Θρησκευτικές ταυτότητες στη Σύρο κατά το 19 Ο αιώνα: η εµπορευµατική τους διύλιση

Transcript

1 Θρησκευτικές ταυτότητες στη Σύρο κατά το 19 Ο αιώνα: η εµπορευµατική τους διύλιση Αντώνιος Λ. Σµυρναίος Χρήστος Γκόβαρης Η Ερµούπολη της Σύρου αποτελεί κορυφαία περίπτωση ιδιοπροσωπίας στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα. Πόλη ιδιοσύστατη, «γεννηθείσα και αναπτυχθείσα εκ µόνων των περιστάσεων» 1, προϊόν της ανάγκης και της συγκυρίας, πόλη υδροκεφαλική για την κλίµακα του νησιού, πόλη µετέωρο, είναι γεγονός ότι δηµιούργησε µε καταπληκτική µάλιστα ταχύτητα πρωτότυπους θεσµούς και συµπεριφορές, επιτυγχάνοντας εντέλει το σκοπό της: να γίνει µια «Ευρώπη σε νησί της Ανατολής» 2. Μια όψη αυτής της εξαιρετικής ιδιοτυπίας ήταν και η θρησκευτική. Στα πλαίσια λοιπόν αυτής της εισήγησης θα προσπαθήσουµε να ανιχνεύσουµε κάπως τους όρους και τα όρια ενός πρωτότυπου διοµολογιακού συγχρωτισµού που έλαβε χώρα στη Σύρο κατά τη µετεπαναστατική περίοδο, όταν Ορθόδοξοι, Ρωµαιοκαθολικοί και Προτεστάντες συναντήθηκαν και αναµετρήθηκαν εκεί σε µια εξαιρετικά κρίσιµη περίοδο της νεοελληνικής ιστορίας. Είναι γεγονός ότι οι τεταµένες από τη βυζαντινή ήδη εποχή σχέσεις Ορθοδόξων και Ρωµαιοκαθολικών δοκιµάστηκαν καταλυτικά κατά την πρώτη άλωση της Κων/πολης (1204), καθώς και σε όλη τη διάρκεια της λατινικής και της οθωµανικής διακυβέρνησης. Η πολλαπλή σύγκρουση των δύο αυτών κόσµων, όπου όχι µόνο δογµατικοί, αλλά και πολιτικοί, κοινωνικοί και οικονοµικοί παράγοντες συµπλέκονταν στενά για να διαµορφώσουν ένα κλίµα άλλοτε οξείας διαµάχης και άλλοτε πρόσκαιρης ανοχής των διαφορετικοτήτων, είχε µεταφερθεί και στα νησιά του Αιγαίου και ειδικότερα στη Σύρο, που χαρακτηριζόταν ήδη από το 16 ο αιώνα ως «το νησί του Πάπα» 3. Οι προσηλυτιστικές ενέργειες των Ρωµαιοκαθολικών στο νησί και στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, η οποία είχε επιλεγεί ως ιεραποστολικό έδαφος από την Προπαγάνδα της Πίστης (Propaganda de Fidei), είχε ως αποτέλεσµα να δηµιουργηθούν έντονες διενέξεις µεταξύ των δυο κοινοτήτων µέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα. Οι διενέξεις αυτές οδήγησαν πολλές φορές στην αυστηρή περιχαράκωσή τους, µε κορύφωση τη θρησκευτική και οικονοµική ποινικοποίηση που επέβαλλαν οι Λατίνοι επίσκοποι στους πιστούς τους, όταν βάπτιζαν µε το ορθόδοξο τυπικό τα παιδιά που προέρχονταν από µεικτούς γάµους ή όταν είχαν λατρευτική κοινωνία (Communicatio in Sacris) µε τους Ορθοδόξους 4. Επιπλέον, η αυξανόµενη πληθυσµιακή υπεροχή των Ρωµαιοκαθολικών στο νησί και 1 Τιµολέοντος. Αµπελά, Ιστορία της νήσου Σύρου από των αρχαιοτάτων χρόνων µέχρι των καθ ηµάς, Εν Ερµουπόλει 1874, σ Σ. Ν. Αβούρη, Η Σύρος εις την νεοελληνικήν λογοτεχνίαν, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόµ. Ε ( ), σ Μάρκος Ν. Ρούσσος Μελιδώνης, Syra Sacra. Θρησκευτική ιστορία της Σύρου, Κίνηση Καθολικών Επιστηµόνων και ιανοουµένων Ελλάδος, Αθήνα 1993, σ Ό. π., σ. 84, 113, 137. Κατά τον Θ. Παπαδόπουλο, οι συνηθέστεροι λόγοι της διαµάχης ήταν οι οικονοµικοί και όχι οι δογµατικοί, διότι οι Καθολικοί ήταν συνήθως πλουσιότεροι, αποτελούσαν το αρχοντολόι των νησιών, µε αποτέλεσµα οι Ορθόδοξοι να τους αντιµάχονταν συνεχώς. Βλ. Θωµά Παπαδόπουλου, Καθολικοί και Ορθόδοξοι στις Κυκλάδες, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόµ. ΙΕ (1995), Ανάτυπο, Αθήνα 1996, σ. 171,

2 οι διευκολύνσεις που αποσπούσαν για λογαριασµό τους οι Γάλλοι πρεσβευτές στην Κωνσταντινούπολη, όχι µόνο έναντι των Τούρκων αλλά και έναντι των Ορθοδόξων, είχαν παγιώσει τη διαµάχη 5. Το δυσµενές αυτό κλίµα οξύνθηκε κατά την έκτακτη συνάντηση των Ρωµαιοκαθολικών µε τους χιλιάδες Ορθόδοξους πρόσφυγες από τη Μ. Ασία και τα νησιά του Αιγαίου, που κατέφυγαν στη Σύρο για να αποφύγουν τα τουρκικά αντίποινα µετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του Ο βασικός λόγος για την επιλογή των προσφύγων ήταν η ουδετερότητα που απολάµβανε το νησί κατά τους δυο προηγούµενους αιώνες, εξαιτίας της γαλλικής προστασίας και σύµφωνα µε το καθεστώς των ιοµολογήσεων 6. Η απρόοπτη αυτή εισβολή των Ορθοδόξων σε ένα ουσιαστικά ρωµαιοκαθολικό έδαφος δηµιούργησε πολλές εντάσεις. Από τη µια µεριά, η αιφνίδια έκρηξη της επανάστασης έφερε ένα ισχυρό πλήγµα στη µακροχρόνια αυτάρκεια και αταραξία των Ανωσυριανών, οι οποίοι κλήθηκαν σε ένα εξαιρετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα να αναγνωρίσουν την, οπωσδήποτε αµφίβολη µέχρι τότε, νοµιµότητα των επαναστατών οµοεθνών τους. Το δίλληµα αυτό οξύνθηκε και από την απροκάλυπτη επιδίωξη των τελευταίων να τους προσεταιριστούν υποχρεωτικά στον κοινό αγώνα. Επιπλέον, όχι µόνο το αµφίβολο αποτέλεσµα της Επανάστασης, αλλά και η δύσκολα καταπολεµούµενη φήµη για την ιακωβίνικη φύση της, δεν ήταν εύκολο να έχει ευνοϊκή απήχηση σε µια ρωµαιοκαθολική κοινότητα, της οποίας η ίδια η υπέρτατη αρχή, ο πάπας, είχε ιδιαζόντως παιδευθεί κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης και των Ναπολεόντειων πολέµων. Έτσι, οι Ρωµαιοκαθολικοί του Αρχιπελάγους, και ιδιαίτερα της Σύρου, στην προσπάθειά τους να διαχειριστούν τη δύσκολη εκείνη συγκυρία, επιχείρησαν να δηµιουργήσουν τρόπους αποστασιοποίησης από το ιλιγγιώδες αυτό επαναστατικό τόλµηµα, είτε διαπραγµατευόµενοι σκληρά την αυτονοµία τους είτε ακολουθώντας µια Realpolitik ίσων αποστάσεων από τις επαναστατικές αρχές και το Σουλτάνο, αναµένοντας µε προσοχή τις εξελίξεις. Όσον αφορά τις επαναστατικές κυβερνήσεις, υπήρξε η εξαρχής σαφής επιδίωξή τους να ενσωµατώσουν ολόκληρο το νησί στο διοικητικό πλαίσιο του αναδυόµενου ελληνικού κράτους, καθώς, εκτός από την ανάγκη της επείγουσας φορολογικής εκµετάλλευσης των Ρωµαιοκαθολικών για τον αγώνα, δε µπορούσαν να ανεχθούν την αυτονοµία των τελευταίων στη νέα πολιτική κατάσταση που αιµατηρά διαµορφωνόταν, ούτε να εκχωρήσουν ένα διεκδικούµενο ελληνικό έδαφος ακόµη και στο βασιλιά της Γαλλίας. Επιπλέον, η νοοτροπία των προσφύγων, οι οποίοι είχαν βίαια ξενιτευτεί εξαιτίας της προσήλωσής τους στο δεσµό Ορθοδοξίας και Ελληνικότητας, δεν ήταν εύκολο να αποδεχθεί ιδιαίτερα δικαιώµατα σε εκείνους για τους οποίους η διάρρηξη ακριβώς αυτού του δεσµού τους είχε καταστήσει σχεδόν απρόσβλητους από κάθε βίαιη τουρκική ενέργεια. Αλλά τα επανειληµµένα αιτήµατα των επαναστατών αντιµετώπιζαν την πεισµατική άρνηση των Ρωµαιοκαθολικών, οι οποίοι µε τη συµπαράσταση των Γάλλων προξένων αλλά και του κλήρου τους, επικαλούντο την «ουδετερότητα» τους και τη «γαλλική προστασία» 7. Το αποτέλεσµα αυτής της άρνησης ήταν η σκλήρυνση της στάσης των επαναστατών απέναντί τους, και εντέλει ο ένοπλος εξαναγκασµός τους στην τακτική και έκτακτη φορολόγηση. Αυτό όµως έγινε εφικτό µόνο µετά το 5 Ρούσσος Μελιδώνης, Syra Sacra, ό. π., σ. 73, 75, 83, Ιωάννης Ασηµάκης, Η πορεία των σχέσεων Ελλάδος Αγίας Έδρας : Από τη γαλλική προστασία έως τη σύναψη διπλωµατικών σχέσεων, Αποστολικό Βικαριάτο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2007, σ Κωνσταντίνου Ι. Μανίκα, Σχέσεις Ορθοδοξίας και Ρωµαιοκαθολικισµού στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως ( ), Αθήνα 2002, σ

3 1823, όταν η ίδια πλέον η γαλλική κυβέρνηση, παρά τα πιεστικά διαβήµατα της ρωµαιοκαθολικής κοινότητας αλλά και της ίδιας της Αγίας Έδρας, άλλαξε προσανατολισµό και επέδειξε µια πιο φιλο-επαναστατική διαγωγή, προσχωρώντας στην ερµηνεία της «προστασίας», όχι πλέον ως πολιτικής, όπως συνέβαινε µέχρι τότε, αλλά ως αποκλειστικά θρησκευτικής κατηγορίας 8. Έτσι, η πρώτη µετεπαναστατική περίοδος βρίσκει το νησί µε έντονες και νωπές τις µνήµες των προστριβών, τις οποίες φρόντισαν οι ελληνικές αρχές να µην οξύνουν περισσότερο, µε στόχο να µην επιβαρυνθεί µε τον τρόπο αυτό η διεθνής θέση της χώρας. Στην περίοδο µάλιστα της διακυβέρνησης από τον Καποδίστρια, η µέριµνα του Κυβερνήτη ήταν να µην ανοίξει κανένα µέτωπο µε τους Ρωµαιοκαθολικούς την κρίσιµη εκείνη εποχή, γι αυτό και οι οδηγίες προς τους υφισταµένους του ήταν πάντοτε προς την κατεύθυνση του ειρηνικού προσεταιρισµού τους, έτσι ώστε να είναι «λιγότερο πειθήνιοι στα εφήµερα θέλγητρα της ξένης προστασίας», όπως χαρακτηριστικά έγραφε 9. Στη Σύρο λοιπόν, «το µοναδικό νησί που άλλαξε ριζικά φυσιογνωµία εξαιτίας της Επανάστασης» 10, η εδραίωση των µετοίκων ανέτρεψε πλήρως τα µέχρι τότε δηµογραφικά, πολιτικά, κοινωνικά και θρησκευτικά δεδοµένα. Η Ερµούπολη που έχτισαν, δραστήριος πλέον κόµβος ενός πλούσιου διαµετακοµιστικού εµπορίου των προϊόντων της υτικής Ευρώπης, της Ρωσίας και της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, µέχρι την κυριαρχία της ατµοπλοΐας στη Μεσόγειο, αναδείχθηκε εξαιρετικά γρήγορα στην «οικονοµική πρωτεύουσα» του νεοσύστατου ελληνικού κράτους 11. Λειτούργησε σαν µια πολύβουη κυψέλη ανθρώπων και ιδεών, ένα σηµείο αναφοράς για τα ποικίλα δίκτυα και τις δραστηριότητες που αναπτύσσονταν µε γοργούς ρυθµούς σε εκείνη την κρίσιµη περίοδο στην περιοχή, µεταδίδοντας τον συνεχώς αυξανόµενο καπιταλιστικό πυρετό της µητρόπολης στην παραδοσιακή ακόµη περιφέρεια. Η σχεδόν πλήρης αυτή επικράτηση της Ερµούπολης στην ελληνική µετεπαναστατική πραγµατικότητα ήταν µοιραίο να καθρεφτιστεί και στη δική της ρωµαιοκαθολική ενδοχώρα, γεγονός το οποίο διευκολύνθηκε από τη συνειδητή επιλογή των ρωµαιοκαθολικών αρχών να εισέλθουν σε µια µακρά περίοδο θρησκευτικής, οικονοµικής και κοινωνικής εσωστρέφειας. Επρόκειτο για µια εσωστρέφεια ριζικότερη µάλιστα από την προεπαναστατική, µε πρώτη συνέπεια την απάρνηση της µακροχρόνιας ιεραποστολικής δραστηριότητας των Ρωµαιοκαθολικών µεταξύ των Ορθοδόξων και την αποφασιστική στροφή τους στην αυστηρή περιχαράκωση του ποιµνίου τους και στη διαφύλαξη των προεπαναστατικών κεκτηµένων. Ήδη από το 1874, ο Τιµολέων Αµπελάς, ο πρώτος ιστορικός της Ερµούπολης, θα συνοψίσει την κοινή αίσθηση που κατείχε τους συντοπίτες του για τη στάση των Ρωµαιοκαθολικών: «Η πόλις των Συρίων δυστυχώς δεν συµπαρακολούθησε την πρόοδον της νέας πόλεως κατά τας οµολογίας δε αυτών των Συρίων η στασιµότης αυτής µικρού δειν µετεβάλλετο εις µαρασµόν. Φρονώ ότι η εκ πολλών λόγων προελθούσα αποµόνωσις αυτών εν τω λόφω του Αγίου Γεωργίου είνε η µόνη αιτία της στασιµότητος, ήτις αντιτιθεµένη προς την έκτακτον κίνησιν της Ερµουπόλεως παρίστατο µέχρις εσχάτων δυσοίωνος. Εάν απ αρχής συνεκοινώνουν και συνεδέοντο δι εµπορικών επιµιξιών και δι επιγαµιών µετά των Ερµουπολιτών θα 8 Ό.π., σ Charles A. Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece , Cambridge, Cambridge University Press 1969, σ. 83. Βλ. και Charles Frazee, Catholics, στο: Richard Clogg (ed.), Minorities in Greece: aspects of a plural society, London: Hurst& Company, 2002, σ Ασηµάκης, ό.π., σ Βασίλη Α. Καρδάση, Σύρος, σταυροδρόµι της Ανατολικής Μεσογείου ( ), Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σ

4 ευρίσκοντο εις κρείττονα θέσιν. Απόδειξις τούτου οι ευάριθµοι εν Ερµουπόλει Σύριοι οίτινες κατεστάθησαν ευπορώτεροι και µάλλον ανεπτυγµένοι των µη συγκοινωνησάντων και συνδεθέντων µετά της Ερµουπόλεως» 12. Αυτή η εθελούσια αποχώρηση των Ρωµαιοκαθολικών από το προσκήνιο φαίνεται πως διευκόλυνε την πορεία της εκκοσµίκευσης των Ορθοδόξων, καθόσον συνεργούσε στην, εντελώς χρήσιµη για την πορεία του εκσυγχρονισµού τους, αυτοδικαίωση των Ερµουπολιτών 13, οι οποίοι παρουσίαζαν πλέον τη ρωµαιοκαθολική κοινότητα ως την ευδιάκριτη επιτοµή του θρησκευτικού φανατισµού. Από την άλλη µεριά όµως, αυτή η εσωστρέφεια είχε έκδηλο το χαρακτήρα της ανωτερότητας απέναντι, όχι µόνο στην Ορθόδοξη Εκκλησία, την οποία περιφρονούσαν ως σχισµατική και φανατική, αλλά και στο ίδιο το Ελληνικό κράτος, µε συνέπεια µάλιστα και κάποιες άκοµψες παρεµβάσεις τους 14. Η απευθείας σύνδεση των Ρωµαιοκαθολικών του νησιού µε τη Γαλλία και το Βατικανό, η ανάληψη του επισκοπικού θρόνου από ιερωµένους αποκλειστικά ευρωπαϊκής εθνικότητας, καθώς και η πυκνή κυκλοφορία µοναχών και µοναζουσών όλων σχεδόν των καθολικών ταγµάτων µεταξύ Ευρώπης και Σύρου, επέτρεψαν την, κατά κάποιο τρόπο, υποκατάσταση του πληθωρικού κοσµικού ευρωπαϊσµού της Ερµούπολης µε ένα θρησκευτικού τύπου ευρωπαϊσµό. Σηµαντικό όµως ρόλο στη συµπεριφορά των δύο κοινοτήτων έπαιξαν και οι πολιτειοκρατικές πλέον αντιλήψεις που κυριαρχούσαν στο νεοσύστατο κράτος και ευνοούσαν τον έλεγχο της Εκκλησίας από την Πολιτεία, ο οποίος στην περίπτωση των Ορθοδόξων ήταν περισσότερο στενός, µε µόνη παραχώρηση τη δικαιοδοσία της «επικρατούσας θρησκείας». Την ιδιαίτερη αυτή µεταχείριση των Ορθοδόξων από την Ελληνική Πολιτεία θα σπεύσουν όµως να διεκδικήσουν για λογαριασµό τους και οι Ρωµαιοκαθολικοί, επικαλούµενοι τα προνόµια που απολάµβαναν στα χρόνια της οθωµανικής διακυβέρνησης και την σχεδόν αποκλειστικά φορολογική σχέση τους µε αυτήν 15. ιατείνονταν λοιπόν ότι τα προνόµια εκείνα όφειλαν να µεταβιβαστούν αυτούσια στη µετεπαναστατική εξουσία, όπως υπαγορευόταν από το Πρωτόκολλο 12 Αµπελά, ό.π., σ και 697. Στα τέλη του 19 ου αιώνα, ο άλλος ιστορικός του νησιού, ο Α. Φραγγίδης, θα επιβεβαιώσει την αυστηρή απαγόρευση «του συγχρωτισµού και της συναναστροφής µετά των ορθοδόξων», που είχε επιβληθεί στους Ρωµαιοκαθολικούς από τους επισκόπους τους, συµπεραίνοντας: «διό και ελάχιστοι εισίν οι εξωµόται εν Σύρω». Α. Φραγγίδη, Ιστορία της νήσου Σύρου, Αθήνα 1975², σ Την ίδια όµως διαπίστωση θα κάνουν και νεώτεροι ιστορικοί: «Οι καθολικοί κάτοικοι, δυσαρεστηµένοι από αυτή την εξέλιξη και φοβούµενοι ότι η Ερµούπολη µε το δυναµισµό της θα τους αφοµοιώσει, αναδιπλώθηκαν, οι περισσότεροι, στον οχυρωµένο λόφο τους και ως το τέλος του 19 ου αιώνα τουλάχιστον θα παραµείνουν, ασχολούµενοι κατ εξοχήν µε τη γεωργία και φυλάσσοντας µε ζήλο την πολιτισµική τους ιδιοµορφία, απλοί παρατηρητές των ραγδαίων αλλαγών που συντελούνταν δίπλα τους». Χρήστος Λούκος, Πεθαίνοντας στη Σύρο τον 19 ο αιώνα: Οι µαρτυρίες των διαθηκών, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000, σ Βλ. για την έγνοια της «αυτο-δικαιολόγησης» σε µια αστική κοινωνία στον Ζακ Ελλύλ, Μεταµόρφωση του αστού, µετ. Βασίλης Τοµανάς, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2008, σ Ο επίσκοπος Alberti λ.χ. ζήτησε κάποτε από τον Πάπα να στείλει Ιδιόβουλο προς τον Όθωνα για να αποµακρυνθεί από τη Σύρο ο Ορθόδοξος Μητροπολίτης ανιήλ Κοντούδης ( ), επειδή ο τελευταίος, όπως διατεινόταν, τον εµπόδιζε στο ποιµαντικό του έργο. Ασηµάκης, ό.π., σ Είναι γεγονός ότι παρά τις ελπίδες του Πάπα ότι ο Όθωνας θα ήταν ενεργός υποστηρικτής κάθε αιτήµατος των Ρωµαιοκαθολικών, στην πραγµατικότητα ο Βαυαρός µονάρχης αποστασιοποιήθηκε εγκαίρως, κρατώντας τελικά µια ουδέτερη ή και φιλορθόδοξη στάση, διατεινόµενος πάντοτε ότι πιέζεται από τις κυβερνήσεις και το λαό του. Ασηµάκης, ό.π., σ. 333, Πάντως, ο ίδιος ο επίσκοπος Blancis θα γράψει στη Ρώµη πως «η ορθόδοξη Ιερά Σύνοδος ζητά από την Αντιβασιλεία να επιβληθεί και στην Καθολική Εκκλησία η αναδιοργάνωση που επιβλήθηκε στην ορθόδοξη (κατάργηση µονών, επισκοπών και απαλλοτρίωση εκκλησιαστικής περιουσίας». Ό. π., σ. 295, σηµ

5 του Λονδίνου (1830) 16. Προσπαθούσαν λοιπόν µε τις συνεχείς παρεµβάσεις της Αγίας Έδρας, αλλά και µε την ακαταπόνητη επικουρία των πρεσβευτών της Γαλλίας (και λιγότερο της Αυστρίας), να τροποποιήσουν τους νόµους του κράτους και να επιτύχουν µια ιδιαίτερη µεταχείριση για τον κλήρο και τα µέλη τους. Οι Γάλλοι µάλιστα πρέσβεις έφθαναν στο σηµείο να επιδιώκουν τη δηµιουργία «ενός κράτους µέσα στο κράτος», κατά την έκφραση του Αυστριακού πρέσβη Prokesch-Osten 17. Έτσι, σε µια εποχή κατά την οποία ο Ρωµαιοκαθολικισµός δεχόταν ισχυρά πλήγµατα στην Ευρώπη, εξαιτίας του ανερχόµενου ιταλικού εθνικισµού αλλά και της προϊούσας εκκοσµίκευσης, στην Ελλάδα προσπαθούσε να κερδίσει όσα µπορούσε περισσότερα από τα προεπαναστατικά του δικαιώµατα, εκµεταλλευόµενος την αδυναµία των ελληνικών κυβερνήσεων αλλά και την ποικίλη εξάρτησή τους από τις Μεγάλες υνάµεις 18. Η υποβόσκουσα λοιπόν διαπάλη των δυο αυτών ευρωπαϊσµών στο συριανό έδαφος κράτησε ζωντανή την προϋπάρχουσα θρησκευτική έριδα, στην οποία πλέον έπαιζαν σηµαντικό ρόλο αφενός το αίσθηµα υψηλοφροσύνης κατέναντι του αντιπάλου, που µοιράζονταν και οι δυο κοινότητες, και αφετέρου η επιθυµία αυτεξουσιότητας ενώπιον του νεοελληνικού κράτους που εξίσου τους κατείχε. Πάντως, η αµοιβαία καχυποψία ή περιφρόνηση των δυο κοινοτήτων έψαχνε πάντοτε ευκαιρίες για να εκδηλωθεί. Ο στόχος λ.χ. των Ερµουπολιτών ήταν κυρίως η ρωµαιοκαθολική ιεραρχία 19. Έτσι, κατά καιρούς, δηµοσιεύµατα του τύπου έφερναν στο προσκήνιο την υφιστάµενη διένεξη, διαποµπεύοντας έγκαιρα ακόµη και τις ελάχιστες ενδείξεις για το προσηλυτιστικό ενδιαφέρον των Ρωµαιοκαθολικών ή σχολιάζοντας αρνητικά δηµοσιογραφικές ειδήσεις για τον Πάπα και το Ρωµαιοκαθολικισµό στην Ευρώπη 20. Αντίθετα, οι Ορθόδοξοι ιεράρχες του νησιού, 16 Ο Ασηµάκης θα επισηµάνει ότι µε το πρωτόκολλο αυτό εξυπηρετείτο η Γαλλία και ότι «απώτερος σκοπός της γαλλικής διπλωµατίας ήταν η συνέχιση άσκησης επιρροής στο Ελληνικό κράτος, µέσω των θρησκευτικών ιδρυµάτων της». Ασηµάκης, ό.π., σ Ασηµάκης, ό.π., σ Χαρακτηριστική είναι και η αναφορά του Γάλλου προξένου στη Σύρο προς την κυβέρνησή του (1852), στην οποία αναφέρει: «Η Γαλλία έχει εµπορικό συµφέρον, και τολµώ να πω πολιτικό συµφέρον, να µην αφήσει να µειωθεί η σπουδαιότητα της Σύρου, της οποίας οι καθολικοί κάτοικοι έχουν συνηθίσει να θεωρούν τους εαυτούς τους προστατευόµενους της Γαλλίας, και αυτούς πρέπει να διατηρήσουµε µε όλα τα πρακτικά µέσα για να εξουδετερώσουµε την επιρροή της Ρωσίας, που έχει πολλές συµπάθειες στους Ερµουπολίτες». Καρδάση, ό.π., σ Βλ. και Ασηµάκης, ό.π., σ Έτσι, η εφηµερίδα της Ερµούπολης Αίολος, προσπαθώντας να δικαιώσει τη στάση της θρησκευτικής ελευθερίας που διαπνέει τους Ορθόδοξους έναντι των «Κορυφαίων Συρίων, των κατοίκων δηλαδή της Κορυφής περί την Ερµούπολιν», θα υπαινιχθεί ότι κάποιοι «µονασταί αδελφοί» της Άνω πόλης αντιτίθενται στην ένωση των δύο κοινοτήτων, την οποία η εφηµερίδα διατείνεται ότι επιθυµούν «οι φιλόνοµοι και φρόνιµοι των ορθοδόξων», συντηρώντας έτσι τον «χωρισµόν δια µικράς εκκλησιαστικάς διαφοράς». Συνεχίζοντας µάλιστα τον υπαινιγµό, προτρέπει ότι «προ πάντων δε οι πνευµατικοί αυτών ποιµένες τοιαύτας νουθεσίας και οδηγίας χρεωστούσι να δίδωσιν εις το ποίµνιον». Εφ. Αίολος, αρ. 518, 19 Αυγούστου Επίσης, η εφ. Ένωσις, την ίδια περίοδο, θα κατηγορήσει ευθέως τους «πανούργους ταραξίας Γεζουΐτας» για τον προσηλυτισµό των Ανωσυριανών, και θα εκφράσει το παράπονο των Ορθοδόξων ότι «πολλοί των Λατίνων, φανατικοί όντες, αποστρέφονται αυτούς». Στη συνέχεια όµως, θα υµνήσει το «σεβάσµιο και έµπειρο επίσκοπο αυτών» (τον Ιωσήφ Alberti) για την αγάπη και την εµπιστοσύνη που δείχνει, µαζί µε πολλούς συµπολίτες του, στους Ορθοδόξους, µην παραλείποντας εντέλει να στηλιτεύσει και πάλι όσους Ρωµαιοκαθολικούς «πράττουσι µωρώς και απαισίως κατά διαφόρους περιστάσεις». Εφ. Ένωσις, αρ. 289, 10 Ιουνίου Στην εφ. Ο Άργος (αρ. 70, 18 Οκτωβρίου 1875) παρουσιάζεται καταγγελία για προσηλυτισµό ορθόδοξης από ρωµαιοκαθολικές µοναχές σε σχολείο της Τήνου. Επίσης, η εφ. Ερµούπολη δηµοσιεύει σειρά αρνητικά φορτισµένων άρθρων για την ιστορία του Ιησουϊτισµού (Ιανουάριος Μάρτιος 1865), καθώς και άλλα αντιπαπικά άρθρα, όπως «Οι εκ της νέας πολιτικής του Βατικανού επαπειλούµενοι κίνδυνοι» (αρ. 385, 29 Απριλίου 1872) ή «Και άλλη καλογερική ασέλγεια» (αρ. 438, 26 Μαΐου 1873). Τέλος, στην εφ. Η Μέλισσα της Ερµουπόλεως (τόµ. Α, φυλλάδιο (Οκτώβριος 1879) και Ε 5

6 δεσµευµένοι από την πολιτειακή εξουσία, συνήθως κρατούσαν χαµηλά τον πήχη της διαµάχης. Κάποτε η δογµατική τους αντίθεση θα εκφραστεί µε αντιλατινικά κείµενα, τα οποία όµως θα πάρουν την αντίστοιχη απάντηση από τους Ρωµαιοκαθολικούς θεολόγους 21. Από τη µεριά τους, οι Ανωσυριανοί αναζητούσαν τρόπους εξισορρόπησης των ποικίλων δραστηριοτήτων στις οποίες οι Ορθόδοξοι πρωτοστατούσαν 22. Έτσι, η ανέγερση ορθόδοξων ναών στην Ερµούπολη τους παρότρυνε στην οικοδόµηση εκεί και ρωµαιοκαθολικών ναών, ενέργεια που είχε ως στόχο να «συµβάλλει στην τόνωση της ευλάβειας του λαού και στη µεγαλύτερη δόξα του Καθολικισµού σε ένα νησί όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφατα πολλές χιλιάδες Ανατολικοί Έλληνες», όπως έγραφε στην Προπαγάνδα ο ίδιος ο επίσκοπος Blancis 23. Είναι γεγονός όµως ότι στη γενικότερη ακοινωνησία των δυο θρησκευτικών κοινοτήτων συνεισέφερε αποτελεσµατικά και η εντατική θρησκευτική κατήχηση, στην οποία υποβάλλονταν οι κάτοικοι της Άνω πόλης, και ιδιαίτερα η νεολαία, από Ρωµαιοκαθολικούς µοναχούς και µοναχές, συνεχίζοντας µε τον τρόπο αυτό την προεπαναστατική παράδοση. Η δραστηριότητα των Καπουτσίνων, των Ιησουιτών, των οµινικανών, των Αδελφών του Ελέους και του Αγίου Ιωσήφ, των Ουρσουλινών κλπ., ήταν εξαιρετική. Μάλιστα µαρτυρείται ότι στα τέλη του 19 ου αιώνα λειτουργούσαν στο νησί δεκατρείς αδελφότητες, οι οποίες «µόρφωσαν πνευµατικά όλες τις ηλικίες και τάξεις των κατοίκων του» 24, ενώ µια ιερατική σχολή που λειτουργούσε ήδη πριν από την Επανάσταση εφοδίαζε µε ιερείς την ευρύτερη περιοχή 25. Αποτέλεσµα αυτής της προσεκτικά οργανωµένης επιτήρησης του πληθυσµού της άνω Σύρου ήταν η θρησκευτική και ηθική ευδοκίµηση των κατοίκων της, η οποία έφθασε να αναγνωριστεί όχι µόνο από τους Ρωµαιοκαθολικούς, αλλά και από τους Ορθοδόξους και τους Προτεστάντες. Έτσι, στα τέλη της περιόδου που εξετάζουµε, ο Α. Φραγγίδης, δεν θα διστάσει να αντιδιαστείλει κατηγορηµατικά τη θρησκευτικότητα των Ορθοδόξων και των Ρωµαιοκαθολικών του νησιού. Θα επισηµάνει, ως το θεµελιώδες µειονέκτηµα των πρώτων, την έλλειψη «θρησκευτικού αισθήµατος» εξαιτίας των «δεισιδαιµόνων» µητέρων, οι οποίες «αποµιµούνται µόνον της ευσεβείας τα έργα εκ φόβου, αδιαφορούσι δε να διδάξωσι τα τέκνα την προς τον Θεόν πίστιν, την προς τον πλησίον αγάπην και την προς την πατρίδα αυταπάρνησιν». Σε αυτήν την έλλειψη θρησκευτικής, αλλά και εθνικής, κατήχησης των Ορθοδόξων, ο ( εκέµβριος 1879) καταχωρείται άρθρο µε τίτλο «Ο πόλεµος κατά της επιστήµης», όπου καταγγέλλεται η στάση της Ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας. Αντίθετα, η προσπάθεια για την ίδρυση Σχολής από τους Αδελφούς των Χριστιανικών Σχολών (Fréres) για την ρωµαιοκαθολική νεολαία του νησιού ( ) προσέκρουσε σε πολλά εµπόδια από µέρους των Ορθοδόξων, ώσπου µαταιώθηκε µέχρι το Βλ. την αντίδραση της εφ. Αστήρ των Κυκλάδων (αρ. 94, ) στη στάση αυτή των Ορθοδόξων στο: Ρούσσος Μελιδώνης, Syra Sacra, ό. π., σ Έτσι, όταν ο Αλέξανδρος Λυκούργος ( ) δηµοσίευσε τις απόψεις του για το λατινικό βάπτισµα, το παπικό πρωτείο κλπ., ο Ρωµαιοκαθολικός Ιησουΐτης ιερωµένος Βοναβεντούρας Aloisio έσπευσε να τον αντικρούσει εκδίδοντας τους «ιαλόγους» (1869). Μάρκος Ν. Ρούσσος Μελιδώνης, Ιησουΐτες στον ελληνικό χώρο ( ), εκδ. Κ.Ε.Ο., Αθήνα 1991, σ Η αντιπαλότητα θα συνεχιστεί και αργότερα, όταν στην κηδεία του Λυκούργου προξένησε εντύπωση η ψυχρή στάση των ρωµαιοκαθολικών ιερέων, σύµφωνα µε την εφ. Ο Άργος, αρ. 71, 25 Οκτωβρίου Αντίθετα, µετά από πέντε χρόνια, η εφ. Ερµής θα επαινέσει τους Ορθόδοξους κληρικούς που συµµετείχαν στην κηδεία του Ρωµαιοκαθολικού επισκόπου Ιωσήφ Αλβέρτη, εφόσον «οι πάντες τέκνα της αυτής εκκλησίας τυγχάνοµεν» Εφ. Ερµής, αρ. 380, Έτος Στ, 3 Απριλίου Ρούσσος Μελιδώνης, Syra Sacra, ό.π., σ. 176, Ό.π., σ Για την πλούσια οικοδοµική δραστηριότητα του επισκόπου Alberti, ό.π., σ Ρούσσος Μελιδώνης, Ιησουΐτες, ό.π., σ Η Σύρος έχει χαρακτηριστεί ως η «παππαδοµάνα» της ελληνοκαθολικής κοινότητας. Ρούσσος Μελιδώνης, Syra Sacra, ό.π., σ

7 Φραγγίδης θα αντιπαραθέσει την εξαιρετική πλησµονή του θρησκευτικού αισθήµατος των Ρωµαιοκαθολικών, η οποία οµολογεί ότι προερχόταν από την πλησµονή ακριβώς της κατήχησης που επιτελούσαν άοκνα οι ιερείς τους, όντες «εγγράµµατοι, άγαµοι, εν ιδία σχολή κατηρτισµένοι, ηθικοί, αυστηροί, απέχοντες της συχνής επικοινωνίας µετά του ποιµνίου, διδακτικοί, επιβλητικοί, συγκρατούντες υπό την ιεράν αυτών χείρα πάντας και πάσας» 26. Η προτεσταντική τώρα µαρτυρία για την ιδιαίτερη θρησκευτική καρποφορία των Ρωµαιοκαθολικών της Άνω πόλης θα προέλθει από την πέννα του Γερµανού ιεραποστόλου Fr. Hildner ( ). Ο Hildner ήταν απεσταλµένος της αγγλικής Church Missionary Society, η οποία έφτασε απρόσκλητη στο νησί το 1828 και, σε αγαστή συνεργασία µε άλλες αγγλικές και αµερικανικές εταιρείες, προσπάθησε να εκπροτεσταντίσει τους κατοίκους, έτσι ώστε να χρησιµοποιηθούν ως ιεραπόστολοι όχι µόνο της απελευθερωµένης µόλις τότε Ελλάδας, αλλά και ολόκληρης της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Η προσπάθεια αυτή ήταν µέρος µιας γιγαντιαίας ιεραποστολικής επιχείρησης, η οποία απλωνόταν επίσης στην Ασία, στην Αφρική, στην Αµερική και την Αυστραλία, µε στόχο την επείγουσα παγκόσµια διασπορά του µηνύµατος του Ευαγγελίου, έτσι ώστε να γίνει ολόκληρη «η οικουµένη µια ενορία», ενόψει της επικείµενης ευτέρας Παρουσίας και σύµφωνα, βεβαίως, µε τις χιλιαστικές απόψεις προτεσταντών θεολόγων του 18 ου και του 19 ου αιώνα. Έτσι, ο Γερµανός αυτός ιεραπόστολος θα αναλάβει συντονισµένες προσπάθειες για την επιτυχία αυτής της οικουµενικής αποστολής στην Ερµούπολη, έχοντας να αντιπαλέψει µε τη Σκύλλα της «δεισιδαιµονίας» και τη Χάρυβδη της «αθεΐας», όπως αποκαλούσε ο ίδιος την εκκοσµίκευση των Ορθοδόξων. Θα ασκήσει λοιπόν µια πολύ διαδεδοµένη µέχρι σήµερα ιεραποστολική µεταµφίεση, ιδρύοντας το «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» 27, ένα εκπαιδευτικό ίδρυµα που περιλάµβανε νηπιαγωγεία, αλληλοδιδακτικά και Ελληνικά σχολεία αγοριών και κοριτσιών, καθώς και Σεµινάρια για την κατάρτιση δασκάλων και δασκαλισσών, εκπαιδεύοντας συνολικά πάνω από 7000 χιλιάδες ελληνόπουλα στα πενήντα περίπου χρόνια της λειτουργίας του ( ). Αρωγός σε αυτή τη εξαιρετικά µεθοδική δραστηριότητα ήταν η τεράστια επίσης διασπορά Βίβλων και προτεσταντικών και σχολικών βιβλίων, τα οποία µοιράστηκαν σε πολλά σχολεία της Ελλάδας αλλά και της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, µε πρωτοβουλία του ίδιου του Γερµανού ιεραποστόλου αλλά και άλλων συναδέλφων του 28. Έτσι, θα µπορούσαµε να ισχυριστούµε ότι, κατά παράδοξο τρόπο, το έργο της συστηµατικής θρησκευτικής κατήχησης, που είχαν αναλάβει οι Ρωµαιοκαθολικοί µοναχοί και µοναχές στην Άνω Σύρο, το ασκούσαν για χάρη των Ορθοδόξων της Ερµούπολης, οι προτεστάντες αυτοί ιεραπόστολοι Φραγγίδη, ό.π., σ Για την ιστορία αυτού του ιδρύµατος βλ. Αντώνη Λ. Σµυρναίου, Στα ίχνη της ουτοπίας: Το Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον Σύρου και η προτεσταντική οµογενοποίηση της οικουµένης κατά το 19 ο αιώνα, εκδ. Σύλλογος προς ιάδοσιν Ωφελίµων Βιβλίων, Αθήναι Για κάποιες άλλες όψεις της προτεσταντικής δραστηριότητας στην Ελλάδα βλ. του ιδίου, Μετέωρος Ζήλος: Προτεσταντική προπαιδεία και νεοελληνική εκπαίδευση κατά το 19 ο αιώνα, εκδ. Ψηφίδα, Αθήνα Anthony L. Smyrnaios, Manuals of conversion: Protestant missionary school-books in Greece during the 19 th century, The History of Education and Children s Literature, III, 1(2008), pp Η έλλειψη ενός µοναστικού ισοδύναµου των Ρωµαιοκαθολικών στην Ερµούπολη ήταν εµφανής, µε εξαίρεση το ησυχαστήριο της Αγίας Παρασκευής πάνω από την πόλη, στο οποίο έζησε για δεκαέξι χρόνια ( ) ο Σκιαθίτης ιεροµόναχος ιονύσιος Επιφανειάδης, θείος του Παπαδιαµάντη και του Μωραϊτίδη, επιχειρώντας να διαδώσει την κολλυβαδική κληρονοµιά του στους κατοίκους του νησιού, χωρίς όµως να γνωρίζουµε πολλά για την απήχηση που είχε. 7

8 Αν και οι αναφορές του Hildner για τους Ρωµαιοκαθολικούς ήταν περιορισµένες, µαρτυρεί πάντως ότι επρόκειτο για µια κλειστή κοινότητα µε αυστηρό ποιµενάρχη, ο οποίος έθετε προσκόµµατα στην ελεύθερη διακίνηση των προτεσταντικών βιβλίων στο αλληλοδιδακτικό σχολείο της Άνω πόλης, ενώ λίγοι µόνο πλούσιοι Ανωσυριανοί µπορούσαν να τον αψηφήσουν και να εγγράψουν τα παιδιά τους στο προτεσταντικό «Παιδαγωγείο». Αλλά απογοητευµένος από τη διαρκώς αυξανόµενη εκκοσµίκευση των κατοίκων της Ερµούπολης, ο προτεστάντης ιεραπόστολος θα αναγκαστεί να οµολογήσει ότι τα ήθη των Ρωµαιοκαθολικών, παρά το φανατισµό τους, ήταν υψηλότερα από εκείνα των Ορθοδόξων 30. Πάντως, ο φόβος της ρωµαιοκαθολικής ιεραρχίας για την αφοµοίωση του ποιµνίου της από τους Ορθοδόξους, δεν αφορούσε µόνο το δογµατικό προσεταιρισµό τους αλλά και τη σαγήνη που ασκούσε πάνω τους η εκκοσµίκευση των Ερµουπολιτών, η οποία ήταν δυνατόν να αποτελέσει την κατ εξοχήν απειλή για τους Ρωµαιοκαθολικούς, εφόσον θα διευκόλυνε την αφοµοίωσή τους από τους πρώτους µε τελική συνέπεια και την οµολογιακή τους µεταστροφή. ιότι, στα µέσα πλέον του 19 ου αιώνα η αυτοσυνειδησία των κατοίκων της Ερµούπολης για την ευρωπαϊκή προοπτική της πόλης φαινόταν να διυλίζει µε ευχέρεια τις καταβολές της παραδοσιακής θρησκευτικότητας των πρώην κατατρεγµένων προσφύγων, προσδίδοντάς τους την αύρα µιας µοντέρνας ηθικο-κοινωνικής χρησιµοθηρίας. Η συνεχώς αναπτυσσόµενη κερδοµανία των Ερµουπολιτών διαµόρφωνε πλέον τις στάσεις απέναντι σε αυτήν την παράδοση. Όπως το εχθρικό οθωµανικό παρελθόν είχε γρήγορα επαναπροσδιοριστεί µπρος στην πρόκληση των προσοδοφόρων εµπορευµατικών δικτυώσεων µε την ίδια την Οθωµανική Αυτοκρατορία 31, έτσι και η θρησκευτική κληρονοµιά, χωρίς να χάσει πλήρως τη δυναµική της, άρχιζε και εκείνη να τροποποιείται για να ανταποκριθεί στις καινούργιες απαιτήσεις. Η παλαιά ιερότητα είχε αντικατασταθεί από µια καινούργια, αναδεικνύοντας, για τους εµπόρους τουλάχιστον της πόλης, ως «το ιερώτερόν των πράγµα, τα κατάστιχα του επιτηδεύµατός των» 32. Έτσι, αν και «το να πάρει κανείς τη θρησκευτική θερµοκρασία µιας κοινότητας αν είναι θερµή, ψυχρή ή χλιαρή δεν είναι απλό ζήτηµα» 33, η αστική θρησκευτικότητα των Ερµουπολιτών φαίνεται ότι ήταν πλέον το πλαίσιο µέσα στο οποίο η αναζήτηση του Θεού θεωρείτο επιτρεπτό να λάβει χώρα 34, επιτρέποντας όµως παράλληλα την ισχυρή επιβίωση παραδοσιακών µορφών συµπεριφοράς, κυρίως στις κατώτερες τάξεις. Στη ρίζα αυτής της θρησκευτικότητας βρισκόταν οπωσδήποτε η αστική καταγωγή των περισσοτέρων από τους κατοίκους της Ερµούπολης, οι οποίοι έχοντας κάνει ήδη αρκετά από τα βήµατα του εξευρωπαϊσµού στις πατρίδες τους, υποχρεώθηκαν αίφνης να ζήσουν την εµπειρία της βίαιης ξενιτείας, τον ίλιγγο του τρόµου και της φτώχειας, βυθιζόµενοι αυθόρµητα στις ανοµίες της γρήγορης απόκτησης του πλούτου κατά την Επανάσταση. Μέσα σε αυτόν τον αντιφατικό κυκεώνα, κράτησαν ένα ίζηµα παραδοσιακής θρησκευτικότητας, αξεχώριστο πάντοτε 30 Σµυρναίου, Στα ίχνη της ουτοπίας, ό.π., σ. 192, Χρ. Αγριαντώνη, Οι απαρχές της εκβιοµηχάνισης στην Ελλάδα τον 19 ο αιώνα, έκδ. Ιστορικό Αρχείο, Εµπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 1986, σ Καρδάση, ό.π., σ Peter Burke, Ιστορία και κοινωνική θεωρία, µετ. Φώτης Τερζάκης, εκδ. νήσος, Αθήνα, 2002, σ Σύµφωνα µε τον Ζακ Ελλύλ, τα δυο θεµελιώδη χαρακτηριστικά του αστού, η ιδεολογία της ευτυχίας και η αφοµοιωτική του δύναµη, σχετίζονται άµεσα µε την ανάπτυξη της οικονοµικής δραστηριότητας και καθορίζουν τον τρόπο µε τον οποίο προσεγγίζει το Θεό υποβαθµίζοντάς τον σε θρησκεία. Είναι µια θρησκεία που λειτουργεί ως «ο εγγυητής και το κίνητρο της ηθικής», ρυθµίζοντας πάντοτε το ρόλο των «θρησκευτικών καθηκόντων» και «αναγκών» του και αφαιρώντας εντέλει κάθε «αιχµή του απόλυτου». Ελλύλ, ό.π., σ , 47, 50-52, 75-78, 96. 8

9 από το πατριωτικό περίβληµα. Στην καινούργια τους πλέον πατρίδα, αυτοί οι πρόσφυγες φαίνονταν εξωτερικά να αρκούνται στη συµµετοχή τους στις τελετουργίες και στα µυστήρια, συχνά µε θορυβώδη και εµπορικό τρόπο, και να ανταποκρίνονται στην ποιµαντική προσπάθεια που κατά καιρούς κατέβαλλαν οι επίσκοποι και οι ιερείς τους. Ενδιαφέρονταν για την οικοδόµηση περικαλλών ναών, περισσότερο ίσως ως ένδειξη γοήτρου, προέβαιναν σε µια δηµοσιογραφική ρητορική περί ηθικής, ευπρέπειας και ευνοµίας, ενώ παράλληλα προσέτρεχαν ασµένως στις χοροεσπερίδες, στο θέατρο και στα καρναβάλια, γεµίζοντας τα καφενεία από το πρωί της Κυριακής 35. Σηµάδια αυτής της διάχυτης εκκοσµίκευσης θα φανούν και στη µέριµνα για τη µετά θάνατον ζωή, όπως αποτυπώνεται στις διαθήκες 36, καθώς επίσης και στην εµφανή υποχώρηση του θρησκευτικού εντύπου στο β µισό του 19 ου αιώνα, στη µειωµένη προσέλευση των κοριτσιών στον εκκλησιασµό ή στην παραµέληση του εκκλησιασµού από τους άνδρες 37. Παράλληλα, η εγχώρια αυτή θρησκευτικότητα, επιδεικνύοντας τον εκσυγχρονισµό της, έσπευδε να αποβάλλει όλες τις µηορθολογικές διαστάσεις της, καταγγέλλοντας τη «δεισιδαιµονία» 38, στην οποία περιλαµβάνονταν συνήθως οι µετάνοιες (πρβλ. τις «θεοτούµπισσες» του Ροΐδη), η νηστεία, η λατρεία των θαυµατουργών εικόνων, καθώς και η τέλεση αλλά και η διάδοση θαυµάτων. Η σύµπλευση Ορθοδόξων, Ρωµαιοκαθολικών και Προτεσταντών στη Σύρο κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα ήταν οπωσδήποτε ετεροβαρής. Οι διαφοροποιήσεις µεταξύ τους πολλές. Το γεγονός ότι οι Προτεστάντες, παρά τις προσπάθειές τους, στερούνταν τυπικά αλλά και ουσιαστικά ποιµνίου, φαίνεται, κατ αρχήν, ότι τους έθετε στο περιθώριο του παγιωµένου ανταγωνισµού των άλλων δυο δογµάτων, αν και η δράση τους στο νησί λειτούργησε µάλλον ως αντηχείο στην αντίδραση των Ορθοδόξων προς τους Ρωµαιοκαθολικούς. Είναι γεγονός ότι ο προτεσταντικός εγγραµµατισµός της Ερµουπολίτικης κοινωνίας δεν κατέληξε στη δηµιουργία µιας προτεσταντικής κοινότητας από Έλληνες προσήλυτους, καθώς σχεδόν καµιά µεταστροφή στο Προτεσταντισµό δεν 35 Βλ. το σχόλιο της εφ. Ο Φερεκύδης (αρ. 5 Έτος Α, 24 Αυγούστου 1874) για τις ενέργειες του Αρχιεπισκόπου Κερκύρας να ανοίγονται τα καταστήµατα µετά το τέλος της κυριακάτικης λειτουργίας: «Εν Ερµουπόλει και οι σφόδρα ορθόδοξοι επιτρέπεται να ανοίγωσι τα καταστήµατά των από της 4 ης πρωϊνής ώρας, ή και από του µεσονυχτίου». Επίσης, βλ. το καυστικό σχόλιο της ίδιας εφηµερίδας (αρ. 33, 13 Μαρτίου 1875) για την «αγεληδόν» αποχώρηση του κόσµου από την εκκλησία, όταν ανέβαινε στον άµβωνα ο αρχιµ. Ναθαναήλ, εφόσον οι πιστοί ήταν άνθρωποι που ολόκληρη τη νύχτα χειροκροτούσαν (στο θέατρο) τον Περικλή Περικλέτο και δεν µπορούσαν να αντέξουν ένα «σεµνόν ιεροκήρυκα». Τέλος, βλ. τις περιγραφές του Α. Συγγρού για την κοσµική ζωή της ερµουπολίτικης ελίτ, καθώς και την ανάπλαση αυτής της ζωής που επιχειρεί ο Ε. Ροΐδης στην «Ψυχολογία συριανού συζύγου». Α. Συγγρός, Αποµνηµονεύµατα, τόµ. Α, εκδ. ηµιουργία, χ.χ., σ και Εµµανουήλ Ροΐδη, Άπαντα, Αθήνα 1978, τ. 5, σσ Λούκος, ό.π., σ , 243, 247, 252. Και στην περίπτωση αυτή, οι Ρωµαιοκαθολικοί διαθέτες εκφράζουν µια εντονότερη µέριµνα για τη σωτηρία της ψυχής τους από τους Ορθοδόξους, ίσως και εξαιτίας της διδασκαλίας τους περί του Καθαρτηρίου. 37 Ό.π., σ Βλ. λ.χ. τις καταγγελίες της εφ. Εωσφόρος εναντίον της εφ. Πανόπη για την υποστήριξη που η τελευταία προσέφερε στη στροφή της ερµουπολίτικης κοινωνίας προς την παραδοσιακή θρησκευτικότητα στη δεκαετία του Έτσι, σύµφωνα µε τον Εωσφόρο, η Πανόπη απέβλεπε «εις καλογεροδιδασκαλικήν τινά παντοκρατορίαν, µέλλουσαν να περισφίγξει εν τη εαυτής παλάµη την κοινωνίαν µας» και «υπέρ σχηµατισµού ιησουϊτικού τινός κέντρου, µέλλοντος να διέπη το παν εν Ερµουπόλει», ενώ «εθήλασε έλαιον αντί γάλα». Τέλος, η εφηµερίδα ανήγγειλε ότι «το θεοκρατικόν στάδιον» της Πανόπης είχε λήξει και το «εργοστάσιον θαυµάτων» των «πανοπιστών» είχε πλέον αποτύχει. Βλ. εφ. Εωσφόρος, αρ. 2, έτος Α, 23 Μαρτίου

10 επετεύχθη 39. Παρά τις ελάχιστες ταραχές που σηµειώθηκαν τις δύο πρώτες µετεπαναστατικές δεκαετίες εναντίον της προσηλυτιστικής απόπειρας των ιεραποστόλων, η αποκλειστικά εµπορευµατική στροφή των κατοίκων του νησιού, και ειδικά της άρχουσας τάξης του, κατέστησε τελικά εφικτή τη διύλιση και την αφοµοίωση του προτεσταντικού κηρύγµατος από την ερµουπολίτικη κοινωνία, χωρίς εµφανή επίδραση στη θρησκευτική της διαγωγή. Οι Ορθόδοξοι εκµεταλλεύτηκαν ασυνείδητα µόνο τον εκπαιδευτικό φλοιό του προτεσταντικού µηνύµατος, διατηρώντας το ορθόδοξο τυπικό, επενδυµένο πάντοτε µε την εθνική τήβεννο, χωρίς όµως να προσχωρήσουν σε µια πλήρη υιοθεσία του Προτεσταντισµού, η οποία θα τους έφερνε αντιµέτωπους µε το ισχυρό τότε δεσµό Ορθοδοξίας και Ελληνικότητας. Ο δεσµός αυτός λειτούργησε πράγµατι, από τη µια µεριά, ως, πιθανώς ασυνείδητο, ανάχωµα στους προτεσταντικούς προσηλυτισµούς, και από την άλλη, ως εργαλείο για την κατασκευή της ετερότητας των Ορθοδόξων απέναντι τους Ρωµαιοκαθολικούς. Έτσι, το «Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον» αποτέλεσε το εχέγγυο ακριβώς µιας ανοιχτής κοινωνίας, η οποία, επιδιώκοντας ανυπόµονα τον εκσυγχρονισµό της, χρησιµοποίησε το προτεσταντικό εκείνο εγχείρηµα, µαζί µε την πάγια αντιλατινική απέχθεια των Προτεσταντών, ως διαφωτιστικά όπλα απέναντι στους Ρωµαιοκαθολικούς, εξασφαλίζοντας µε τον τρόπο αυτό µια εύθραυστη ισορροπία ανάµεσα στην παράδοση και στον εκσυγχρονισµό. Κατά συνέπεια, οι Ορθόδοξοι της Ερµούπολης έφθασαν στο σηµείο να µην θεωρούν τους Προτεστάντες, τους µόνους που ασκούσαν προσηλυτισµό στο νησί, ως εχθρική χριστιανική Οµολογία, αποστροφή την οποία εξακολουθούσαν να επιφυλάσσουν µόνο για τους Ρωµαιοκαθολικούς της Άνω πόλης 40. Αυτός λοιπόν ο πρωτότυπος διοµολογιακός συγχρωτισµός που έλαβε χώρα στο νησί κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα διατήρησε αλλά και ανάπλασε την προεπαναστατική και επαναστατική αντιπαλότητα Ορθοδόξων και Ρωµαιοκαθολικών. Μέσα από την εµπορευµατική διύλιση των θρησκευτικών ταυτοτήτων, η οποία εξασφάλισε µια οιονεί συµµαχία Ορθοδόξων και Προτεσταντών απέναντι στους Ρωµαιοκαθολικούς, αναπτύχθηκαν δυναµικές που επέτρεψαν στους Ορθοδόξους, να συγκροτήσουν µια εκµοντερνισµένη ιδιοπροσωπία, µε ισχυρούς όµως θύλακες παραδοσιακότητας, µια ιδιοπροσωπία οδηγό στη συγκρότηση της θρησκευτικότητας ολόκληρης της ελληνικής κοινωνίας κατά τον 20ό αιώνα. 39 Η δεύτερη γυναίκα του Hildner, η δασκάλα του Φιλελληνικού Παιδαγωγείου Αγγελική Γεωργιάδου, µαρτυρείται από τον ίδιο το Γερµανό ιεραπόστολο ως η µοναδική προσήλυτη της Σύρου στον Προτεσταντισµό. Βλ. Σµυρναίου, Στα ίχνη της ουτοπίας, ό.π., σ Ό.π., σ

11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αβούρη Σ. Ν., Η Σύρος εις την νεοελληνικήν λογοτεχνίαν, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόµ. Ε ( ), σ Αγριαντώνη Χρ., Οι απαρχές της εκβιοµηχάνισης στην Ελλάδα τον 19 ο αιώνα, έκδ. Ιστορικό Αρχείο, Εµπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα Αµπελά Τιµολέοντος., Ιστορία της νήσου Σύρου από των αρχαιοτάτων χρόνων µέχρι των καθ ηµάς, Εν Ερµουπόλει Ασηµάκης Ιωάννης, Η πορεία των σχέσεων Ελλάδος Αγίας Έδρας : Από τη γαλλική προστασία έως τη σύναψη διπλωµατικών σχέσεων, Αποστολικό Βικαριάτο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Burke Peter, Ιστορία και κοινωνική θεωρία, µετ. Φώτης Τερζάκης, εκδ. νήσος, Αθήνα, Ελλύλ Ζακ, Μεταµόρφωση του αστού, µετ. Βασίλης Τοµανάς, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη Frazee Charles A., The Orthodox Church and Independent Greece , Cambridge, Cambridge University Press Frazee Charles, Catholics, στο: Richard Clogg (ed.), Minorities in Greece: aspects of a plural society, London: Hurst& Company, 2002, pp Καρδάση Βασίλη Α., Σύρος, σταυροδρόµι της Ανατολικής Μεσογείου ( ), Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα Λούκος Χρήστος, Πεθαίνοντας στη Σύρο τον 19 ο αιώνα: Οι µαρτυρίες των διαθηκών, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο Μανίκα Κωνσταντίνου Ι., Σχέσεις Ορθοδοξίας και Ρωµαιοκαθολικισµού στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως ( ), εκδ. Σταµούλη, Αθήνα Παπαδόπουλου Θωµά, Καθολικοί και Ορθόδοξοι στις Κυκλάδες, Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τόµ. ΙΕ (1995), Ανάτυπο, Αθήνα Ροΐδη Εµµανουήλ, Άπαντα, Αθήνα 1978, τ Ρούσσος Μελιδώνης Μάρκος Ν., Ιησουΐτες στον ελληνικό χώρο ( ), εκδ. Κ.Ε.Ο., Αθήνα Ρούσσος Μελιδώνης Μάρκος Ν., Syra Sacra. Θρησκευτική ιστορία της Σύρου, Κίνηση Καθολικών Επιστηµόνων και ιανοουµένων Ελλάδος, Αθήνα Σµυρναίου Αντώνη Λ., Στα ίχνη της ουτοπίας: Το Φιλελληνικόν Παιδαγωγείον Σύρου και η προτεσταντική οµογενοποίηση της οικουµένης κατά το 19 ο αιώνα, εκδ. Σύλλογος προς ιάδοσιν Ωφελίµων Βιβλίων, Αθήναι Σµυρναίου Αντώνη Λ., Μετέωρος Ζήλος: Προτεσταντική προπαιδεία και νεοελληνική εκπαίδευση κατά το 19 ο αιώνα, εκδ. Ψηφίδα, Αθήνα Smyrnaios Anthony L., Manuals of conversion: Protestant missionary schoolbooks in Greece during the 19 th century, The History of Education and Children s Literature, III, 1(2008), pp Συγγρός Α., Αποµνηµονεύµατα, τόµ. Α, εκδ. ηµιουργία, χ.χ. 20. Φραγγίδη Α., Ιστορία της νήσου Σύρου², Αθήνα Εφηµερίδες: Αίολος (1854), Ένωσις (1854), Ερµής (1880), Ερµούπολις (1865, 1872, 1873), Εωσφόρος (1874), Η Μέλισσα της Ερµουπόλεως (1879), Ο Άργος (1875) και Ο Φερεκύδης (1874, 1975). 11