μεγάλο βαθμό από το κοινωνικό και πολιτισμικόπλαίσιοστοοποίοζούμε.

Transcript

1 Γιώργος Κουλιεράκης Ψυχολόγος της Υγείας ΤοµέαςΚοινωνιολογίας, ΕΣ Υ 11/11/2009 ΜΠΣ Υ & ΥΥ Β. Ελλάδος Ακαδ. Έτος

2 1. Οι απόψεις για την υγεία καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από το κοινωνικό και πολιτισμικόπλαίσιοστοοποίοζούμε. 2. Κανόναςτοναείναικανείς«υγιής»,αλλά, 3. Απόψειςγιατηνυγείαέχουν: 1. Ο Π.Ο.Υ. (ορισμός) 2. Οι απλοί άνθρωποι(γενικός πληθυσμός) 3. Οι ειδικοί

3 1. Δεν είναι μόνο απλουστευμένες εκδοχές τηςιατρικήςγνώσης. 2. Είναι πολυδιάστατες και περιλαμβάνουν: α) τους ορισμούς, β) τις αντιλήψεις για την υγεία και τη συμπεριφορά, γ) τη σχέση μεταξύ διατήρησης της υγείας και της πρόληψης των ασθενειών. 3. Καθορίζονταιαπό: 1. την κοινωνική θέση, ή την ηλικία 2. την πολιτισμική πραγματικότητα, 3. την προσωπική ιστορία(τις εμπειρίες)

4 1. Herzlich(1979), Γαλλία,(Ν=80) 1. «Υγεία εν κενώ»(απουσία αρρώστιας) 2. «Απόθεμα υγείας» (σωματική αντοχή & αντίσταση στην αρρώστια/ αυξάνεται ή μειώνεται με το χρόνο) 3. «Κατάσταση ισορροπίας» (πλήρης πραγμάτωση του αποθέματος της υγείας/ επιτυγχάνεται σπάνια) 2. Blaxter(1990), U.K.,(N=9.000)(τι είναι«υγιής») 1. Απλά, να μην είναι άρρωστος, 2. Με αποθέματα υγείας, με ενέργεια & ζωντάνια, με κοινωνικές σχέσεις, να λειτουργεί αποτελεσματικά, ψυχο-κοινωνική ευημερία.

5 Lau(1995), H.Π.Α. (τι είναι«υγεία»;) Διαστάσεις: 1. Οργανική/ φυσική(καλή φυσική κατάσταση, ενέργεια) 2. Ψυχολογική (χαρούμενος, δραστήριος, με καλή ψυχολογική κατάσταση) 3. Συμπεριφοριστική(κάποιος να τρώει ή/και να κοιμάται σωστά) 4. Μελλοντικές συνέπειες (μακροζωία) 5. Απουσία κάποιου στοιχείου (να μην είναι κανείς άρρωστος, να μην έχει συμπτώματα)

6 Για να κατανοήσουμε τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους επαγγελματίες υγείας και τουςασθενείς. Γιατί είναι κρίσιμες για την εκπαίδευση σε θέματαυγείας(εκστρατείεςπρόληψης). Γιατί κατευθύνουν σε μεγάλο βαθμό τη συμπεριφορά.

7 Οι συμπεριφορές που δρουν προστατευτικά για την υγεία περιλαμβάνουν κάθε δραστηριότητα την οποία τα άτομα ασκούν προκειμένου να διατηρήσουν ή να προάγουν την υγεία τους, ΑΣΧΕΤΑ από το αντιλαμβανόμενο επίπεδο της υγείας τους ή από το αν η συμπεριφορά αυτή όντως επιτυγχάνει το στόχο της

8 Οι συμπεριφορές υγείας, αν και είναι σχετικά σταθερές, συχνά αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου Οι συμπεριφορές προστασίας της υγείας δεν είναι ισχυρά συνδεδεμένες μεταξύ τους (αποφυγή καπνίσματος υγιεινή διατροφή) Οι συμπεριφορές προστασίας της υγείας δεν φαίνεται να καθορίζονται από μια μόνο ομάδα στάσεων ή σκέψεων ή μάθησης Sarafino (1999)

9 Διαφορετικές συνήθειες μπορεί να εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς Οι συμπεριφορές επηρεάζονται από διαφορετικούς και ποικίλους παράγοντες κάθε φορά Οι άνθρωποι αλλάζουν ως αποτέλεσμα της μάθησης και των εμπειριών Λόγοι που κάποτε συντέλεσαν στην έναρξη ή διατήρηση μιας συμπεριφοράς, μπορεί να μην υφίστανται πλέον Leventhal, Prochaska & Hirschman, 1985

10 Συμπεριφορές για τη διατήρηση της καλής κατάστασης της υγείας(health behaviours): Αν το άτομο είναι ή πιστεύει ότι είναι υγιές, ορισμένες πράξεις του μπορεί να αποβλέπουν στην πρόληψη μιας αρρώστιας, στον εντοπισμό της σε πρώιμο, α- συμπτωματικό στάδιο ή στην περαιτέρω βελτίωση της παρούσας καλής κατάστασης της υγείας του π.χ. εμβολιασμός, υγιεινή διατροφή

11 Συμπεριφορές που έχουν ως στόχο την αντιμετώπιση μιας ασθένειας(illness behaviours): Στην περίπτωση αυτή, είτε υπάρχουν κάποιες ενδείξεις εμφάνισης μιας αρρώστιας, είτε το άτομο νομίζει ότι μια αρρώστια αρχίζει να αναπτύσσεται και εξαιτίας αυτών αρχίζει να δρα π.χ. επίσκεψη στο γιατρό, αναζήτηση πληροφοριών

12 Συμπεριφορές στο ρόλο του ατόμου ως ασθενή (sick-role behaviours): Στην περίπτωση αυτή έχουμε ήδη ένα άτομο που νοσεί και εμφανίζει συμπεριφορές που στοχεύουν στη διαχείριση της αρρώστιας και στην αποκατάσταση της υγείας του π.χ. τήρηση της προτεινόμενης θεραπείας, αποχή από την εργασία

13

14 Η ύφεση των μολυσματικών ασθενειών που παρατηρήθηκε στη διάρκεια των τριών τελευταίων αιώνων, γίνεται καλύτερα κατανοητή όχι λόγω των ιατρικών παρεμβάσεων, ΑΛΛΑ λόγω των κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. McKeown, (1979) «Ο ρόλος της Ιατρικής»

15 Στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες, ένα σημαντικό ποσοστό θνησιμότητας οφείλεται σε συγκεκριμένα πρότυπα συμπεριφοράς. Stroebe και Stroebe, (1995)

16 Γνωρίζουμε ότι οι συμπεριφορές υγείας μπορούν να τροποποιηθούν, εφαρμόζοντας συγκεκριμένες μεθόδους και τεχνικές. Stroebe και Stroebe, (1995) Συνεπώς, η πρόβλεψη των συμπεριφορών υγείας είναι σημαντική, για ερευνητικούς, αλλά κυρίως για παρεμβατικούς λόγους

17 Ενδογενείς ❶Δημογραφικοί ❷Κοινωνικοί (μάθηση, ενίσχυση) ❸Συναισθηματικοί (άγχος) ❹Γνωστικοί ❺Πολιτισμικοί ❻Προσωπικότητα Εξωγενείς ❶Θεσμοί ❷Ποινικές απαγορεύσεις Leventhal et al. (1985)

18 Ο τρόπος με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται, «αναπαριστά», μια κατάσταση (π.χ. μια ασθένεια ή μια συνήθεια που σχετίζεται με το επίπεδο υγείας), θα καθορίσει και την τελική συμπεριφορά του. π.χ. Η υπέρταση γίνεται αντιληπτή ως οξεία ασθένεια με σαφή αρχή και σαφές τέλος => 58% σταμάτησε τη θεραπεία εντός εξαμήνου μια κυκλική περιοδική ασθένεια με υφέσεις και εξάρσεις χρόνια ασθένεια που θα πρέπει συνεχώς να ελέγχεται => 17% σταμάτησε άκαιρα την αγωγή Meyer, Leventhal & Guttmann, 1985

19 Υποθετική έννοια, με ισχυρισμό που αναφέρεται στη σχέση ενός αντικειμένου, ή ενέργειας (κάπνισμα) και μιας ιδιότητας (βλαβερό). Αποτελούν τις ουσιαστικές αιτίες εκδήλωσης μιας συμπεριφοράς, αφού μεσολαβούν στις επιδράσεις άλλων παραγόντων (π.χ. την κοινωνική τάξη) και τη συμπεριφορά. Είναι περισσότερο «ανοικτοί» σε αλλαγή από κάποιους άλλους(π.χ. προσωπικότητα)

20 Oι ψυχολόγοι της υγείας έχουν στρέψει την προσοχή τους στη μελέτη των πεποιθήσεων των ατόμων για την υγεία τους και ιδιαίτερα αυτών που αναφέρονται στην απόδοση του ελέγχου της πορείας της υγείας.

21 Τα άτομα που τοποθετούν τον έλεγχο των θεμάτων που σχετίζονται με την υγεία τους στον εαυτό τους,(εσωτερική απόδοση ελέγχου) έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμπλακούν σε συμπεριφορές πρόληψης και προαγωγής της υγείας τους

22 Καταγράφει πεποιθήσεις σχετικά με την απόδοση του ελέγχου της πορείας της υγείας, σε τρεις διαστάσεις: Εσωτερική απόδοση (Internal HLC): αναφέρεται στο βαθµό που τα άτοµα πιστεύουν ότι η υγεία είναι αποτέλεσµα των δικών τους πράξεων Σηµαντικοί άλλοι (Powerful others HLC): αναφέρεται στο βαθµό που τα άτοµα πιστεύουν ότι η υγεία τους υπόκειται στον έλεγχο των σηµαντικών άλλων Τύχη (Chance HLC): αναφέρεται στο βαθµό που τα άτοµα πιστεύουν ότι η πορεία της υγείας είναι θέµα τύχης ή υπόκειται στη µοίρα

23 Εσωτερική απόδοση (Συμφωνώ απόλυτα 6 Διαφωνώ ριζικά 1) Αν αρρωστήσω, εξαρτάται από μένα πόσο γρήγορα θα ξαναγίνω καλά. Εγώ ελέγχω την υγεία μου. Είναι δικό μου φταίξιμο, αν αρρωστήσω. Το βασικότερο για την υγεία μου είναι τι κάνω εγώ ο ίδιος. Αν προσέχω τον εαυτό μου, μπορώ να αποφύγω να αρρωστήσω. Θα είμαι υγιής, όσο έχω τη σωστή συμπεριφορά.

24 Σημαντικοί άλλοι Ο καλύτερος τρόπος για να μην αρρωστήσω είναι να έχω τακτική επαφή με το γιατρό μου. Όποτε δεν αισθάνομαι καλά, πρέπει να συμβουλεύομαι το γιατρό. Η οικογένειά μου παίζει σημαντικό ρόλο στο αν θα αρρωστήσω ή αν θα παραμείνω υγιής. Οι ειδικοί της υγείας ελέγχουν την υγεία μου. Αναρρώνω από μια αρρώστια, συνήθως, γιατί άλλοι άνθρωποι (π.χ. γιατροί, νοσοκόμες, οικογένεια, φίλοι) με έχουν φροντίσει καλά. Σε ότι αφορά την υγεία μου, κάνω μόνο ότι μου λέειογιατρός μου.

25 Τύχη Ότι και να κάνω, αν είναι να αρρωστήσω, θα αρρωστήσω. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία μου είναι τυχαίοι. Η τύχη παίζει σημαντικό ρόλο στο πόσο γρήγορα θα αναρρώσω από μια αρρώστια. Η καλή υγεία μου είναι σε μεγάλο βαθμό ζήτημα τύχης. Ανεξάρτητα από το τι θα κάνω εγώ, είναι πολύ πιθανό να αρρωστήσω. Αν είναι γραφτό μου, θα είμαι υγιής.

26 Δεν υπάρχει λόγος να αναμένουμε ότι η θεωρία για την απόδοση του ελέγχου για την πορεία της υγείας να προβλέπει συμπεριφορές υγείας, παρά μόνο όταν χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με κάποια κλίμακα μέτρησης της αξίας στην υγεία (Wallston & Wallston, 1980, σελ. 211) Η Υγεία κατατάσσεται πρώτη ανάμεσα σε 18 αξίες, όμως 20 40% των συμμετεχόντων δεν κατατάσσει την υγεία στις πέντε ανώτερες αξίες του (Ware & Young, 1979)

27 Αν δεν έχεις την υγεία σου, δεν έχεις τίποτα (Συμφωνώ απόλυτα7 Διαφωνώριζικά1) Υπάρχουν πολλά πράγματα που με ενδιαφέρουν περισσότερο από την υγεία μου (Συμφωνώ απόλυτα 1 Διαφωνώ ριζικά 7) Η καλήυγείαέχειμικρήσημασίαγιαμιαευτυχισμένη ζωή (Συμφωνώαπόλυτα1 Διαφωνώριζικά7) Δεν υπάρχει τίποτα πιο σημαντικό από την καλή υγεία (Συμφωνώ απόλυτα 7 Διαφωνώ ριζικά 1) Lau et al. (1986)

28 Mοντέλα απόδοσης αιτίων (attibution models): αναφέρονται στις αιτιακές εξηγήσεις των ανθρώπων για γεγονότα που σχετίζονται με την υγεία τους. Η έρευνα στο χώρο αυτό επικεντρώνεται περισσότερο στο πώς οι άνθρωποι ανταποκρίνονται σε μια σειρά από σοβαρές ασθένειες, παρά στη διερεύνηση συμπεριφορών που προάγουν την υγεία. Mοντέλα που εξετάζουν διάφορες παραμέτρους των γνωστικών διεργασιών του ατόμου, με στόχο την πρόβλεψη μελλοντικών συμπεριφορών που προάγουν την υγεία. Conner (1993)

29 Ο Γιώργος, οδηγός ταξί, μανιώδης καπνιστής, τις τελευταίες μέρες υποφέρει από έντονο βήχα. Στις παροτρύνσεις της συζύγου του να κόψει το τσιγάρο απαντάει: «Νομίζω κι εγώ ότι δεν πάει άλλο. Θα τον πάθω τον καρκίνο και θα πεθάνω. Και καρκίνος είναι αυτός, δεν παίζεις. Όμως, πως να το κόψω το τσιγάρο; Μια κουβέντα είναι. Τόσα χρόνια καπνίζω, και όλη μέρα μέσα στην κίνηση με χαλαρώνει, με κάνει να ξεχνάω. Από την άλλη, αν το κόψω, πόσα λεφτά θα εξοικονομήσω, τόσο που το έχουν φτάσει το πακέτο! Μετά, το σπίτι θα ξεβρωμίσει και εσείς δεν θα αναπνέετε τον καπνό μου, έτσι επειδή το θέλω εγώ. Άσε που θα μπορώ να ανεβαίνω με τις σκάλες στο σπίτι μας, στον 1ο όροφο χωρίς να αγκομαχάω σαν να έτρεχα πενήντα χιλιόμετρα».

30 ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΜΙΑΣ ΑΠΕΙΛΗΣ Υποκειµενική αίσθηση τρωτότητας Υποκειµενική αίσθηση σοβαρότητας ηµογραφικές µεταβλητές (ηλικία, φύλο, εθνικότητα) Κοινωνικο-ψυχολογικές µεταβλητές (πίεση από τον κοινωνικό περίγυρο, κοινωνική τάξη, προσωπικότητα) οµικές µεταβλητές (γνώση για την αρρώστια) ΚΙΝΗΤΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΑ ΥΙΟΘΕΤΗΣΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Υποκειµενική αίσθηση για τα οφέλη ΜΕΙΟΝ Υποκειµενική αίσθηση για τα εµπόδια Μηνύµατα που παρακινούν σε δράση Εκστρατείες ενηµέρωσης από τα ΜΜΕ Συµβουλές από άλλους Αρρώστια σε µέλος της οικογένειας Άρθρα σε περιοδικά Υπόµνηση από γιατρό

31 Όσοι αξιολογούν ένα συγκεκριμένο ζήτημα υγείας ως σοβαρό, πιστεύουν ότι είναι ευάλωτοι σ αυτό και επιπλέον, πιστεύουν ότι τα οφέλη που θα προκύψουν από την υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς πρόληψης θα είναι περισσότερα από τα εμπόδια, έχουν περισσότερες πιθανότητες να την υιοθετήσουν

32 Τα στοιχεία είναι ασύνδετα μεταξύ τους Δεν υπάρχει ενδιάμεση μεταβλητή Ύπαρξη επιπλέον παραγόντων Συνήθεια Κοινωνική αποδοχή Περιβαλλοντικοί παράγοντες Ο ρόλος του κοινωνικού περιβάλλοντος Ο ρόλος της αυτο-αποτελεσματικότητας

33 ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ Θεωρία της Προσχεδιασµένης Συµπεριφοράς ΣΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΘΕΣΗ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΕΥΚΑΙΡΕΙΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΑΙΣΘΗΣΗ ΙΣΧΥΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΝΩΜΗ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΚΙΝΗΤΡΑ ΓΙΑ ΥΠΑΚΟΗ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Ajzen, (1991)

34 Κάνετε το τεστ ΠΑΠ στο γυναικολόγο σας, µια φορά το χρόνο; ΝΑΙ ΟΧΙ

35 Σκοπεύω να κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο. Σίγουρα ΟΧΙ Σίγουρα ΝΑΙ

36 Θα ήθελα να κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο. Σίγουρα ΝΑΙ Σίγουρα ΟΧΙ

37 Πόσο πιθανό είναι να κάνετε το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο σας, µια φορά το χρόνο; Απίθανο Πιθανό Πρόθεση(1) + Πρόθεση(2) + Πρόθεση(3) = Πρόθεση(total) Υψηλότερο σκορ => Μεγαλύτερη πρόθεση

38 Το αν θα κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο, εξαρτάται αποκλειστικά από µένα ιαφωνώ ριζικά Συµφωνώ απόλυτα

39 Θα ήθελα να κάνω το τεστ ΠΑΠ µια φορά το χρόνο, αλλά πραγµατικά δεν ξέρω αν µπορώ ιαφωνώ ριζικά Συµφωνώ απόλυτα Έλεγχος (1) + Έλεγχος (2) = Έλεγχος (total) Μεγαλύτερο σκορ => Μεγαλύτερη αίσθηση ελέγχου

40 Το να κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο είναι: Καλό Κακό υσάρεστο Ευχάριστο Ανώδυνο Επώδυνο Ακριβό Φθηνό Στάση (1) + Στάση (2) + Στάση (3) + Στάση (4) = Στάση (total) Μεγαλύτερο σκορ => Θετικότερη στάση

41 Τα άτοµα που είναι σηµαντικά για µένα νοµίζουν ότι Θα έπρεπε εν θα έπρεπε να κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο

42 Το να κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου µια φορά το χρόνο θα µε προστατεύει από τον καρκίνο του τραχήλου της µήτρας Απίθανο Πιθανό

43 Το να κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο θα µε έκανε να νοιώθω σιγουριά σχετικά µε τον καρκίνο του τραχήλου της µήτρας Απίθανο Πιθανό

44 Το να προστατευτώ από τον καρκίνο του τραχήλου της µήτρας είναι Καλό Κακό

45 Το να νοιώθω σιγουριά σε σχέση µε τον καρκίνο του τραχήλου της µήτρας είναι Καλό Κακό Αποτέλεσµα (1) xαξιολόγηση (1) + Αποτέλεσµα (2) xαξιολόγηση (2) = Αντίληψη για τα αποτελέσµατα

46 Ο σύζυγός µου θεωρεί ότι Θα έπρεπε εν θα έπρεπε να κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο

47 Ο οικογενειακός µου γιατρός πιστεύει ότι Θα έπρεπε εν θα έπρεπε να κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο

48 Για το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο σας, µια φορά το χρόνο, πόσο θα θέλατε να κάνετε αυτό που ο σύζυγός σας θεωρεί σωστό; Καθόλου Πάρα πολύ

49 Για το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο σας, µια φορά το χρόνο, πόσο θα θέλατε να κάνετε αυτό που ο οικογενειακός σας γιατρός θεωρεί σωστό; Καθόλου Πάρα πολύ Σηµαντικός άλλος (1) xυπακοή (1) + Σηµαντικός άλλος (2) xυπακοή (2) = Αντίληψη για τους κοινωνικούς κανόνες

50 Φοβάµαι να κάνω το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο Καθόλου Πάρα πολύ

51 Το τεστ ΠΑΠ, στο γυναικολόγο µου, µια φορά το χρόνο, κοστίζει πολύ Συµφωνώ απόλυτα ιαφωνώ ριζικά

52 Ο φόβος µου έχει ως συνέπεια να µην κάνω το τεστ ΠΑΠ µια φορά το χρόνο Συµφωνώ απόλυτα ιαφωνώ ριζικά

53 Το κόστος του τεστ ΠΑΠ µια φορά το χρόνο είναι κάτι που λαµβάνω σοβαρά υπόψη µου Συµφωνώ απόλυτα ιαφωνώ ριζικά Μέσο (1) xισχύς (1) + Μέσο (2) xισχύς (2) = Αντίληψη για τον έλεγχο

54 Τα μοντέλααποτελούν εργαλείαγια τον έλεγχο υποθέσεων και για «καθοδήγηση» σε δυνητικά σημαντικές περιοχές της έρευνας & των παρεμβάσεων Αναγκαστικά, έχουν περιορισμούς, εφόσον δεν μπορούν να περιγράψουν το σύνολο των άπειρων προσεγγίσεων της ασθένειας και των συμπεριφορών υγείας Αποτελούν πολύτιμο οδηγόστην κατανόηση του νοήματος της ασθένειας και των προσωπικών αντιδράσεων σ αυτό Εξελίσσονται συνεχώς και βελτιώνονται