ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟΣ ΑΝΕΙΣΜΟΣ

Transcript

1 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟΣ ΑΝΕΙΣΜΟΣ Βασίλειος Μήλιος, Αικατερίνη Πλιάκη, Ευθυµία ελετζέ, Αικατερίνη Σαϊνατούδη, Ελένη Κασάπη Κατεύθυνση Μετάφρασης, Επικοινωνίας και ΕκδοτικούΧώρου, Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Επιστηµών Γλώσσας και Πολιτισµού, Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΑΠΘ Ηλεκτρονικές ιευθύνσεις Επικοινωνίας: Abstract The reason that led us to undertake this translation kind research on the history of the use of the Greek expression Χρόνια Πολλά and its diffusion in other Balkan languages was a discussion that took place in an academic platform [on the Greek origin and the exclusive use of it in Greek]. We explain here our position that differs regarding its uniqueness of use in Greek language. Λέξεις κλειδιά: Χρόνια Πολλά, Αρχιερατική Βυζαντινή Θεία Λειτουργία, Εις Πολλά Έτη Αφορµή της εργασίας µας για την ενδογλωσσική και διαγλωσσική µεταφραστική διαδροµή της ευχής Χρόνια Πολλά υπήρξε η άλλοτε διεπιστηµονική και ταυτόχρονα εκλαϊκευτική κι άλλοτε ανεκδοτολογική συζήτηση σε πλατφόρµα ακαδηµαϊκή για την προέλευση της ευχής από την ελληνική και την υποτιθέµενη µοναδική χρήση της σε αυτήν. Η δική µας διάσταση θέσεων ως προς το σκέλος της µοναδικότητας της χρήσης στην ελληνική εκφράζεται µε την παρούσα εργασία 1. 1 Για την προέλευση της ευχής από την Ελληνική Γλώσσα η θέση µας στηρίζεται σε όσα περιγράφουµε αλλά και στην ιστορία της Εκκλησίας της Ρώµης, βλ. Μεθοδίου Γ. Φούγια, Μητροπολίτου Πισιδίας, Έλληνες και Λατίνοι, Εκδ.:

2 Η πιο συνηθισµένη, και λόγω του εύρους των πραγµατολογικών περιστάσεων χρήσης της και λόγω της τυποποίησής της, από όλες τις ελληνικές ευχές, η ευχή Χρόνια Πολλά προέρχεται από την λειτουργική έκφραση της Αρχιερατικής Βυζαντινής Θείας Λειτουργίας εις πολλά έτη έσποτα. Η έκφραση αυτή απευθύνεται από τον χορό των ψαλτών ο οποίος εκπροσωπεί τον λαό στη Θεία Λειτουργία προς τον ιερουργούντα αρχιερέα (επίσκοπο, αρχιεπίσκοπο, µητροπολίτη ή πατριάρχη). Με βάση το εν χρήσει αρχιερατικό λειτουργικό βιβλίο της Εκκλησίας της Ελλάδος 2 η έκφραση εις πολλά έτη έσποτα χρησιµοποιείται τουλάχιστον 4 φορές κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας. Στην λειτουργική πράξη όµως της Ορθόδοξης Εκκλησίας η έκφραση εις πολλά έτη έσποτα χρησιµοποιείται συνήθως 10 φορές (λαµβάνοντας υπόψη και την επισυναπτόµενη Ακολουθία του Αρχιερατικού Όρθρου και της Αρχιερατικής Θείας Λειτουργίας). Οι πιο σηµαντικές από αυτές είναι: 1. Όταν ο αρχιερέας εισέρχεται στον ναό και πριν ανέβει στο θρόνο ευλογεί τον λαό, ενώ ο α χορός ψάλλει εις πολλά έτη έσποτα. 2. Όταν επαναλαµβάνεται άλλες 3 φορές κατά τη διάρκεια της ακολουθίας του Όρθρου. 3. Όταν στην ακολουθία της Θείας Λειτουργίας χρησιµοποιείται άλλες 6 φορές 3 εκ των οποίων οι σηµαντικότερες είναι: µετά τον Τρισάγιο Ύµνο και την φήµη του αρχιερέα (επευφηµία του αρχιερέα από τον λαό που εκφράζεται από τον χορό όπου αναφέρονται οι τίτλοι του) όταν αυτός ευλογεί τον λαό µετά δικηροτρίκηρα 4. Αποστολική ιακονία, Β εκδ. 1994, σελ όπου τα ιστορικά δεδοµένα δείχνουν ότι η Θεία Λειτουργία στο Βυζάντιο δεν µεταφράστηκε από την Λατινική. Αντίθετα στην Εκκλησία της Ρώµης η πρώτη Λειτουργική Γλώσσα ήταν η Ελληνική. Το θέµα αναπτύσσεται σε: ontents_texts.asp&main=texts&file=2.htm. Όλες οι ψηφιακές παραποµπές όλου του κειµένου αυτού έγιναν µε ηµεροµηνία προσπέλασης 24/7/ Αρχιερατικόν Περιέχον τας θείας και ιεράς Λειτουργίας Ιωάννου του Χρυσοστόµου, Βασιλείου του Μεγάλου και την των Προηγιασµένων Έκδοση της Αποστολικής ιακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα Ένα πλήρες κείµενο της Θείας Λειτουργίας: στο F.E.Brightman, Liturgies Eastern and Western, Τοµ. Ι Eastern Liturgies, Oxford At the Clarendon Press Για ένα πλήρες κριτικό κείµενο των τριών Θείων Λειτουργιών, µε βάση πάνω από 80 χειρόγραφους κώδικες που χρονολογικά κυµαίνονται από τον ΙΒ έως τον ΙΗ αιώνα,και φυλάσσονται σε διάφορες βιβλιοθήκες των Αθηνών, καθώς και τον βαρβερινό κώδικα του Η - Θ αιώνα, βλ. Παν. Ν. Τρεµπέλα, Αι τρεις Λειτουργίαι κατά τους εν Αθήναις κώδικας, Αθήνα Τα δικηροτρίκηρα είναι δύο κηροπήγια το ένα µε δύο κεριά που συµβολίζει την διπλή φύση του Χριστού και το άλλο µε τρία κεριά που συµβολίζει την Αγία Τριάδα. Με αυτά αναµµένα ο αρχιερέας ευλογεί το λαό και ο χορός στην θέση του λαού επευφηµεί εις πολλά έτη δέσποτα. Η χρήση τους στην Θεία Λειτουργία προέρχεται από το αυτοκρατορικό τελετουργικό. Κατά τις λιτανείες προπορεύονταν ο λαµπαδάριος ο οποίος κρατούσε µπροστά στον αυτοκράτορα το διβάµβουλο, δηλαδή ένα δικήριο που συµβόλιζε την διττή εξουσία του βυζαντινού αυτοκράτορα. Ο αυτοκράτορας

3 4. Επίσης το εις πολλά έτη έσποτα επαναλαµβάνεται µετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου, µετά τον Χερουβικό ύµνο και στην απόλυση της Θείας Λειτουργίας µετά το δι ευχών. Η έκφραση εις πολλά έτη έσποτα είναι µια ευχή που δίνει ο λαός στον αρχιερέα αλλά ταυτόχρονα είναι και µια επευφηµία του, ένα είδος πολυχρονίου. Η ίδια έκφραση χρησιµοποιείται άτυπα από τον χορό-λαό, από τους πρεσβυτέρους και τους διακόνους προς τον αρχιερέα, όταν θέλουν να ζητήσουν την άδειά του, να µιλήσουν, να εισέλθουν στον χώρο του να ζητήσουν µια χάρη για κάτι, είναι δηλαδή µια φορµουλαϊκή έκφραση στις περιστάσεις κατά τις οποίες ζητούν την συνδροµή κάποιου ανώτερου ιεραρχικά. Στο σηµείο αυτό πρέπει να διευκρινίσουµε ότι η επευφηµία εις πολλά έτη έσποτα δεν απευθύνεται µόνο στο πρόσωπο του Αρχιερέα αλλά και στο πρόσωπο του ίδιου του Χριστού που ο Αρχιερέας λειτουργικά ενσαρκώνει. Είναι χαρακτηριστική επί του θέµατος η ερµηνεία που δίνει ο µεγάλος Βυζαντινός λειτουργιολόγος του 15 ου αιώνα, Συµεών, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. 5 Η ευχή εις πολλά έτη έσποτα εισήλθε στο λειτουργικό τυπικό της Βυζαντινής λειτουργίας από το αυτοκρατορικό τελετουργικό. Πράγµατι, όπως γνωρίζουµε από διάφορες πηγές, ο Βυζαντινός αυτοκράτορας σε διάφορες τελετές που λάµβαναν χώρα είτε στα ανάκτορα, είτε στην Αγία Σοφία ή στον Ιππόδροµο ή και αλλού επευφηµούνταν από τον λαό µε διάφορες εκφράσεις οι οποίες σταδιακά τυποποιήθηκαν µέσα στο αυτοκρατορικό τελετουργικό. Μία από αυτές τις εκφράσεις ήταν και η ευχή-επευφηµία εις πολλά έτη, έσποτα. Ενδεικτικά παραθέτουµε µόνο κάποια παραδείγµατα που αναφέρει στο έργο του Έκθεσις της Βασιλείου τάξεως ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος. Στο 38ο Κεφάλαιο του έργου αυτού περιγράφει την τελετή στέψης του αυτοκράτορα στην Αγία Σοφία. Εκεί µας λέει ότι ο λαός χωρισµένος σε δυο χορούς, τον ένα εκ των οποίων ονοµάζει χαρακτηριστικά οι κράκται και τον άλλο ο λαός επευφηµεί τον αυτοκράτορα ως σφράγιζε επίσης τον λαό µε δικήριο ή τρικήριο, βλ. α. Πηδάλιο, Ερµηνεία Βαλσαµώνος στον 69ο κανόνα της Στ Οικουµενικής Συνόδου, β. Παναγιώτη Σκαλτσή, ο φωτισµός του ναού στην λειτουργική µας παράδοση στο Ιερουργοί και φιλοθεάµωνες. Κεφ. Ιστορίας και Θεολογίας της Λατρείας.Θεσσαλονίκη 2014, σσ «ιό και ο αρχιερεύς ανερχόµενος τον Ιησούν εκτυπών εις τον ουρανόν ανερχόµενον, ευφηµείται. Και το «εις πολλά έτη, έσποτα» οι υπηρέται λέγουσι, µαρτυρούντες ως ουκ άνθρωπος, αλλά Ιησούς ο Χριστός ο Μέγας Βασιλεύς και Αρχιερεύς δι αυτών ευφηµείται, ο και την ευσεβή βασιλείαν επί της γης και την αρχιεροσύνην καταστησάµενος». Επίσης «ιό και την χάριν αυτού ο αρχιερεύς φέρων, ως ο Χριστός ευφηµείται µάλλον δε δι αυτού, ως ειρήκαµεν, ο Χριστός. Και προπέµπεται, και παρακρατείται υπό των διακόνων ως υπ αγγέλων και προϋπαντάται οµοίως υπό ψαλτών, και ευφηµείται». Συµεών αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Περί της Ιεράς Λειτουργίας, κεφ. Η (98), στο J. Mingue, Patrologia Graeca Cursus Completus, Parisii 1866, τοµ. 155, στ. 292D. Επίσης αναφέρει ο Συµεών το «εις πολλά έτη» στην χειροτονία του επισκόπου. Συµεών αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Περί των Ιερών Χειροτονιών, στο J. Mingue, Patrologia Graeca Cursus Completus, Parisii 1866, τοµ. 155 κεφ. ΣΑ (201), στήλη 409 C

4 εξής: Οι κράκτες φωνάζουν πολλά, πολλά, πολλά! και ο λαός απαντά πολλοί υµίν οι χρόνοι, πολλά τα έτη των βασιλέων, πολλά έτη, εις πολλά. 6 Στο κεφάλαιο 40 επίσης που πραγµατεύεται την στέψη της Αυγούστας και στο κεφάλαιο 41 που περιγράφει την τελετή στεφανώµατος, δηλαδή του γάµου του βασιλικού ζεύγους, ο λαός επευφηµεί το βασιλικό ζεύγος µε τον ίδιο τρόπο: πολλά, πολλά, πολλά, πολλά έτη, εις πολλά, αυτή η µέρα της χαράς των Ρωµαίων, εν η ενυµφεύθης ο δείνα άναξ, ο δείνα τη ευτυχεστάτη Αυγούστη 7. Από το αυτοκρατορικό τελετουργικό επίσης προέρχονται και τα δικηροτρίκηρα µε τα οποία ο Αρχιερέας ευλογεί τον λαό στη θεία λειτουργία. Το τελετουργικό αυτό πρέπει να εισήλθε στη Θεία Λειτουργία οπωσδήποτε πριν από τον 9 ο αιώνα, όταν ο λεγόµενος Βυζαντινός λειτουργικός τύπος είχε πλέον διαµορφωθεί σε µεγάλο βαθµό. Ο ήδη διαµορφωµένος λειτουργικός Βυζαντινός τύπος µεταδόθηκε 8 και στον Σλαβικό κόσµο µέσω των Βυζαντινών ιεραποστολών και της δράσης των αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου, επί της πατριαρχίας του Φωτίου του Μεγάλου. Από τον λειτουργικό χώρο περισσότερο λόγω µή γεωγραφικού καθορισµού του, και οπωσδήποτε πολύ λιγότερο έως καθόλου, από το αυτοκρατορικό περιβάλλον λόγω γεωγραφικού καθορισµού του, η έκφραση «εις πολλά έτη» πέρασε αρχικά ως δηµώδης λογοτεχνική 9 έκφραση και µε την πάροδο των χρόνων και των αιώνων ως έκφραση της καθοµιλουµένης και στον απλό λαό 10. Στους Βυζαντινούς χρόνους χρησιµοποιήθηκε ευρύτατα ως ευχή σε πάρα πολλές περιστάσεις όπως κάθε είδους 6 Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Έκθεσις της Βασιλείου τάξεως, βίβλος Α, κεφ. ΛΘ στο J. Mingue, Patrologia Graeca Cursus Completus, Parisii 1866, τοµ. 112, στ Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Έκθεσις της Βασιλείου τάξεως, βίβλος Α, κεφ. Μ Επιστεψίµω Αυγούστης στο J. Mingue, Patrologia Graeca Cursus Completus, Parisii 1866, τοµ. 112, στ. 448, 449 και κεφ. ΜΑ Επιστεψίµω Αυγούστης και Στεφανώµατος. 8 9 Οι Βαλκανικοί λαοί απέφυγαν τις λατινόφωνες χριστιανικές επαφές και επιδράσεις γιατί δεν ήθελαν την κυριαρχία των πολιτικών του Βατικανού στις χώρες τους. Βλ. Translators through History, Ed. Jean Delisle & Judith Woodsworth, εκδ. Benjamins & UNESCO, 1995, σελ. 7. Βλ. την ιήγηση του Πωρικολόγου. BB%CF%8C%CE%B3%CE%BF%CF%82. Στους κώδικες και τις εκδόσεις του αναφέρεται η Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα. Το κείµενο το διαβάζουµε σε <georgakas.lit.auth.gr>, ιήγησις του Πωρικολόγου: &ergoid=45 10 Βλ. και την διάδοση του Πωρικολόγου σε άλλες γλώσσες µέσω µεταφράσεων στην Σερβική, Ρουµανική και Τουρκική µεταφράζεται και η ευχή εις πολλά έτη εσποτα. BB%CF%8C%CE%B3%CE%BF%CF%82.

5 Vol.5, no.2 (2016) e-issn γιορτές, γενέθλια κ.λ.π. και έτσι παρέµεινε ως ευχή εις έτη πολλά - χρόνια πολλά έως τις ηµέρες µας. Σε ορισµένες µάλιστα περιοχές η έκφραση εις πολλά έτη παραφθαρµένη έχει λάβει τη µορφή σπολάιτε, σπουλάιτε, σπολάτι 11. Νοηµατικά, όµως, δεν έχει πάντα, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις την έννοια του Χρόνια Πολλά. Σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, αλλά και αλλού, έχει την έννοια του ευχαριστώ ως ισοδύναµο εκφράσεων του να ζήσεις µε την έννοια του ευχαριστώ. Η έκφραση εις πολλά έτη µέσω της λειτουργικής ζωής διαδόθηκε και στις γλώσσες και τα ιδιώµατα πολλών βαλκανικών λαών. Οι βαλκανικοί λαοί στην πλειονότητά τους, όπως είναι γνωστό, ήταν αγρότες και όπως γνωρίζουµε ο αγροτικός 12 πληθυσµός είναι αυτός που ταυτίζει τον εκκλησιαστικό χρόνο µε τον κύκλο οργάνωσης χρόνου και χώρου στην καθηµερινή ζωή. Οι λαοί αυτοί έζησαν για πολλούς αιώνες µέσα στο πλαίσιο πολυεθνικών αυτοκρατοριών. Αρχικά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και αργότερα της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας και της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισµα αυτοσυνειδησίας των βαλκανικών λαών για πολλούς αιώνες δεν ήταν τόσο τα εθνοτικά τους χαρακτηριστικά όσο η θρησκευτική τους πίστη και η εκκλησιαστική τους ένταξη. Καθώς οι αγροτικοί κυρίως πληθυσµοί αλλά και οι αστικοί εκείνης της εποχής, ταύτιζαν τον εκκλησιαστικό χρόνο µε τον κύκλο οργάνωσης χώρου και χρόνου στην καθηµερινή ζωή, δηµιουργήθηκαν µαζί µε τις µεταφράσεις έργων εκκλησιαστικών λειτουργικών κειµένων αλλά και λογοτεχνικών, όπως ο Πωρικολόγος, οι συνθήκες ώστε η έκφραση εις πολλά έτη, έσποτα να περάσει στο λεξιλόγιο πολλών βαλκανικών λαών Στα αστικά επίσης κέντρα όπου κατοικούσαν χριστιανοί έχουµε ως έναν κύριο άξονα ανάπτυξης της καθηµερινότητας τον Εκκλησιαστικό χρόνο και ως παράδειγµα αναφέρουµε την περιφορά επί τουρκοκρατίας του Επιταφίου Αγίου Μηνά στην αγορά της Θεσσαλονίκης σε ώρες που οι έµποροι εργάζονταν: Βλ. Σελ. 10 σε Τουριστική ανάπτυξη νοµού Θεσσαλονίκης, πτυχιακή εργασία ΤΕΙ Καβάλας 1997: /handle/ /4510.

6 Vol.5, no.2 (2016) e-issn Είτε παραφθαρµένη στον τύπο σπολάιτε ή σπουλάιτε ή µε µετάφραση της σε διάφορες σλαβικές γλώσσες. Στα σλαβικά ιδιώµατα της Μακεδονίας και της Βουλγαρίας όπως και στην Τουρκική και την Σερβική αλλά και στην Αλβανική µεταφράζεται η ελληνική έκφραση χρόνια πολλά [ηλεκτρονικό λεξικό µε παραδείγµατα σε κάποιες γλώσσες εργασίας από σώµατα κειµένων: el.glosbe.com 13 ]: ζα µνόγκο γκουντίνι, ζαα µνόγκου γκουντίνι αντίστοιχα. Στην Σερβική: ζα µνόγκο γκοντίνα. Στην Τουρκική: µουτλού γιλάρ. Στην Ρουµανική: µούλτι άνι [βλ. εκτός από λεξικό glosbe και facebook.com/entatikaroumanika]. Η ευχή στην Ρουµανική παρουσιάζει συµµορφή µε την ισοδύναµη της Ουνιτικής 14 Εκκλησίας δανεισµένης µεταφραστικά από την Ελληνική Θεία Λειτουργία αντ µούλτος άνος. εν συναντάται στην γενική γλώσσα της Ιταλικής σε καµιά ευχή της καθηµερινής ζωής γιατί δεν έχει πραγµατολογική επαφή µε την Ιταλική πολιτισµική κοινότητα. Βιβλιογραφία ad multos annos χρησιµοποιείται στην Ουνιτική Αρχιερατική Λατινική Λειτουργία.

7 Αρχιερατικόν Περιέχον τας θείας και ιεράς Λειτουργίας Ιωάννου του Χρυσοστόµου, Βασιλείου του Μεγάλου και την των Προηγιασµένων, 1971, Έκδοση της Αποστολικής ιακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα. Σκαλτσή., Παναγιώτη, Ο φωτισµός του ναού στην λειτουργική µας παράδοση στο Ιερουργοί και φιλοθεάµωνες. Κεφ. Ιστορίας και Θεολογίας της Λατρείας.Θεσσαλονίκη 2014, σσ Συµεών αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, 1866, Περί της Ιεράς Λειτουργίας, κεφ. Η (98), στο J. Mingue, Patrologia Graeca Cursus Completus, Parisii, τοµ. 155, στ. 292D, στ. 409C. Τρέµπελα., Παναγιώτη, Αι τρεις Λειτουργίαι κατά τους εν Αθήναις κώδικας, Αθήνα Φούγια., Μεθοδίου, 1994, Μητροπολίτου Πισιδίας, Έλληνες και Λατίνοι, Εκδ.: Αποστολική ιακονία, Β εκδ., σελ Brightman., F.E., Liturgies Eastern and Western, 1967, Τοµ. Ι Eastern Liturgies, Oxford At the Clarendon Press. Delisle., Jean & Judith Woodsworth, 1995, Translators through History, εκδ. Benjamins & UNESCO, σελ. 7 Mingue, J., 1866, Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Έκθεσις της Βασιλείου τάξεως, βίβλος Α, κεφ. ΛΘ στο Patrologia Graeca Cursus Completus, Parisii, τοµ. 112, στ. 445 και στ. 448, 449 και κεφ. ΜΑ Επιστεψίµω Αυγούστης και Στεφανώµατος. Λέξεις κλειδιά: µεταφραστικός δανεισµός, λειτουργικά κείµενα, χρόνια πολλά