εδραίωση του Χριστιανισμού και η σύσταση οργανωμένης χριστιανικής κοινότητος Ήδη από το δεύτερο μισό του 3 ου αιώνα μ.χ, φαίνεται να υπήρχε οργανωμένη Εκκλησία στη Ρόδο με επίσκοπο τον Φωτεινό. Ο Συμεών ο μεταφραστής μέσα στον βίο του Αγίου Κλύμενος Αγκύρας, παραθέτει ένα περιστατικό από το μαρτύριο των δύο Αγίων Μαρτύρων Αγαθάγγελου και Κλύμεντος 38, όταν πέρασαν από την Ρόδο. Αυτό το χωρίο είναι πολύ σημαντικό καθώς σκιαγραφεί την κατάσταση που επικρατούσε στη Ρόδο, κατά την περίοδο αυτή. Έτσι λοιπόν, ήδη από το δεύτερο μισό του 3 ου αιώνα μ., φαίνεται να υπήρχε οργανωμένη Εκκλησία στη Ρόδο με επίσκοπο τον Φωτεινό. Μας μεταφέρει στην εποχή των διωγμών του Διοκλητιανού ( ), καθώς μεταφέρονταν οι Άγιοι μάρτυρες Αγαθάγγελος και Κλήμης Αγκύρας στη Ρώμη. Τότε, όταν πέρασε το πλοίο από τη Ρόδο, οι χριστιανοί με τον επίσκοπο Φωτεινό παρακάλεσαν τους δεσμοφύλακες να ελευθερώσουν από τα δεσμά τους αγίους και να τους αφήσουν να βγουν για να προσευχηθούν μαζί τους. 39 Ο αριθμός των Χριστιανών βέβαια, δεν φαίνεται να ήταν μεγάλος, όπως φαίνεται και από την φράση του κειμένου «ολίγοι δε ούτοι». 38 «ΜΑ. Συχναί γούν ετρίβησαν αυτοίς κατά τον πλούν ημέραι, και εις την Ρόδον κατασχόντες, οι μεν άλλοι πάντες επισιτίσασθαι βουληθέντες του πλοίου απέβησαν, τοις δε γε φυλακής χάριν των αγίων υπολειφθείσι προσέκειντο λιπαρούντες αυτοί και δεόμενοι, εξείναι τε αυτοίς τη των Χριστιανών εκκλησία παραβαλείν, και των αχράντων μετασχείν μυστηρίων. Κυριακή μεν ούν τηνικαύτα ημέρα ήγετο, και πάντες όσοι κατά την νήσον Χριστιανοί(ολίγοι δε ούτοι) προς τον ναόν συνέτρεχον. Τούτων δε τις ακριβώς όπως είχε τα κατά τους αγίους μαθών, μηνύει πάντα τω της Ρόδου προέδρω, Φωτεινός τω επισκόπω όνομα. Κακείνος ουδέν έτι διαμελλήσας, παραλαβών αυτίκα μάλα συχνούς των παρόντων Χριστιανών, είς τον αιγιαλόν αφικνείται,ώ γε η τους αγίους έχουσα ναύς προσωρμίζετο, και πολύς ήν των φυλάκων δεόμενος, ώστε λυθήναι τους μάρτυρας των δεσμών, και την επί της εκκλησίας αυτοίς ανεθήναι πρόοδον». Συμ.Μεταφραστής, Βίος και άθλησις, Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,237. Ευαγγελίδης, Ροδιακά,7.Κωνσταντινίδης, Συμβολή,26-7. Κονιδάρης, Εκκλησιαστική Ιστορία,

31 Πριν όμως από τον οριστικό ακόμη θρίαμβο της Εκκλησίας παρουσιάζεται κιόλας χριστιανική κοινότητα που έλαβε μέρος στην εκκλησιαστική κίνηση των πρώτων αιώνων, κυρίως από το 300 μ. και προς τα τέλη του 4 ου αιώνα και έγινε «Μητρόπολις» των νησιών με 12 επισκοπές στη δικαιοδοσία της : Ρόδου, Σάμου, Κω, Χίου, Νάξου, Θήρας, Πάρου, Λέρου, Άνδρου, Τήνου, Μήλου και Πισύνης. 40 Τότε, η Ρόδος ορίζεται ως πρωτεύουσα της επαρχίας των νήσψν (Provinciae Insularum) και ανακηρύσσεται Μητρόπολη των νησιών όλου του Αιγαίου «Metropolis totius Aegaei maris Insularum» 41.Αργότερα θα προστεθούν η Ικαρία, Νίσυρος, Αστυπάλαια, Τραχεία (Καρία). Κατά την εποχή αυτή ο Ρόδου, προΐσταται όλων των επισκοπών εκτός της Καρπάθου και της Πάτμου, που ήταν εξαρχίες. 42 Πιο συγκεκριμένα, στην Α Οικουμενική Σύνοδο που έγινε στη Νίκαια της Βιθυνίας(325), έλαβε μέρος ο επίσκοπος Ρόδου Ευφρόσυνος και ο Κω Μελίφρων : «Provinciae Insularis:Eurhrosynus Rhodiensis, Meliphron Cous». 43 Η συμμετοχή των επισκόπων Ρόδου και Κω στο ανώτατο όργανο λήψεως αποφάσεων της Ορθοδόξου Εκκλησίας, αυτό των Οικουμενικών Συνόδων, μαρτυρεί την ύπαρξη κατά την περίοδο αυτή επισκόπων στη Ρόδο και την Κω και την ανάπτυξη των οργανωμένων πλέον διοικητικά Εκκλησιών. Δεν γνωρίζουμε αν υπήρχαν στην σύνοδο επίσκοποι από τα άλλα νησιά. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί την ύπαρξη οργανωμένων Εκκλησιών και στα υπόλοιπα νησιά. 44 Η νέα περίοδος που ξεκινάει για την Εκκλησία με τον τερματισμό των διωγμών κατά των Χριστιανών, συνδέεται με την ανεξιθρησκία που αποφασίστηκε με το διάταγμα των Μεδιολάνων(313μ.Χ). 45 Από εδώ και στο εξής, η πίστη και η λατρεία προς τον Τριαδικό Θεό, εκφράζονται ελεύθερα από τους Χριστιανούς σε ναούς που χτίζονται γι αυτό το σκοπό και που αντικαταστούν τις κατακόμβες. Το πλήθος των μνημείων αυτής της περιόδου, φανερώνει πως υπήρχαν οργανωμένες χριστιανικές κοινότητες στα νησιά κατά τον δ και ε αιώνα. 40 Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου, Πρβ. Κέντρης, Το αποικιακό καθεστώς, Αγγελόπουλος, Οι Πατριαρχικές εξαρχίες, Ιω.Κέντρης, Το αποικιακό καθεστώς, Mansi, II, 695 D. Le Quien, I, Για τον Ευφρόσυνο ή Εφράνωρ πρβλ. και Ευαγγελίδης,Ροδιακά, Κωνσταντινίδης, Δωδεκανήσου Εκκλησία,252. Πρβλ.και Κονιδάρης, Εκκλησιαστική Ιστορία, Στεφανίδης, Εκκλησιαστική Ιστορία,123,

32 Η ακμή της εκκλησίας της Ρόδου ειδικότερα, δηλώνεται από την λατρεία των πρώτων αγίων του Χριστιανισμού, και από τις εκκλησίες που χτίστηκαν προς τιμήν τους. Αυτές είναι : ο Άγιος Φιλήμων στην Αρνίθα, ο Άγιος Σύλλας- Άης Σουλάς(όπως λέγεται σήμερα) στη Σορωνή, ο Άγιος Θωμάς στη Μονόλιθο καθώς και ο Άγιος Φωκάς στα Σιάννα. 46 Επιπλέον, για την πρώιμη διάδοση του Χριστιανισμού συνηγορούν και τα αρχαία μαρμάρινα βαφτιστήρια όπως της Αγίας Ειρήνης μεταξύ Αρνίθας και Απολακιάς και του ναού του Αγίου Γεωργίου στη Λαχανιά. 47 Αυτή την πρώιμη ακμή του χριστιανισμού στη Ρόδο και γενικότερα στην Δωδεκάνησο, έρχονται να επιβεβαιώσουν και οι πολλές παλαιοχριστιανικές εκκλησίες που ανευρέθηκαν μέχρι το 1955 σε όλα τα νησιά της Δωδεκανήσου, 79 τον αριθμό. Από αυτές,17 βρίσκονται στο νησί της Ρόδου 48. Ο μεγάλος αυτός αριθμός των παλαιοχριστιανικών μνημείων της Ρόδου, μαρτυρεί την ύπαρξη οργανωμένων χριστιανικών κοινοτήτων για τις ανάγκες των οποίων ανεγείρονται οι ναοί αυτοί. Επίσης, σκιαγραφεί την καλλιτεχνική και πνευματική ακμή που δεσπόζει στο νησί, καθώς και την οικονομική ευμάρεια που επιτρέπει την ίδρυση τους, κατά την πρώιμη αυτή περίοδο. Ανάμεσα σε αυτές,9 βρίσκονται στο νησί της Νισύρου βεβαιώνοντας την εδραίωση του Χριστιανισμού και την πρώιμη οικονομική και καλλιτεχνική ανάπτυξη της Νισύρου. Τα μνημεία αυτά, ερειπώθηκαν, πιθανώς κατά τα 554 μ.χ, από τους σεισμούς που έπληξαν την Νίσυρο και γενικότερα την Δωδεκάνησο Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,238. Πρβλ.και Ευαγγελίδης, Ροδιακα,6. 47 Ευαγγελίδης,Ροδιακα,6. 48 Κονιδάρης, Εκκλησιαστική Ιστορία, Πρβλ.και Κωνσταντινίδης, Συμβολή,29.Παπαχριστόδουλος,Ιστορία της Ρόδου,238. Ορλάνδος, Αρχείον, Βολανάκης, Τα παλαιοχριστιανικά,116. Πρβλ.Του ιδίου, Χριστιανικά μνημεία,

33 3.Συμμετοχή επισκόπων σε εργασίες των Οικουμενικών Συνόδων Η συμμετοχή των επισκόπων της Δωδεκανήσου και των άλλων νησιών του Αιγαίου στις Οικουμενικές συνόδους από τις πρώτες κιόλας συνόδους, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, υπήρξε οργανωμένη εκκλησιαστική διοίκηση στις εκκλησίες Δωδεκανήσου κατά τους πρώτους χρόνους της χριστιανοσύνης στις περιοχές αυτές. Δεν ευσταθεί επομένως ο ισχυρισμός όσων αναφέρουν ότι μέχρι τον δ αιώνα δεν είχε διαδοθεί ο Χριστιανισμός στις Κυκλάδες και ότι δεν υπήρχαν χριστιανικές κοινότητες. Στη Ρόδο παρουσιάστηκαν επίσης οι πρώτες χριστιανικές αιρέσεις και η συμμετοχή των επισκόπων της στις Οικουμενικές συνόδους δε θα μπορούσε να μαρτυρεί τίποτε άλλο από την καταδίκη των αιρετικών αυτών παρεκκλίσεων. Οι αιρέσεις αυτές ήταν των Σευηριανών 50 και των Πελαγιανών 51. Η εκκλησία μας από τους πρώτους χρόνους πήρε θέση απέναντι στις αιρετικές δοξασίες. Μέρος των αποφάσεων των Οικουμενικών συνόδων ήταν και η καταδίκη κάποιας αίρεσης αλλά και ο αφορισμός όσων την πρέσβευαν. Έτσι, προστάτευε την αλήθεια της πίστεως και την ενότητα του ποιμνίου της. Ο θεσμός των Οικουμενικών Συνόδων αποτέλεσε το ανώτατο όργανο λήψεως σημαντικών αποφάσεων και η συμμετοχή όπως θα δούμε και παρακάτω των επισκόπων Ρόδου, Κώου, Πάρου, Χίου, Λέρου, Τήνου, Καρπάθου, Νάξου και Θήρας βεβαιώνει την μεγάλη ακμή του Χριστιανισμού στα νησιά αυτά καθώς και την αέναη συμμετοχή των επισκόπων τους στον ανώτατο αυτό θεσμό. 50 Pradestinatus,PL 53, ,Ανώνυμος συγγραφέας,μας δίνει πληροφορίες για τους Σευηριανούς. Αναφέρεται ως 24 η αίρεση, τους οπαδούς της οποίας καταδίκασε και αφόρισε ο επίσκοπος Ρόδου Ευφράνων. Vicesima et quarta est haeresis Severianorum, qui sunt a Severo exorti.vinum non bibunt..hos damnavit S.Euphranon episcopus Rhodius. 51 Commentaria in Jeremian Prophetam, PL 24,794.Ο Ιερώνυμος στο υπόμνημα του στον Προφήτη Ιερεμία,μας δίνει πληροφορίες για την ύπαρξη των αιρετικών Πελαγιανών στη Ρόδο. quae olim in Origene, et dudum in discipulis ejus Grunnio, Evagrioque Pontico,et Joviniano jugulate est,coepit reviviscere,et non solum in Occidentis,sed et in Orientis partibus sibilare,et in quibusdam insulis,praecipueque Siciliae et Rodi,maculare plerosque,crescere per dies singulos,dum secreto docent et publice negant 33

34 Όπως αναφέρθηκε, στην Α Οικουμενική Σύνοδο, η οποία συγκλήθηκε στην Νίκαια της Βιθυνίας το έτος 325 μ.χ, έλαβε μέρος ο Ρόδου Ευφρόσυνος και ο Κώου Μελίφρων : «Provinciae Insularis: Eurhrosynus Rhodiensis, Meliphron Cous». 52 Η σύνοδος αυτή, καταδίκασε την αιρετική πλάνη του Αρείου 53, καθιέρωσε την ημέρα του εορτασμού του Πάσχα, εξέδωσε κανόνες και το Σύμβολο Πίστεως της Νικαίας. Η Συμμετοχή των επισκόπων Ρόδου και Κω στην τόσο σπουδαία για την εκκλησιαστική ιστορία, πρώτη Οικουμενική σύνοδο, το έτος 325, δεν αφήνει περιθώρια αμφισβητήσεως για την επικράτηση του Χριστιανισμού και την ύπαρξη οργανωμένης χριστιανικής κοινότητας κατά τα τέλη του γ και τις αρχές του δ αιώνα στα νησιά της Δωδεκανήσου και επομένως και στη Ρόδο. Όμως κατά την Β Οικουμενική Σύνοδο, την οποία είχε συγκαλέσει το 381 ο Μέγας Θεοδόσιος στην Κωνσταντινούπολη λόγω του ότι ήταν ενδημούσα, δεν συμμετείχε κανένας επίσκοπος από τα νησιά του Αιγαίου. Η σύνοδος αυτή, καταδίκασε την αιρετική διδασκαλία των πνευματομάχων, αναγνώρισε με το γ κανόνα της τη δεύτερη θέση των πρεσβειών τιμής στην Κωνσταντινούπολη 54 και επιπλέον αναγνώρισε και συμπλήρωσε το Σύμβολο Πίστεως της Νικαίας. Κατά την δε Γ Οικουμενική Σύνοδο η οποία συγκλήθηκε από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β, στην Έφεσο το έτος 431 μ.χ πήραν μέρος ο Ρόδου Ελλάνικος 55 και ο Πάρου Ησύχιος 56 : «Ελλάνικος επίσκοπος Ρόδου υπέγραψα» 57 και «Ησύχιος επίσκοπος Πάρου της νήσου υπέγραψα» Mansi II,695D. 53 Για τον Αρειανισμό και τον Άρειο βλ. Βλ. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία, Χρήστου, Αρειανισμός, ΘΗΕ 3, Του ιδίου, Άρειος, ΘΗΕ 3, Κουκουσάς, Ο ρόλος του αυτοκράτορος, Le Quien, I 924A : «In Ephesina synodo inter metropolitas sedebat, subscripsitque Hellanicus episcopus Rhodi, Ελλάνικος επίσκοπος Ρόδου, qui passim quoque in Actis dicitur episcopus metropolis Rhodie, επίσκοπος Μητροπόλεως Ρόδου.» 56 ACO 1,1,7, 87 : «Υπομνήματα πραχθέντα παρά τήι εν Εφέσωι αγίαι συνόδωι επί τηι βεβαιώσει του συμβόλου των εν Νικαίαι αγίων πατέρων και επί τώι επιδοθέντι λιβέλλωι παρά Χαρισίου πρεσβυτέρου. Τοίς μετά την υπατείαν των δεσποτών ημών Φλαυίου Θεοδοσίου το ιγ και Φλαυίου Ουαλεντινιανού το τρίτον των αιωνίων αυγούστων τήι πρό δεκαμιάς Καλανδων Αυγούστων, ήτις εστί κατ Αιγυπτίους Επιφί κη, συνόδου συγκροτηθείσης εν τήι Εφεσίων μητροπόλει εκ θεσπίσματος των θεοφιλεστάτων και φιλοχρίστων βασιλέων και καθεσθέντων εν τώι επισκοπείωι του θεοσεβεστάτου επισκόπου Μέμνονος των θεοφιλεστάτων και θεοσεβεστάτων επισκόπων : Ησυχίου Παρίου, Ελλανίκου Ρόδου.» 57 ACO 1,1,7, ACO 1,1,7,

35 Η σύνοδος αυτή, καταδίκασε την αιρετική διδασκαλία του Νεστορίου και εξέδωσε την κοινή ομολογία πίστεως, τον «Όρο των Διαλλαγών». Ο επίσκοπος Ρόδου, μετά την συμμετοχή του στην Α Οικουμενική σύνοδο, συμμετέχει και αυτή τη σύνοδο, όπως επίσης και ο επίσκοπος Πάρου και πολλοί άλλοι φανερώνοντας την ενότητα της εκκλησίας στην καταδίκη αιρέσεων, στην διατύπωση του ορθοδόξου δόγματος καθώς και στην αντιμετώπιση διοικητικών δυσλειτουργιών και προβλημάτων. Στη συνεχεία, κατά την Δ Οικουμενική σύνοδο, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Χαλκηδόνα, στον ιερό ναό της Αγίας Ευφημίας, το 451 μ.χ και συγκλήθηκε από τον αυτοκράτορα Μαρκιανό και την αυτοκράτειρα Πουλχερία, παρευρέθηκαν, (όχι όμως από τις πρώτες συνεδρίες) ο επίσκοπος Ρόδου Ιωάννης : «Ιωάννης επίσκοπος Ρόδου, ορίσας υπέγραψα, διά Τρύφωνος επισκόπου Χίου» 59, ο Κω Ιουλιανός 60, ο Χίου Τρύφων : «Τρύφωνος του ευλαβεστάτου επισκόπου Χίου πόλεως» 61, «Τρύφων επίσκοπος της κατά Χίον αγίας εκκλησίας ορίσας υπέγραψα» 62 και ο Πάρου Θαλλάσιος : «Θαλάσσιοςεπίσκοπος Παρίου, ορίσας υπέγραψα» 63. Η σύνοδος αυτή, καταδίκασε την αιρετική διδασκαλία του Ευτυχή και του Διοσκόρου και επιπλέον με τον 28 ο κανόνα της δογμάτισε περί ίσων πρεσβειών τιμής για τους θρόνους Πρεσβυτέρας και Νέας Ρώμης. Κατά την Ε Οικουμενική Σύνοδο η οποία συγκλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 553 μ.χ από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό και την αυτοκράτειρα Θεοδώρα, πήραν μέρος 59 Mansi VII 432A. ACO 2,1,3, ACO 2,1,3,89 : «Ιουλιανός ο ευλαβέστατος επίσκοπος της Κώων πόλεως τοποτηρών και αυτός τώι αποστολικώι θρόνωι της Ρωμαίων είπεν Ανακόλουθον εστί και ασεβές χειροτονηθέντας κανονικώς επισκόπους και προθύμως την χειροτονίαν δεξαμένους πάλιν της του πρεσβυτέρου παρα άσαν την των κανόνων τάξιν απολαύειν αξίας ει δε οια εικός, κατηγορούνται ως αλόντες επι τισίν εγκλήμασιν, δοκιμάσει η αγία σύνοδος την ακριβείαν του πράγματος και της αληθείας φωτισθείσης εντός γενήσονται της επισκοπικής ειμή. Ου γάρ οιόν τε τον ελλάτονα βαθμόν μείζονος αξίας καθεστάνται διάδοχον.» 61 Mansi VI 757B. 62 ACO 2,1,3, ACO 2,1,3,93. 35

36 ο Ρόδου Θεοδόσιος : «Theodosio religiosissimo episcopo Rhodi» 64, ο Λέρου Ιωάννης : «In Quinta synodo generali sedit&subscripsit Joannes misericordia Dei episcopus Leri insula» 65, ο Τήνου Εκδίκιος : «In quinto concilio generali sedit&subscripsit, Ecdicius misericordia Dei episcopus Teni» 66 και ο Καρπάθου Μηνας : «Mena reverendissimo episcopo Carpathii» 67. Η Ε Οικουμενική σύνοδος, αποφάσισε την «καταδίκη κεφαλαίων», του Νεστοριανισμού και του Ωριγενισμού. των Τριών Στην ΣΤ Οικουμενική Σύνοδο η οποία συγκλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη τα έτη 680/681 μ. πήραν μέρος ο Ρόδου Ισίδωρος : «Ισίδωρος ελέω Θεού επίσκοπος της Ροδίων μητροπόλεως τθδ Κυκλάδων νήσων τώδε τω προσφωνητικώ ομοίως υπέγραψα» 68, ο Χίου Γεώργιος : «Sextae synodo adsuit & subscripsit Georgius episcopus Chii insulae, Γεώργιος ελέω Θεού επίσκοπος Χίου της νήσου» 69 και ο Κώου Γεώργιος : «Sextae synodo generali adsuit & subcripsit Georgius insula Coi episcopus, Γεώργιος, ελέω Θεού επίσκοπος της Κώων νήσου 70, ο Τήνου Δημήτριος : «Δημήτριος ελέω Θεού επίσκοπός νήσου Τήνου ορίσας υπέγραψα» 71, 64 Mansi, IX 174C. 65 Le Quien, I 945B. 66 Le Quien, I 943A. 67 Mansi, IX 177D. 68 Mansi, XI 672D. 69 Le Quien, I 931D. 70 Le Quien, I 936B. 36

37 ο Νάξου Γεώργιος : «Γεώργιος ελέω Θεού επίσκοπος της Ναξίων νήσου ομοίως υπέγραψα» 72, ο Θήρας Γεώργιος : «Γεώργιος ελαχίς. επίσκοπος νήσου Θήρας ορίσας υπέγραψα» 73 και ο Πάρου Στέφανος : «Στέφανος ελέω Θεού επίσκοπος νήσου Πάρου ορίσας υπέγραψα» 74. Η σύνοδος αυτή που συγκλήθηκε από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πωγωνάτο, είχε καταδικάσει την αιρετική διδασκαλία του μονοενεργητισμού και του μονοφυσιτισμού. Κατά την Ζ Οικουμενική Σύνοδο η οποία πραγματοποιήθηκε στην Νίκαια της Βηθυνίας τα έτη 786/787 μ.χ από την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία, συμμετείχαν, ο Ρόδου Λέων : «In Septima item synodo, Leo episcopus Rhodi, Λέων ανάξιος επίσκοπος Ρόδου» 75, ο Καρπάθου Λέων : «Septimae synodo, Leo episcopus Carpathi, Λέων επίσκοπος Καρπάθου» 76 και ο Τήνου Ευστάθιος : «In Septima,Eustathius Episcopus Tenii, Ευστάθιος ανάξιος επίσκοπος Τήνου» 77. Η Ζ οικουμενική σύνοδος καταδίκασε την εικονομαχία ως αίρεση,δογμάτισε υπέρ των ιερών εικόνων και της λατρείας αυτών και αποφάσισε την αναστήλωση των ιερών εικόνων. Έτσι γίνεται αντιληπτό, ότι η συμμετοχή των επισκόπων Ρόδου, Πάρου, Καρπάθου, Τήνου, Θήρας, Νάξου, Κω, Χίου και Λέρου δεικνύει και την 71 Mansi, XI 652Ε. 72 Mansi, XI 676D. 73 Mansi, XI 653A. 74 Mansi, XI 652E. 75 Le Quien, I 925 E. 76 Le Quien, I 948A. 77 Le Quien, I 944A. 37

38 ενότητα της εκκλησίας στην καταδίκη των αιρέσεων και στην διατύπωση του Ορθοδόξου δόγματος καθώς και στην αντιμετώπιση διοικητικών δυσλειτουργιών και προβλημάτων. Είναι το μεγαλύτερο τεκμήριο της πρώιμης ακμής του Χριστιανισμού για τα Δωδεκάνησα, αυτή η συνεχής συμμετοχή των επισκόπων στις Οικουμενικές συνόδους. Δε θα μπορούσε να συμμετάσχει σε τόσο σημαντικό θεσμό λήψεως ανωτέρων αποφάσεων για την Ορθόδοξη Εκκλησία, κάποιος επίσκοπος που να προέρχεται από μια «αδύναμη» ποιμαντικά επισκοπή. Η συμμετοχή των επισκόπων της Δωδεκανήσου, στις Οικουμενικές ή και ενδημούσες κάποιες φορές συνόδους καθώς και η συμβολή στην καταδίκη των αιρέσεων και στη διατύπωση τουορθοδόξου δόγματός, μαρτυρεί ποιμένες που υπηρετούν το θέλημα του Θεού με ζήλο και αγάπη για το ποίμνιο τους, αλλά και ενδιαφέρον για την ειρήνη μέσα στην εκκλησία. Μέσα από τις υπογραφές τους, πρέσβευουν την ενότητα της πίστεως και βαθιά επιθυμία τους για μια εκκλησία χωρίς παραφράσεις του Ορθοδόξου δόγματος και οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να βλάψει την ειρηνη μεταξύ των Ορθοδόξων. Από την πρώτη λοιπόν σύνοδο έως και την τελευταία, παρατηρείται μια ενεργός συμμετοχή των εκάστοτε μητροπολιτών των νησιών του Αιγαίου οι οποίοι συμμετείχαν και υπέγραφαν τις αποφάσεις των συνόδων. Ειδικότερα, πολύ σημαντικά αποδεικνύονται τα όσα αναφέρθηκαν για τον μητροπολίτη Ρόδου, ο οποίος συμμετείχε σε όλες τις Οικουμενικές συνόδους, γεγονός που φανερώνει την αδιάκοπη μέριμνα της μητροπόλεως Ρόδου για την ενότητα της πίστεως στις κατά την Οικουμένη χριστιανικές Εκκλησίες. 38

39 4.Η επαρχία των νήσων από τον 8ο μ.χ αιώνα εως την Ιπποτική κατάληψη της Ρόδου(1309) Από τα τέλη του Δ αιώνα και τις αρχές του Ε, στην εκκλησιαστική γεωγραφία η επισκοπή Ρόδου, προήχθει σε μητρόπολη και στην αρχαιότερη «τάξη προκαθεδρίας» αναγράφεται 26 η μεταξύ των μητροπόλεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Οι μεταβολές που περιήλθαν ως προς την τάξη πρωτοκαθεδρίας για την Μητρόπολη Ρόδου, ήταν οι εξής : από την σύνοδο της Χαλκηδόνας (451) έγινε η 28 η μητρόπολη και από τα μέσα του ΣΤ και τις αρχές του Ζ αιώνα υποβιβάστηκε στην 30 η θέση με 11 υποκείμενες επισκοπές υπό την δικαιοδοσία της(σάμου, Χίου, Κώου, Νάξου, Θήρας, Πάρου, Λέρου, Άνδρου, Μήλου Πισσύνης και Τήνου). Σε Τακτικό του Ζ αιώνα, στη λεγόμενη έκθεση του Επιφανίου, η μητρόπολη Ρόδου αναγράφεται με 11 επισκοπές στην πνευματική δικαιοδοσία της, ενώ η Κάρπαθος ως αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή 78, ενώ από τα μέσα του Η αιώνα, κατείχε την 33 η θέση. Στις αρχές του Θ αιώνα, κατείχε την 30 η και 31 η θέση και στις αρχές του Ι αιώνα, την 38 η θέση, την ίδια θέση θα διατηρήσει έως και τον τα τέλη του ΙΓ αιώνα και τις αρχές του ΙΔ, όταν θα υποβιβαστεί στην 45 η θέση. Τέλος, κατά τον ΙΖ αιώνα, επανήλθε στην 38 η θέση, είχε όμως μια παρακείμενη, αυτή της Λέρου. 79 Στο Τακτικό 80 του Παρισινού κώδικα 1555 Α ( των ετών ) στη μητρόπολη Ρόδου υπάγονται οι επισκοπές Σάμου, Χίου, Κώου, Νάξου, Θήρας, Πάρου, Λέρου, Άνδρου, Μήλου, Πισσύνης και Τήνου. Τα υπόλοιπα νησιά της Δωδεκανήσου δεν υπάγονταν στον Ρόδου, είτε γιατί ήταν Αυτοκέφαλες Αρχιεπισκοπές, όπως η Κάρπαθος από το 533, είτε γιατί υπάγονταν σε άλλες μητροπόλεις Βουδούρης, Η εξέλιξης, Κονιδάρης, Αι μητροπόλεις, Πρβ.Κωνσταντινίδης, Ρόδου Μητρόπολις, Κονιδάρης, Αι μητροπόλεις, Κωνσταντινίδης, Δωδεκανήσου Εκκλησία,

40 Έως του έτους 733 μ.χ, η Ρόδος βρισκόταν κάτω από την πνευματική εξουσία των Παπών, την οποία ασκούσαν μέσω βικαρίων. Όμως ο αυτοκράτορας Λέων Γ ο Ίσαυρος κατά το έτος αυτό, οργισμένος με τον Πάπα Γρηγόριο τον Β εξαιτίας του κατά των εικονολατρών διάταγμα που εξέδωσε, στέρησε από τον Πάπα την πνευματική δικαιοδοσία επί του Ανατολικού Ιλλυρικού που έως τότε είχε. Τότε έδωσε την πνευματική δικαιοδοσία των νησιών στον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. 82 Από τότε και στο εξής έως και τις μέρες μας, η Ρόδος τελεί υπό την πνευματική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Κατά τα επόμενα χρόνια η «Επαρχία των νήσων» με τις υποκείμενες επισκοπές φαίνεται να ζει αρμονικά και ενωμένη χωρίς ιδιαίτερα μνείας προβλήματα η και γεγονότα.όμως κατά καιρούς ανάλογα με τις παρουσιαζόμενες ανάγκες, το Οικουμενικό πατριαρχείο προσέθετε η αφαιρούσε επισκοπές από τις μητροπόλεις των νησιών ή των πόλεων. Σε άλλο Τακτικό κατά τα τέλη του Ι αιώνος, την εποχή του Ιωάννη Τσιμισκή, προστίθενται 4νέες επισκοπές, της Ικαρίας, της Αστυπάλαιας, της Τραχείας και της Νισύρου ενώ αποσπάται της Άνδρου. 83 Ενώ, κατά το 1083, από την «Επαρχία των Κυκλάδων νήσων» αποσπάσθηκαν η Νάξος και η Πάρος, οι οποίες αποτέλεσαν την μητρόπολη Πάρου-Νάξου (Παροναξίας). Με την απόσπαση των δυο επισκοπών, η μητρόπολη Ρόδου παραμένει με 12 επισκοπές υπό την δικαιοδοσία της, όσες αναγράφονται και υπό του Νείλου Δοξαπατρή κατά το Αναφέρεται δε η Ρόδος ως μητρόπολη, με μητροπολίτη τον Νικηφόρο κατά τα Κατά τα έτη 1207, στερείται τις επισκοπές Θήρας, Μήλου και Τήνου και κατά τα έτη 1318 στερείται τις επισκοπές Χίου, Κω, Ικαρίας (η οποία ενώθηκε με την επισκοπή Σάμου), Νισύρου, Λέρου και Αστυπάλαιας. Οι επισκοπές αυτές καταργήθηκαν εξαιτίας της Ιπποτικής καταλήψεως της Ρόδου Ευαγγελίδης, Ροδιακά, Βουδούρης, Η εξέλιξης, Ιεροκλέους, Συνέκδημος,291.Ευαγγελίδης, Ροδιακά, Ευαγγελίδης, Ροδιακά,13. 40

41 5.Η Εκκλησία Δωδεκανήσου την περίοδο της Φραγκοκρατίας Η Εκκλησία Δωδεκανήσου εισέρχεται σε μια κρίσιμη περίοδο και σε ένα κίνδυνο, αυτόν της υποδουλώσεως των Ορθοδόξων Εκκλησιών, στη Δυτική Εκκλησία, παράλληλα με την προσάρτηση των νησιών στη Δημοκρατία της Βενετίας ή την υπαγωγή τους σε Τάγματα, όπως των Ιπποτών. Η Εκκλησία Δωδεκανήσου, μετά τις αρχές του ΙΔ αιώνα, έχανε χρόνο με τον χρόνο την επαφή με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωσταντινουπόλεως έως ότου διακόπηκε η επικοινωνία της Ορθόδοξης εκκλησίας με το Οικουμενικό πατριαρχείο Κων/πόλεως,το οποίο όμως εξακολουθεί να χειροτονεί επισκόπους, αν και η άφιξη τους ήταν απαγορευμένη. 86 Οι Ιππότες εγκατέστησαν στα νησιά τα λεγόμενα «φραγκικά επισκοπάτα» και στη Ρόδο το «φραγκικό αρχιεπισκοπάτο.» Στη Δωδεκάνησο ιδρύονται Καθολικές επισκοπές που αντικαθιστούν τις Ορθόδοξες και το 1318 καταργείται η Ελληνική Ορθόδοξη επισκοπή Νισύρου. Με διάταγμα της 1 ης Μαρτίου 1322,ο Πάπας παραχωρεί σους Ρωμαιοκαθολικούς επισκόπους το μητροπολιτικό μέγαρο του Ορθοδόξου αρχιεπισκόπου Ρόδου. Η Αγία Έδρα με την εγκατάσταση λατινικού κλήρου στην Ελλάδα πέρα από την εμψύχωση των σταυροφόρων στον αγώνα τους και την εδραίωση εκκλησιαστικών κοινοτήτων στις περιοχές που θα καταλάμβαναν,στόχευε και στο να υποταχθεί η Ανατολική στη Δυτική εκκλησία και να εξαρτηθεί διοικητικώς από αυτήν. Η πρώτη και βασική επιδίωξη λέγεται ότι ήταν να υποταχθεί ο ελληνορθόδοξος κλήρος στα διοικητικά όργανα της Δυτικής εκκλησίας. Βασική προϋπόθεση για την επίτευξη αυτού του σκοπού ήταν να δώσει ο ελληνορθόδοξος κλήρος όρκο πίστεως στον πάπα. Οι ελληνορθόδοξοι που δεν συμμορφώθηκαν προς τις απαιτήσεις της Δυτικής εκκλησίας η αναγκάστηκαν από τα πράγματα να αυτοεξοριστούν η εκδιώχθηκαν από τις διοικητικές τους θέσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να αντικατασταθεί σε μεγάλο βαθμό ο ελληνορθόδοξος κλήρος από τον φραγκικό.οι ιππότες με την κατάληψη των νησιών της Δωδεκανήσου, επιχείρησαν την υποδούλωση των 86 Στ.Κέντρης, Η παιδεία στη Δωδεκάνησο,177. Πρβ. Γερομίχαλος, Εκκλησιαστική Ιστορία Ελλάδος,

42 κατοίκων και την αλλαγή του δόγματος τους. Στις πρώτες ενέργειές τους συγκαταλέγεται η εκδίωξη των ορθοδόξων ιεραρχών και η αντικατάσταση τους με λατίνους. Έτσι,εκδιώχθηκαν ο μητροπολίτης Ρόδου και ο αρχιεπίσκοπος Καρπάθου,όπως και οι επίσκοποι που υπάγονταν σε αυτούς. Με την εκδίωξη των Ορθοδόξων επισκόπων εγκαταστάθηκε Λατίνος αρχιεπίσκοπος Ρόδου και Λατίνοι επίσκοποι στις εξαρτώμενες από την Ρόδο επισκοπές, Κω, Νισύρου Λέρνης και Ικαρίας. Το Πατριαρχείο δεν είχε πλέον τη δυνατότητα να διοικεί τις εκκλησίες και «κατ οικονομία» διόριζε ως πνευματικούς επόπτες των περιοχών αυτών μητροπολίτες άλλων επαρχιών,που ασκούσαν τα διοικητικά καθήκοντα τους «ψιλώ ονόματι»και «κατέπίδοσιν» 87. Παρ όλες τις περιπέτειες όμως που πέρασε ο ελληνικός λαός στα νησιά δεν έχασε ούτε το δόγμα του αλλά ούτε τον εθνικό του χαρακτήρα.σ αυτό βοήθησαν πολύ, οι μοναχοί του Αγίου Όρους,που ενίσχυαν και καθοδηγούσαν τους ορθόδοξους χριστιανούς κατά τις επισκέψεις τους στα νησιά, ενισχύοντας τους στην πίστη μέσω ιεροτελεστιών και εξομολογήσεων αλλά και στο εθνικό φρόνημα. 88 Έτσι, η διατήρηση του ελληνικού πνεύματος μέσω της παιδείας κατά την εξεταζόμενη περίοδο, πραγματοποιείται μέσα από το έργο της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Εκτός από την αποφυγή της εθνικής αποσυνθέσεως των Δωδεκανησίων, υπήρξε σπουδαία η συμβολή και στα ελληνικά γράμματα.μια τέτοια περίπτωση μαρτυρείται κατά τον 15 ο αιώνα,όταν ο επίσκοπος Ρόδου Μητροφάνης,διδαξε στον Ιταλό Francesco Maturanzio,την ελληνική γλώσσα.επίσης,ανάμεσα στις σπουδαίες προσωπικότητες που δραστηριοποιήθηκαν στη Ρόδο,υπήρξε και ο ορθόδοξος επίσκοπος Νείλος( ),με αξιόλογη συγγραφική δράση. Αρκετοί διανοούμενοι περνούσαν είτε διέμεναν στη Ρόδο,καθώς αποτέλεσε σημαντικό σταθμό για ταξιδιώτες προς Κύπρο και Άγιους Τόπους. 89 Αυτό αποτελεί μια μαρτυρία για το πνευματικό επίπεδο της εποχής, καθώς για να μπορεί να φιλοξενεί η Ρόδος τόσους λογίους φαίνεται να παρείχε κατά τον 15 ο αιώνα τις κατάλληλες 87 Ζαχαροπούλους, Η Εκκλησία, , Ο,π.,147, πρβ. Καρπάθιος, Εκκλησία Κω, Στ.Κέντρης, Η παιδεία στη Δωδεκάνησο,176,

43 προδιαγραφές που θα μπορούσαν να δώσουν περιεχόμενο στις δραστηριότητες τους. Το 1339 η Χίος, η οποία μετά το 1309 από επισκοπή προήχθη σε αρχιεπισκοπή, έγινε μητρόπολη. Η επισκοπή Κω μεταξύ των ετών είχε προαχθεί από επισκοπή σε αρχιεπισκοπή. Η νήσος δε Πάτμος, διατήρησε το ίδιο καθεστώς, αυτό της Πατριαρχικής Εξαρχίας. 90 Έτσι, ο μητροπολίτης Ρόδου, ο αρχιεπίσκοπος Καρπάθου και οι επίσκοποι που υπάγονταν στην δικαιοδοσία του Ρόδου, εκδιώχθηκαν και Λατίνοι κατέλαβαν τις έδρες τους. Η εκκλησιαστική περιουσία των νησιών λεηλατήθηκε από τους Φράγκους. Με αυτό τον τρόπο θεωρούσαν ότι η Εκκλησία Δωδεκανήσου, θα ενωνόταν με την Ρώμη και το όνομα του Πάπα θα μνημονευόταν από όλους τους Ορθοδόξους. 91 Όμως το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπως αναφέραμε και παραπάνω, κυρίως για λόγους σκοπιμότητας, εξακολουθεί να χειροτονεί μητροπολίτες Ρόδου και επισκόπους στη Δωδεκάνησο, οι οποίοι όμως βρίσκονταν μακριά από την έδρα τους, γιατί οι Φράγκοι δεν επέτρεπαν την εγκατάστασή τους. 92 Η διακυβέρνηση των Εκκλησιών των νησιών «κατ επίδοση» από άλλους μητροπολίτες, όπως η μητρόπολη Ρόδου που μετά το 1369 δόθηκε στον μητροπολίτη Σίδης, στην επαρχία Παμφυλίας και η αρχιεπισκοπή Καρπάθου στον Ατταλείας Θεοφύλακτο. 93 Στην ίδια κατάσταση περιήλθε και η αρχιεπισκοπή Καρπάθου μετά την κατάληψη της από τους Κορνάρους(1306/7). Η αρχιεπισκοπή Καρπάθου έπαυσε κατά τα χρόνια αυτά την δράση της και στο νησί εγκαταστάθηκε Λατίνος επίσκοπος ο οποίος πήρε την θέση του ορθοδόξου αρχιερέως. 94 Στην εποχή αυτή, κατά τις αρχές του 14 ου αιώνα, συμπίπτει και η κατάργηση πολλών Ελληνικών επισκοπών στα νησιά της Δωδεκανήσου, όπως της Κω, Λέρου- Καλύμνου, Νισύρου και Αστυπάλαιας, ενώ η επισκοπή Ικαρίας ενώνεται με την επισκοπή της Σάμου. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την υποβίβαση της μητροπόλεως Ρόδου στον 90 Κωνσταντινίδης, Συμβολη, Κωνσταντινίδης, Δωδεκανήσου Εκκλησία, Γερομίχαλος, Εκκλησιαστική Ιστορία, Μιχαηλίδης-Νουάρος, Ιστορία Καρπάθου, Κωνσταντινίδης, Συμβολή,53. 43

44 τεσσαρακοστό πέμπτο θρόνο, σύμφωνα με σχετική έκθεση επί Ανδρονίκου Γ του Παλαιολόγου( ). 95 Κατά το έτος 1343, χαρακτηριστική για την κατάσταση που επικρατούσε στην αρχιεπισκοπή Κω και συνεπώς στην Δωδεκάνησο, είναι η πατριαρχική συνοδική πράξη για την μετάθεση του αρχιεπισκόπου Κω, στην μητρόπολη Κορίνθου. Η πράξη αυτή έγινε τον Απρίλιο του 1343, επι Πατριάρχου Ιωάννου ΙΔ του Καλέκα, εξ αιτίας της σπουδαιότητας της κρίνεται σκόπιμη η παράθεσή της : ὁ τῆς ἁγιωτάτης δηλαδή μητροπόλεως Κορίνθου, ποιμένος εὐμοιρῇ τοῦ προσήκοντος, ἐφ ἱκανοῖς ἤδη τοῖς χρόνοις ἐν στερήσει τυγχάνων ἀρχιερατικῆς ἐπιστασίας καί ἐπισκέψεως καί τοῦ ἐντεῦθεν ἁγιασμοῦ, ὡς τῆς αὐτῆς ἐκκλησίας βία τῶν Λατίνων κατατυραννουμένης περί ὦν καί οὐ μικρά τις, οὐδέ ἡ τυχοῦσα φροντίς ἧν τῇ ἡμῶν μετριότητι, πολλάκις καί διαφόρως ἱκεσίαν πρός αὐτήν ἔγγραφον περί τούτου ποιησαμένων κατεπράξατο μετατεθῆναι εἰς τήν τοιαύτην ἁγιωτάτην τῆς Κορίνθου μητρόπολιν τον ἱερώτατον ἀρχιεπίσκοπον Κῶ, ἀγαπητόν κατά κύριον ἀδελφόν ἡμῶν καί συλλειτουργόν, σχολάζοντα ἤδη τῆς λαχούσης αὐτόν, ἅτε δή καί αὐτῆς κατά τόν ὅμοιον τρόπον τυραννουμένης ὑπό Λατίνων, ὅς δή καί ὀφείλει μεταλαχεῖν καί τοῦ θρόνου ταύτης ἐπί τούτω γαρ καί ἡ παροῦσα ἡμετέρα καί συνοδική πρᾶξις γενομένη ἐπιδέδοται εἰς ἀσφάλειαν μηνί ἀπριλίω ια. 95 Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία, 209. Πρβ.Ιω.Κέντρης, Το αποικιακό καθεστώς,23. 44

45 6. Η περίοδος των Ιπποτών στη Ρόδο 6.1ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΩΝ ΡΟΔΟΥ Ανώνυμος (1274). 2. Ιωάννης Δ ( ).Το Πατριαρχείο στέλνει γράμμα, το υπ αριθμόν 163 (I-II), προς τους Ρόδιους να δεχθούν τον μητροπολίτη και να μην επεμβαίνουν οι εκ Κρήτης αρχιερείς και ιερείς Νείλος Β.( Διασωρηνός ). Από Πατριαρχικό έγγραφο πληροφορούμαστε για την εκδίωξη του Νείλου και την επίδοση από την ιερά σύνοδο, της μητροπόλεως Ρόδου στον Σίδης και το 1371, στον Μελενοίκου. 4. Ανώνυμος (1393) 5. Ανδρέας (ο Χίος ). 6. Ναθαναήλ ( ). Πήρε μέρος στη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας και υπέγραψε υπέρ της ενώσεως των δυο εκκλησιών. Πέθανε την 22 η Απριλίου 1455 αλλά από το 1450 είχε μετατεθεί από την Ρόδο στην Ρώμη, τον διαδέχτηκε ο Μακάριος. 7. Μακάριος ( ). 8. Νείλος Γ ( ). Ο πρώτος μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, Γεννάδιος Σχολάριος τον διορίζει ως μητροπολίτη Ρόδου. 9. Μητροφάνης Α ( ). 10. Μητροφάνης Β ( ). 11. Ιερεμίας Α ( ). 12. Κλήμης ( ). Έφυγε από τη Ρόδο, μαζί με τους Ιππότες. Ο τελευταίος μητροπολίτης επί της Φραφκοκρατίας, ο οποίος κατά τον Bosio, αποδεικτικέ πολύ γενναίος κατά την πολιορκία των Τούρκων Κωνσαντινίδης, Ρόδου Μητρόπολις, Πρβ.Ευαγγελίδης, Ροδιακά, Miklosich et Muller, Acta et diplomata, 163. Πρβλ. Ευαγγελίδης,Ροδιακά,25, σημ.1. 45

46 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΛΑΤΙΝΩΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΩΝ ΡΟΔΟΥ Balianos (1324) 99 Bernardus, antea ep. Langonen ( sub. Jo XXII) 100 Gregorius 101 Hugo de Scuria O. Min (1351 Junii 20) 102 Emanuel de Famagusta O. Min (1361 Dec.15) 103 Guilelmus (1365) 104, Ιωάννης Fardinas/ Jean Fardina (1370), 105 Nicolaus, prior Rhoden. Hosp. s. Joh. (1373 Nov 28) 106 Antonius de Fremajariis, can ips.eccl. (1376 Jan.28) 107 Mathieu de Empoli (1396), 108 Boetius (de Tolentino) O. Er.s. A., mag.theol. (1425 Maii 11) 109 Ανδρέας de Petra (1431) 110 Joannes Morelli (1447), 111 Julianus Ubaldini (1475) 112 Marcus Cathaneo /Marco Montanus( 1494 ) 113 Leonardus de Balestrinis ( ) Bosio, Della Istoria, Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Ο.π. 102 Ο.π. 103 Ο.π 104 Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Κωνσταντινίδης, Συμβολή,43. Πρβ. Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Ο.π. 108 Ο.π., Πρβ. Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.2, 285. Πρβ. Κωνσταντινίδης,Συμβολή, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.2, Ο.π., Κωνσταντινίδης, Συμβολή,60. Πρβ. Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Ο.π., Πρβ. Κωνσταντινίδης, Συμβολή,43. 46

47 μέσα 15 ου αιώνα Με την Ιπποτική κατάληψη του 1309 ο Πάπας παραχώρησε στο τάγμα την δικαιοδοσία για τα θρησκευτικά ζητήματα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία Δωδεκανήσου από εδώ και στο εξής δεν υπάγεται υπό την δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και συγκεκριμένα η Ρόδος γίνεται έδρα λατινικής αρχιεπισκοπής με επισκοπές στα μικρότερα νησιά. Οι Ορθόδοξοι μητροπολίτες και επίσκοποι έχασαν τις επισκοπικές τους θέσεις, εκδιώχθηκαν και τις θέσεις τους πήραν Λατίνοι επίσκοποι. Στην Ρόδο εγκαταστάθηκε Λατίνος αρχιεπίσκοπος Ρόδου και στις εξαρτώμενες σε αυτήν επισκοπές Κω, Νίσυρο, Λέρο και Ικαρία, Λατίνοι επίσκοποι. 115 Έλληνες μητροπολίτες κατά την διάρκεια της Ιπποτοκρατίας υπήρχαν κατά περιόδους και όχι καθ όλη την διάρκεια της. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αν και εξακολουθεί να χειροτονεί μητροπολίτες της Ρόδου, δεν μπορούσαν να βρίσκονται στην έδρα τους, γι αυτό παρέμεναν στην Κωνσταντινούπολη. Η μητρόπολη Ρόδου δινόταν «κατ επίδοση» σε άλλους μητροπολίτες, όπως τον Δεκέμβριου του 1369 που δόθηκε στον μητροπολίτη Σίδης και έξαρχο Παμφυλίας 116 και κατά τον Μάιο του 1371, που δόθηκε στον μητροπολίτη Μελενίκου 117. Η εφαρμογή του «κατ επίδοση» μητροπολιτικού συστήματος συνεχίστηκε και για τα υπόλοιπα χρόνια. Έτσι, δόθηκαν η μητρόπολη Ρόδου και η αρχιεπισκοπή Κω «κατ επίδοση» στον μητροπολίτη Μύρων( ), υπέρτιμο και έξαρχο πάσης Λυκίας και τον Ιανουάριο του 1387, επί Πατριάρχου Νείλου ( ) και έπειτα δόθηκαν στον εκ Ρόδου μητροπολίτη Σταυρουπόλεως, υπέρτιμο και έξαρχο πάσης Καρίας, μετά το θάνατο του κατόχου αυτών, μητροπολίτου Μυρέων, όπως μας πληροφορεί η Πατριαρχική πράξη του Νείλου : 114 Lud.Schmitz-Kallenberg, Hierarchia,τ.3, 172. Πρβ.Κωνσταντινίδης,Συμβολή, Καρπάθιος,Εκκλησία Κω, Miklosich Muller, Acta et diplomata, Ο.π,

48 Ἐπάν δέ οὖτος (ὁ Μυρέων) ἤ πρός θεόν ἐκδημήσῃ, ἤ μεταβάς ἐκεῖθεν καί ἐνταῦθα παραγενόμενος εἰς θρόνον ἔτερόν μετατέθῇ, ἤ καί ἑκών οὕτως ἔχων, ὡς εὑρίσκεται νῦν, τήν τῆς Ῥόδου παραιτήσεται προστασίαν διά τήν τοῦ ἀδελφοῦ φιλίαν καί πνευματικήν ὁμόνοιαν καί ἀγάπην, ἐπιλάβηται ταύτης τῆς Ῥόδου μετά τῶν περί αὐτήν, τῆς τε Κῶ, τῶν Κυκλάδων νήσων καί τῆς ἄλλης πάσης ἐνορίας αὐτῆς ὁ ἱερώτατος μητροπολίτης Σταυρουπόλεως, καί κατέχῃ ταύτην ἀνενοχλήτως, ἀνεμποδίστως καί ἀδιασείστως ἐφ ὅρῳ πάσης τῆς ἰδίας ζωῆς αὐτοῦ, ποιμαίνων τό ἐκεῖ λογικόν τοῦ Χριστοῦ ποίμνιον ἀξίως ἑαυτοῦ καί τῆς ἐναρέτου καί θεοφιλοῦς αὐτοῦ πολιτείας καί τάξεως, παράδειγμα καί τύπον ἐαυτόν καταστήσας καί πᾶσι προθείς εἰς μίμημα εἴτε ταπεινώσεως, εἴτε εἰρήνης, εἴτε ἀγάπης, εἴτε μεταδόσεως, καί ἐλεημοσύνης, εἴτε ἄλλης ἧς ἄν τις εἴπειεν ἀρετῆ ς. 118 Μέσα από την Πατριαρχική αυτή πράξη του Νείλου που μόλις παραθέσαμε, φαίνεται στην πράξη το κατ επίδοση μητροπολιτικό σύστημα, το οποίο λόγω της Ιπποτικής καταλήψεως είχε αντικαταστήσει την κανονική δικαιοδοσία του μητροπολίτη Ρόδου και αφορούσε εκτός από τη Ρόδο και τα γύρω νησιά. Πρόκειται για μια ευθύνη για τον εκάστοτε μητροπολίτη και στην παρούσα περίσταση για τον μητροπολίτη Μυρέων και έπειτα τον Σταυρουπόλεως, αφού όπως αναφέρει η πράξη του Πατριάρχου Νείλου, αναλαμβάνει την διαποίμανση της μητροπόλεως Ρόδου, Κω και των λοιπών νησιών και ως πνευματικός τους καθοδηγητής κλείνεται να γίνει πρότυπο αγάπης, ειρήνης και ομονοίας μέσα από το λειτουργικό του έργο. Για την περίοδο αυτή, η πράξη μας επιβεβαιώνει ότι τουλάχιστον έως το πρώτο μισό του 15 ου αιώνος, δεν ποιμαίνει μητροπολίτης Ρόδου το ποίμνιο του νησιού, αλλά και ούτε παρευρίσκεται στο νησί, γι αυτό και το έργο αυτό αναλαμβάνουν άλλοι μητροπολίτες που ορίζονται από τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Η κίνηση αυτή, υποκρύπτει μια σκοπιμότητα από πλευράς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που με την κίνηση αυτή προστατεύει την πνευματική διακιοδοσια του στα νησία αυτά με τα οποία θέλει να κρατήσει έστω και με αυτό τον τρόπο μια επαφή. Η τακτική αυτή βέβαια, γίνεται κατανοητή, αφού στο νησί πλέον υπάρχει μόνο η Λατινική αρχιεπισκοπή Ρόδου, γνωστή ως Archiepiscopi Colossensis και οι ορθόδοξοι ιερείς και 118 Ο.π, τ.2, Κωνσταντινίδης,Συμβολή,

49 κληρικοί καλούνται να μνημονεύουν τον Πάπα κατά τις ιεροτελεστίες τους, κυρίως μετά και την φιλενωτική σύνοδο της Φερράρας Φλωρεντίας. Περισσότερο κατατοπιστική για το κατ επίδοση σύστημα το οποίο κατά την εξεταζόμενη περίοδο τέθηκε σε εφαρμογή από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είναι η πατριαρχική πράξη του μετά τον Νείλο, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αντωνίου ( ). Πρᾶξις συνοδική ὑπέρ τοῦ Σταυρουπόλεως: Φθάνει πρό χρόνων ἤδη πολλῶν ὁ ἱερώτατος μητροπολίτης Σταυρουπόλεως, ὑπέρτιμος καί ἔξαρχος πάσης Καρίας ἐν ἁγίῳ πνεύματι ἀγαπητός ἀδελφός τῆς ἡμῶν μετριότητος και συλλειτουργός, λαβών ἐπιδόσεως λόγῳ παρά τοῦ παναγιωτάτου καί ἀοιδίμου πατριάρχου, κυροῦ Φιλοθέου,διά γράμματος ἐκείνου μετά γνώμης συνοδικῆς γεγονότος την ἁγιωτάτην μητρόπολιν Ῥόδου μετά τῶν περί αὐτήν πάντων, ἅτε δή τῆς κατ αὐτόν ἐκκλησίας, ταῖς συνεχέσι καί ἀλλεπαλλήλοις αἰχμαλωσίαις εἰς στενόν κομιδῆ καταντησάσης καί πολλήν ἐχούσης τήν ἀπορίαν, καί διά τό μή δυνατόν εἶναι γνήσιον ἐν τῇ Ῥόδῳ χειροτονεῖσθαι μητροπολίτην, ἀλλά κατ ἐπίδοσιν ἄλλοτε πρός ἄλλον δίδοσθαι ταύτην, κἀντεῦθεν οὗτος τότε προεκρίθη τῶν ἄλλων διά τε τάς εἰρημένας αἰτίας και το πλησίον εἶναι ταύτης και δύνασθαι πνευματικῶς αὐτούς ἐπισκέπτεσθαι και συνεχῶς ἐπιβλέπειν και διά το πατρίδα την Ῥόδον ἔχειν αὐτόν και γνώριμον εἶναι τοῖς πᾶσι και πολλούς ἔχειν φίλους και συγγενεῖς ἐν αὐτῆ εἰ και εὔλογος δοκεῖ ἔσται τοίνυν ὁ μητροπολίτης Σταυρουπόλεως κατέχων την ἐκκλησίαν Ῥόδου και πάντα τα ἀρχιερατικά και λειτουργεῖν και χειροτονεῖν τους ἀξίους και τα ἄλλα ποιεῖν, ὅσα και γνήσιος ἀρχιερεύς, δίχα μόνης τῆς τοῦ ἱεροῦ συνθρόνου ἐγκαθιδρύσεως, ἀπολαύων και τοῦ συνήθους μνημοσύνου, ὡς εἴθισται και νενόμισται, ὀφειλόντων και τῶν εὑρισκομένων ἐν αὐτῇ κληρικῶν, ἱερωμένων, μοναχῶν, ἀρχόντων, και παντός τοῦ χριστωνύμου πληρώματος την προσήκουσαν ἀπονέμειν αὐτῷ τιμήν και αἰδῶ και εὐπείθειαν και ὑποτάσσεσθαι αὐτῷ ἐφ οἶς ἄν ἔχει λέγειν προς αὐτούς, ἀφορῶσιν εἰς ψυχικήν αὐτῶν λυσιτέλειαν. ἡ γάρ προς αὐτόν γενομένη τιμή και αἰδῶς και ὑποταγή προς την ἡμῶν μετριότητα ἀναφέρεται, και δι αὐτῆς προς τον θεόν διαβαίνει εἰ δε τις ἀντιλέγειν αὐτῷ πειραθείη και ἀντιπράττειν και ἐναντιοῦσθαι, εὐθύνην ὑποστήσεται παρά τῆς ἡμῶν μετριότητος κανονικῶς την 49

50 ἀξίαν. τούτου γάρ ἀπολέλυται τῷ ἱερωτάτω μητροπολίτη Σταυρουπόλεως, ὑπερτίμω και ἐξάρχω πάσης Καρίας, ἐν ἁγίω πνεύματι ἀγαπητῷ ἀδελφῷ τῆς ἡμῶν μετριότητος και συλλειτουργῷ, και το παρόν εἰς ἀσφάλειαν, μηνί. Εἶχε και διά τιμίας πατριαρχίκῆς χειρός το Ἀντωνιος ἐλέω Θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και οἰκουμενικός πατριάρχης. 119 Όπως αναφέρει και η δεύτερη πατριαρχική πράξη που αφορά τον Μητροπολίτη Σταυρουπόλεως, ανέλαβε αυτός την διαποίμανση της μητροπόλεως Ρόδου και της αρχιεπισκοπής Κω καθώς και των υπολοίπων νησιών, λόγω της καταγωγής του που ήταν από το νησί της Ρόδου, όπως επίσης και λόγω των γνωστών, συγγενών και φίλων που είχε στη Ρόδο. Επιπλέον αναφέρεται και σε αυτή, ότι ο κλήρος και λαός οφείλουν να του προσδίδουν την αρμόζουσα τιμή και υπακοή, σε αντίθετη περίπτωση θα υπάρχει παρέμβαση από τον Οικουμενικό Πατριάρχη, που ως κάτοχος της πνευματικής δικαιοδοσίας των νησιών είναι και ο αρμόδιος για να επιβάλλει την κανονική τάξη όπου και όταν χρειάζεται. Οι μητροπολίτες που ορίζονταν από τον Οικουμενικό Πατριάρχη να ποιμάνουν την επισκοπή των Κυκλάδων νήσων και ως εκ τούτου και την μητρόπολη Ρόδου, ενεργούσαν τις απαιτούμενες ιεροπραξίες, όπως χειροτονίες, εξομολογήσεις,αρχιερατικές λειτουργίες κλπ. Βέβαια είχαν παρατηρηθεί αταξίες λόγω των παρεμβάσεων άλλων γειτονικών μητροπολιτών στα εκκλησιαστικά ζητήματα της μητροπόλεως Ρόδου, οι οποίοι δεν είχαν οριστεί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Πιο συγκεκριμένα, κατά τα έτη 1355 και 1357, όταν η μητρόπολη Ρόδου τελούσε υπό χηρεία παρατηρήθηκαν στην εκκλησία Ρόδου «παρ ενορίαν» πράξεις από μέρους του Κρήτης και άλλων αρχιερέων σε διάφορα εκκλησιαστικά ζητήματα. Οι ιεράρχες των παραπάνω επαρχιών, εκμεταλλευόμενοι την απουσία ιεράρχη στη Ρόδο προέβαιναν σε διάφορες εκκλησιαστικές πράξεις, όπως χειροτονίες διακόνων, ιερέων κ.α. Όπως ήταν φυσικό οι παραπάνω ενέργειες παραβίαζαν τους κανόνες της Εκκλησίας και δημιουργούσαν προβλήματα στην Εκκλησία της Ρόδου. Για την αποφυγή 119 Acta et diplomata, τ.2, Πρβ.Κωνσταντινίδης,Συμβολή,

51 αυτών των παρεμβάσεων το Οικουμενικό Πατριαρχείο εξέλεξε και χειροτόνησε «γνήσιο αρχιερέα» Ρόδου τον Απρίλιο του Για την κατάσταση αυτή μας πληροφορούν δυο πατριαρχικά γράμματα του Καλλίστου Α προς τον κλήρο και το λαό της μητροπόλεως Ρόδου. 120 Βάση της χρονολογήσεως των κειμένων ο Εμμ.Κωνσταντινίδης (Συμβολή,σ.44-5), υποστηρίζει ότι ο μητροπολίτης αυτός είναι ο Νείλος ο Διασωρηνός ( ). και διαφωνεί με τον Τρ.Ευαγγελίδη (Εκκλησία Ρόδου,σ.14), που αναφέρει πως πρόκειται για τον Ιωάννη Δ ( ). Τα δυο πατριαρχιά γράμματα του Καλλίστου Α (1357) έχουν ως εξής : 1. Εὐλαβέστατοι κληρικοί τῆς ἁγιωτάτης μητροπόλεως Ῥόδου, ἀγαπητά κατά κύριον τέκνα τῆς ἡμῶν μετριότητος. χάριν, εἰρήνην, ἔλεος, εὐθηνίαν τε τῶν ἀγαθῶν καί ψυχικήν σωτηρίαν ἐπεύχεται ὑμῖν ἡ μετριότης ἡμῶν ἀπό θεοῦ παντοκράτορος. ἡ μετριότης ἡμῶν ἀναδεξαμένη ἀπό θεοῦ τήν οἰκουμενικήν τῶν ψυχῶν προστασίαν τῶν ἀπάντων χριστιανῶν, διά φροντίδος εἶχε και πρότερον ἐγκαταστῆσαι ἀρχιερέα καί ἐπί τῇ καθ ὑμᾶς ταύτη ἀγιωτάτη μητροπόλει ἐπεί δέ ἀρτίως κατέλαβεν ἐνταῦθα ὁ ἁρτίως ψηφισθείς καί χειροτονηθείς γνήσιος ἀρχιερεύς ἐπί τῇδε τῇ ἁγιωτάτη ἐκκλησία, ὐπέρτιμος και ἔξαρχος τῶν Κυκλάδων νήσων, ἀγαπητός κατά κύριον ἀδελφός καί συλλειτουργός τῆς ἡμῶν μετριότητος, ἀνήρ εὐλαβής και ἐνάρετος και ἰκανός ψυχῶν προίστασθαι και χειραγωγεῖν αὐτάς πρός την σωτηρίαν λόγοις και παραινέσεσι ταῖς προσηκούσαις, και ἰδού σύν θεῷ ἔρχεται πρός ὐμᾶς, παρεγγυᾶται πᾶσιν ὑμῖν ἡ μετριότης ἡμών, ὡς ἄν ὑποδέξησθε τοῦτον μετά περιχαρείας,και εὐφρανθῆτε ἐπί τῇ παρουσία αυτοῦ, καί δέχησθε και σπεύδητε ἐκπληροῦν, ὅσα μέλλει λέγειν καί διδάσκειν ὑμάς ψυχωφελῆ καί σωτήρια, ὑπείκοντες αὐτῷ καί πειθαρχοῦντες, ὡς οἰκείῳ ποιμένι και πατρί και διδασκάλῳ πνευματικῷ, και πάντα τρόπον ἐπαγωνιζόμενοι ἀναστρέφεσθαι και πολυτεύεσθαι, ὡς αρμόζει χριστιανοῖς ἀνθρώποις κατά τους θεσμούς τῆς ἐκκλησίας θεοῦ, καί καθώς οἱ φιλευσεβεῖς τῶν χριστιανῶν ἀπαιτοῦσι νόμοι, ἀγάπην ἔχοντες μετ ἀλλήλων καί εἰρήνην, ἐλεημοσύνην καί μετάδοσιν πρός τους πένητας καί τούς αἰχμαλώτους, ἐξαγορείαν πρός τούς πνευματικούς πατέρας τῶν εκκλησιαστικῶν συνάξεων καί τῶν εἰς θεόν ὑμνῳδιῶν μηδαμῶς ἀπολιμπανόμενοι ἐπί καθάρσει και ἁγιασμῷ τῶν οἰκείων ψυχῶν, καί ἁπλῶς εἰπεῖν,πάσης μέν ἀκαθαρσίας ἀπεχόμενοι,πάσης δε ἀγαθοεργίας ἀντεχόμενοι, ἐξ ἧς θεός θεραπεύεται και ἀμείβεται πλουσίως τούς οἰκείους θεράποντας ἔν 120 Acta et diplomata, Κωνσταντινίδης, Συμβολή,

52 τε τῷ νῦν αἰῶνι καί ἐν τῷ μέλλοντι, τοιαύτην γάρ καί ἔχοντες τήν ἀναστροφήν καί θεῷ εὐαρεστοῦντες, κληρονόμοι γενήσεσθε καί τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν, ἅ ἑτοίμασεν ὁ θεός τοῖς ὅλη προθέσει ψυχῆς αὐτόν ἀγαπήσασιν καί τάς σωτηρίους αὐτοῦ φυλάξασιν ἐντολάς, οὗ καί ἡ χάρις εἴη μετά πάντων ὑμῶν. Εἶχε το μηνί ἀπριλλίω ἰνδ. ι διά τῆς τιμίας δεσποτικῆς καί ἁγίας πατριαρχικῆς χειρός. 2. Οἱ εἰς τήν ἐπαρχίαν καί ἐπικράτειαν τῶν Κυκλάδων νήσων εὑρισκομένοι, ἱερωμένοι, ἄρχοντες, μοναχοί και λαϊκοί, ἐν κυρίῳ ἀγαπητά τέκνα τῆς ἡμῶν μετριότητος. χάρις ὑμῖν εἴη καί εἰρήνη ἀπό θεοῦ. οἴδατε ὡς τῆς ἁγιωτάτης μητροπόλεως Ῥόδου γνησίου ἀμοιρούσης ἀρχιερέως, ἐρημία τοῦ κωλύοντος, παρεισήρχετο τό μέρος τοῦ Κρήτης ἤ καί ἕτερος τις, καί ἐνήργει χειροτονίας διακόνων καί ἱερέων, ἔτι δέ καί καθιερώσεις ναῶν,παρά τήν κανονικήν παρατήρησιν ὡς παρ ἐνορίαν, μή ἐνδόσεως οὕσης ἐπί τούτοις παρά τῆς καθ ἡμᾶς ἱερᾶς καί θείας συνόδου ἀρτίως δε γινώσκειν ὑμᾶς βουλόμεθα, ὡς τῇ τοῦ Χριστοῦ χάριτι ἐψηφίσθη καί ἐχειροτονήθη ἐπί τῇ ρηθείση ἁγιωτάτη μητροπόλει ὁ ιερώτατος ὅδε μητροπολίτης Ῥόδου, ὑπέρτιμος καί ἕξαρχος τῶν Κυκλάδων νήσων, ἐν ἁγίῳ πνεύματι ἀγαπητός ἀδελφός καί συλλειτουργός τῆς ἡμῶν μετριότητος, ἀνήρ συνέσει και πνευματικῇ παιδείᾳ καί ἀρετῇ κεκοσμημένος και ἱκανός ψυχῶν καί πραγμάτων προΐστασθαι καί χειραγωγεῖν αὐτάς πρός τήν σωτηρίαν τῷ ὑποδείγματι τοῦ θεοφιλοῦς βίου αὐτοῦ, ὅστις καί ἔρχεται ἰδού σύν θεῷ πρός ὑμᾶς παρεγγυᾶται τοίνυν πατρικῶς πᾶσιν ὑμῖν ἡ μετριότης ἡμῶν, ὡς ἅν ὑποδέξησθε τοῦτον μετ εὐφροσύνης κατά το χρέος, ὅπερ ἔχετε ἀπό τῶν ἱερῶν κανόνων καί τῶν φιλευσεβῶν νόμων, καί ἀπονέμητε τούτῳ κατά την περικειμένην αὐτῷ ἀρχιερατικήν ἀξίαν παντοίαν αἰδῶ καί τιμήν, καί δέχησθε καί σπεύδητε ἐκπλήροῦν, ὅσα μέλλει λέγειν και διδάσκειν ὑμᾶς, ἀφορῶντα εἰς ὠφέλειαν τῶν ὑμετέρων ψυχών, καί ἐφ οἷς ἄν δεήσῃ προβαίνειν χειροτονίας ἱερέων, διακόνων, ἀλλά δή καί καθιερώσεις ναῶν, τοῦτον μόνον δέχησθε ἐκτελοῦντα ταῦτα ὡς γνήσιον ἀρχιερέα ὑμῶν καί πατέρα πνευματικόν καί διδάσκαλον, ἐπειδή καί αὗταί αἱ Κυκλάδες νῆσοι ὑπό τήν αὐτοῦ ἐπικράτειαν εὑρίσκονται καί ἐφορείαν, τούς δέ ἂλλους πάντα ἀπωθῆσθε καί ἀποπέμπητε, ὡς μηδεμίαν μηδαμῶς ἔχοντας ἐπί τούτοις ἂδειαν, κατά τήν τῶν αὐτῶν ἱερῶν καί θείων κανόνων παρακεύλεσιν και διάταξιν οὐ μήν ἀλλά καί εἲπερ πειραθεῖεν ἲσως τινές ἤ τῶν τοῦ μέρους τῆς Κρήτης ἤ ἕτερος τις παρεισέρχεσθαι αὐτόθι ἐνεργεῖν τι ἀρχιερατικόν ἤ ἂλλο τι ἀπό τῶν ανωτέρω κατά μέρος εἰρημένων, ἐπί περιφρονήσει τοῦδε τοῦ ἱερωτάτου ἀρχιερέως καί ὑπερτίμου, ἐπεί ὑπό την κανονικήν εὐθύνην καί αὐστηρίαν εἰσί, καί ἡ μετριότης ἡμῶν σύναμα τοῖς καθ ἡμάς ἱερᾷ καί θείᾳ συνόδῳ καί ὑπό βάρος ἀφορισμοῦ ἐν 52

53 ἀγίῳ πνεύματι τούς τοιούτους ποιούμεθα, ἀλλά καί εἲπερ ἀπό ἑτέρας ἐκκλησίας χηρευούσης καί μή ὑποκειμένης ἑτέρω ἀρχιερεῖ, μηδέ κατά λόγον ἐπιδόσεως δοθείσης τινί, βούλοιντό τινες χειροτονίας δέξασθαι διακόνων και ἱερέων ἔτι τε και καθιερώσεις ναῶν ποιεῖσθαι, διδόαμεν ἂδειαν ἤδη καί ἐκχωροῦμεν τῷ αὐτῷ ἱερωτάτῳ μητροπολίτη Ῥόδου καί ὑπερτίμω ἐκτελεῖν και ταῦτα πάντα ἀπροκριματίστως καί ἀπολύτως. ἐπεί γοῦν κατελάβετε τήν ἐπί τούτου ἡμετέραν καί συνοδικήν παρακέλευσιν, ὀφείλετε εὐγνωμονεῖν καί ἐκ τοῦ ἀπ ἐντεῦθεν ἀποπληροῦν, καθάπερ παρεγγυῶμεν καί ἐπισκήπτομεν, ἵν οὕτω καί ἡ τοῦ θεοῦ χάρις διαφυλάξαι ὑμᾶς ἀβλαβεῖς καί ψυχῇ καί σώματι και ἀνώτερον παντός ἀνιαρού συναντήματος. Από τα παραπάνω πατριαρχικά γράμματα του Καλλίστου παρουσιάζεται η ανάγκη του Πατριαρχέιου Κωνσταντινουπόλεως να προστατεύσει την δικαιοδοσία του στην επαρχία των Κυκλάδων νήσων, αλλά και να ξεκαθαρίσει ότι κάθε παρ ενορίαν πράξη (οι οποίες συνηθίζονταν εκείνη την εποχή), θα είναι καταδικαστέα και θα υπόκεινται αφορισμό απ όποιον την πραγματοποιήσει. Το ποίμνιο της μητροπόλεως Ρόδου αλλά και των άλλων νησιών καλείται να υπακούει μόνο στον νέο, γνήσιο μητροπολίτη Ρόδου, ο οποίος είναι αυτός που θα τελεί τις ιεροτελεστείες και τις καθιερώσεις νέων ναών. Όπως και στα υπόλοιπα πατριαρχικά έγγραφα που εξετάσαμε, αναφέρει πως πρέπει να του αποδίδουν την απαιτούμενη τιμή και σεβασμο, ώστε να επικρατεί μέσω αυτού, η αγάπη και η ειρήνη στην εκκλησία της Δωδεκανήσου. Στη Ρόδο αμέσως μετά την Ιπποτική κατάληψη, ιδρύθηκε η αρχιεπισκοπή Colossensis (από τον κολοσσό της Ρόδου) και εγκαταστάθηκε Λατίνος αρχιεπίσκοπος. Ιδρύθηκε λοιπόν καθολική αρχιεπισκοπή Ρόδου με υποκείμενες επισκοπές στα γύρω νησιά. Σε αυτήν αναφέρονται να υπάγονται οι επισκοπές Κω, Χίου και Νισύρου. In Asia Minore et insulis adja centibus hae sunt provinciae : Colocen (in ins. Rhodo) cum suffr. : Langonen, Chien,Nizerien. 121 Γνωστοί Λατίνοι αρχιεπίσκοποι είναι οι εξής : 121 Lud.Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1,544. Πρβ.Κωνσταντινίδης, Συμβολή,43. 53

54 Balianos (1324) 122, διάδοχοι του οι Bernardus, antea ep. Langonen ( sub. Jo XXII) 123, Gregorius 124, Hugo de Scuria O. Min (1351 Junii 20) 125,ο Emanuel de Famagusta O. Min (1361 Dec.15) 126, έπειτα ο Guilelmus (1365) : Colocen. Al Colos(s)en Rhodien (Colossi) in ins. Rhodos metr. ep. Nizerien 1365 Jan ,, επόμενος Καθολικός αρχιεπίσκοπος ο Ιωάννης Fardinas/ Jean Fardina (1370), 128 ο Nicolaus, prior Rhoden. Hosp. s. Joh. (1373 Nov 28) 129, ο Antonius de Fremajariis, can ips.eccl. (1376 Jan.28) 130 και έπειτα νέος αρχιεπίσκοπος εκλέγεται ο Mathieu de Empoli (1396), 131 ο Boetius (de Tolentino) O. Er.s. A., mag.theol. (1425 Maii 11) 132, τον διαδέχεται ο Ανδρέας Πέτρας, Έλληνας στην καταγωγή, ο οποίος πρωτοστάτησε στις προσπάθειες για την ένωση και έπαιξε σπουδαίο ρόλο στη σύνοδο : Ανδρέας de Petra (Πέτρας, Έλληνας στην καταγωγή), α μισό ιε αιώνα : Colocen. seu Colossen (Kolossi) in ins. Rhodo metrop.ob Boeti Andreas de Constantinopoli 1431 Maii 2 (O.Praed) mag.theol. 133 Τα επόμενα χρόνια μετά την σύνοδο της Φερράρας Φλωρεντίας, η οποία υπήρξε καθοριστική για την μετέπειτα κατάσταση στην Εκκλησία Δωδεκανήσου, αρχιεπισκοπος στη καθολική αρχιεπισκοπή Ρόδου γίνεται ο Joannes (Morelli) ad Nicosien 1447 Apr. 17, 134 τον διαδέχται ο Julianus Ubaldini ( de Ubaldinis O.Praed. ) mag.theol Oct 23, ο οποίος διαπραγματεύθηκε τη συμφωνία με τον ορθόδοξο μητροπολίτη Μητροφάνη 135. Επόμενος αρχιεπίσκοπος Ρόδου διετέλεσε ο Marcus Cathaneo /Marco Montanus( 1494 )(sedet adhus 1504), 136. Και κλείνουμε με τον τελευταίο Καθολικός αρχιεπίσκοπο Ρόδου,ο οποίος φεύγει λόγω της καταλήψεως του νησιού από 122 Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Ο.π. 125 Ο.π. 126 Ο.π 127 Schmitz-Kallenberg,Hierarchia, τ.1, Κωνσταντινίδης, Συμβολή,43. Πρβ. Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Ο.π. 131 Ο.π.,Πρβ. Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Schmitz-Kallenberg,Hierarchia, τ.1, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.2, 285. Πρβ. Κωνσταντινίδης,Συμβολή, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.2, Ο.π.,Κωνσταντινίδης, Συμβολή,60. Πρβ. Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Ο.π.,Πρβ. Κωνσταντινίδης, Συμβολή,43. 54

55 τους Τούρκους,Leonardus de Balestrinis ( ): Colocen. (Kolossi) in ins. Rhodo, metrop. Ob Marci Leonardus de Balestriuis o. Min. obs Μεταξύ του Ιουλιανού Βαλδίνι και του μητροπολίτη Ρόδου Μητροφάνη, είχε συνταχθεί το «Καταστατίκο του 1475», ένα συμφωνητικό ανάμεσα στους δυο μητροπολίτες, το οποίο αποτέλεσε κομβικό σημείο στις σχέσεις των Ορθοδόξων και των Καθολικών στη Ρόδο και κατ επέκταση στη Δωδεκάνησο. Μέσα από αυτό ρυθμίζεται η συνύπραξη των δυο μητροπολιτών, η οποία θα είναι πια αρμονική, όπως θα δούμε παρακάτω στην ανάλυση του Καταστατικού αυτού. Στην χηρεύουσα αρχιεπισκοπή Καρπάθου εγκαταστάθηκε ως πρώτος επίσκοπος ο Νικόλαος ο Α (1326). Τον διαδέχτηκε ο Νικόλαος Β de Machilona. Επίσης είναι άλλοι δυο επίσκοποι Καρπάθου γνωστοί : ο Νικόλαος Γ Sorbolus (1368) και ο Νικόλαος Δ Abrahae(1400). 138 Εδώ φαίνεται χαρακτηριστικά η ίδρυση των «φραγκικών επισκοπάτων» στη Δωδεκάνησο και του «φραγκικού αρχιεπισκοπάτου» στη Ρόδο από το οποίο εξαρτιόνταν οι υπόλοιποι επίσκοποι Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.3,172. Πρβ.Κωνσταντινίδης, Συμβολή, Μιχαηίδης-Νουάρος,Ιστορία Καρπάθου, Κωνσταντινίδης,Συμβολή,

56 6. 3. Μέσα 15 ου αιώνα-1522 (τέλος Ιπποτοκρατίας) Κατά τα μέσα του ιέ αιώνα παρατηρείται μια αλλαγή στην ως άνω διαμορφωμένη κατάσταση. Σ αυτή την αλλαγή οδήγησαν δυο γεγονότα. Πρώτον, οι ενωτικές προσπάθειες των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου, όπως και των οπαδών της ενώσεως, λίγο πριν την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως αλλά και μετά από αυτή. Οι προσπάθειες αυτές οδήγησαν πριν την άλωση στη σύγκληση της συνόδου στη Φερράρα-Φλωρεντία ( ). Δεύτερον, η τουρκική απειλή από θαλάσσης καθώς και οι συνεχείς κατακτήσεις τους, οδήγησαν τους κατακτητές να περιορίσουν την αδιάλλακτη στάση τους απέναντι στο ορθόδοξο ποίμνιο των εκκλησιών στα νησιά. Την περίοδο αυτή, εξ αιτίας των Τουρκικών επαναλαμβανόμενων πιέσεων που δέχονταν οι Ιππότες, η πολιτική τους προς την εκκλησία αλλάζει και επιτρέπεται η επανέγκατάσταση τώνελλήνων Ορθοδόξων αρχιερέων στις έδρες τους. Έτσι αφού ηρέμησαν τα πνεύματα και η στάση τουτάγματος έγινε πιο διαλλακτική, μνημονεύονται και μητροπολίτες Ρόδου. Πιο συγκεκριμένα, στη σύνοδο της Φερράρας- Φλωρεντίας πήρε μέρος και υπέγραψε ο μητροπολίτης Ρόδου Ναθαναήλ : Ὁ ταπεινός μητροπολίτης Ρόδου καί τῶν Κυκλάδων νήσων Ναθαναήλ, ἀρκετός ὐπέγραψα 140. Κατά την διάρκεια της παραμονής του στη Φλωρεντία, οναθαναήλ, με τον μητροπολίτη Μονεμβασίας και Μυτιλήνης με τη βοήθεια του αυτοκράτορα Ιωάννου Η Παλαιολόγου, ζήτησε από τον Πάπα Ευγένιο Δ, την επιστροφή των ορθοδόξων επισκοπών στις άνω μητροπόλεις, τις οποίες επειδή κατείχαν οι Φράγκοι είχαν εκδιώξει τους ορθοδόξους αρχιερείς. Το αίτημα τους όμως δεν έγινε δεκτό από τον Πάπα. 141 Στην ενωτική σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας, πήρε μέρος και ο Λατίνος 140 Le Quien, I, Κωνσταντινίδης, Συμβολή,

57 αρχιεπίσκοπος Ρόδου, φρά Ανδρέας Πέτρας ο οποίος είχε τον τίτλο Archiepiscopus Colossensis (Αρχιεπίσκοπος Κολοσσών). Στη σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας παρατηρείται να είχε ενεργό συμμετοχή αφού ορίστηκε για να απαντήσει στον Βησσαρίωνα Νικαίας, εκ μέρους των Λατίνων. 142 Για την συμμετοχή του Ανδρέα Πέτρα στη σύνοδο αυτή με τον τίτλο Archiepiscopus Collosensis μας δίνει πληροφορίες και ο Σιλβέστρος Συρόπουλος 143 : «ὁ φρά Ἀνδρέας ἡμεδαπός ὤν και τῆς ἐνταῦθα (ἐν Βυζαντίῳ) παιδείας τε και σοφίας Ἑλληνικῆς ἀπολελαυκώς, παροιστρήσας ἀπῆλθεν εἰς Λατίνους και σύμφρων ἐκείνοις γεγονώς και ἐπισκόπου τιμηθείς ἀξιώματι, σπουδήν ἐποιεῖτο ἀεί και ἑτέρους ἐντεῦθεν ἑλκύσαι προς την δόξαν, ἥν αὐτός ἠρετίσατο». Επίσης, ο κ.σταυρίδης 144 μας πληροφορεί για την ενεργό δράση του Λατίνου Αρχιεπισκόπου στη σύνοδο της Φερράρας, μέσα από την περιγραφή του για τα όσα έγιναν στη σύνοδο αυτή, αλλά και την πορεία των συνεδρειών. Χαρακτηριστικά αναφέρει πως μεταξύ των Λατίνων αντιπροσώπων, κυριώτεροι ήταν ο καρδινάλιος Ιουλιανός Καισαρίνι, ο Ρόδου Ανδρέας Χρυσοβέργης, οι καρδινάλιοι Φραγκίσκος Κομδουλμάρο, ο Χριστόφορος Γκαρτατόνι, επίσκοπος Κορώνης εν Πελοποννήσω. Βλέπουμε λοιπόν ότι δε πρόκειται για μια απλή συμμετοχή του Λατίνου Αρχιεπισκόπου στη σύνοδο, αλλά η συμβολή του ήταν σπουδαία, χαρακτηριζόμενος ως ένας εκ των κυριωτέρων Λατίνων αντιπροσώπων. Συνεχίζοντας την περιγραφή του ο κ.σταυρίδης, μας αναφέρει πως τις συνεδρείες τελούσαν δυο επιτροπές, αποτελούμενες από 10 μέλη η κάθε μια. Ως ομιλητές ορίστηκαν από την πλευρά των Ελλήνων, ο Μάρκος ο Ευγενικος και ο Βησσαρίων και από την πλευρά των Λατίνων, ο καρδινάλιος Καισαρίνι, ο Ιωάννης Τορκουεμάδα και αργότερα ο Ρόδου Ανδρέας. Ο Εφέσου Μάρκος ο Ευγενικός υοστήριξε ότι από τις Οικουμενικές συνόδους είχε απαγορευτεί οποιαδήποτε προσθήκη στο σύμβολο της πίστεως και έτσι και η προσθήκη των Λατίνων για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος και εκ του υιού ήταν 142 Δελενδάς,Οι Ιππόται, 160,σ Συρόπουλος,Vera Historia, Σταυρίδης, Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας,

58 παράνομη.ο Ανδρέας Ρόδου και ο Καισαρίνι από την άλλη, υποστήριξαν ότι αυτό ήταν δυνατό να συμπεριληφθεί, αφού το θεωρούσαν σαν μια ανάπτυξη και επεξήγηση και όχι ως νέα προσθήκη. Όταν επέστρεψε ο Ανδρέας Πέτρας στη Ρόδο, μετά την σύνοδο της Φλωρεντίας διακήρυσσε την «ένωση» των Εκκλησιών. Οι κάτοικοι είχαν αντιδράσει έντονα καθώς ήταν αντίθετοι προς την ένωση. Οι Ρόδιοι δεν δέχτηκαν την ένωση και δεν αναγνώριζαν τον ενωτικό όρο της Φεράρρας- Φλωρεντίας και έτσι το , ο ποντιφικός λεγάτος στην Ανατολή, έλαβε διαταγή να μετέλθει βία εναντίον των ορθοδόξων με κάθε τρόπο, ακόμη και μέσω της πολιτικής εξουσίας. To 1471,ο ενωτικός μητροπολίτης Μητροφάνης έγραψε προς το συμβούλιο των Ιπποτών, ζητώντας την συνδρομή του μεγάλου μαγίστρου στην τιμωρία κάποιων μοναχών ως παραβατών που δεν μνημόνευαν αυτόν και τον πάπα κατά τη θεία λειτουργία, εμμένοντας στο σχίσμα και μη αποδεχόμενοι την ένωση. Ο μ.μάγιστρος δίνει τη συνδρομή του με αποτέλεσμα όπως αναφέρει ο J.Bosio,άλλοι να τιμωρηθούν και άλλοι να εξοριστούν. 145 Κατά τον κ. Κωνσταντινίδη 146 ο Πέτρας, μετά την λήξη της συνόδου, παρεμπόδιζε για πολύ καιρό την επάνοδο του Ναθαναήλ, στη Ρόδο, ο οποίος τελικά κατάφερε να έρθει στο νησί το 1455, ημέρα κατά την οποία και πέθανε. Όμως, ο κ. Τσιρπανλής βασιζόμενος σε έγγραφο του 1452, 147 από το αρχείο των Ιπποτών που βρίσκεται στην κρατική βιβλιοθήκη της Μάλτας (Liber Bullarum ,arch.no.363), υποστηρίζει ότι ο ορθόδοξος μητροπολίτης Ναθαναήλ, βρισκόταν στην έδρα του τουλάχιστον στα 1452 και διαφωνεί με τον κ. Κωνσταντινίδη, ο οποίος υποστηρίζει πως την επάνοδό του την παρεμπόδιζε ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Ανδρέας Χρυσοβέργης ή αλλιώς Ανδρέας de Petra ή Πέτρας, ο οποίος ήταν Έλληνας από την Κωνσταντινούπολη, παρά το γεγονός ότι ο Ναθαναήλ, είχε υπογράψει τον ενωτικό όρο στη σύνοδο 148. Πάντώς το πιο πιθανό είναι να είχε επιστρέψει ο Ναθαναήλ μετά το πέρας της συνόδου στην έδρα του, αφού μετά την 145 Ευαγγελίδης,Ροδιακά,16-17.Πρβ.Bosio,Dell istoria,326.ζερλέντης,ιστορικαί έρευναι, Κωνσταντινίδης,Συμβολή Τσιρπανλής,Ανέκδοτα έγγραφα, Τσιρπανλής,Ανέκδοτα έγγραφα,

59 υπογραφή του και την φιλενωτική στάση του, η παρεμπόδιση του δεν μπορεί να αιτιολογηθεί. Πιο συγκεκριμένα, τα Ιπποτικά έγγραφα Η και Θ 4 ης και 5 ης Νοεμβρίου 1452, αναφέρονται και τα 2 στον ορθόδοξο μητροπολίτη Ναθαναήλ και τις σχέσεις του με το Ιπποτικό Τάγμα. Κατά το έγγραφο Η, ο Μέγας Μάγιστρος Jean de Lastic και το συμβούλιο του εξετάζουν την αίτηση του Ναθαναήλ να του αναγνωριστεί ο τίτλος του μητροπολίτη Κω, ο οποίος του είχε απονεμηθεί από τον Οικουμενικό Πατριάρχη. Οι Ιππότες όμως απορρίπτουν την αίτηση του, επιτρέποντας του μόνο μετά από σχετική άδεια, να πηγαίνει στη Κω και στα γύρω νησιά(ad alias insulas Cicladas,στ.13), για να εκτελεί τα αρχιερατικά του καθήκοντα. Στο Θ έγγραφο, ο Μέγας Μάγιστρος επιτρέπει στον Ρόδου Ναθαναήλ, να μεταβεί στην Κω και να μείνει εκεί 30 ημέρες, από την ημέρα της άφιξης του στο νησί. Εκεί, θα είχε το δικαίωμα να χειροτονήσει ιερείς, διακόνους, υποδιακόνους. Οι καστελλάνοι και όλοι οι αξιωματικοί στην Κω διατάσσονται να μην ενοχλήσει κανείς το έργο του. Στη Ρόδο λοιπόν μετά την σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας επανέρχεται ορθόδοξος αρχιερέας, ο Ναθαναήλ( ), που είχε πάρει μέρος όπως είδαμε παραπάνω και στη σύνοδο, στην οποία υπέγραψε υπέρ της ενώσεως. Μετά τον θάνατό του, τον διαδέχθηκαν οι Νείλος Β ( ), έπειτα οι Μητροφάνης Α ( ) και Μητροφάνης Β ( ), ο Ιερεμίας Α ( ) και τέλος ο Κλήμης( ). 149 Τον Αύγουστο του 1455, το Οικουμενικό Πατριαρχείο εκλέγει ως διάδοχο του Ναθαναήλ, τον Νείλο. Η σχετική «Πράξις» της εκλογής και χειροτονίας του Νείλου, έγινε από τον πρώτο μετά την άλωση Οικουμενικό Πατριάρχη, Γεννάδιο τον Σχολάριο. Η πράξη αυτή, είναι χαρακτηριστική του τρόπου εκλογής ορθοδόξου αρχιερέα στην εκκλησία Δωδεκανήσου κατά την περίοδο της Ιπποτοκρατίας. 150 Εξ αιτίας της σπουδαιότητας της, κρίνεται αναγκαία η παράθεση της : 149 Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Σακκελίωνος, Πατμιακη Βιβλιοθήκη,201. Πρβ.Κωνσταντινίδης,Συμβολή,

60 Ὅθεν καί ὁ ἐντιμότατος ἱερεύς κῡρις Νικόλαος, κατά πνεῡμα υἱός τῆς ἡμῶν μετριότητος, καλῶς καί θεοφιλῶς τόν ἑαυτοῦ βίον καί σεμνῶς τηρήσας, ὃσον τό κατ αὐτόν διά τῆς ἀγαθῆς πολιτείας, καί τοῦ μοναχικοῦ καί ἀγγελικοῦ σχήματος κατηξίωτο. Ὅθεν καί τοῦ ἱερωτάτου μητροπολίτου Ῥόδου κυροῦ Ναθαναήλ, τοῡ τῇδε βίου μεταστάντος, καί πρός τάς αἰωνίους μονάς ἀπάραντος, καί γνησίου μητροπολίτου πρός τήν προστασίαν και ἐπίσκεψιν τῶν ἐν τῇ Ῥόδω θεοφιλῶν χριστιανῶν δεομένων, πρός τήν αὐτών οἰκοδομήν καί ὠφέλειαν, ὡς δίχα προστάτου καί γνησίου μή διοικεῖσθαι τά ἐκκλησιαστικά, καί τήν σωτηρίαν τῶν ἐκεῖσε εὑρισκομένων, ἐζητεῖτο δέ ὁ καλῶς καί ὡς Θεῷ φίλον προστησόμενος, καί πάντων ἐπί τό αὐτό συνελθόντων, ἐντιμοτάτων κληρικῶν και θεοσεβεστάτων πρεσβυτέρων, καί ἔτι τοῦ χριστιανικωτάτου λαοῦ, ἐξελέγη καί προεκρίθη ὁ προρρηθείς ἐντιμότατος κῦρις Νικόλαος, ὁ διά τῆς περιβολῆς τοῦ θείου καί ἀγγελικοῦ σχήματος Νεῖλος ἱερομόναχος, συνεργοῦντος δέ τά μάλιστα καί τοῦ αἰδεσιμωτάτου μεγάλου Μαΐστορος, τοῦ αὐθεντικώς ἐκεῖσε προϊσταμένου. Καί δή ἑγχειρίσαντες [πρός] τόν δηλωθέντα τιμιώτατον ἐν ἱερομονάχοις κῦριν Νείλον τά γράμματα τά περιέχοντα τήν αὐτοῦ ἐκλογήν, μετά τῶν οἰκειοχείρων ὑπογραφῶν, πρός δέ καί τοῦ μεγάλου Μαΐστορος, πρός ἡμάς ἐξαπέστειλαν. Καί ἐπεί καί τοῦτο σύνηθές ἐστι τῇ Ἐκκλησίᾳ, τό οὕτω γίνεσθαι, εἶτα δοκιμάζεσθαι ὁρισμῷ πατριαρχικῷ παρά τῶν ἀρχιερέων τά τοιαῦτα, καί ἤ βεβαιοῦν διά ψήφων, ἤ αποδοκιμάζειν, καί ἡμείς οὕτω πεποιήκαμνε καί μή εὐποροῦντες ἐνταῦθα ἐκ τῆς ἐνορίας ἡμῶν ἀρχιερέων, τήν τοιαύτην ἐξέτασιν καί τήν ψῆφον ἐπί τό ἱερόν κονσιστόριον παρεπέμψαμεν, ἵνα, κατά τους ἱερούς κανόνας, ἐξετασθῶσιν αἱ μαρτυρίαι τῶν κληρικῶν Ῥόδου καί τοῦ μεγάλου Μαΐστορος. Βεβαιωθέντων οὗν τῶν γραμμάτων καί τῶν μαρτυριῶν διά τῆς ἐπιβεβαιώσεως τοῦ ἱερωτάτου μητροπολίτου Χριστιανουπόλεως, ἐν ἁγίῳ Πνεύματι ἀγαπητοῦ ἀδελφοῦ τῆς ἡμῶν μετριότητος καί συλλειτουργοῦ, πρός δέ καί τοῦ ἐν ἱερομονάχοις κυροῦ Ἰγνατίου καί τιμιωτάτου ἀββᾶ τῆς Μονῆς τοῦ ἁγίου Ἠλίου, ἀνεκηρύχθη ὁ πολλάκις ρηθείς τιμιώτατος ἱερομόναχος κῦρις Νεῖλος ὑποψήφιος τῆς θεοσώστου πόλεως Ῥόδου ἐπιψηφίσαντος καί τοῦ μακαριωτάτου πάπα κυροῦ Καλλίστου τρίτου τάς μαρτυρίας τοῦ τε μεγάλου Μαΐστορος, καί τῶν λοιπῶν ἐντίμων κληρικῶν, ἀπετέλεσεν ἡ μετριότης ἡμῶν 60

61 τά τοῦ ψηφισθέντος, κατά την ἂνωθεν ἐπικρατήσασαν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Θεοῦ παράδοσιν. Προέβη δέ καί ἡ χειροτονία τοῦ εἰρημένου ὑποψηφίου οὕτω. Λειτουργήσαντός μου ἐν τῷ πανσέπτῳ ναώ τοῦ ἀγίου μου ἐνδόξου πανευφήμου ἀποστόλου Ἀνδρέου τοῦ πρωτοκλήτου, συλλειτουργούντων τῇ ἡμών μετριόητι τῶν ἱεροτάτων μητροπολιτῶν καί ὑπερτίμων, τοῦ τε Χριστιανουπόλεως καί τοῦ Μεσοποταμίας, καί ἑτέρων γενομένης τῆς χειροτονίας περιφανῶς, παρουσιασάντων ἐπί τῇ χειροτονία καί πολλῶν αἰδεσίμων ἀρχιεπισκόπων καί ἐπισκόπων τῆς ἱερο-ἁγίας Ῥωμαϊκῆς Ἐκκλησίας, καί ἑτέρων πολλῶν, ἐπί θεωρίᾳ καί ἱστορήσει τῶν παρ ἡμῶν ἱερῶς τελουμένων, πρός δέ καί αἰδεσιμωτάτου καρδινάλεως, κεχειροτόνητο ὁ πολλάκις ρηθείς τιμιώτατος ἱερομόναχος κῦρις Νείλος, γνήσιος ἀρχιερεύς Ῥόδου, καί ὤν καί λεγόμενος. Ὀφείλει γοῦν ἐπιλαβέσθαι τῆς κατ αὐτόν ἱερᾶς ἐκκλησίας Ῥόδου, καί πάσης τῆς ἐνορίας αὐτῆς, καί τῶν ἐπισκοπῶν τῶν ὑποκειμένων αὐτῇ, καί πάντα πράττειν τά ἀρχιερατικά ὡς γνήσιος μητροπολίτης ἤγουν ἀναγνώστας σφραγίζειν ὑποδιακόνους καί διακόνους χειροτονεῖν εἰς πρεσβυτέρου βαθμόν προβιβάζειν τούς ὑπ αὐτόν ἐπισκόπους, μετά τῆς προσηκούσης κανονικῆς παρατηρήσεως καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως, χειροτονεῖν πνευματικούς ποιεῖν καί ταῦτα πάντα πράττειν ὡς φίλον Θεῷ, καί λόγον ὀφείλων αὐτῷ περί τούτου, καί τῇ ἡμῶν μετριότητι. Ἐπί πάντα τά ἀνήκοντα τῷ Θεῷ, μετά πολλῆς ἐρεύνης καί ἀκριβοῦς παρατηρήσεως, ἐκτελεῖν ὀφείλει ὁ ἀρχιερεύς, πρός ἐκεῖνον βλέπων τόν ἀκοίμητον ὀφθαλμόν, οὗ ἐπίσκοπος καί ὑπηρέτης κατέστη. Ὀφείλουσιν οὖν ἅπάντες οἱ ἀπό Χριστοῦ καλούμενοι, ὁποίας ἄν εἶεν τάξεως, ἀπονέμειν αὐτῷ τιμήν τε καί αἰδῶ, καί εὐλάβειαν, καί ὑπείκειν ὡς Θεοῦ ἀρχιερεῖ, καί ὑποκλίνειν τάς κεφαλάς σύν πάση τῇ τῆς ψυχῆς προθυμίᾳ καί προθέσει, μεμνημένοι τῆς θείας φωνῆς τῆς λεγούσης : «Ὁ ἀκούων ὑμῶν, ἐμοῦ ἀκούει καί ὁ ἀθετῶν ὑμᾶς, ἐμέ ἀθετεῖ» καί τό :«Πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν καί «ὑπείκετε καί οἱ ταῦτα τηροῦντες εἰς αὐτόν, εὐχῆς καί εὐλογίας καί παρά τῆς ἡμῶν μετριότητος ἀξιωθήσονται. Διά ταῦτα τά ἀνωτέρω εἰρημένα, ὁ ιερώτατος μητροπολίτης Ῥόδου, ὑπέρτιμος καί ἔξαρχος Κυκλάδων νήσων, ἐν ἁγίω Πνεύματι ἀγαπητός ἀδελφός τῆς ἡμῶν μετριότητος κῦρις Νεῖλος, καθέξει τήν ἑαυτοῦ ἐκκλησίαν καί τά περί τήν ἐκκλησίαν ἅπαντα, καί πράττων πάντα τά ἐκκλησιαστικά, καθά γνήσιος 61

62 ἀρχιερεύς καί ὤν καί ὀνομαζόμενος. Ἐπί τούτω γάρ γέγονε καί ἡ παροῦσα πρᾶξις ἔγγράφος, καί ἐδόθη αὐτῷ δι ἀσφάλειαν. Ἔτει [6963], ἰνδικτιῶνος τρίτης ἀπό δέ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ᾳυνε [1455], κατά μῆνα Αὔγουστον. Από την πράξη εκλογής του μητροπολίτου Ρόδου, συνάγονται σημαντικά συμπεράσματα για την μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, νέα διαμορφωθείσα κατάσταση στην Ορθόδοξη μητρόπολη Ρόδου. Μετά λοιπόν την χηρεία του μητροπολιτικού θρόνου της Ρόδου, εξ αιτίας του θανάτου του μητροπολίτου Ναθαναήλ, ο πρώτος μετά την άλωση Οικουμενικός Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος, επικυρώνει την εκλογή κλήρου και λαού, οι οποίοι από κοινού εξέλεξαν τον ιερομόναχο Νείλο, ως νέο, γνήσιο, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στην σχετική πράξη,μητροπολίτη Ρόδου. Η εκλογή αυτή ολοκληρώθηκε με την σύμφωνη γνώμη του μ. μαγίστρου, του αἰδεσιμωτάτου μεγάλου Μαΐστορος, τοῦ αὐθεντικώς ἐκεῖσε προϊσταμένου, όπως τον χαρακτηρίζει ο Γεννάδιος. Με βάση τις μαρτυρίες και τις επιβεβαιώσεις του μητροπολίτου Χριστιανουπόλεως και του ιερομονάχου Ιγνατίου, τιμίου αββά της μονής Αγίου Ηλίου, υπέρ του Νείλου, τέλεσε την χειροτονία του, στον ναό του Αποστόλου Ανδρέα του πρωτοκλήτου, συλλειτουργούντων των μητροπολιτών και υπερτίμων Χριστιανουπόλεως και του Μεσοποταμίας και άλλων. Επίσης στην χειροτονία παρευρέθηκαν πολλοί αρχιεπίσκοποι και επίσκοποι της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Χαρακτηριστικά αναφέρει : ἐπί θεωρίᾳ καί ἱστορήσει τῶν παρ ἡμῶν ἱερῶς τελουμένων, πρός δέ καί αἰδεσιμωτάτου καρδινάλεως, κεχειροτόνητο ὁ πολλάκις ρηθείς τιμιώτατος ἱερομόναχος κῦρις Νείλος, γνήσιος ἀρχιερεύς Ῥόδου, καί ὤν καί λεγόμενος. Τέλος, αναφέρει ότι ο νέος μητροπολίτης Ρόδου στο ποιμενικό του έργο πρέπει να τελεί τα αρχιερατικά καθήκοντα του, όπως τις χειροτονείες διακόνων και υποδιακόνων με βάση την ι. παραδόση και συνάμα το ποίμνιο να του αποδίδει τιμή, πίστη, υπακοή και ευλάβεια, σαν να τα αποδίδουν στον Κύριο. 62

63 Γ. ΣΧΕΣΕΙΣ ΙΠΠΟΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΣΤΗ ΡΟΔΟ 1.Το αρχείο των Ιπποτών πηγή για τις σχέσεις κλήρου και λαού με το Τάγμα Ο κ.τσιρπανλής μέσα από την σπουδαία μελέτη του στο Αρχείο των Ιπποτών, μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για την εκκλησιαστική ζωή στο νησί της Ρόδου μέσα από έγγραφα του από το Αρχείο των Ιωαννιτών Ιπποτών από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Μάλτας. Οι πληροφορίες αυτές αναφέρονται σε θέματα που αφορούν α)την περιουσία της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρόδου, β)τον διορισμό των ηγουμένων και γ)τις αρμοδιότητες και τα καθήκοντα κάθε ηγουμένου. Αρχικά, ως προς την περιουσία της Ορθοδόξου Εκκλησίας (τουλάχιστο στα ),αναφέρει πως δεν είχε καταστραφεί αλλά υπάρχει και παραμένει στα χέρια Ορθοδόξων κληρικών του νησιού, οι οποίοι και τη διαχειρίζονται. Εν συνεχεία, ο Μέγας μάγιστρος και το συμβούλιο του είναι οι αρμόδιες αρχές που μπορούν να διορίζουν ηγουμένους στα μοναστήρια και εφημερίους στις εκκλησίες των χωριών και των πόλεων, να επικυρώνουν την προσφορά αφιερωμάτων και να παραχωρούν την εκμετάλλευση εκκλησιαστικών κτημάτων. Η Μητρόπολη Ρόδου δεν φαίνεται να έχει καμία δικαιοδοσία για τη ρύθμιση των περιπτώσεων αυτών. Τέλος, οι Ιππότες είχαν δικαίωμα να διορίζουν και εφημέριους στους ενοριακούς ναούς της Ρόδου. Τα έγγραφα αυτά μας δίνουν όμως σημαντικές πληροφορίες και για εκκλησίες, ηγουμένους και λαϊκούς που αποτέλεσαν μέρος της εκκλησιαστικής ζωής εκείνης της περιόδου. Πιο συγκεκριμένα, στο Α έγγραφο της 17 ης Μαΐου 1451,ο Μέγας μάγιστρος Jean de Lastic ονομάζει ισόβιο ηγούμενο της μονής του Αγίου Νικολάου του Νησιού τον ιερομόναχο Γαβριήλ από το χωριό Αρχάγγελος. Ο νέος ηγούμενος έπρεπε να καταβάλλει κάθε χρόνο στους Ιππότες χρηματικό ποσό τόσο για το μοναστήρι όσο και για το μύλο του. Στο ίδιο μοναστήρι αναφέρεται το 63

64 έγγραφο Ε του 1452 όταν ο Ροδίτης λαϊκός Ιωάννης Ιωσήφ αναλαμβάνει μετά από εντολή του Μέγα μαγίστρου την επισκευή του. 151 Στο Β έγγραφο του 1451 ο Μέγας μάγιστρος δίδει στον καλόγερο Νεόφυτο πέντε εκκλησίες που βρίσκονται στα προάστια της πόλης της Ρόδου και είναι οι ακόλουθες : της Παναγίας, του Αγίου Γεωργίου, της Αγίας Μαρίνας, της Αγίας Μαγδαληνής της Αληθινής και του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. 152 Το ενδιαφέρον των Ιπποτών όμως δεν στρεφόταν απλά στην διαχείριση της περιουσίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας, αλλά επεκτεινόταν και στην επαύξηση της, υποστηρίζοντας δωρεές ιδιωτών. Χαρακτηριστική ήταν η στάση του Μέγα μαγίστρου, όταν επαινεί τον Ξένο Capassa πελεκάνο (πελεκητής ξύλου),κάτοικο του χωριού Κάλαθος, της καστελλανίας της Λίνδου, όταν με δικά του χρήματα έκτισε μέσα στο χωριό του εκκλησία, την οποία αφιέρωσε στην Παναγία. Το ενδιαφέρον αυτό για την διατήρηση και επαύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας έγκειται στο γεγονός ότι οποιοδήποτε κτίσμα ή περιουσιακό στοιχείο των Ορθόδοξων Εκκλησιών ή μονών θεωρείτο ότι υπαγόταν αυτομάτως στην εξουσία του Ιπποτικού Τάγματος. 153 Επιπλέον, το έγγραφο S της 2 Μαρτίου 1452 μας δίνει την πληροφορία πως ο Jean de Lastic επιτρέπει στον Μιχαήλ Tangri, τεχνίτη του κάστρου της Λίνδου, να αναλάβει την περιποίηση και εκμετάλλευση της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου. Η Εκκλησία βρίσκεται στην τοποθεσία Ψάρτος, της καστελλανίας Λίνδου. 154 Η εκκλησιαστική ζωή των χριστιανών κατοίκων της Ρόδου εξελίσσεται γύρω από τα μοναστήρια, τα οποία συνεχίζουν να λειτουργούν κανονικά με την μόνη διαφορά πως τώρα διοικητικά διοικούνται από τον Μέγα μάγιστρο και το συμβούλιό του οι οποίοι είναι οι πλέον αρμόδιοι για να αποφασίσουν για θέματα που έχουν να κάνουν με την διατήρηση και την επαύξηση της περιουσίας αυτών. Οι πληροφορίες για τα μοναστήρια που διατηρούνται την περίοδο αυτή δείχνουν την ζέση της πίστεως και την διαφύλαξη της 151 Τσιρπανλής, Μελέτες, Τσιρπανλή,Μελέτες, Ό.π., Ό.π.,

65 Ορθοδόξου παραδόσεως στον λαό της Ρόδου κατά την περίοδο της Ιπποτικής κατοχής. Τα έγγραφα Η και Θ του 1452 αναφέρονται στον μητροπολίτη Ρόδου Ναθαναήλ και τις σχέσεις του με το Ιπποτικό Τάγμα. Στο πρώτο έγγραφο ο Jean de Lastic και το συμβούλιο του μελετούν την αίτηση του Ναθαναήλ στην οποία ζητά να του αναγνωρισθεί ο τίτλος του μητροπολίτη Κω. Ενώ του είχε απονεμηθεί ο τίτλος αυτός από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, ο Μέγας μάγιστρος και το συμβούλιο του δεν του αναγνωρίζουν τον τίτλο. Το μόνο που του επιτρέπεται είναι να επισκέπτεται την Κω ή τα γύρω νησιά κάτω από σχετική άδεια, για να εκτελεί τα αρχιερατικά του καθήκοντα 155. Κατά το έτος λοιπόν 1452, μαρτυρείται Ορθόδοξος μητροπολίτης στην Ρόδο, ο οποίος μάλιστα επισκέπτεται τα γύρω νησιά όποτε παρίσταται ανάγκη και μετά από την συγκατάθεση των Ιπποτών. Κατά το Θ έγγραφο ο Μέγας μάγιστρος επιτρέπει στον Ρόδου Ναθαναήλ να μεταβεί στην Κω και να μείνει εκεί 30 ημέρες έχοντας το δικαίωμα να χειροτονεί ιερείς και διακόνους. Τέλος κατά τα έγγραφα Ι και ΙΑ αντλούμε πληροφορίες για εκκλησιαστικά οφφίκια που δίδονταν σε ορθόδοξους ιερείς, οι οποίοι διορίζονταν από τον Μέγα μάγιστρο. Βασιζόμενος στα παραπάπω έγγραφα ο κ.τσιρπανλής, σημενιώνει ότι το Τάγμα των Ιπποτών ως Κράτος και όχι ως εκκλησιαστική αρχή,επιβάλλει την βούλησή της στους Ορθοδόξους, χωρίς να ασκεί φανερή ή εντυπωσιακή τουλάχιστον προσηλυτιστική πολιτική. Επίσης, αναφέρει ότι το Τάγμα φροντίζει να κρατά σε απόσταση τη Λατινική ιεραρχία από τους Ορθοδόξους Τσιρπανλής, Μελέτες, Τσιρπανλής,Ανέκδοτα έγγραφα,205. Πρβ.Στ.Κέντρη,Το αποικιακό καθεστώς,20. 65

66 2.Η συνύπαρξη Ορθοδόξου και Λατίνου ιεράρχη Κατά την περίοδο που η Ρόδος και τα γύρω νησιά βρίσκονται κάτω από την κατοχή των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ, κύριοι ρυθμιστές των πολιτικών, κοινωνικών και θρησκευτικών πραγμάτων στην Ρόδο είναι πλέον ο Μέγας μάγιστρος και το συμβούλιο του. Οι συγκρούσεις ήταν αναπόφευκτες, όμως σε κρίσιμες περιόδους κατά τις οποίες απειλούνταν το νησί είτε από επιδρομείς είτε από επικείμενους κατακτητές, ενωμένοι αντιμετώπιζαν τον κοινό κίνδυνο.υπήρχε βέβαια μια συντηρητική ανεκτικότητα των Λατίνων ιερωμένων Ιπποτών απέναντι στους υπηκόους τους κληρικούς και λαϊκούς. Πιο συγκεκριμένα, ως προς την χειροτονία των ιερέων της Δωδεκανήσου κατά την περίοδο αυτή, παρατηρούμε μια ανεκτική και υποχωρητική στάση, κάτι που βοήθησε στην διατήρηση και ανανέωση του Ορθοδόξου κλήρου. Εξάλλου, η συντηρητική ανεκτικότητα των Ιπποτών απέναντι στους Ορθοδόξους αποδεικνύεται και από την έγκριση για ίδρυση μονών και εκκλησιών που χτίζονται με βάση τον Βυζαντινό ρυθμό και από τον εσωτερικό διάκοσμο των ιερών ναών, που ακολουθεί την Βυζαντινή τεχνοτροπία. Αυτή βέβαια η γενικότερη ανεκτικότητα μπορεί να γίνει κατανοητή αν ληφθεί υπόψη ο συνεχής κίνδυνος μιας εχθρικής επιδρομής στην νήσο Ρόδο. Μια φιλειρηνική στάση απέναντι στον λαό της Ρόδου προδιαθέτει και την διατήρηση του Τάγματος και την από κοινού αντιμετώπιση του εχθρού. Το Τάγμα των Ιπποτών σύμφωνα με το διάταγμα που εξέδωσε ο Πάπας Κλήμης ο Ε για το Μέγα μάγιστρο Φούλκ de Villaret, πριν ακόμα καταλάβουν την Ρόδο, πήρε το προνόμιο να διορίζει τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο. Οι Έλληνες ορθόδοξοι ήταν ελεύθεροι να διατηρήσουν το δόγμα τους, ήταν όμως υποχρεωμένοι να κόψουν κάθε δεσμό με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο Έλληνας μητροπολίτης έπρεπε να θεωρεί φυσικό προϊστάμενο του το Λατίνο αρχιεπίσκοπο και με αυτό τον τρόπο θα αναγνώριζαν τον πάπα. Αυτό δεν 66

67 είναι αντίθετο προς το όλο φιλενωτικό πνεύμα που υπήρχε στην Δύση και κορυφώθηκε κατά την σύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας(1438-9),όπου υπεγράφη η Ένωση. Στη Σύνοδο αυτή, το Τάγμα αντιπροσώπευε ο δομινικανός αρχιεπίσκοπος Ρόδου Ανδρέας Petra ή Pera, έλαβε μέρος και ο Έλληνας μητροπολίτης Ρόδου Ναθαναήλ, ο οποίος υπέγραψε την Ένωση των δύο εκκλησιών. 157 Μετά την σύνοδο της Φερράρας -Φλωρεντίας, η διαμορφωθείσα κατάσταση ήταν ευνοϊκότερη για τους Ορθοδόξους, αφού σε αυτό, συνεπικούρησαν οι φιλενετωτικές προσπάθειες που δεν σταμάτησαν ακόμη και μετά την αποτυχία της ένωσης, όπως και η Τουρκική απειλή. Χαρακτηριστική για την αλλαγή στάσης απέναντι στους Ορθοδόξους από το Τάγμα, αποτελεί η πατριαρχική πράξη εκλογής νέου μητροπολίτου Ρόδου, του Νείλου, υπό του Γενναδίου Σχολαρίου. Από την πράξη της εκλογής αυτής, εξάγονται πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για τον τρόπο εκλογής Ορθοδόξου μητροπολίτου. Πιο συγκεκριμένα, για την εκλογή εκτός από των «μαρτυριών» των κληρικών της Ρόδου, απαραίτητη ήταν και η επιβεβαίωση του μεγάλου Μαΐστορος, των Ιπποτών της Ρόδου. Κατά την τέλεση της χειροτονίας του, έλαβαν μέρος πολλοί Αρχιεπίσκοποι και επίσκοποι Λατίνοι και ένας καρδινάλιος ως παρατηρητές της ιερής τελετής της χειροτονίας «επί θεωρία και ιστορήσει των παρ ημών ιερώς τελουμένων.» Ως προς τον τρόπο χειροτονίας μητροπολίτου, εάν χήρευε η θέση του μητροπολίτη, οι Ορθόδοξοι παρουσίαζαν στον μ. μάγιστρο δύο ή τρείς υποψήφιους κληρικούς, άξιους και κατάλληλους για το αξίωμα και εκείνος είχε το δικαίωμα να εκλέξει έναν από αυτούς, όποιον ήθελε. Την εκλογή αυτή έπρεπε να επικυρώσει ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος σαν αντιπρόσωπος του Βατικανού, αλλιώς θα ήταν άκυρη. Μετά την επικύρωση γινόταν η χειροτονία από Ορθόδοξο επίσκοπο, σύμφωνα με την τελετουργία και τη συνήθεια της Ανατολικής εκκλησίας. Την ώρα της εκλογής, πριν την χειροτονία, έδινε τον όρκο μπροστά στο μέγα μάγιστρο, τον αρχιεπίσκοπο και τους άλλους επίσημους. 157 Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,

68 Για τον τρόπο εκλογής νέου Ορθοδόξου μητροπολίτου και γενικότερα για τις σχέσεις Ορθοδόξων- Λατίνων μας πληροφορεί το «Καταστατικό του 1475», το οποίο λόγω της σπουδαίας συμβολής του στην παρούσα έρευνα θα παραθέσουμε και θα μελετήσουμε στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο. 68

69 3. Το «καταστατικό του 1475» 158 πηγή για τις σχέσεις Ορθοδόξων και Ιπποτών Για τις σχέσεις Ορθοδόξων και Λατίνων στη Δωδεκάνησο κατά το β μισό του ιε αιώνα, αντλούμε χρήσιμες πληροφορίες από το καταστατικό αυτό, το οποίο συντάχθηκε το 1475, μεταξύ του μητροπολίτου Ρόδου Μητροφάνους ( ), και του «αρχιεπισκόπου» Κολοσσών (Λατίνου επισκόπου Ρόδου), Ιουλιανού Βαλδίνι. Το καταστατικό αυτό, διασαφηνίζει μέχρι ποιο σημείο έφθανε η συνεργασία συνδιοίκησης της εκκλησίας Δωδεκανήσου και όσων αφορά την παρούσα μελέτη, της μητροπόλεως Ρόδου. Τα πιο σημαντικά σημεία του καταστατικού, ήταν τα εξής : α) ο Λατίνος «αρχιεπίσκοπος», ως τοποτηρητής του πάπα, αναγνώριζε τον Μητροφάνη, ως μητροπολίτη Ρόδου, που θα τελεί κάτω από την εποπτεία και την υποτέλεια του. β) ο Μητροφάνης υπαγόταν στον Λατίνο «αρχιεπίσκοπο». Η εκλογή νέου Ορθοδόξου μητροπολίτου σε περίπτωση χηρείας του θρόνου, γινόταν ως εξής : Ο μέγας μάγιστρος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου, εξέλεγε τον μητροπολίτη, μεταξύ 2 ή 3 υποψηφίων, τους οποίους πρότειναν η αποτελούμενη από 33 εκλέκτορες εκλογική συνέλευση των Ροδίων. Η υπό του μεγάλου μαγίστρου εκλογή μητροπολίτου, έπρεπε να επικυρωθεί από το Λατίνο «αρχιεπίσκοπο» Ρόδου ή από τον τοποτηρητή του. Έπειτα, ακολουθούσε η χειροτονία του εκλεγέντος από Ορθοδόξους αρχιερείς. Η μισθοδοσία του νέου αρχιεπισκόπου θα γινόταν από τους Ιππότες, ενώ οι ιεροπραξίες των Ελλήνων κληρικών, όπως και οι πράξεις γάμου των Ελλήνων που διέμεναν στη Ρόδο, θα τελούνταν από κοινού από τον Ορθόδοξο μητροπολίτη και τον Λατίνο «αρχιεπίσκοπο». 158 Κωνσταντινίδης,Συμβολή,60. Πρβ.Bosio, Dell istoria, Ζερλέντης, Ιστορικαι έρευναι,20,σημ.1.καρπάθιος,εκκλησία Κω,

70 Για τις υπόλοιπες υποθέσεις θα ίσχυαν όσα από τους Ιππότες είχαν καθοριστεί και αποφασιστεί. Σε περίπτωση χηρείας, μιας εφημεριακής θέσεως, η εκλογή νέου εφημερίου, μετά την έγκριση του μεγάλου μαγίστρου έπρεπε να επικυρωθεί από τον Λατίνο επίσκοπο, στον οποίο έδινε όρκο υποταγής και πίστεως και όχι από τον Ορθόδοξο μητροπολίτη. Η συμφωνία αυτή, ήταν η βάση των σχέσεων μεταξύ του Έλληνα μητροπολίτη και του Λατίνου Αρχιεπισκόπου και διατηρήθηκε έως και τον τελευταίο Έλληνα μητροπολίτη Ρόδου, Κλήμη, ο οποίος έφυγε μαζί με τους Ιππότες (1522), καταφεύγοντας στον πάπα Ανδριανό τον ΣΤ. 159 Αυτό υπήρξε αποτέλεσμα των φιλενωτικών του πεποιθήσεων, κάτι που φαίνεται και από τις καλές σχέσεις που διατηρούσε με τον Πάπα Λέοντα τον Ι, σχέσεις οι οποίες τον οδήγησαν στο να πετύχει την αναβάθμιση και τον επαναπροσδιορισμό του τρόπου συνδιοίκησης με το Λατίνο Αρχιεπίσκοπο, λίγο πριν την κατάληψη της Δωδεκανήσου από τους Οθωμανούς. Η νέα συμφωνία περιελάμβανε περιελάμβανε τα παρακάτω, όπως ακριβώς αναφέρονται από τον κ.τσιρπανλή : α) Ο μητροπολίτης Ρόδου, που είναι ο θρησκευτικός ηγέτης των Ορθοδόξων του νησιού,θεωρείται αρχιεπίσκοπος, όμως ο τίτλος του αρχιεπισκόπου για να μη δημιουργείται σύγχυση, θα ανήκει μόνο στο Λατίνο αρχιερέα. β) Ο μητροπολίτης Ρόδου έχει το δικαίωμα,όπως και οι άλλοι αρχιεπίσκοποι και επίσκοποι, να ορίζει γενικό αναπληρωτή ή τοποτηρητή. γ) Ο μητροπολίτης Ρόδου δεν είναι υποτελείς επίσκοπος (suffraganeus), στο Λατίνο αρχιεπίσκοπο στη δικαιοδοσία του τελευταίου θα υπάγεται, επειδή αυτός συμβαίνει να έχει την ιδιότητα μόνο του εκπροσώπου (legatus), της Αποστολικής έδρας. δ) Σε υποθέσεις πνευματικές ή σε ζητήματα γάμου, που δεν περιλαμβάνονται στη συμφωνία του 1474, θα αποφασίζει ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος, εφόσον όμως οι διαφωνούντες είναι Λατίνοι κληρικοί, ο μητροπολίτης θα ρυθμίζει μόνο την διαφορά ανάμεσα σε Έλληνες παπάδες και κληρικούς. Δηλαδή, ο καθένας ξεχωριστά θα διατηρεί τη δικαιοδοσία του για το δικό του κλήρο. 159 Ιω.Κέντρης, Το αποικιακό καθεστώς,25. Πρβ.Τσιρπανλής, Η Ρόδος,

71 Μόνο σε μεικτές υποθέσεις, Λατίνων και ορθοδόξων κληρικών, θα συναποφασίζουν ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος και ο Έλληνας Ορθόδοξος μητροπολίτης. Εάν ένας από αυτούς διαφωνήσει, θα παρέμβει ο μ.μάγιστρος και θα δώσει λύση ο ίδιος ή μέσω αντιπροσώπου του. ε) Ο μητροπολίτης μπορεί να ελέγχει τους Έλληνες ιερείς και κληρικούς, να επιβάλλει την τέλεση της Θ. λειτουργίας, να παρευρίσκεται σε λιτανείες, να απαιτεί τον πρέποντα σεβασμό, να εποπτεύει υποθέσεις πνευματικού και κοσμικού περιεχομένου και να υποχρεώνει υπακοή. 160 Συνοψίζοντας, οι ορθόδοξοι εκτελούσαν ελεύθερα τις ιεροπραξίες τους και είχαν το δικαίωμα να πιστεύουν στα δόγματά τους. Οι δίκες ορθοδόξων και οι γάμοι των Ελλήνων ανήκαν στη δικαιοδοσία του Λατίνου αρχιεπισκόπου και του ορθόδοξου μητροπολίτη, ενώ τις αστικές υποθέσεις έπρεπε να τις χειρίζονται σύμφωνα με τα έθιμα του τόπου. Ο μ.μάγιστρο διατηρούσε την εξουσία που είχε στις εκκλησίες, στα μοναστήρια, στην εκκλησιαστική περιουσία γενικά. Η ροδιακή εκκλησία είχε αποδεχθεί καθώς φαίνεται ένα περίεργο ουνιτισμό, ο οποίος πρέπει να ήταν αποδεκτός από την αστική ελληνική κοινωνία της Ρόδου. Κατά την διάρκεια της Ιπποτοκρατίας οι Έλληνες εντάχθηκαν στο νέο κοινωνικό σύστημα χωρίς όμως να αφομοιωθούν από αυτό, διατηρώντας τις συνήθειες τους και το θρησκευτικό τους δόγμα. Οι σχέσεις με το καθεστώς, τουλάχιστον των αστών, ήταν αρμονικές και πολλές φορές υπηρετούσαν το Τάγμα καταλαμβάνοντας υψηλές κοινωνικές θέσεις. Η σύνοδος της Φεράρρας- Φλωρεντίας και η συμφωνία του 1474 ήταν αυτές που συμβίβασαν ολοκληρωτικά τις θρησκευτικές διαφορές μεταξύ ιπποτών και Ελλήνων. Οι καλές σχέσεις τους φαίνεται και από το γεγονός ότι πολλές φορές ανέθεσαν στους Έλληνες αστούς, δύσκολες διπλωματικές αποστολές Ιω.Κέντρης, Το αποικιακό καθεστώς, Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΕ,292,

72 4.Οι μονές κατά την διάρκεια της Ιπποτοκρατίας Στην εποχή των Ιπποτών εξακολουθεί με τον ίδιο ρυθμό το χτίσιμο ναών βυζαντινού ρυθμού. Με την επιβολή των αποφάσεων της συνόδου της Φλωρεντίας και την τυπική αναγνώριση του πάπα, με βάση το σύμφωνο Ουμβαλδίνι- Μητροφάνη (1474), οι Ορθόδοξοι είναι ελεύθεροι να ακολουθούν τις τελετές της Ανατολικής εκκλησίας, το ίδιο γίνεται και στην οικοδόμηση των ναών. Γι αυτό ο βυζαντινός ρυθμός θα εξακολουθήσει να υπάρχει κατά την διάρκεια της Ιπποτοκρατίας, 162 σαν αποτέλεσμα των φιλενωτικών στάσεων του Τάγματος και κυρίως της ζωντανής Τουρκικής απειλής. Ιπποτικές επιδράσεις παρατηρούνται στην Παναγία της Λίνδου και στην Παναγία του Φιλέρημου,καθώς και ο ναός του Αϊ- Γιάννη, του κάστρου της Λίνδου. Παναγία της Λίνδου: πρόκειται για μια μεγάλη εκκλησία, που ήταν καθολικό μονής κάτι που δηλώνει πως η Λίνδος κατά την Βυζαντινή εποχή αποτέλεσε μοναστηριακό κέντρο. Έχει κτιστεί πριν από την Ιπποτική κατάκτηση, αλλά οι Ιππότες πρόσθεσαν το Δ. προστώο με βεργωτά σταυροθόλια και οικόσημα του d Aubusson και του Τάγματός στα Ο χώρος έξω από την θύρα του Β. σκέλους του σταυρού, όπως διαφαίνεται ο κ. Παπαχριστοδούλου, πρέπει να ήταν νεκρικός θάλαμος, για τους κληρικούς και δωρητές, όπως φαίνεται από τις επιτύμβιες επιγραφές. Η παλαιότερη είναι του 1637 με την Παναγία την Οδηγήτρια, που αναφέρει τα ονόματα των δωρητών. Πάνω από την πόρτα του ίδιου χώρου είναι ζωγραφισμένη πάλι η Παναγία, ένας 162 Παπαχριστόδουλος, Ιστορία της Ρόδου,

73 παπάς δεξιά και αριστερά η σκηνή θανάτου με επιγραφή (1675). Σήμερα είναι ενοριακός ναός σε σχήμα ελευθέρου σταυρού, ασπρισμένη απ έξω. 163 Παναγία του Φιλέρημου : πρόκειται για Βυζαντινό ναό, οικοδομημένο πάνω στα ερείπια της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας. Αυτόν πήραν οι Λατίνοι, κι εκεί είχαν την περίφημη ιστορική εικόνα της Παναγιάς. Η Ιπποτική επίδραση φαίνεται από τα σταυροθόλια, που χωρίζουν τον ναό δυο παρεκκλήσια μ ένα πρόδρομο, από τα παράθυρα και τους θυρεούς του Τάγματος. Γύρω υπάρχουν κελιά κάτι που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι θα ήταν καθολικό μονής. Είχε καταστραφεί από τους Τούρκους και αναστηλωθεί από τους Ιταλούς. Σήμερα, είναι και πάλι Ορθόδοξη. 164 Άγιος Ιωάννης του κάστρου Λίνδου : Είναι κτισμένος τον ΙΓ αιώνα, πριν να έρθουν οι Ιππότες, οι οποίοι έκτισαν βορεινό από το ναό κτήριο, το οποίο σήμερα λειτουργεί ως πρόχειρο μουσείο. Ο ναός αυτός, έχει σχήμα λατινικού σταυρού με τρούλο και είναι κτισμένος με πωρόλιθο. 165 Μετά την αποτυχημένη πολιορκία του 1480 από τους Τούρκους και τους σεισμούς του 1481 ξαναχτίστηκαν οι εκκλησίες που είχαν καταστραφεί και κτίστηκαν 2 νέες, η Παναγία της Νίκης γιατους Λατίνους και ο Άγιος Παντελεήμονας για τους Ορθοδόξους. 166 Από το σύνολο των εκκλησιών που κτίστηκαν κατά την περίοδο της Ιπποτοκρατίας, τρείς ανήκουν στο γοτθικό ρυθμό: o Άγιος Ιωάννης, που ήταν αφιερωμένος στον πάτρωνα του τάγματος και βρισκόταν απέναντι απ το παλάτι του μ. μαγίστρου. Και οι άλλες δύο, τα ερείπια των οποίων είναι ορατά στο ανατολικό άκρο της μεσαιωνικής πόλης είναι η Παναγία του Μπούργκου,που πρέπει να κτίστηκε από το τέλος του 14 ου η στην αρχή του 15 ου αιώνα και η Παναγία της Νίκης, που βρίσκεται δίπλα στην πύλη της Αγίας Αικατερίνης. Οι Ιππότες τίμησαν την Παναγία γιατί, σύμφωνα με τη 163 Ό. π,, Ό.π, Παπαχριστόδουλος,Ιστορία της Ροδου, Ό.π,261,371,378,380,

74 λαϊκή παράδοση τους βοήθησε να νικήσουν τους Τούρκους στην μεγάλη πολιορκία του Την περίοδο αυτή υπάρχει πλούσια παραγωγή ζωγραφικών συνόλων. Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική οι Ρόδιοι μένουν πιστοί στη βυζαντινή παράδοση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν : α) Η Παναγία του Κάστρου, που αποτέλεσε τον καθεδρικό ναό των Καθολικών κατά την Ιπποτοκρατία, β)το εκκλησάκι του Αγ.Γιώργη του Χωστού στο Φιλέρημο Ρόδου. Ακόμη, έχουν διασωθεί μερικά διακοσμητικά κομμάτια που στόλιζαν το Ιπποτικό διοικητήριο στο κάστρο της Λίνδου. Και τέλος, στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο χωριό Τριάντα. 168 Στην εκκλησία του Αγ.Ιωάννου του κολλακίου που ανήκε στην δυτικοευρωπαική τάση ζωγραφικής, είχαν συγκεντρωθεί από δωρεές ηγεμόνων Δύσης και Ανατολής, μεγάλων μαγίστρων και πλούσιων ιπποτών μικρά και μεγάλα έργα τέχνης. Στην βυζαντινή τάση της ζωγραφικής αυτής της περιόδου ανήκουν έξι μνημεία στη μεσαιωνική πόλη, η εκκλησία του Αγίου Φανουρίου, της Αγίας Αικατερίνης(Ιλκ-Μιχράμπ), του Αγίου Αρτεμίου, των Αγίων Κων/νου και Ελένης και του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Την εκλεκτική τάση τη συναντάμε στο ζωγραφικό διάκοσμο της Παναγίας του Κάστρου, στην Αγία Τριάδα(Ντολαπλί μετζίδ), στον Άγιο Σπυρίδωνα, στον Άγιο Γεώργιο στη «Καστελλανία» και στον Άγιο Βερναρδίνο (ή Άγιο Νικόλαο).Οι χορηγοί αυτής της τάσης ήταν αστοί, άλλοτε Φράγκοι και άλλοτε Έλληνες που είχαν αποδεχθεί την πολιτική εξουσία των Ιπποτών και είχαν υιοθετήσει την φράγκο-ελληνική ιδεολογία. Αυτή η τάση εξέφραζε τις αισθητικές αντιλήψεις της πλειοψηφίας της αστικής τάξης, ανεξαρτήτως 167 Ό.π, Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ,

75 εθνικότητος η θρησκευτικού δόγματος, στην ιπποτοκρατούμενη Ρόδο. 169 Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του κολλακίου, η μεγαλύτερη και μεγαλοπρεπέστερη όλων των εκκλησιών που ήταν φτιαγμένοι σύμφωνα με τον δυτικοευρωπαϊκό τύπο τέχνης,στα νότια του παλατιού του μεγάλου μαγίστρου. Είναι πιθανό ότι οικοδομήθηκε αμέσως μετά την εγκατάσταση του τάγματος στη Ρόδο και κατά τα τελευταία χρόνια της Ιπποτοκρατίας απετέλεσε αντικείμενο ιδιαίτερης μέριμνας των μελών του τάγματος που πρόσφεραν δωρεές και την μεγάλωσαν με παρεκκλήσια. Σε αυτή την εκκλησία θάβονταν οι μεγάλοι μάγιστροι, οι πλούσιοι και μεγαλόπρεποι τάφοι τους στόλιζαν το εσωτερικό με τα ανάγλυφα και αγάλματα τους. Η εκκλησία της Παναγίας του Κάστρου, πρόκειται για μεγάλο οικοδόμημα, στο οποίο γίνεται συνδυασμός τρίκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής με σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ναό. Αναγέρθηκε πριν την έλευση των Ιπποτών στη Ρόδο, αφού χρονολογείται τουλάχιστον στον 11ο αιώνα μ. Χ. Αποτελούσε την ελληνική μητρόπολη της Ρόδου και την έδρα του μητροπολίτη στη Βυζαντινή περίοδο και στη Φραγκοκρατία έγινε η λατινική και έδρα του Ρωμαιοκαθολικού επισκόπου Ρόδου. Στη σημερινή της μορφή κάτω είναι βυζαντινός ναός και πάνω μαζί με την στέγη και τα παράθυρα, είναι γοτθικού ρυθμού. Στο Β. και Ν. τοίχο άνοιξαν αρκοσόλια οι ιππότες και έθαψαν επίσημα πρόσωπα. 170 Επί Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος( Εντερούμ τζαμί). Ο ναός τουαρχαγγέλου Μιχαήλ, στην πλατεία Αθηνάς, στην μεσαιωνική πόλη της Ρόδου, που είναι κτισμένος πιθανόν στον 14ο αιώνα θεωρείται ότι αποτέλεσε τον νέο καθεδρικό ναό των Ορθοδόξων, γι αυτό και είναι 169 Κόλλιας,Οι Ιππότες της Ρόδου, Παπαχριστόδουλος,Ιστορία της Ρόδου,375.Πρβ.Βολανάκης,Ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνος,

76 κτισμένος στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο με τον παλιό καθεδρικό τους, την Παναγία του Κάστρου, που τους είχαν αποσπάσει οι Λατίνοι. 171 Ο ναός του Αγίου Γεωργίου, (Χουρμαλί Μεδρεσέ),15 ου αι. Πήρε αυτή την ονομασία κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας,όταν μετατρεπόταν του σε μουσουλμανικό τέμενος. Σημαίνει το σχολείο με τις χουρμαδιές. Είναι εκκλησία παλαιότερη του 1400 αιώνα μ. Χ, η οποία βρίσκεται στην οδό Απολλωνίων και με την Ιπποτική κατάληψη πέρασε στα χέρια των Λατίνων. 172 Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, (Ιλκ Μιχράμπ),14 ου -15 ου αι. Το όνομα αυτό έδωσε την αιτία να θεωρηθεί η πρώτη χριστιανική εκκλησία που έγινε τζαμί, με την άλωση του 1522.Είναι τρίκλιτη βασιλική του ΙΔ αιώνα με ακανόνιστο σχέδιο. 173 Ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνος, (Καβακλί Μετζίντ), αρχές 16 ου αι. Μετά την ερείπωση του προγενέστερου ναού, αναγείρεται πάνω στα ερείπια νέος ναός. Όμως, από τον προηγούμενο ναό είχαν διατηρηθεί η αψίδα καθώς και τμήματα από την τοιχοποιία, τα οποία ενσωματώθηκαν στο νέο ναό. Έτσι, το εσωτερικό των τοίχων καλύφθηκε από τοιχογραφίες, μερικά τμήματα των οποίων διασώζονται έως σήμερα. Οι κτήτορες του ναού αυτού, Ανδρέας(πατήρ) και Γεώργιος (υιός), θα ήταν επιφανή πρόσωπα της ροδιακής κοινωνίας του 15 ου και των του 16 ου μ. Χ αιώνα. Αυτό μαρτυρεί και η υπόγεια ταφική κρύπτη που κατασκεύασαν, κάτω από το δάπεδο του βορείου κλίτους του ναού, όπου υπάρχει και ο τάφος τους. 174 Μεγάλος είναι ο αριθμός των ναών που προέρχονται από την εποχή της Ιπποτοκρατίας και διατηρούνται μέχρι σήμερα στη μεσαιωνική πόλη της 171 Κόλλιας,Οι Ιππότες της Ρόδου, Παπαχριστόδουλος,Ιστορία της Ρόδου, Παπαχριστόδουλος,Ιστορία της Ρόδου, Βολανάκης,Ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνος,

77 Ρόδου. Πολλοί είναι γνωστοί με την ονομασία που πήραν όταν μετατράπηκαν σε μουσουλμανικά τεμένη. Μερικοί από αυτούς είναι : 175 Άγιος Παντελεήμων,τέλος 15 ου αιώνα. Άγιος Κωνσταντίνος ο Υδραίος η Αρχάγγελος Μιχαήλ (Ντεμιρλί),14 ου αι. Αγία Τριάδα (Ντολαπλί),τέλος 15 ου αι. Αγία Αικατερίνη(Ιλκ Μιχράμπ),14 ου -15 ου αι. Αγία Μαρίνα,14 ου αι. Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος,14 ου -15 ου αι. Άγιος Σπυρίδων (Καβακλί Μετζίντ), αρχές 16 ου αι. Αγία Κυριακή,14 ου -15 ου αι. Αγία Τριάδα,επί της οδού Ιπποτών, παρεκκλήσιο της γλώσσας της Γαλλίας,15 ου αι. Παναγία του Μπούργκου, γνωστή και ως «κομμένη εκκλησία»,14 ου αι. Άγιος Βερναρδίνος,τέλος 15 ου -αρχές 16 ου αι. Άγιος Αρτέμιος,14 ου -15 ου αι. Άγιος Μάρκος,14 ου αι. Άγιος Γεώργιος(Χουρμαλί Μεδρεσέ),15 ου αι. Παναγία της Νίκης, ΒΑ του Αγίου Παντελεήμονος, τέλος 15 ου αι. Άγιος Γεώργιος επί του τείχους, της γλώσσας της Αγγλίας, τέλος 15 ου -αρχές 16 ου αι. Άγιοι Απόστολοι(Ιμαρέτ),15 ου αι. Αρχάγγελος Μιχαήλ(Αλεμνάκ),15 ου -16 ου αι. Άγιος Αθανάσιος,(Πύλη κοσκινού),αρχών 16 ου αι. 175,Ο.π.,

78 5.ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΜΕΓΑΛΩΝ ΜΑΓΙΣΤΡΩΝ ΡΟΔΟΥ Τη Ρόδο από το κυβέρνησαν 19 μεγάλοι μάγιστροι 176 : 1.Foulques de Villaret από την Προβηγκία. 2.Helion de Villeneuve από την Προβηγκία. 3.Dieudone de Gozon από την Προβηγκία. 4.Pierre de Corneillan από την Προβηγκία. 5.Roger de Pins από την Προβηγκία. 6.Reymond Berenger από την Προβηγκία. 7.Robert de Juillac από τη Γαλλία. 8.Ferdinand d Heredia από την Ισπανία. 9.Philibert de Naillac από τη Γαλλία. 10.Antoine Fluvian από την Ισπανία. 11.Jean Bonpart de Lastic από την Ωβέρνη. 12.Jacques de Milly από την Ωβέρνη. 13.Pier Reymond Zacosta από την Ισπανία. 14.Giovanni Battista Degli Orsini από την Ιταλία. 15.Pierre d Aubusson από την Ωβέρνη. 16.Emmery d Amboise από τη Γαλλία. 17.Guy de Blanchefort από την Προβηγκία. 18.Fabrizio del Carretto από την Ιταλία. 19.Villiers de l Isle Adam από τη Γαλλία. 176 Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησa,ΙEE,

79 5.1 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΩΝ ΡΟΔΟΥ Πρόχορος(α αιώνας ) Ευφράνωρ (β αιώνας) 3. Φωτεινός ( ) 4. Ευφρόσυνος ( ) Ελλάνικος ( 431) 6. Ιωάννης ( ) Αγαπητός ( ) 8. Ησαΐας ( ) 9. Θεοδόσιος (553) 10. Ισίδωρος ( ) 11. Λέων ( ) 12. Θεοφάνης ( ) 13. Νείλος Α (833) 14. Μιχαήλ ( ). 15. Λεόντιος ( ) Θεόδωρος (979) 17. Ιωάννης Β ( ) 18. Νικηφόρος ( ) 19. Ανώνυμος (1156) 20. Ιωάννης Γ. (1166) 21. Λέων Β. (1166) 22. Γεώργιος. 23. Θεόδουλος. (1256) 24. Ανώνυμος.(1274) 177 Κωνσαντινίδης, Ρόδου Μητρόπολις, Πρβ.Ευαγγελίδης, Ροδιακά, Ευαγγελίδης,ό.π,23,σημ.1.Περί Προχόρου μαρτυρεί το υπ αριθμόν 41 Δ χειρόγραφο στην Πατμιακή βιβλιοθήκη, με την επιγραφη : «Κύρου Προχόρου μητροπολίτου Ρόδου». Σακκελίωνος, Πατμιακή Βιβλιοθήκη, Le Quien, Oriens Christianus, 984.Gams,Series Episcopatuum, Torr, Rhodes, Ευαγγελίδης,ό.π,24,σημ.3. 79

80 25. Ιωάννης Δ. ( ).Το Πατριαρχείο στέλνει γράμμα, το υπ αριθμόν 163 (I-II), προς τους Ρόδιους να δεχθούν τον μητροπολίτη και να μην επεμβαίνουν οι εκ Κρήτης αρχιερείς και ιερείς Νείλος Β. ( Διασωρηνός ). Από Πατριαρχικό έγγραφο πληροφορούμαστε για την εκδίωξη του Νείλου και την επίδοση από την ιερά σύνοδο, της μητροπόλεως Ρόδου στον Σίδης και το 1371, στον Μελενοίκου. 27. Ανώνυμος. (1393) 28. Ανδρέας (ο Χίος ) 29. Ναθαναήλ ( ). Πήρε μέρος στη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας και υπέγραψε υπέρ της ενώσεως των δυο εκκλησιών. Πέθανε την 22 η Απριλίου 1455 αλλά από το 1450 είχε μετατεθεί από την Ρόδο στην Ρώμη, τον διαδέχτηκε ο Μακάριος. 30. Μακάριος ( ) 31. Νείλος Γ ( ). Ο πρώτος μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, Γεννάδιος Σχολάριος τον διορίζει ως μητροπολίτη Ρόδου. 32. Μητροφάνης Α ( ) 33. Μητροφάνης Β ( ) 34. Ιερεμίας Α ( ) 35. Κλήμης ( , έφυγε από τη Ρόδο, μαζί με τους Ιππότες. Ο τελευταίος μητροπολίτης επί της Φραγκοκρατίας, ο οποίος κατά τον Bosio, αποδεικτικέ πολύ γενναίος κατά την πολιορκία των Τούρκων Miklosich et Muller, Acta et diplomata, 163.Πρβλ. Ευαγγελίδης,ό.π, 25, σημ Bosio, Della Istoria,

81 5.2.ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΛΑΤΙΝΩΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΩΝ ΡΟΔΟΥ Balianos (1324) 184 Bernardus, antea ep. Langonen ( sub. Jo XXII) 185 Gregorius 186 Hugo de Scuria O. Min (1351 Junii 20) 187 Emanuel de Famagusta O. Min (1361 Dec.15) 188 Guilelmus (1365) 189, Ιωάννης Fardinas/ Jean Fardina (1370), 190 Nicolaus, prior Rhoden. Hosp. s. Joh. (1373 Nov 28) 191 Antonius de Fremajariis, can ips.eccl. (1376 Jan.28) 192 Mathieu de Empoli (1396), 193 Boetius (de Tolentino) O. Er.s. A., mag.theol. (1425 Maii 11) 194 Ανδρέας de Petra (1431) 195 Joannes Morelli (1447), 196 Julianus Ubaldini (1475) 197 Marcus Cathaneo /Marco Montanus( 1494 ) 198 Leonardus de Balestrinis ( ) Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Ο.π. 187 Ο.π. 188 Ο.π 189 Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Κωνσταντινίδης, Συμβολή, 43. Πρβ. Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Ο.π. 193 Ο.π., Πρβ. Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.1, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.2, 285. Πρβ. Κωνσταντινίδης,Συμβολή, Schmitz-Kallenberg, Hierarchia, τ.2, Ο.π.,Κωνσταντινίδης, Συμβολή,60. Πρβ. Κόλλιας, Τα Δωδεκάνησα,ΙΕΈ, Ο.π.,Πρβ. Κωνσταντινίδης, Συμβολή,43. 81

82 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Μέσα από την μελέτη μας αυτή που αφορούσε την περίοδο της Ιπποτοκρατίας στη Ρόδο και τις σχέσεις που επικρατούσαν ανάμεσα στους Ορθοδόξους και τους Λατίνους που ζούσαν σε αυτή, μπορούν να συναχθούν τα ακόλουθα συμπεράσματα : 1. Με την κατάληψη της Ρόδου από τους Ιωαννίτες Ιππότες, ο Ορθόδοξος μητροπολίτης Ρόδου εκδιώχθηκε και την θέση του πήρε ο Λατίνος Αρχιεπίσκοπος. 2. Η μητρόπολη Ρόδου τυπικά είχε σχολάσει, αφού εκδιώχθηκε ο μητροπολίτης της και τη θέση της πήρε η Λατινική Αρχιεπισκοπή η λεγόμενη Archiepiscopi Colossensis. 3. Οι Έλληνες ορθόδοξοι ήταν ελεύθεροι να διατηρήσουν το δόγμα τους, ήταν όμως υποχρεωμένοι να κόψουν κάθε δεσμό με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο Έλληνας μητροπολίτης έπρεπε να θεωρεί φυσικό προϊστάμενο του το Λατίνο αρχιεπίσκοπο και με αυτό τον τρόπο θα αναγνώριζαν τον πάπα. 4. Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, για λόγους κυρίως σκοπιμότητας συνέχιζε να χειροτονεί μητροπολίτες Ρόδου, η όριζε με το κατ επίδοση σύστημα κάποιον άλλο μητροπολίτη, ο οποίος ήταν ο αρμόδιος να φέρει εις πέρας τα λειτουργικά καθήκοντα της μητροπόλεως. 5. Ο Ναθαναήλ( ), που είχε πάρει μέρος στη ενωτική σύνοδο, στην οποία υπέγραψε υπέρ της ενώσεως, επανηλθε στη Ρόδο μετά το πέρας της συνόδου. Μετά από αυτόν, παρ ενορία πράξεις οδήγησαν στην εκλογή γνησίου αρχιερέως, του Νείλου, από τον πρώτο μετά την άλωση Οικουμενικό Πατριάρχη, Γεννάδιο Σχολάριο. 6.Ο Μέγας μάγιστρος και το συμβούλιο του είναι οι αρμόδιες αρχές που μπορούν να διορίζουν ηγουμένους στα μοναστήρια και εφημερίους στις εκκλησίες των χωριών και των πόλεων,να επικυρώνουν την προσφορά 199 Schmitz-Kallenberg, Hierarchia,τ.3,172. Πρβ. Κωνσταντινίδης, Συμβολή,43. 82

83 αφιερωμάτων και να παραχωρούν την εκμετάλλευση εκκλησιαστικών κτημάτων. 7.Η τουρκική απειλή ειδικότερα μετά τις δύο προσπάθειες κατακτήσεως της Ρόδου, άλλαξε τη στάση του Τάγματος απέναντι στους Ορθοδόξους. Η στάση τους έγινε πιο διαλλακτική, αφού χρειάζονταν την βοήθεια των ντόπιων περισσότερο από ποτέ. 8. Η φιλενωτική πολιτική των Λατίνων και κάποιων Ορθοδόξων, με κορύφωση την σύνοδο της Φερράρας Φλωρεντίας, είχε σαν αποτέλεσμα την αλλαγή στάσεως από την Λατίνους προς τους Ορθοδόξους. Μετά και την σύνοδο, επανέρχεται ορθόδοξος μητροπολίτης στη Ρόδο. 9. Την αλλαγή στάσεως των Λατίνων απέναντι στους Ορθοδόξους,βλέπουμε και από το κοινό «Καταστατικό» του 1475, μεταξύ του μητροπολίτου Ρόδου Μητροφάνους( ), και του «αρχιεπισκόπου» Κολοσσών (Λατίνου επισκόπου Ρόδου), Ιουλιανού Βαλδίνι.Ο Λατίνος «αρχιεπίσκοπος», ως τοποτηρητής του πάπα, αναγνώριζε τον Μητροφάνη, ως μητροπολίτη Ρόδου, που θα τελεί κάτω από την εποπτεία και την υποτέλεια του, ενώ ο Μητροφάνης υπαγόταν στον Λατίνο «αρχιεπίσκοπο». 10. Ως προς την χειροτονία των ιερέων της Δωδεκανήσου κατά την περίοδο αυτή, παρατηρούμε μια ανεκτική και υποχωρητική στάση, κάτι που βοήθησε στην διατήρηση και ανανέωση του Ορθοδόξου κλήρου. 11.Η συντηρητική ανεκτικότητα των Ιπποτών απέναντι στους Ορθοδόξους αποδεικνύεται και από την έγκριση για ίδρυση μονών και εκκλησιών που χτίζονται με βάση τον Βυζαντινό ρυθμό και από τον εσωτερικό διάκοσμο των ιερών ναών, που ακολουθεί την Βυζαντινή τεχνοτροπία. 12. Η σύνοδος της Φεράρρας- Φλωρεντίας και η συμφωνία του 1474 ήταν αυτές που συμβίβασαν ολοκληρωτικά τις θρησκευτικές διαφορές μεταξύ Ιπποτών και Ελλήνων. 83

84 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πατριαρχικά έγγραφα-συνοδικές Πράξεις κατά την περίοδο των Ιπποτών Πατριαρχικά γράμματα του Καλλίστου Α Εὐλαβέστατοι κληρικοί τῆς ἁγιωτάτης μητροπόλεως Ῥόδου, ἀγαπητά κατά κύριον τέκνα τῆς ἡμῶν μετριότητος. χάριν, εἰρήνην, ἔλεος, εὐθηνίαν τε τῶν ἀγαθῶν καί ψυχικήν σωτηρίαν ἐπεύχεται ὑμῖν ἡ μετριότης ἡμῶν ἀπό θεοῦ παντοκράτορος. ἡ μετριότης ἡμῶν ἀναδεξαμένη ἀπό θεοῦ τήν οἰκουμενικήν τῶν ψυχῶν προστασίαν τῶν ἀπάντων χριστιανῶν, διά φροντίδος εἶχε και πρότερον ἐγκαταστῆσαι ἀρχιερέα καί ἐπί τῇ καθ ὑμᾶς ταύτη ἀγιωτάτη μητροπόλει ἐπεί δέ ἀρτίως κατέλαβεν ἐνταῦθα ὁ ἁρτίως ψηφισθείς καί χειροτονηθείς γνήσιος ἀρχιερεύς ἐπί τῇδε τῇ ἁγιωτάτη ἐκκλησία, ὐπέρτιμος και ἔξαρχος τῶν Κυκλάδων νήσων, ἀγαπητός κατά κύριον ἀδελφός καί συλλειτουργός τῆς ἡμῶν μετριότητος, ἀνήρ εὐλαβής και ἐνάρετος και ἰκανός ψυχῶν προίστασθαι και χειραγωγεῖν αὐτάς πρός την σωτηρίαν λόγοις και παραινέσεσι ταῖς προσηκούσαις, και ἰδού σύν θεῷ ἔρχεται πρός ὐμᾶς, παρεγγυᾶται πᾶσιν ὑμῖν ἡ μετριότης ἡμών, ὡς ἄν ὑποδέξησθε τοῦτον μετά περιχαρείας,και εὐφρανθῆτε ἐπί τῇ παρουσία αυτοῦ, καί δέχησθε και σπεύδητε ἐκπληροῦν, ὅσα μέλλει λέγειν καί διδάσκειν ὑμάς ψυχωφελῆ καί σωτήρια, ὑπείκοντες αὐτῷ καί πειθαρχοῦντες, ὡς οἰκείῳ ποιμένι και πατρί και διδασκάλῳ πνευματικῷ, και πάντα τρόπον ἐπαγωνιζόμενοι ἀναστρέφεσθαι και πολυτεύεσθαι, ὡς αρμόζει χριστιανοῖς ἀνθρώποις κατά τους θεσμούς τῆς ἐκκλησίας θεοῦ, καί καθώς οἱ φιλευσεβεῖς τῶν χριστιανῶν ἀπαιτοῦσι νόμοι, ἀγάπην ἔχοντες μετ ἀλλήλων καί εἰρήνην, ἐλεημοσύνην καί μετάδοσιν πρός τους πένητας καί τούς αἰχμαλώτους, ἐξαγορείαν πρός τούς πνευματικούς πατέρας τῶν εκκλησιαστικῶν συνάξεων καί τῶν εἰς θεόν ὑμνῳδιῶν μηδαμῶς ἀπολιμπανόμενοι ἐπί καθάρσει και ἁγιασμῷ τῶν οἰκείων ψυχῶν, καί ἁπλῶς εἰπεῖν,πάσης μέν ἀκαθαρσίας ἀπεχόμενοι,πάσης δε ἀγαθοεργίας ἀντεχόμενοι, ἐξ ἧς θεός θεραπεύεται και ἀμείβεται πλουσίως τούς οἰκείους θεράποντας ἔν τε τῷ νῦν αἰῶνι καί ἐν τῷ μέλλοντι, τοιαύτην γάρ καί ἔχοντες τήν ἀναστροφήν καί θεῷ εὐαρεστοῦντες, κληρονόμοι γενήσεσθε καί τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν, ἅ ἑτοίμασεν ὁ θεός τοῖς ὅλη 200 Acta et diplomata, Κωνσταντινίδης, Συμβολή,

85 προθέσει ψυχῆς αὐτόν ἀγαπήσασιν καί τάς σωτηρίους αὐτοῦ φυλάξασιν ἐντολάς, οὗ καί ἡ χάρις εἴη μετά πάντων ὑμῶν. Εἶχε το μηνί ἀπριλλίω ἰνδ. ι διά τῆς τιμίας δεσποτικῆς καί ἁγίας πατριαρχικῆς χειρός. 2. Οἱ εἰς τήν ἐπαρχίαν καί ἐπικράτειαν τῶν Κυκλάδων νήσων εὑρισκομένοι, ἱερωμένοι, ἄρχοντες, μοναχοί και λαϊκοί, ἐν κυρίῳ ἀγαπητά τέκνα τῆς ἡμῶν μετριότητος. χάρις ὑμῖν εἴη καί εἰρήνη ἀπό θεοῦ. οἴδατε ὡς τῆς ἁγιωτάτης μητροπόλεως Ῥόδου γνησίου ἀμοιρούσης ἀρχιερέως, ἐρημία τοῦ κωλύοντος, παρεισήρχετο τό μέρος τοῦ Κρήτης ἤ καί ἕτερος τις, καί ἐνήργει χειροτονίας διακόνων καί ἱερέων, ἔτι δέ καί καθιερώσεις ναῶν,παρά τήν κανονικήν παρατήρησιν ὡς παρ ἐνορίαν, μή ἐνδόσεως οὕσης ἐπί τούτοις παρά τῆς καθ ἡμᾶς ἱερᾶς καί θείας συνόδου ἀρτίως δε γινώσκειν ὑμᾶς βουλόμεθα, ὡς τῇ τοῦ Χριστοῦ χάριτι ἐψηφίσθη καί ἐχειροτονήθη ἐπί τῇ ρηθείση ἁγιωτάτη μητροπόλει ὁ ιερώτατος ὅδε μητροπολίτης Ῥόδου, ὑπέρτιμος καί ἕξαρχος τῶν Κυκλάδων νήσων, ἐν ἁγίῳ πνεύματι ἀγαπητός ἀδελφός καί συλλειτουργός τῆς ἡμῶν μετριότητος, ἀνήρ συνέσει και πνευματικῇ παιδείᾳ καί ἀρετῇ κεκοσμημένος και ἱκανός ψυχῶν καί πραγμάτων προΐστασθαι καί χειραγωγεῖν αὐτάς πρός τήν σωτηρίαν τῷ ὑποδείγματι τοῦ θεοφιλοῦς βίου αὐτοῦ, ὅστις καί ἔρχεται ἰδού σύν θεῷ πρός ὑμᾶς παρεγγυᾶται τοίνυν πατρικῶς πᾶσιν ὑμῖν ἡ μετριότης ἡμῶν, ὡς ἅν ὑποδέξησθε τοῦτον μετ εὐφροσύνης κατά το χρέος, ὅπερ ἔχετε ἀπό τῶν ἱερῶν κανόνων καί τῶν φιλευσεβῶν νόμων, καί ἀπονέμητε τούτῳ κατά την περικειμένην αὐτῷ ἀρχιερατικήν ἀξίαν παντοίαν αἰδῶ καί τιμήν, καί δέχησθε καί σπεύδητε ἐκπλήροῦν, ὅσα μέλλει λέγειν και διδάσκειν ὑμᾶς, ἀφορῶντα εἰς ὠφέλειαν τῶν ὑμετέρων ψυχών, καί ἐφ οἷς ἄν δεήσῃ προβαίνειν χειροτονίας ἱερέων, διακόνων, ἀλλά δή καί καθιερώσεις ναῶν, τοῦτον μόνον δέχησθε ἐκτελοῦντα ταῦτα ὡς γνήσιον ἀρχιερέα ὑμῶν καί πατέρα πνευματικόν καί διδάσκαλον, ἐπειδή καί αὗταί αἱ Κυκλάδες νῆσοι ὑπό τήν αὐτοῦ ἐπικράτειαν εὑρίσκονται καί ἐφορείαν, τούς δέ ἂλλους πάντα ἀπωθῆσθε καί ἀποπέμπητε, ὡς μηδεμίαν μηδαμῶς ἔχοντας ἐπί τούτοις ἂδειαν, κατά τήν τῶν αὐτῶν ἱερῶν καί θείων κανόνων παρακεύλεσιν και διάταξιν οὐ μήν ἀλλά καί εἲπερ πειραθεῖεν ἲσως τινές ἤ τῶν τοῦ μέρους τῆς Κρήτης ἤ ἕτερος τις παρεισέρχεσθαι αὐτόθι ἐνεργεῖν τι ἀρχιερατικόν ἤ ἂλλο τι ἀπό τῶν ανωτέρω κατά μέρος εἰρημένων, ἐπί περιφρονήσει τοῦδε τοῦ ἱερωτάτου ἀρχιερέως καί ὑπερτίμου, ἐπεί ὑπό την κανονικήν εὐθύνην καί αὐστηρίαν εἰσί, καί ἡ μετριότης ἡμῶν σύναμα τοῖς καθ ἡμάς ἱερᾷ καί θείᾳ συνόδῳ καί ὑπό βάρος ἀφορισμοῦ ἐν ἀγίῳ πνεύματι τούς τοιούτους ποιούμεθα, ἀλλά καί εἲπερ ἀπό ἑτέρας ἐκκλησίας χηρευούσης καί μή ὑποκειμένης ἑτέρω ἀρχιερεῖ, μηδέ κατά λόγον 85

86 ἐπιδόσεως δοθείσης τινί, βούλοιντό τινες χειροτονίας δέξασθαι διακόνων και ἱερέων ἔτι τε και καθιερώσεις ναῶν ποιεῖσθαι, διδόαμεν ἂδειαν ἤδη καί ἐκχωροῦμεν τῷ αὐτῷ ἱερωτάτῳ μητροπολίτη Ῥόδου καί ὑπερτίμω ἐκτελεῖν και ταῦτα πάντα ἀπροκριματίστως καί ἀπολύτως. ἐπεί γοῦν κατελάβετε τήν ἐπί τούτου ἡμετέραν καί συνοδικήν παρακέλευσιν, ὀφείλετε εὐγνωμονεῖν καί ἐκ τοῦ ἀπ ἐντεῦθεν ἀποπληροῦν, καθάπερ παρεγγυῶμεν καί ἐπισκήπτομεν, ἵν οὕτω καί ἡ τοῦ θεοῦ χάρις διαφυλάξαι ὑμᾶς ἀβλαβεῖς καί ψυχῇ καί σώματι και ἀνώτερον παντός ἀνιαρού συναντήματος. Μηνί καί ἰνδ. τοῖς αὐτοῖς διά τῆς αὐτῆς τιμίας χειρός. 86

87 Πατριαρχική συνοδική πράξη Ιωάννου ΙΔ Καλέκα Ἡ συνοδική πρᾶξις ἡ ἐπί τῇ μεταθέσει τοῦ Κορίνθου γεγονυῖα ὁ τῆς ἁγιωτάτης δηλαδή μητροπόλεως Κορίνθου, ποιμένος εὐμοιρῇ τοῦ προσήκοντος, ἐφ ἱκανοῖς ἤδη τοῖς χρόνοις ἐν στερήσει τυγχάνων ἀρχιερατικῆς ἐπιστασίας καί ἐπισκέψεως καί τοῦ ἐντεῦθεν ἁγιασμοῦ, ὡς τῆς αὐτῆς ἐκκλησίας βία τῶν Λατίνων κατατυραννουμένης περί ὦν καί οὐ μικρά τις, οὐδέ ἡ τυχοῦσα φροντίς ἧν τῇ ἡμῶν μετριότητι, πολλάκις καί διαφόρως ἱκεσίαν πρός αὐτήν ἔγγραφον περί τούτου ποιησαμένων κατεπράξατο μετατεθῆναι εἰς τήν τοιαύτην ἁγιωτάτην τῆς Κορίνθου μητρόπολιν τον ἱερώτατον ἀρχιεπίσκοπον Κῶ, ἀγαπητόν κατά κύριον ἀδελφόν ἡμῶν καί συλλειτουργόν, σχολάζοντα ἤδη τῆς λαχούσης αὐτόν, ἅτε δή καί αὐτῆς κατά τόν ὅμοιον τρόπον τυραννουμένης ὑπό Λατίνων, ὅς δή καί ὀφείλει μεταλαχεῖν καί τοῦ θρόνου ταύτης ἐπί τούτω γαρ καί ἡ παροῦσα ἡμετέρα καί συνοδική πρᾶξις γενομένη ἐπιδέδοται εἰς ἀσφάλειαν μηνί ἀπριλίω ια. 201 Κωνσταντινίδης,Συμβολή,

88 Πατριαρχική πράξη του Νείλου 1387 ἐπάν δέ οὖτος (ὁ Μυρέων) ἤ πρός θεόν ἐκδημήσῃ, ἤ μεταβάς ἐκεῖθεν καί ἐνταῦθα παραγενόμενος εἰς θρόνον ἔτερόν μετατέθῇ, ἤ καί ἑκών οὕτως ἔχων, ὡς εὑρίσκεται νῦν, τήν τῆς Ῥόδου παραιτήσεται προστασίαν διά τήν τοῦ ἀδελφοῦ φιλίαν καί πνευματικήν ὁμόνοιαν καί ἀγάπην, ἐπιλάβηται ταύτης τῆς Ῥόδου μετά τῶν περί αὐτήν, τῆς τε Κῶ, τῶν Κυκλάδων νήσων καί τῆς ἄλλης πάσης ἐνορίας αὐτῆς ὁ ἱερώτατος μητροπολίτης Σταυρουπόλεως, καί κατέχῃ ταύτην ἀνενοχλήτως, ἀνεμποδίστως καί ἀδιασείστως ἐφ ὅρῳ πάσης τῆς ἰδίας ζωῆς αὐτοῦ, ποιμαίνων τό ἐκεῖ λογικόν τοῦ Χριστοῦ ποίμνιον ἀξίως ἑαυτοῦ καί τῆς ἐναρέτου καί θεοφιλοῦς αὐτοῦ πολιτείας καί τάξεως, παράδειγμα καί τύπον ἐαυτόν καταστήσας καί πᾶσι προθείς εἰς μίμημα εἴτε ταπεινώσεως, εἴτε εἰρήνης, εἴτε ἀγάπης, εἴτε μεταδόσεως, καί ἐλεημοσύνης, εἴτε ἄλλης ἧς ἄν τις εἴπειεν ἀρετῆς Acta et diplomata, τ.2, Κωνσταντινίδης, Συμβολή,

89 Πατριαρχική πράξη του Αντωνίου ( ) Πρᾶξις συνοδική ὑπέρ τοῦ Σταυρουπόλεως Φθάνει πρό χρόνων ἤδη πολλῶν ὁ ἱερώτατος μητροπολίτης Σταυρουπόλεως, ὑπέρτιμος καί ἔξαρχος πάσης Καρίας ἐν ἁγίῳ πνεύματι ἀγαπητός ἀδελφός τῆς ἡμῶν μετριότητος και συλλειτουργός, λαβών ἐπιδόσεως λόγῳ παρά τοῦ παναγιωτάτου καί ἀοιδίμου πατριάρχου, κυροῦ Φιλοθέου,διά γράμματος ἐκείνου μετά γνώμης συνοδικῆς γεγονότος την ἁγιωτάτην μητρόπολιν Ῥόδου μετά τῶν περί αὐτήν πάντων, ἅτε δή τῆς κατ αὐτόν ἐκκλησίας, ταῖς συνεχέσι καί ἀλλεπαλλήλοις αἰχμαλωσίαις εἰς στενόν κομιδῆ καταντησάσης καί πολλήν ἐχούσης τήν ἀπορίαν, καί διά τό μή δυνατόν εἶναι γνήσιον ἐν τῇ Ῥόδῳ χειροτονεῖσθαι μητροπολίτην, ἀλλά κατ ἐπίδοσιν ἄλλοτε πρός ἄλλον δίδοσθαι ταύτην, κἀντεῦθεν οὗτος τότε προεκρίθη τῶν ἄλλων διά τε τάς εἰρημένας αἰτίας και το πλησίον εἶναι ταύτης και δύνασθαι πνευματικῶς αὐτούς ἐπισκέπτεσθαι και συνεχῶς ἐπιβλέπειν και διά το πατρίδα την Ῥόδον ἔχειν αὐτόν και γνώριμον εἶναι τοῖς πᾶσι και πολλούς ἔχειν φίλους και συγγενεῖς ἐν αὐτῆ εἰ και εὔλογος δοκεῖ ἔσται τοίνυν ὁ μητροπολίτης Σταυρουπόλεως κατέχων την ἐκκλησίαν Ῥόδου και πάντα τα ἀρχιερατικά και λειτουργεῖν και χειροτονεῖν τους ἀξίους και τα ἄλλα ποιεῖν, ὅσα και γνήσιος ἀρχιερεύς, δίχα μόνης τῆς τοῦ ἱεροῦ συνθρόνου ἐγκαθιδρύσεως, ἀπολαύων και τοῦ συνήθους μνημοσύνου, ὡς εἴθισται και νενόμισται, ὀφειλόντων και τῶν εὑρισκομένων ἐν αὐτῇ κληρικῶν, ἱερωμένων, μοναχῶν, ἀρχόντων, και παντός τοῦ χριστωνύμου πληρώματος την προσήκουσαν ἀπονέμειν αὐτῷ τιμήν και αἰδῶ και εὐπείθειαν και ὑποτάσσεσθαι αὐτῷ ἐφ οἶς ἄν ἔχει λέγειν προς αὐτούς, ἀφορῶσιν εἰς ψυχικήν αὐτῶν λυσιτέλειαν. ἡ γάρ προς αὐτόν γενομένη τιμή και αἰδῶς και ὑποταγή προς την ἡμῶν μετριότητα ἀναφέρεται, και δι αὐτῆς προς τον θεόν διαβαίνει εἰ δε τις ἀντιλέγειν αὐτῷ πειραθείη και ἀντιπράττειν και ἐναντιοῦσθαι, εὐθύνην ὑποστήσεται παρά τῆς ἡμῶν μετριότητος κανονικῶς την ἀξίαν. τούτου γάρ ἀπολέλυται τῷ ἱερωτάτω μητροπολίτη Σταυρουπόλεως, 89

90 ὑπερτίμω και ἐξάρχω πάσης Καρίας, ἐν ἁγίω πνεύματι ἀγαπητῷ ἀδελφῷ τῆς ἡμῶν μετριότητος και συλλειτουργῷ, και το παρόν εἰς ἀσφάλειαν, μηνί. Εἶχε και διά τιμίας πατριαρχίκῆς χειρός το Ἀντωνιος ἐλέω Θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και οἰκουμενικός πατριάρχης Acta et diplomata,τ.2, κωνσταντινίδης,συμβολή,

91 Πράξις εκλογής και χειροτονίας του Ρόδου Νείλου υπό του Γενναδίου Σχολαρίου 204 Ὅθεν καί ὁ ἐντιμότατος ἱερεύς κῡρις Νικόλαος, κατά πνεῡμα υἱός τῆς ἡμῶν μετριότητος, καλῶς καί θεοφιλῶς τόν ἑαυτοῦ βίον καί σεμνῶς τηρήσας, ὃσον τό κατ αὐτόν διά τῆς ἀγαθῆς πολιτείας, καί τοῦ μοναχικοῦ καί ἀγγελικοῦ σχήματος κατηξίωτο. Ὅθεν καί τοῦ ἱερωτάτου μητροπολίτου Ῥόδου κυροῦ Ναθαναήλ, τοῡ τῇδε βίου μεταστάντος, καί πρός τάς αἰωνίους μονάς ἀπάραντος, καί γνησίου μητροπολίτου πρός τήν προστασίαν και ἐπίσκεψιν τῶν ἐν τῇ Ῥόδω θεοφιλῶν χριστιανῶν δεομένων, πρός τήν αὐτών οἰκοδομήν καί ὠφέλειαν, ὡς δίχα προστάτου καί γνησίου μή διοικεῖσθαι τά ἐκκλησιαστικά, καί τήν σωτηρίαν τῶν ἐκεῖσε εὑρισκομένων, ἐζητεῖτο δέ ὁ καλῶς καί ὡς Θεῷ φίλον προστησόμενος, καί πάντων ἐπί τό αὐτό συνελθόντων, ἐντιμοτάτων κληρικῶν και θεοσεβεστάτων πρεσβυτέρων, καί ἔτι τοῦ χριστιανικωτάτου λαοῦ, ἐξελέγη καί προεκρίθη ὁ προρρηθείς ἐντιμότατος κῦρις Νικόλαος, ὁ διά τῆς περιβολῆς τοῦ θείου καί ἀγγελικοῦ σχήματος Νεῖλος ἱερομόναχος, συνεργοῦντος δέ τά μάλιστα καί τοῦ αἰδεσιμωτάτου μεγάλου Μαΐστορος, τοῦ αὐθεντικώς ἐκεῖσε προϊσταμένου. Καί δή ἑγχειρίσαντες [πρός] τόν δηλωθέντα τιμιώτατον ἐν ἱερομονάχοις κῦριν Νείλον τά γράμματα τά περιέχοντα τήν αὐτοῦ ἐκλογήν, μετά τῶν οἰκειοχείρων ὑπογραφῶν, πρός δέ καί τοῦ μεγάλου Μαΐστορος, πρός ἡμάς ἐξαπέστειλαν. Καί ἐπεί καί τοῦτο σύνηθές ἐστι τῇ Ἐκκλησίᾳ, τό οὕτω γίνεσθαι, εἶτα δοκιμάζεσθαι ὁρισμῷ πατριαρχικῷ παρά τῶν ἀρχιερέων τά τοιαῦτα, καί ἤ βεβαιοῦν διά ψήφων, ἤ αποδοκιμάζειν, καί ἡμείς οὕτω πεποιήκαμνε καί μή εὐποροῦντες ἐνταῦθα ἐκ τῆς ἐνορίας ἡμῶν ἀρχιερέων, τήν τοιαύτην ἐξέτασιν καί τήν ψῆφον ἐπί τό ἱερόν κονσιστόριον παρεπέμψαμεν, ἵνα, κατά τους ἱερούς κανόνας, ἐξετασθῶσιν αἱ μαρτυρίαι τῶν κληρικῶν Ῥόδου καί τοῦ μεγάλου Μαΐστορος. 204 Σακκελίωνος, Πατμιακη Βιβλιοθήκη,201. Πρβ.Κωνσταντινίδης,Συμβολή,

92 Βεβαιωθέντων οὗν τῶν γραμμάτων καί τῶν μαρτυριῶν διά τῆς ἐπιβεβαιώσεως τοῦ ἱερωτάτου μητροπολίτου Χριστιανουπόλεως, ἐν ἁγίῳ Πνεύματι ἀγαπητοῦ ἀδελφοῦ τῆς ἡμῶν μετριότητος καί συλλειτουργοῦ, πρός δέ καί τοῦ ἐν ἱερομονάχοις κυροῦ Ἰγνατίου καί τιμιωτάτου ἀββᾶ τῆς Μονῆς τοῦ ἁγίου Ἠλίου, ἀνεκηρύχθη ὁ πολλάκις ρηθείς τιμιώτατος ἱερομόναχος κῦρις Νεῖλος ὑποψήφιος τῆς θεοσώστου πόλεως Ῥόδου ἐπιψηφίσαντος καί τοῦ μακαριωτάτου πάπα κυροῦ Καλλίστου τρίτου τάς μαρτυρίας τοῦ τε μεγάλου Μαΐστορος, καί τῶν λοιπῶν ἐντίμων κληρικῶν, ἀπετέλεσεν ἡ μετριότης ἡμῶν τά τοῦ ψηφισθέντος, κατά την ἂνωθεν ἐπικρατήσασαν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Θεοῦ παράδοσιν. Προέβη δέ καί ἡ χειροτονία τοῦ εἰρημένου ὑποψηφίου οὕτω. Λειτουργήσαντός μου ἐν τῷ πανσέπτῳ ναώ τοῦ ἀγίου μου ἐνδόξου πανευφήμου ἀποστόλου Ἀνδρέου τοῦ πρωτοκλήτου, συλλειτουργούντων τῇ ἡμών μετριόητι τῶν ἱεροτάτων μητροπολιτῶν καί ὑπερτίμων, τοῦ τε Χριστιανουπόλεως καί τοῦ Μεσοποταμίας, καί ἑτέρων γενομένης τῆς χειροτονίας περιφανῶς, παρουσιασάντων ἐπί τῇ χειροτονία καί πολλῶν αἰδεσίμων ἀρχιεπισκόπων καί ἐπισκόπων τῆς ἱερο-ἁγίας Ῥωμαϊκῆς Ἐκκλησίας, καί ἑτέρων πολλῶν, ἐπί θεωρίᾳ καί ἱστορήσει τῶν παρ ἡμῶν ἱερῶς τελουμένων, πρός δέ καί αἰδεσιμωτάτου καρδινάλεως, κεχειροτόνητο ὁ πολλάκις ρηθείς τιμιώτατος ἱερομόναχος κῦρις Νείλος, γνήσιος ἀρχιερεύς Ῥόδου, καί ὤν καί λεγόμενος. Ὀφείλει γοῦν ἐπιλαβέσθαι τῆς κατ αὐτόν ἱερᾶς ἐκκλησίας Ῥόδου, καί πάσης τῆς ἐνορίας αὐτῆς, καί τῶν ἐπισκοπῶν τῶν ὑποκειμένων αὐτῇ, καί πάντα πράττειν τά ἀρχιερατικά ὡς γνήσιος μητροπολίτης ἤγουν ἀναγνώστας σφραγίζειν ὑποδιακόνους καί διακόνους χειροτονεῖν εἰς πρεσβυτέρου βαθμόν προβιβάζειν τούς ὑπ αὐτόν ἐπισκόπους, μετά τῆς προσηκούσης κανονικῆς παρατηρήσεως καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως, χειροτονεῖν πνευματικούς ποιεῖν καί ταῦτα πάντα πράττειν ὡς φίλον Θεῷ, καί λόγον ὀφείλων αὐτῷ περί τούτου, καί τῇ ἡμῶν μετριότητι. Ἐπί πάντα τά ἀνήκοντα τῷ Θεῷ, μετά πολλῆς ἐρεύνης καί ἀκριβοῦς παρατηρήσεως, ἐκτελεῖν ὀφείλει ὁ ἀρχιερεύς, πρός ἐκεῖνον βλέπων τόν ἀκοίμητον ὀφθαλμόν, οὗ ἐπίσκοπος καί ὑπηρέτης κατέστη. Ὀφείλουσιν οὖν ἅπάντες οἱ ἀπό Χριστοῦ καλούμενοι, ὁποίας ἄν εἶεν τάξεως, ἀπονέμειν αὐτῷ τιμήν τε καί αἰδῶ, καί εὐλάβειαν, καί ὑπείκειν ὡς Θεοῦ ἀρχιερεῖ, καί ὑποκλίνειν τάς κεφαλάς σύν πάση τῇ τῆς ψυχῆς προθυμίᾳ καί 92

93 προθέσει, μεμνημένοι τῆς θείας φωνῆς τῆς λεγούσης : «Ὁ ἀκούων ὑμῶν, ἐμοῦ ἀκούει καί ὁ ἀθετῶν ὑμᾶς, ἐμέ ἀθετεῖ» καί τό :«Πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν καί «ὑπείκετε καί οἱ ταῦτα τηροῦντες εἰς αὐτόν, εὐχῆς καί εὐλογίας καί παρά τῆς ἡμῶν μετριότητος ἀξιωθήσονται. Διά ταῦτα τά ἀνωτέρω εἰρημένα, ὁ ιερώτατος μητροπολίτης Ῥόδου, ὑπέρτιμος καί ἔξαρχος Κυκλάδων νήσων, ἐν ἁγίω Πνεύματι ἀγαπητός ἀδελφός τῆς ἡμῶν μετριότητος κῦρις Νεῖλος, καθέξει τήν ἑαυτοῦ ἐκκλησίαν καί τά περί τήν ἐκκλησίαν ἅπαντα, καί πράττων πάντα τά ἐκκλησιαστικά, καθά γνήσιος ἀρχιερεύς καί ὤν καί ὀνομαζόμενος. Ἐπί τούτω γάρ γέγονε καί ἡ παροῦσα πρᾶξις ἔγγράφος, καί ἐδόθη αὐτῷ δι ἀσφάλειαν. Ἔτει [6963], ἰνδικτιῶνος τρίτης ἀπό δέ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ᾳυνε [1455], κατά μῆνα Αὔγουστον. 93

94 ΕΠΟΠΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Joseph.Gill, Η σύνοδος της Φλωρεντίας,

95 Αλ. Σαββίδης, Η Βυζαντινή δυναστεία,424. (Πίνακας Α, Νομίσματα του Λέοντος και Ιωάννη Γαβαλά, χάλκινα). 95