ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΔΡΑΗ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ: 733Μ/ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΜΑΝΩΛΗ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΔΡΑΗ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ: 733Μ/ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΜΑΝΩΛΗ ΤΟΠΟΣ: ΡΟΔΟΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 15/01/2010

2 ΤΡΙΜΕΛΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 1. Μανώλη Παναγιώτα (Λέκτορας) 2. Σεϊμένης Ιωάννης (Καθηγητής, Διευθυντής ΠΜΣ, Πρόεδρος ΤΜΣ) 3. Τριανταφύλλου Δημήτριος (Επίκουρος Καθηγητής) 1

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα διπλωματική εργασία διερευνά την ανάπτυξη της περιφερειακής συνεργασίας στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και το ρόλο που διαδραματίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση στην ενδυνάμωσή της. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί την περιφερειοποίηση στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας είτε παρεμβάλλοντας και υποστηρίζοντας τα υπάρχοντα περιφερειακά σχήματα που δημιουργήθηκαν μετά από πρωτοβουλίες των ίδιων των χωρών της περιοχής, είτε αναλαμβάνοντας η ίδια συγκεκριμένες πρωτοβουλίες και αναπτύσσοντας τομεακά προγράμματα συνεργασίας. Για την ανάλυση της περιφερειακής συνεργασίας στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και του ρόλου που διαδραματίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση για την ανάπτυξη της ακολουθείται μία συγκεκριμένη δομή. Στο πρώτο κεφάλαιο διερευνάται η έννοια της Περιφερειακής Συνεργασίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται τα βασικά στοιχεία της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας σε συνδυασμό με την ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για αυτή την περιοχή. Στο τρίτο κεφάλαιο προβάλλεται η δράση των σημαντικότερων περιφερειακών σχημάτων της περιοχής που δημιουργήθηκαν από τις ίδιες τις χώρες της περιοχής. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύονται οι πολιτικές της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, αλλά και η χρηματοδότηση που προσφέρει προκειμένου να υποστηρίξει η ίδια τις πολιτικές της. Στο τέλος παρατίθενται ορισμένες προτάσεις για την αναβάθμιση του ρόλου που διαδραματίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση στην περιοχή και τα βασικά συμπεράσματα της εργασίας. 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή.... σελ. 6 Κεφάλαιο Πρώτο: Η έννοια της Περιφερειακής Συνεργασίας Εισαγωγή Περιφερειακή Συνεργασία: Περιγραφή της χαρακτηριστικής αυτής πολιτικής Περιφερειακή συνεργασία και περιφερειακή ολοκλήρωση Ο περιφερισμός μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου Δημιουργία μιας ακμάζουσας περιοχής. Το ιδεατό αποτέλεσμα της περιφερειακής συνεργασίας Επίλογος Κεφαλαίου...19 Κεφάλαιο Δεύτερο: Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και η ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Μαύρη Θάλασσα...20 Εισαγωγή Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας Γεωπολιτικά στοιχεία της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας και οι σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις χώρες της περιοχής Τα κίνητρα υποστήριξης της περιφερειακής συνεργασίας στη Μαύρη Θάλασσα από την Ευρωπαϊκή Ένωση Η περιφερειακή τομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Μαύρη Θάλασσα...28 Επίλογος Κεφαλαίου Κεφάλαιο Τρίτο: Τα βασικά σχήματα περιφερειακής συνεργασίας στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας...32 Εισαγωγή Οικονομική συνεργασία του Εύξεινου Πόντου

5 3.1.1 Γενικά Στοιχεία για τον ΟΣΕΠ Θεσμικό Πλαίσιο Λειτουργίας του ΟΣΕΠ Οι Βασικές Δραστηριότητες του ΟΣΕΠ Η Συνεργασία και η Αλληλεπίδραση του ΟΣΕΠ με την Ευρωπαϊκή Ένωση Forum του Εύξεινου Πόντου για το διάλογο και την εταιρική σχέση Επίλογος Κεφαλαίου 44 Κεφάλαιο Τέταρτο: Πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Μαύρη Θάλασσα...45 Εισαγωγή Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας Βασικά στοιχεία της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας Η Ευρωπαϊκής Πολιτική Γειτονίας και η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας Η Συνέργεια του Εύξεινου Πόντου Βασικά Στοιχεία της Συνέργειας για τον Εύξεινο Πόντο Πεδία Δράσης της Συνέργειας για τον Εύξεινο Πόντο Πολιτική Συνεργασία μέσω της Συνέργειας για τον Εύξεινο Πόντο Βασικά επιτεύγματα της Συνέργειας για τη Μαύρη Θάλασσα Ανατολική Εταιρική Σχέση Βασικά Στοιχεία για την Ανατολική Εταιρική Σχέση Οι Στόχοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης με αυτή την πολιτική Πλεονεκτήματα της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης Τα Μειονεκτήματα της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης Τομεακές πολυμερείς δράσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην περιοχή Στον τομέα του περιβάλλοντος Στον τομέα των μεταφορών Στον τομέα της ενέργειας Χρηματοδότηση της Μαύρης Θάλασσας από την Ευρωπαϊκή Ένωση Επίλογος Κεφαλαίου

6 Κεφάλαιο Πέμπτο: Προοπτικές αναβάθμισης του ρόλου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην περιφερειακή συνεργασία στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία επιχειρεί να διερευνήσει τη συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαδικασία της περιφερειακής συνεργασίας στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Σκοπός της εργασίας είναι η διερεύνηση του βαθμού περιφερειακής ολοκλήρωσης της ευρύτερης περιοχής της Μαύρης Θάλασσας και το ρόλο που διαδραματίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση στην ανάπτυξη της περιφερειακής συνεργασίας στη περιοχή. Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας έχει σημαντική οικονομική και γεωπολιτική σημασία. Η πλειονότητα των οικονομιών της χαρακτηρίζονται ως αναπτυσσόμενες ενώ παρατηρούνται συχνά συνθήκες πολιτικής αστάθειας. Το ενδιαφέρον του θέματος της διπλωματικής εργασίας απορρέει από τη σημασία που εμπεριέχει η περιφερειακή συνεργασία τόσο σε θεωρητικό αλλά και κυρίως σε πρακτικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, η περιφερειακή συνεργασία μέσα από την οικονομική και πολιτική στήριξη, μπορεί να λειτουργήσει ως θεμέλιος λίθος για την ανάπτυξη και την ευημερία μιας περιοχής. Ειδικότερα η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, αποτελείται από χώρες που έχουν εισέλθει πρόσφατα σχετικά στα συστήματα της ελεύθερης αγοράς και της αστικής δημοκρατίας. Η ανάπτυξη διμερών σχέσεων με διεθνείς θεσμούς και οργανισμούς, σε συνδυασμό με την ύπαρξη αντικρουόμενων συμφερόντων στην περιοχή προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στα σχήματα περιφερειακής συνεργασίας που αναπτύσσονται. Το βασικό πεδίο που θα επιχειρηθεί να αναλυθεί είναι η διαδικασία της οικονομικής και πολιτικής παρέμβασης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα σχήματα της περιφερειακής συνεργασίας της Μαύρης Θάλασσας. Η ανάλυση έχει αρχικά θεωρητικό χαρακτήρα και στη συνέχεια αποκτά πρακτικό μέσα από τις πολιτικές και τις οικονομικές πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η σημασία της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας είναι μεγάλη για την Ευρωπαϊκής Ένωση, καθώς πλέον, λόγω των διευρύνσεων του 2004 και του 2007, συνιστά μια γειτονική περιοχή. Η ανάπτυξη των κρίσιμων κλάδων των οικονομιών της περιοχής, δηλαδή της ενέργειας, των μεταφορών, του εμπορίου και του χρηματοπιστωτικού κλάδου, μπορεί να επηρεάσει τις προοπτικές ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης το καθεστώς πολιτικής αστάθειας που παρατηρείται σε αρκετές από τις χώρες της Μαύρης Θάλασσας μπορεί 6

8 να δημιουργήσει προβλήματα σε πεδία όπως είναι η λαθρομετανάστευση και το οργανωμένο έγκλημα. Όσον αφορά τη μεθοδολογία που ακολουθείται αρχικά αναλύεται η περιφερειακή συνεργασία, ως μία νέα τάση των διεθνών σχέσεων ακόμα και στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, και στη συνέχεια αναλύονται τα περιφερειακά σχήματα που δραστηριοποιούνται στη περιοχή καθώς και οι παρεμβάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σημαντική είναι η συνεισφορά του διαδικτύου στην ανάκτηση στοιχείων. 7

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ Εισαγωγή Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας θα επιχειρηθεί να αναλυθεί η έννοια της περιφερειακής συνεργασίας υπό θεωρητική οπτική. Σκοπός του κεφαλαίου είναι η παρουσίαση των βασικών στοιχείων της περιφερειακής πολιτικής ώστε αυτά να λειτουργήσουν ως θεωρητικά θεμέλια για την διερεύνηση της συμμετοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην περιφερειακή συνεργασία στη Μαύρη Θάλασσα. Τα μέσα ανάλυσης της περιφερειακής πολιτικής που παρουσιάζονται στοχεύουν στην αποτελεσματική κατανόηση της έννοιας της περιφερειακής συνεργασίας. Στην ουσία δηλαδή, πραγματοποιείται μία αποσαφήνιση του όρου «περιφερειακή συνεργασία» Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται τα βασικά σημεία της διαδικασίας της περιφερειακής συνεργασίας. Στη δεύτερη ενότητα διερευνάται το καθεστώς της περιφερειακής συνεργασίας που έχει προκύψει μέσα από την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και διερευνάται στο κατά πόσο μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο για περιφερειακά σχήματα σε άλλες περιοχές (πχ της ευρύτερης περιοχής της Μαύρης Θάλασσας). Στην τρίτη ενότητα αναλύεται το κύμα περιφερισμού στο οποίο εμφανίστηκαν τα περιφερειακά σχήματα της περιοχής που διερευνάμε. Τέλος στην τέταρτη ενότητα προβάλλεται η ανάπτυξη μιας περιοχής ως ιδεατό αποτέλεσμα της περιφερειακής συνεργασίας. 1.1 Περιφερειακή Συνεργασία: Περιγραφή της χαρακτηριστικής αυτής πολιτικής Η περιφερειακή συνεργασία αναφέρεται σε μία ευρεία διαδικασία που επιτρέπει πολλούς και διαφορετικούς δρώντες να δεσμεύονται για τη δημιουργία δικτύων αλληλεξάρτησης και κοινών δράσεων. Περιλαμβάνει αλληλεπίδραση στον τομέα της ασφάλειας, της οικονομίας, της πολιτικής και του πολιτιστικού/εκπαιδευτικού αλλά και αξιολόγηση για την αλληλεξάρτηση όλων 8

10 αυτών των τομέων. Η περιφερειακή συνεργασία συμβάλλει στην μεγαλύτερη οικονομική ευημερία μέσω της οικονομικής συνεργασίας και στον εκδημοκρατισμό μέσω του πολιτικού διαλόγου και των επαφών στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών και μπορεί να δημιουργήσει πιο συνεργάσιμες συμπεριφορές και νοοτροπίες τόσο στο επίπεδο των κυβερνήσεων όσου και του ίδιου του λαού. 1 Πολυάριθμες μελέτες έχουν συμπεράνει ότι η περιφερειακή συνεργασία αποτελεί πλέον, χαρακτηριστικό γνώρισμα των σύγχρονων διεθνών σχέσεων. Η ταχεία ανάπτυξη ενός τέτοιου παγκόσμιου φαινόμενου έχει οδηγήσει στη εμφάνιση μιας μυριάδας περιφερειακών σχεδίων συνεργασίας και ολοκλήρωσης στην παγκόσμια πολιτική σκηνή 2. Οι περισσότερες από αυτές τις περιφερειακές συνεργασίες περιλαμβάνουν κυρίαρχα κράτη ή άλλες αυτό-κυβερνούμενες πολιτικές οντότητες. Βέβαια υπάρχουν και αυτές που αναπτύσσονται μέσα στα όρια ενός κράτους από υπό-εθνικές ομάδες. Οι περιφερειακές συνεργασίες στηρίζονται στην ελεύθερη βούληση και στα κοινά συμφέροντα και ενδιαφέροντα των μελών που τις απαρτίζουν. Είναι ευνόητο ότι τα περισσότερα μέλη των σύγχρονων περιφερειακών συνεργασιών συμμετέχουν σε περισσότερες από μία περιφερειακές συνεργασίες προκειμένου να πετύχουν τους δικούς τους σκοπούς. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που οδηγούν στη δημιουργία περιφερειακών συνεργασιών. Η γεωγραφική εγγύτητα αποτελεί μία από τις πιο κύριες αιτίες περιφερειοποίησης 3. Επίσης τρέχοντα προβλήματα όπως οι χαμηλές υποδομές, τα περιβαλλοντικά θέματα, ο έλεγχος των συνόρων, το οργανωμένο έγκλημα, κ.α., είναι προβλήματα που απαιτούν για την αντιμετώπιση τους τη συνεργασία πολλών χωρών δηλαδή τη δημιουργία περιφερειακών συνεργασιών. Το μέγεθος των εγχώριων αγορών και οι δυνατότητες επέκτασης αυτών μέσω της περιφερειακής συνεργασίας, αποτελεί αναμφισβήτητα σημαντική αιτία περιφερειοποίησης. 4 Όσον αφορά τους στόχους που ωθούν τα κράτη να εισέρχονται σε μια περιφερειακή συνεργασία έχουν κατά κύριο λόγο οικονομικό και πολιτικό χαρακτήρα. Τα κράτη και οι υπερεθνικοί 1 Anastasakis Othon and Bojicic Dzelilovic Vesna, «Balkan regional cooperation and European Integration», The Hellenic Observatory, The European Institute, The London School of Economics and Political Science, (2002), 45 2 Svetlozar A. Andreev, «The future of European neighbourhood policy and the role of regional cooperation in the Black Sea area», Southeast European and Black Sea Studies, (2008), Η θεωρία της χωροθετικής αλληλεξάρτησης υποστηρίζει ότι οι επιχειρήσεις επιλέγουν την εγκατάσταση τους με δεδομένη την αγορά στόχο. Παράλληλα μια ρεαλιστικότερη ερμηνεία αυτής της θεωρίας είναι ότι οι επιχειρήσεις οι οποίες είναι συγκεντρωμένες σε ένα χωρικό επιχειρηματικό συγκρότημα προσαρμόζουν την προσφορά τους ώστε να ικανοποιηθεί η ζήτηση των αγορών από τις οποίες εξαρτώνται 4 Anastasakis Othon et al., 46 9

11 διοικητικοί οργανισμοί επιδιώκουν τη βελτίωση της οικονομικής τους θέσης και την αναβάθμιση των γεωπολιτικών συμφερόντων τους. Ως μέσα επίτευξης των στόχων της περιφερειακής πολιτικής είναι η προώθηση οικονομικών συνεργασιών, η ανάπτυξη διμερών ή πολυμερών διπλωματικών σχέσεων, η οικονομική ενίσχυση, η πολιτική στήριξη κ.α. Παρ όλα αυτά, η διατήρηση των ζωτικών εθνικών συμφερόντων ενός κράτους δεν είναι απλή υπόθεση σε ένα περιφερειακό πλαίσιο 5. Τίθεται το δίλλημα της επάρκειας ενός κράτους να αντιμετωπίσει από μόνο του διεθνείς προκλήσεις και της δύναμης στο διεθνές στερέωμα που του παρέχει η συνεργασία με άλλες χώρες αναγκάζοντας το να υποχωρεί όμως σε θέματα εθνικών συμφερόντων. Ως χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αναφέρεται το ενδεχόμενο αν ένα κυρίαρχο κράτος μπορεί να αντιμετωπίσει ένα ζήτημα αστάθειας στην ευρύτερη περιοχή από μόνο του ή αν η αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος απαιτεί τη συνεργασία πολλών κρατών. Το ζήτημα μπορεί να έχει χαρακτήρα οικονομικό (π.χ. εμπορία κοιτασμάτων ενέργειας), πολιτικό (εμφάνιση αποσχιστικών τάσεων) ή κοινωνικό (αντιμετώπιση διεθνούς εγκληματικότητας, μεταναστευτικό πρόβλημα). Σε αυτή την περίπτωση θέματα που προκύπτουν δεν μπορούν να λυθούν μέσα από μεμονωμένες πρωτοβουλίες του κάθε κράτους. Συνεπώς αναδύεται η ανάγκη ανάπτυξης πρωτοβουλιών περιφερειακής συνεργασίας 6. Υπάρχουν αρκετές θεωρητικές προσεγγίσεις που εξηγούν γιατί τελικά τα κράτη οδηγούνται στη δημιουργία περιφερειακών συνεργασιών. Στη φάση αυτή κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούμε σε αυτές τις βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις: Ρεαλισμός/Νεορεαλισμός Ο ρεαλισμός δεν είναι μία απλή θεωρία, αλλά ένα θεωρητικό παράδειγμα, που βασίζεται σε τρεις υποθέσεις για τα κράτη: Αποτελούν τις πιο σημαντικές μονάδες δράσης Έχουν ισχυρούς στόχους και Εμφανίζουν μία λογική στην επίτευξη των στόχων αυτών. 5 Ωστόσο υποστηρίζεται ότι ο μετασχηματισμός που υφίσταται η περιφερειακή πολιτική απορρέει εκτός από πολιτικά χαρακτηριστικά που δημιουργούνται από την ανάπτυξη των διεθνών οργανισμών και από οικονομικά. Ειδικότερα μετά από την παγκόσμια πετρελαϊκή κρίση του 1973 έγινε κατανοητό ότι η αλληλεξάρτηση των οικονομιών πρέπει να αντιμετωπιστεί μέσα από συνεργασίας και όχι μέσα από την πολιτική των διαφορών. 6 Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των περισσότερων διεθνών περιφερειακών συνεργασιών αποτελεί την ύπαρξη κανονιστικών σχέσεων μεταξύ των μελών τους και η θεσμοθέτηση τους. 10

12 Το βασικό δόγμα των ρεαλιστών είναι να συστηματοποιηθεί ο πολιτικός ρεαλισμός σε μια αυστηρή, παραγωγική συστημική θεωρία της διεθνούς πολιτικής. Η αναδιάρθρωση των παραδοσιακών ρεαλιστικών σκέψεων είναι γνωστή ως νεορεαλισμός. Κατά τους νεορεαλιστές η σχέση μεταξύ των κρατών επηρεάζεται έντονα και προέρχεται από τους περιορισμούς των κρατών που προέρχονται από την άναρχη δομή του διεθνούς συστήματος παρά από την μεμονωμένη συμπεριφορά των μονάδων. Το κράτος είναι ο σημαντικότερος «παίκτης» και όλοι οι υπόλοιποι παράγοντες της διεθνής πολιτικής σκηνής είναι μικρότερης σημασίας. Επίσης, εξαιτίας της αναρχίας του διεθνούς συστήματος, όλα τα κράτη έχουν ως πρώτη προτεραιότητα τους την επιβίωση τους και την ασφάλεια τους. Όσο αφορά την περιφερειακή ολοκλήρωση, τόσο ο κλασσικός ρεαλισμός όσο και ο νεορεαλισμός τονίζουν τη σημασία των εξωτερικών παραγόντων διαμόρφωσης δυνάμεων και τον περιορισμένο ρόλο του διεθνούς πολιτικού συστήματος στο σύνολο του. Η περιφερειακή ολοκλήρωση μπορεί να εξηγηθεί με τέσσερεις τρόπους με τους οποίους οι νεορεαλιστές θεωρούν ότι η ύπαρξη μίας ηγεμονίας αποτελεί το ισχυρό κίνητρο της περιφερειακής συνεργασίας: 7 Για να αντισταθμιστεί η δύναμη της ηγεμονίας Ως μία προσπάθεια να περιοριστεί η ελεύθερη άσκηση της ηγεμονικής δύναμης με το να την περιορίζει στα όρια ενός περιφερειακός οργανισμός Ως ένα τρόπο η ηγεμονική δύναμη να παγιδεύσει πιθανές αντιπαλότητες σε ένα οργανισμό Η συμβίωση με την ηγεμονική δύναμη συμφέρει, ιδίως όταν η διαφορά δυνάμεων μέσα στην περιοχή είναι σημαντική Για τους νεορεαλιστές, η περιφερειακή ολοκλήρωση πραγματοποιείται είτε για να αντισταθμιστεί η δύναμη της ηγεμονίας, είτε λόγω της σύγκλισης των εθνικών συμφερόντων. Νέο-φιλελευθερισμός Ο νέο-φιλελευθερισμός τονίζει το αυξανόμενο επίπεδο της αλληλεξάρτησης ανάμεσα στα κράτη που τα αναγκάζουν να συνεργαστούν 8. Ο νέο-φιλελευθερισμός 7 Hurrell, Andrew, «Regionalism in Theoretical Perspective» in the Regionalism in World Politics: Regional Organization and International Order, eds. Louise Fawcett and Andrew Hurrell, (Oxford: Oxford University Press, 1995), 47 8 Keohane, Robert O. and Nye, Joseph S., «Power and Interdependence», 2nd Edition, (New York: Longman, 1989),

13 εξηγεί την περιφερειακή ολοκλήρωση ως μία λογική αντίδραση των κρατών στις δυναμικές των νέων καταστάσεων που δημιουργήθηκαν από την παγκοσμιοποίηση και την αυξανόμενη αλληλεξάρτηση που εμφανίστηκε με τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Επίσης, η περιφερειακή ολοκλήρωση θεωρείται ότι συμβάλλει στην αύξηση της ευμάρειας του κράτους μέσω της συνεργασίας, όπως επιτάσσει η νέα διεθνή τάξη. Λειτουργισμός Ο λειτουργισμός δίνει έμφαση στις λειτουργικές ανάγκες που οδηγούν στη δημιουργία περιφερειακών συνεργασιών. Υποστηρίζει ότι τα κίνητρα των κρατών να συνεργαστούν και να ανοίξουν τις οικονομίες τους και να φιλελευθεροποιήσουν τις εμπορικές πολιτικές τους, προέρχονται από την επέκταση των οικονομικών δραστηριοτήτων, αφού τέτοιες ενέργειες αυξάνουν τα πλεονεκτήματα που αποκτούν από αυτή τη διαδικασία. Υπάρχουν δύο βασικές υποθέσεις στις οποίες βασίζεται η συγκεκριμένη θεωρία: 9 Οι πολιτικές διαστάσεις που είναι η πηγή σύγκρουσης μεταξύ των κρατών μπορούν να ξεπεραστούν μέσω της καθιέρωσης των διεθνών λειτουργικών οργάνων που μπορούν να ενσωματώσουν τα συμφέροντα όλων των κρατών Η οικονομική ολοκλήρωση θα οδηγήσει στην πολιτική ενοποίηση Η θεωρία αυτή υποστηρίζει τη σημαντικότητα της δημιουργίας συγκεκριμένων διοικητικών δομών στις οποίες μπορούν να πραγματοποιούνται ορισμένες εργασίες που μέχρι τώρα πραγματοποιούνταν από τις κυβερνήσεις των κρατών. Νέο-λειτουργισμός Παρ όλο που βασίζεται στον λειτουργισμό, η συγκεκριμένη θεωρία κριτικάρει τον λειτουργισμό στη βασική του υπόθεση του διαχωρισμού της πολιτικής από την οικονομία. Η συγκεκριμένη θεωρία προβλέπει μία μέθοδο που θα οδηγήσει στη δημιουργία μίας νέας πολιτικής κοινότητας στο τέλος της διαδικασίας ολοκλήρωσης. Είναι μία διαδικασία μέσω της οποίας η συνεργασία στο οικονομικό και τεχνικό πεδίο θα ανατρέψει την πολιτική πραγματικότητα κι έτσι θα 9 Mitrany, David, «A Working Peace System», (Chicago: Quadrangle Books, 1966),

14 δημιουργήσει μία υπερεθνική πολιτική κοινότητα την οποία θα ενστερνίζονται οι πολίτες. 10 Η θεωρία αυτή θεωρεί ότι τα υπερεθνικά ιδρύματα αποτελούν τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για να λυθούν συγκεκριμένα προβλήματα. Κονστρουκτιβισμός Οι παραπάνω θεωρίες θεωρούνται ως ορθολογιστικές που θεωρούν τα κυρίαρχα κράτη ως τους κύριους δρώντες που βασίζουν τη συμπεριφορά τους στους λογικούς υπολογισμούς για ποιο σχέδιο δράσης θα εξυπηρετούσε καλύτερα τα ενδιαφέροντα τους. Οι ορθολογιστές δεν λαμβάνουν υπόψη τον ανθρώπινο παράγοντα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Ο κονστρουκτιβισμός θεωρεί ότι τα συμφέροντα των κρατών διαμορφώνονται μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Για την εξυπηρέτηση αυτών των συμφερόντων τα κράτη ωθούνται στις περιφερειακές συνεργασίες 11. Παρατηρούμε ότι υπάρχει πλήθος θεωρητικών προσεγγίσεων που εξηγούν τους λόγους δημιουργίας περιφερειακών συνεργασιών. Ανεξάρτητα από το ποια θεωρία υπερισχύει, γεγονός είναι ότι η περιφερειακή συνεργασία αποτελεί πλέον, χαρακτηριστικό γνώρισμα των σύγχρονων διεθνών σχέσεων. 1.2 Περιφερειακή συνεργασία και περιφερειακή ολοκλήρωση Η περιφερειακή συνεργασία αποτελούσε από την έναρξη της μεταπολεμικής περιόδου μέρος της Ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής. Πλήθος παραδειγμάτων περιφερειοποίησης βρίσκονται μέσα στην ίδια την Ευρώπη. Η πρώτη αληθινή περιφερειακή συνεργασία ήταν η Μπενελούξ (1947), που ήταν μια τελωνειακή ένωση στη δυτική Ευρώπη και περιελάμβανε το Βέλγιο, την Ολλανδία, και το Λουξεμβούργο. 12 Στη συνέχεια δημιουργήθηκε η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα ή ΕΚΑΧ (1951) από το Βέλγιο, Γαλλία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, 10 Hass, Ernst B., «The Uniting of Europe. London», (London: Stevens & Sons, 1958), 5 11 Ruggie, John Gerard, «What Makes the World Hang Together? Neo-utilitarianism and the Social Constructivist Challenge», (International Organization, 52(4), Cambridge: University of Cambridge), (accessed September 01, 2009) 13

15 Ολλανδία και Δυτική Γερμανία 13. Ακολούθησε η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας ή ΕΥΡΑΤΟΜ (1957) 14. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα είναι η σημαντικότερη και γνωστότερη από τις τρεις ευρωπαϊκές κοινότητες (οι άλλες δύο είναι η ΕΚΑΧ και η ΕΥΡΑΤΟΜ). Ιδρύθηκε στις 25 Μαρτίου 1957 με τη Συνθήκη της Ρώμης και με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ μετονομάστηκε σε Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Μαζί με τις άλλες δύο Κοινότητες αποτελεί τον πρώτο και σημαντικότερο από τους Τρεις Πυλώνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( τον πυλώνα δηλαδή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων) 15. Αντίστοιχα στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη πολλά είναι τα παραδείγματα περιφερειακών συνεργασιών, περιφερειακές συνεργασίες που δημιουργήθηκαν μετά τη πτώση των κουμμουνιστικών καθεστώτων στην περιοχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας περιφερειακής πρωτοβουλίας υπήρξε η συνεργασία των χωρών του Visegrad και η Κεντροευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών (CEFTA). Πιο συγκεκριμένα το 1991 η Πολωνία, η Τσεχοσλοβακία και η Ουγγαρία υπέγραψαν τη Διακήρυξη του Visegrad στην ομώνυμη ουγγρική πόλη. Στόχος της πρωτοβουλίας ήταν η συνεργασία τριών πρώην κομμουνιστικών χωρών στα πλαίσια ενός άτυπου οργανισμού στους τομείς της οικονομίας, του εμπορίου και της ασφάλειας. Η ιδέα της συντονισμένης δράσης των χωρών Visegrad κατά την περίοδο του πολιτικού και οικονομικού τους μετασχηματισμού δέχθηκε νέα ώθηση με τη σύσταση της Κεντροευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (CEFTA), τον Δεκέμβριο του 1992 στην Κρακοβία. Η CEFTA διευρύνθηκε με την προσχώρηση της Σλοβενίας, της Ρουμανίας, η Βουλγαρία και άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης όπως η Πολωνία. Άλλο παράδειγμα περιφερειακής συνεργασίας στο χώρο της Κεντρικής Ευρώπης ήταν η Κεντροευρωπαϊκή Πρωτοβουλία (CEI) που προωθήθηκε από την Ιταλία και την Αυστρία. Η Κεντροευρωπαϊκή Πρωτοβουλία θεμελιώθηκε το 1989 στη Βουδαπέστη, όταν οι υπουργοί εξωτερικών και αναπληρωτές πρωθυπουργοί της Ιταλίας, της Αυστρίας, της Ουγγαρίας και της Γιουγκοσλαβίας αποφάσισαν να ενισχύσουν τους δεσμούς μεταξύ των χωρών τους μέσω της 13 Ευρωπαϊκή_Κοινότητα_Άνθρακα_και_Χάλυβα, (accessed September 03, 2009) 14 Ευρωπαϊκή_Κοινότητα_Ατομικής_Ενέργειας, (accessed September 02, 2009) 15 Ευρωπαϊκή_Οικονομική_Κοινότητα, (accessed September 03, 2009) 14

16 δημιουργίας ενός περιφερειακού πλαισίου διαλόγου και συνεργασίας 16. Αντίστοιχα στο Βορρά έχουμε το Συμβούλιο των Χωρών της Βαλτικής Θάλασσας(CBSS). Η συγκεκριμένη συνεργασία αυτών Χωρών της Βαλτικής Θάλασσας (πρώην κουμμουνιστικές χώρες) προσέλκυσε το ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, περισσότερο από κάθε άλλη πρωτοβουλία περιφερειακής συνεργασίας πρώην κουμμουνιστικών χωρών. Ως στόχος του Συμβουλίου ορίστηκε η καθοδήγηση και ο συντονισμός των μελών του στην προσπάθειά τους να χαράξουν μία κοινή και ολοκληρωμένη στρατηγική περιφερειακής συνεργασίας, ώστε να προωθήσουν την οικονομική ανάπτυξη και τον οικονομικό εκσυγχρονισμό της περιοχής της Βαλτικής 17. Ομοίως, στα Βαλκάνια, η ελληνική διπλωματία δραστηριοποιήθηκε έντονα και οδήγησε στη δημιουργία της πρώτης σε ευρεία βάση περιφερειακής οργάνωσης, τη Διαδικασία της Νοτιοανατολικής Ευρωπαϊκής Συνεργασίας (SEECP). Η διαδικασία της Βαρκελώνης προωθήθηκε το 1995 με τη συμμετοχή όλων των μεσογειακών χωρών και της ΕΕ αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα περιφερειακής συνεργασίας στον Ευρωπαϊκό χώρο 18. Όσον αφορά την ασφάλεια έχουμε τη δημιουργία του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ). Ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) αποτελεί σήμερα, μαζί με το Συμβούλιο της Ευρώπης, το μοναδικό οργανισμό, που καλύπτει θέματα ασφαλείας στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Στην περιφερειακή του διάσταση, ο διεθνής αυτός οργανισμός έρχεται, έτσι, να συμπληρώσει τις υπόλοιπες υφιστάμενες μορφές συνεργασίας, που αναγνωρίζουν ότι εμφανίζουν σημαντικές αδυναμίες όσο αφορά τα ζητήματα ασφαλείας 19. Αρκετοί μελετητές θεωρούν ως μία σημαντική αιτία της ώθησης των περιφερειακών σχημάτων το παράδειγμα αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πολλοί μελετητές χρησιμοποίησαν την ευρωπαϊκή εμπειρία για να τεκμηριώσουν τις προοπτικές για την περιφερειακή ολοκλήρωση και σε άλλες περιοχές, όπως αυτή της ευρύτερης περιοχής της Μαύρης Θάλασσας. 16 Μπότσιου Κωνσταντίνα, «Η Περιφερειακή Συνεργασία στην Ανατολική και Νοτιοανατολική Ευρώπη», (Αθήνα: Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής, 2009), (accessed April 10, 2009) 17 Λέκκα Αναστασία, «Διαπεριφερειακές Συνεργασίες και η ΕΕ.: Η Νέα Βόρεια Διάσταση», (2009), EU%20AND%20INTERREGIONAL%20COOPERATION.pdf (accessed 27 April, 2009) 18 Svetlozar A. Andreev, Organisation for Economic Co-Operation and Development, «The OECD», (accessed October 10, 2009) 15

17 Παρατηρήθηκε στην πορεία ότι η προσπάθεια θεωρητικοποίησης της περιφερειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης με βάση την εμπειρία της μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 80, απέτυχε καθώς: Η προσπάθεια για δημιουργία περιφερειακών σχημάτων σύμφωνα με τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε άλλες περιοχές απέτυχε (πχ «Latin American Free Trade Area» και «Τhe East African Common Market») Υποτιμήθηκε ο ρόλος των εθνικών κυβερνήσεων και η διεισδυτικότητα του εθνικιστικού συναισθήματος. 20 Η ανανέωση της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης με την εισαγωγή της ενιαίας αγοράς στα μέσα της δεκαετίας του 80 έδωσε νέα ώθηση στους πολιτικούς αναλυτές να αναπτύξουν νέα περιφερειακά μοντέλα βασισμένα στην ευρωπαϊκή περιεφερειοποίηση. Όμως παρ όλα αυτά και αυτή η προσπάθεια για θεωρητικοποίηση δεν ήταν σωστή. Η πολυπλοκότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης την καθιστά αδύνατη να λειτουργήσει ως ένα μοντέλο για το σχεδιασμό νέων περιφερειακών σχημάτων σε άλλες περιοχές με διαφορετικές δυνατότητες και προβλήματα, όπως η ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Όμως η ιστορία της δείχνει τη σημασία που δίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση στη περιφερειακή συνεργασία και τη διάθεση της να την στηρίξει και σε άλλες περιοχές, μεταξύ των οποίων και στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. 1.3 Ο περιφερισμός μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου Με τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου υπήρξε ένα νέο κύμα περιφερισμού. Οι αλλαγές που έφερε η πτώση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα γι αυτό. Ιδίως στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας αναδυθήκαν νέες χώρες οι οποίες για να αντιμετωπίσουν τα νέα δεδομένα έπρεπε να συνεργαστούν. Αυτό το κύμα έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Έχει μεγάλη ευρύτητα: Πάρα πολλές χώρες συμμετέχουν σε οικονομικές συμφωνίες κι όχι μόνο 20 Breslin Shaun and Higgott Richard, «New Regionalism(s) in the Global Political Economy. Conceptual understanding in historical perspective», Asia Europe Journal, (2003): 12 16

18 Μεγάλες δυνάμεις, οικονομικά και πολιτικά, θέλουν να συμμετέχουν σε περιφερειακά σχήματα (όπως πχ η Ρωσία συμμετέχει στον οργανισμό για την Οικονομική Συνεργασία στον Εύξεινο Πόντο) Ο περιφερισμός καλύπτει και τα αναπτυγμένα και τα αναπτυσσόμενα κράτη. Τα αναπτυσσόμενα κράτη υιοθετούν στρατηγικές αλληλεξάρτησης προκειμένου να διασφαλίσουν την εισροή επενδύσεων και πρόσβαση στις αγορές των αναπτυγμένων χωρών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί και ο οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία στον Εύξεινο Πόντο Υπάρχει μία μεγάλη ποικιλία στο επίπεδο θεσμοθέτησης των περιφερειακών σχημάτων. Φαίνεται αποφυγή στις θεσμικές και γραφειοκρατικές δομές που παρουσιάζουν οι παραδοσιακοί διεθνείς οργανισμοί, όπως πχ αυτοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης Έχει έναν πολυδιάστατο χαρακτήρα. Περιλαμβάνει οικονομικές, πολιτικές, περιβαλλοντικές συμφωνίες, συμφωνίες σε θέματα ασφάλειας, κτλ. Επίσης στα διάφορα περιφερειακά σχήματα δρώντες δεν είναι μόνο κράτη αλλά και οργανισμοί Πολλές χώρες μπορεί να συμμετέχουν σε πέρα του ενός περιφερειακά σχήματα, πχ η Ελλάδα είναι μέλος στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στον ΟΣΕΠ, στη South East European Cooperation 21 Σε αυτό το νέο και μαζικό κύμα περιφερισμού κάνουν την εμφάνιση τους τα περιφερειακά σχήματα που τοποθετούνται στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και δημιουργούνται από τις ίδιες τις χώρες της περιοχής, όπως π.χ. ο οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία στον Ευξεινο Πόντο, το Forum του Εύξεινου Πόντου για το διάλογο και την εταιρική σχέση στη Μαύρη Θάλασσα, κτλ, σχήματα που θα αναφερθούμε αναλυτικότερα παρακάτω. 21 Tsardanidis Charalambos, «The BSEC From the New Regionalism to Inter-Regionalism», Agora Without Frontiers, Volume 10 (4), (2005),

19 1.4 Δημιουργία μιας ακμάζουσας περιοχής. Το ιδεατό αποτέλεσμα της περιφερειακής συνεργασίας Ένας από τους παράγοντες κλειδιά που ωθούν τις χώρες να συνεργαστούν σε περιφερειακό επίπεδο είναι να δημιουργήσουν μία θετική εικόνα της περιοχής τους, να δημιουργήσουν δηλαδή μία ακμάζουσα περιοχή 22. Τα οφέλη που απολαμβάνουν οι χώρες που συνεργάζονται σε περιφερειακό επίπεδο είναι πολλά και σημαντικά. Χαρακτηριστικά αναφέρονται η αποτροπή συγκρούσεων, η οικονομική απελευθέρωση και ανάπτυξη χωρών πρώην κουμμουνιστικών όπως αυτές της Ανατολικής, Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης, στην εφαρμογή των διεθνών συνθηκών, στην προπαρασκευή των υποψηφίων μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ένταξή τους στην Ένωση, στη διάνοιξη διόδων επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των χωρών που θα μείνουν εκτός κοινότητας για αρκετές ακόμη δεκαετίες, στην υπέρβαση διμερών συγκρούσεων, στην διάδοση δημοκρατικών θεσμών σε κοινωνίες με υποτυπώδη εμπειρία σε μη απολυταρχικά καθεστώτα, με μια λέξη στην σταδιακή προσαρμογή των πολιτικών και οικονομικών τους συστημάτων στους Ευρωπαϊκούς στόχους ολοκλήρωσης 23. Η πτώση του κουμμουνιστικού μπλοκ δημιούργησε ένα πολιτικό κενό, κενό ιδιαίτερα επικίνδυνο. Ωστόσο αναδύθηκαν ευκαιρίες για τη δημιουργία αστικών δημοκρατιών που λειτουργούν σε καθεστώς ελεύθερης οικονομίας. Οι περιφερειακοί οργανισμοί κάλυψαν με επιτυχία αυτό και βοήθησαν στην οικονομική απελευθέρωση και ανάπτυξη των χωρών αυτών που μόλις είχαν αποκτήσει την ανεξαρτησία τους. Με αυτό τον τρόπο προστατεύτηκε και η Δύση από την φαινομενικά επαπειλούμενη εξάπλωση του κύματος απόσχισης και διάσπασης που ακολούθησε τη διάλυση της σοβιετικής ζώνης κυριαρχίας. Όσο βέβαια πιο ομοιογενή είναι τα μέλη ενός περιφερειακού οργανισμού, είναι λογικό να προσπαθούν να επιλύσουν πιο πολύπλοκα ζητήματα, όπως η ασφάλεια, η περιφερειακή οικονομική ολοκλήρωση, ο συντονισμός της αγροτικής και εμπορικής πολιτικής. 22 Svetlozar A. Andreev, «The future of European neighbourhood policy and the role of regional cooperation in the Black Sea area», Southeast European and Black Sea Studies, Volume 8, Issue 2, (2008), Μπότσιου, 37 18

20 Βέβαια το επόμενο στάδιο ανάπτυξης των περιφερειακών οργανισμών είναι η δυνατότητα θεσμοποίησης τους. Η θεσμοποίηση των περιφερειακών οργανισμών θα ήταν μία σημαντική κατάκτηση τους καθώς είναι αναγκαία για την εύρυθμη λειτουργία τους. Η θεσμοποίηση τους θα σήμαινε συγκέντρωση δυνάμεων, ευελιξία, συνοχή, αύξηση εμβέλειας, μεγαλύτερη εγκυρότητα και τόλμη αποφάσεων. Ήδη κάποιες περιφερειακές οργανώσεις έχουν φτάσει σε αυτό το στάδιο, όπως π.χ. ο ΟΣΕΠ (Οικονομική Συνεργασία Στον Εύξεινο Πόντο). Επίλογος Κεφαλαίου Η περιφερειοποίηση αποτελεί ένα όργανο περιφερειακής και παγκόσμιας ασφάλειας και σταθερότητας. Τα διάφορα περιφερειακά σχήματα μπορούν συνεισφέρουν στη γεωπολιτική σταθερότητα, έχοντας συντονισμένη δράση σε διάφορα προβλήματα όπως το οργανωμένο έγκλημα, την τρομοκρατία, την παράνομη διακίνηση ναρκωτικών και όπλων, κτλ, προβλήματα που απειλούν την περιφερειακή και κατ επέκταση την παγκόσμια σταθερότητα. Επιπλέον, με το να αντιμετωπίζονται τα πολιτικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά προβλήματα με ειρηνικά μέσα δίνει σε ένα βαθμό κοινή ταυτότητα στις χώρες που συμμετέχουν στην συνεργασία. Για να επωφελούνται οι χώρες που συνεργάζονται από την περιφερειοποίηση πρέπει να βρίσκονται σε μία περιοχή η οποία να θεωρείται περιοχή από την πολιτική άποψη, περιοχή που μπορεί να διαφέρει από την γεωγραφική (π.χ. η Ελλάδα ενώ γεωγραφικά δεν ανήκει στη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, πολιτικά ανήκει). Η περιφερειοποίηση είναι πλέον χαρακτηριστικό γνώρισμα των διεθνών σχέσεων. Όλο και περισσότερα περιφερειακά σχήματα εμφανίζονται, με τα μέλη τους να ανήκουν σε περισσότερα του ενός περιφερειακού σχήματος ανάλογα με τα συμφέροντα τους. Τα διεθνή δεδομένα «αναγκάζουν» τις χώρες να συνεργαστούν προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα νέα δεδομένα. 19

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΜΑΥΡΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΚΑΙ Η ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΥΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ Εισαγωγή Στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας θα επιχειρηθεί να παρουσιαστούν τα βασικά στοιχεία της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας σε συνδυασμό με την ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για αυτή την περιοχή. Σκοπός του κεφαλαίου είναι η μετάβαση από το θεωρητικό πεδίο της εργασίας, στο πρακτικό πεδίο μέσα από συγκεκριμένα δεδομένα και γεγονότα. Ως μέσα επίτευξης του σκοπού αυτού προσδιορίζονται τα βασικά στοιχεία της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας και οι στόχοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης για αυτή την περιοχή. Στην πρώτη ενότητα του κεφαλαίου παρουσιάζονται τα βασικά γεωγραφικά στοιχεία της Μαύρης Θάλασσας καθώς η γεωγραφική θέση της περιοχής, μίας περιοχής που τοποθετείται στο σταυροδρόμι μεταξύ Ασίας, Ευρώπης, Ρωσίας και Μέσης Ανατολής είναι από ένας από τους παράγοντες που της προσδίδει αυξημένη σημασία. Στη δεύτερη ενότητα του κεφαλαίου αναλύονται τα σημαντικότερα γεωπολιτικά στοιχεία των κρατών που εκτείνονται στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και οι σχέσεις τους με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην τρίτη ενότητα προβάλλονται τα κίνητρα που χαρακτηρίζουν τη δράση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζεται η δημιουργία της περιφερειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Μαύρη Θάλασσα. 2.1 Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, ή αλλιώς του Εύξεινου Πόντου συνιστά μια εσωτερική θάλασσα που απλώνεται σε μια έκταση τ. χλμ. Η έκταση της Μαύρης Θάλασσας κείτεται στα όρια μεταξύ της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Δυτικής Ασίας. Η έκταση αυτή περικλείεται από την Τουρκία, τη Βουλγαρία, τη 20

22 Ρουμανία, την Ουκρανία, τη Ρωσία και τη Γεωργία. Η Μαύρη Θάλασσα συγκοινωνεί με τη Μεσόγειο Θάλασσα μέσα από τα στενά του Βοσπόρου, της Προποντίδας και των στενών των Δαρδανελίων. Η ιδιομορφία της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας έγκειται στο γεγονός ότι στα παράλια της βρίσκονται ακτές πολλών κρατών. Ως αποτέλεσμα, αναπτύσσονται, εξαιτίας της φυσικής υπόστασης του χώρου, συγκεκριμένα συμφέροντα τα οποία συχνά αντικρούονται μεταξύ τους. Βασικό προσδιοριστικό ρόλο στη σπουδαιότητα της περιοχής διαδραματίζουν τα λιμάνια της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας. Το σημαντικότερο λιμάνι της περιοχής είναι η Οδησσός της Ουκρανίας ενώ στρατηγική σημασία έχουν τα λιμάνια του Μπουργκάς και της Βάρνας (Βουλγαρία), της Κωστάντζας (Ρουμανία), του Νοβοροσίσκ (Ρωσία), του Βατούμ (Γεωργία), της Τραπεζούντας, του Ζονγκουλντακ και της Σαμψούντας (Τουρκία). Τα λιμάνια αυτά συνιστούν κόμβους στα δίκτυα διανομής αγαθών και κεφαλαίων 24. Παράλληλα αναπτύσσονται στην ευρύτερη περιοχή δίκτυα διανομής που προωθούν τη διακίνηση των προϊόντων ενέργειας. Ως βασικά προϊόντα ενέργειας χαρακτηρίζονται το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο καθώς και τα παρεμφερή τους προϊόντα. Συνάμα τα βασικά στοιχεία των δικτύων διανομής της ενέργειας είναι οι αγωγοί, οι οποίοι ως επί το πλείστον διέρχονται από περισσότερα του ενός κράτους. 2.2 Γεωπολιτικά στοιχεία της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας και οι σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις χώρες της περιοχής Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας περιλαμβάνει αρκετές χώρες. Το συνεκτικό στοιχείο των χωρών που βρέχονται από τη Μαύρη Θάλασσα είναι ότι στην πλειονότητα τους συνιστούν αναπτυσσόμενες οικονομίες. Ακόμη και η περίπτωση 24 Ένα δίκτυο διανομής περιλαμβάνει όλους τους τρόπους και όλα τα μέσα με τη συνεισφορά των οποίων ένα προϊόν καταλήγει στον τελικό καταναλωτή. Η έναρξη της διαδρομής ενός προϊόντος βρίσκεται στην παραγωγική μονάδα της επιχείρησης. Βασικά στοιχεία των δικτύων διανομής των προϊόντων είναι οι αρτηρίες, τα μεταφορικά μέσα, οι ενδιάμεσες εστίες διανομής και φυσικά οι άνθρωποι. Οι άνθρωποι λαμβάνουν την ιδιότητα του ενδιάμεσου εμπόρου (χονδρεμπόρου ή λιανέμπορου), οι αρτηρίες μπορεί να είναι οδικές, θαλάσσιες ή εναέριες, ως μεταφορικά μέσα χρησιμοποιούνται πλοία, τρένα, αυτοκίνητα και αεροπλάνα και ως ενδιάμεσες εστίες διανομής λειτουργούν οι αποθήκες (Λαμπριανίδης, 2001 Οικονομική Γεωγραφία εκδόσεις Πατάκη σ.σ.:26-28). Τα λιμάνια στις θαλάσσιες μεταφορές διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην διαδικασία διανομής. Η επιτυχής κυκλοφορία και εδραίωση των αγαθών στις αγορές προσδιορίζεται άμεσα από την αποτελεσματικότητα των δικτύων διανομής. 21

23 της Ρωσίας η οποία έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο τα τελευταία χρόνια δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως αναπτυγμένη οικονομία. Το βασικό χαρακτηριστικό των οικονομιών που βρίσκονται στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, με εξαίρεση φυσικά την οικονομία της Τουρκίας, είναι ότι αποτελούν μέλη του πρώην ανατολικού μπλοκ, δηλαδή των χωρών όπου επικρατούσε ο κεντρικός σχεδιασμός στην παραγωγική σφαίρα καθώς και στην σφαίρα της διανομής και της ανταλλαγής, ενώ η ιδιωτική πρωτοβουλία περιοριζόταν στο ελάχιστο, αν δεν απαγορευόταν εντελώς. Ως αποτέλεσμα μετά την κατάρρευση αυτών των καθεστώτων προέκυψαν ευκαιρίες για τις αγορές των κρατών αυτών. Κλάδοι όπως αυτοί της ενέργειας, των μεταφορών, των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών και των υπηρεσιών ασφαλείας σημείωσαν ανάπτυξη σε αυτές τις χώρες, ανάπτυξη όμως που συνεχίζει να διατηρείται σε αρκετά ακόμα χαμηλούς ρυθμούς. Η ανάπτυξη αυτή υπήρξε αποτέλεσμα της εισδοχής των άμεσων ξένων επενδύσεων, από κεφάλαιο, ή κεφαλαιουχικούς συνασπισμούς που προερχόταν από αναπτυγμένα δυτικά κράτη. Η περιοχή παρουσιάζει ακόμα σημαντικές επενδυτικές ευκαιρίες και η προσέλκυση των άμεσων ξένων επενδύσεων κατέχει εξέχουσα θέση στην ατζέντα των χωρών της περιοχής. Μέχρι την κατάρρευση των καθεστώτων των κεντρικά σχεδιαζόμενων οικονομιών οι διπλωματικές σχέσεις των κρατών αυτών με τα δυτικά κράτη βρισκόταν σε χαμηλά επίπεδα, ή ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτες. Μετά την κατάρρευση, τα κράτη αυτά προσπάθησαν να ενταχθούν σε διεθνείς οργανισμούς και να αναπτύξουν διπλωματικές σχέσεις. Σε αυτή την προσπάθεια συντέλεσε η γεωπολιτική τους θέση, η οποία σε σημαντικό βαθμό προσδιορίζεται από τη Μαύρη Θάλασσα. Η Μαύρη Θάλασσα συνιστά ένα υδάτινο φυσικό σύνορο ανάμεσα στον κεντρικό τομέα της Ανατολικής Ευρώπης και στον αντίστοιχο της Δυτικής Ασίας. Επίσης η Μαύρη Θάλασσα αποτελεί έναν υδάτινο φυσικό διάδρομο που οδηγεί μέσα από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό και στον Ινδικό Ωκεανό. Όμως η πτώση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης έφερε στην επιφάνεια προβλήματα που μαστίζουν την περιοχή, προβλήματα που η ΕΣΣΔ δεν άφηνε να βγουν στην επιφάνεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι «παγωμένες» διενέξεις στον Καύκασο όπως το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, η Νότια Οσετία και η Αμπχαζία αλλά και η Υπερδνειστερία στη δυτική πλευρά της Μαύρης Θάλασσας. Η Υπερδνειστερία αφορά «σύγκρουση» ανάμεσα στη Μολδαβία με Ρωσία και Ουκρανία, το Ναγκόρνο- Καραμπάχ ανάμεσα στο Αζερμπαϊτζαν και την Αρμενία, η Νότια Οσετία και η 22

24 Αμπχαζία ανάμεσα στη Γεωργία και στη Ρωσία. Οι «παγωμένες» αυτές διενέξεις εγείρουν σημαντικά ερωτήματα ασφάλειας στην περιοχή αλλά και ερωτήματα για τη δυνατότητα συνεργασίας των χωρών αυτών στο επίπεδο περιφερειακών οργανισμών και η επίλυση τους είναι αναγκαία για την σταθερότητα της περιοχής 25. Όσο αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση, η ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας περιλαμβάνει αρκετές ομάδες κρατών με τις οποίες έχει συνάψει διαφορετικές συμφωνίες κι έχει διαφορετικές σχέσεις. Η Ελλάδα είναι χώρα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 1981, η Βουλγαρία και η Ρουμανία «μπήκαν» στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2007 (η πιο πρόσφατη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης), η Τουρκία έχει υπογράψει από το 1963 Συμφωνία Σύνδεσης και βρίσκεται σε προενταξιακό στάδιο για είσοδο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπάρχουν χώρες που δεν ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά ούτε έχουν προς το παρόν οποιαδήποτε προοπτική για είσοδο σε αυτή με τις οποίες έχει υπογράψει Partnership Cooperation Agreements (PCAs) και αποτελούν η Αρμενία ( συνάφθηκε PCA το 1999 ), Αζερμπαϊτζάν ( 1999 ), Γεωργία ( 1999 ), Μολδαβία ( 1998 ), Ουκρανία ( 1998 ) και Ρωσία ( 1997 ). Τέλος υπάρχουν χώρες που δεν ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση που βρίσκονται στη Διαδικασία Σταθεροποίησης και Ένωσης (Stabilisation and Association Process), χώρες που εμφανίζουν προοπτική μελλοντικής εισόδου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως η Αλβανία, η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, η Σερβία και το Μαυροβούνιο. 26 Αυτό το διαφορετικό είδος σχέσης που έχει η Ευρωπαϊκή Ένωση με τις χώρες της περιοχής σημαίνει ανάπτυξη διαφορετικών πολιτικών και προγραμμάτων, νομικών βάσεων και χρηματοοικονομικών οργάνων ανάλογα με την περίπτωση. Επιπλέον κάθε χώρα τείνει να διασφαλίσει το συγκριτικό πλεονέκτημα που της προσφέρει η πιο στενή συνεργασία που έχει με την Ευρωπαϊκή Ένωση έναντι κάποιας άλλης. Έτσι η προσπάθεια για ανάπτυξη περιφερειακών σχημάτων στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας από την Ευρωπαϊκή Ένωση συναντά δυσκολίες, δυσκολίες που προκύπτουν από τις διμερείς σχέσεις που έχει η Ένωση με τις χώρες της περιοχής. 25 Zacchary Ritter, «EU Engagement in the Black Sea Region: Challenges and Opportunities for the EU», SWP Working Paper, (December 2006), (accessed November 10, 2009) 26 Aydin Mustafa, «Europe s New Region: The Black Sea in the Wider Europe Neighbourhood», Southeast European and Black Sea Studies Vol 5 Issue. 2, (Paris: EUISS, May 2005),

25 Η πρόθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αναπτύξει μία σύνδεση της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας σε περιφερειακό επίπεδο είναι εμφανής ήδη από το 1997, όπου τότε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε στο Συμβούλιο στις Βρυξέλλες, ένα κείμενο σχετικά με την ανάγκη ύπαρξης περιφερειακής συνεργασίας στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και την ενδυνάμωση της από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην ανακοίνωση αυτή ως ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας χαρακτηριζόταν η περιοχή που περιέκλυε η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Μολδαβία, η Ουκρανία, η Ρωσία, η Γεωργία, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν. Σε αυτό το κείμενο η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνωρίζει τη αυξανόμενη στρατηγική σημασία που αποκτά η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας για την Ευρωπαϊκή Ένωση και την πρόθεση της να αναπτύξει μία νέα περιφερειακή στρατηγική για τη περιοχή. Ως τομείς συνεργασίας αναφέρονται οι μεταφορές, το εμπόριο, περιβαλλοντική ανάπτυξη, βελτίωση του συστήματος της δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων 27 Παρ όλα αυτά όμως, η περιφερειακή προσέγγιση της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας τοποθετήθηκε χαμηλά στη λίστα των προτεραιοτήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης όλα αυτά τα χρόνια παρά τις προσπάθειες οργανισμών, όπως ο Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία στον Εύξεινο Πόντο να της στρέψουν την προσοχή. Μετά όμως την είσοδο της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η περιφερειακή προσέγγιση της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας άρχισε να έρχεται στις πρώτες θέσεις της ατζέντας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 2.3 Τα κίνητρα υποστήριξης της περιφερειακής συνεργασίας στη Μαύρη Θάλασσα από την Ευρωπαϊκή Ένωση Η Μαύρη Θάλασσα, που τοποθετείται στο σταυροδρόμι μεταξύ Ασίας, Ευρώπης, Ρωσίας και Μέσης Ανατολής, αποτελεί μία περιοχή αυξανόμενης γεωπολιτικής σημασίας για την Ευρωπαϊκή Ένωση. 28 Με την πληθώρα των προβλημάτων που την μαστίζουν, η περιοχή είναι μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις που η Ευρωπαϊκή Ένωση καλείται να αντιμετωπίσει. Στον παρόν 27 European Commission, «Regional Cooperation in the Black Sea Area: State of Play, Perspectives for EU Action Encouraging Its Development, Communication from the Commission to the Council, , COM(97) 597 final», Commission of the European Communities, Brussels, (1997) 28 Aydin Mustafa,

26 υποκεφάλαιο θα αναλυθούν οι αιτίες που ωθούν τη Ευρωπαϊκή Ένωση να ασχοληθεί με την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Μετά την τελευταία διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την είσοδο της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας, η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται πλέον στη Μαύρη Θάλασσα. Φτάνουμε στα τελικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κι αν όχι στα τελικά, σε αυτά που θα διατηρηθούν για πολλά χρόνια. Όπως συμβαίνει σε κάθε διεύρυνση, έτσι και τώρα, τα καινούρια μέλη θέλουν να στρέψουν την προσοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη δικιά τους γειτονία, δηλαδή στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, γειτονία που πλέον είναι και η νέα γειτονιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας μαστίζεται από πολιτικά, οικονομικά, διοικητικά, οικολογικά και κοινωνικά προβλήματα. Τα προβλήματα αυτά αναπόφευκτα επηρεάζουν την Ευρωπαϊκή Ένωση προκαλούν οικονομικές και πολιτικές στρεβλώσεις λόγω της αστάθειας που παρατηρείται στα ανατολικά της σύνορα. Για την επίλυση ή τουλάχιστον βελτίωση των προβλημάτων που χαρακτηρίζουν τις χώρες της Μαύρης Θάλασσας, η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει να «επιβάλλει» τους δομές και τους κανόνες της. Άλλωστε ένας από τους στρατηγικούς στόχους της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι να οικοδομήσει την ασφάλεια στη γειτονία της. 29 Η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής και το φυσικό αέριο της Ρωσίας, μαζί με τη μείωση της πετρελαϊκής παραγωγής στη Βόρεια Θάλασσα, αποτελούν μία σημαντική αιτία που ωθεί την Ευρωπαϊκή Ένωση να στρέψει την προσοχή της στην περιοχή 30. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το 64% των εισαγωγών φυσικού αερίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης προέρχεται από τη Ρωσία και ότι το 86% των εξαγωγών πετρελαίου Ρωσίας και Κασπίας προορίζεται για την Ευρωπαϊκή Ένωση. 31 Η αστάθεια στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας δημιουργεί σοβαρό πρόβλημα ενεργειακής ασφάλειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αναζήτηση λοιπόν εναλλακτικών ενεργειακών προμηθευτών είναι ύψιστης σημασίας για την Ευρώπη. Η 29 Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, «Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας», (2003) 30 Στο κείμενο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφάλειας τονίζεται η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης. Η Ευρώπη αποτελεί το μεγαλύτερο εισαγωγέα πετρελαίου και φυσικού αερίου παγκοσμίως. Οι εισαγωγές καλύπτουν το 50% περίπου της κατανάλωσης ενέργειας σήμερα, ποσοστό που αναμένεται να φτάσει το 70% το Το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών ενέργειας προέρχεται από τον Περσικό Κόλπο, τη Ρωσία και τη Βόρεια Αφρική. 31 Burcu Gültekin-Punsmann, «Black Sea Regional Policy Approach: A Potential Contributor to European Energy Security», Policy Brief No 6, (Athens: International Centre for Black Sea Studies, May 2008), 2 25

27 περιοχή της Κασπίας είναι η κύρια εναλλακτική πηγή φυσικού αερίου, περιοχή που δεν ελέγχεται από τη Ρωσία, αλλά μπορεί να χαρακτηριστεί ως προσβάσιμη και διαθέσιμη στην περιοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γεγονός που της δίνει τεράστια σημασία. Τα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου που βρίσκονται στο Αζερμπαϊτζάν, το Τουρκμενιστάν και το Καζακστάν είναι σημαντικότατα για το μελλοντικό ενεργειακό εφοδιασμό της Ευρώπης και η πρόσβαση προσδίδει στη στρατηγική σημασία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. 32 Μετά την τελευταία διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την είσοδο της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας, η Ευρωπαϊκή Ένωση βρέχεται πλέον από τη Μαύρη Θάλασσα, οπότε τα θέματα που αφορούν την περιβαλλοντική ασφάλεια της Μαύρης Θάλασσας βρίσκονται πλέον ψηλά στην ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πλέον οι κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα θέματα που έχουν να κάνουν με την προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να εφαρμοστούν και στη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Αυτό όμως όχι μόνο θα αυξήσει τις επενδύσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για περιβαλλοντικά θέματα, αλλά θα έχει σημαντική επιρροή στα βυτιοφόρα που πλέουν στη Μαύρη Θάλασσα όπου οι τρέχουσες απαιτήσεις ασφαλείας είναι χαμηλότερες από τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 33. Είναι αναγκαία η δημιουργία πολιτικών που να βασίζονται σε μία πολύπλευρη προσέγγιση δεν είναι σαφές πώς η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να πείσει τους περιφερειακούς πετρελαιοπαραγωγούς (κυρίως Ρωσία και Αζερμπαϊτζάν) να συνεργαστούν για την εφαρμογή των ευρωπαϊκών προτύπων ασφαλείας. Επιπλέον, οι πρόσθετες απειλές που δημιουργούνται από τον αυξανόμενο κίνδυνο σύγκρουσης βυτιοφόρων (ιδιαίτερα μέσα στα τουρκικά στενά), μειώνοντας τους υδάτινους πόρους και αχρηστεύοντας πυρηνικούς σταθμούς είναι προκλήσεις που μπορούν να απειλήσουν την ευρύτερη Ευρώπη. Αλλά κι από την επιχειρηματική σκοπιά, η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας προσελκύει το ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υπάρχει πλήθος ευρωπαϊκών επιχειρήσεων που δρουν στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, επιχειρήσεις που επηρεάζονται από τις όποιες αστάθειες και τα δομικά προβλήματα της περιοχής, επηρεάζοντας κι αυτές με τη σειρά τους, αναπόφευκτα, την Ευρωπαϊκή οικονομία. 32 Cornell E. Svante et al., «The Wider Black Sea Region: An Emerging Hub in European Security», Central Asia Caucasus Institute Silk Road Studies Programme, (2006), Aydin Mustafa,

28 Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι κατά το 2008 οι άμεσες ξένες επενδύσεις που συγκέντρωσε η ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας ανήλθε στο 3,9% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της (ΑΕΠ). Βέβαια το ποσοστό αναφέρει την παγκόσμια εισροή άμεσων ξένων επενδύσεων στην περιοχή, διότι ο διαχωρισμός ανά περιοχή είναι ιδιαίτερα δύσκολος. Είναι δεδομένο όμως ότι η εισροή των ευρωπαϊκών επενδύσεων αποτελεί σημαντικό τμήμα του παραπάνω ποσοστού. 34 Αλλά και η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί σημαντικό εμπορικό συνεργάτη της ευρύτερης περιοχής της Μαύρης Θάλασσας. Το 2007 οι εξαγωγές των χωρών του ΟΣΕΠ (Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία στον Εύξεινο Πόντο) προς της Ευρωπαϊκή Ένωση ανήλθε στο 40%. 35 Επίσης οποιαδήποτε προβλήματα αντιμετωπίζει η περιοχή, μία περιοχή δίοδος των ενεργειακών πηγών της κεντρικής Ασίας στην Ευρώπη, είναι δεδομένο ότι επιδρά αρνητικά στη Ευρωπαϊκή Οικονομία. Έτσι η επίλυση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι συγκεκριμένες χώρες είναι δέουσας σημασίας για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Μία από τις βασικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η προώθηση των δημοκρατικών αρχών στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Άλλωστε η κακή διακυβέρνηση - η διαφθορά, η κατάχρηση εξουσίας, η αδυναμία των θεσμών και η έλλειψη λογοδοσίας είναι μία από τις κύριες απειλές που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση σύμφωνα με το κείμενο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφάλειας 36. Η ασφάλεια για κάθε κρατική οντότητα, ακόμη και για την περίπτωση της υπερεθνικής διοικητικής οντότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υφίσταται, όταν περιβάλλεται από χώρες που κυριαρχεί το κράτος δικαίου. 37 Η προώθηση των δημοκρατικών αρχών μπορεί να γίνει πιο εύκολα στα πλαίσια ενός ευρύτερου περιβάλλοντος παρά από άμεσες διμερείς πιέσεις 38. Πρόοδος έχει ήδη σημειωθεί στη Τουρκία, Γεωργία και Ουκρανία. Ακόμα και στην Μολδαβία, Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν έχουν γίνει κάποια θετικά βήματα για τον εκδημοκρατισμό τους, μία πρόοδος βέβαια που προχωράει με αρκετά αργούς ρυθμούς 39. Βέβαια αυτά που πρέπει να γίνουν για τον πλήρη εκδημοκρατισμό αυτών των χωρών είναι πολλά. 34 Black Sea Trade and Development Bank, «Annual Report 2008», 35 Serdar Sayan, «Unleashing the Economic Potential of the Black Sea Region», (paper presented at the meeting called «Prospects and Potentials in the Wider Black Sea» at Yildiz Technical University, Ankara, June 24, 2007) 36 Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, «Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας», (2003) 37 Cornell E. et al., Aydin Mustafa, Cornel E. Svante et al., 20 27