ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ «ΤΕΧΝΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ»

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ «ΤΕΧΝΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ» Dali Εργασία στο µάθηµα των Εφαρµογών του ηµοσίου ικαίου Καθηγητής: Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος Αρετή Παπαναγιώτου, Α.Μ.: ΑΘΗΝΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2006

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Συντοµογραφίες 3 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ. 4 ΙΙ. ΘΡΗΣΚΕΙΑ 6 Α. Έννοια-Περιεχόµενο της θρησκευτικής ελευθερίας Έννοια-Περιεχόµενο θρησκευτικής συνείδησης Έννοια-Περιεχόµενο θρησκευτικής λατρείας Ελευθερία πεποιθήσεων 12 Β. Προσβολή της θρησκευτικής ελευθερίας Προσβολή ελευθερίας θρησκευτικής συνείδησης Προσβολή-Φραγµοί άσκησης θρησκευτικής λατρείας Γενικές οριοθετήσεις: άρθρα 5 1Σ και 25 1Σ.. 15 (α) Το Σύνταγµα 15 (β) Τα δικαιώµατα των άλλων.. 17 (γ) Τα χρηστά ήθη. 17 (δ) Η καταχρηστική άσκηση δικαιώµατος Ειδικές οριοθετήσεις. 18 (α) ηµόσια τάξη και χρηστά ήθη. 19 (β) Καθήκοντα έναντι του Κράτους και συµµόρφωση στους νόµους.. 20 (γ) Προσηλυτισµός 20 1

3 Γ. Φορείς-Προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας Πεδίο ισχύος θρησκευτικής ελευθερίας 24 ΙΙΙ. ΤΕΧΝΗ. 24 Α. Γενικά.. 24 Β. Έννοια τέχνης. 26 Γ. Προστατευόµενο περιεχόµενο της ελευθερίας της τέχνης Φορείς του δικαιώµατος της ελευθερίας της τέχνης.. 28 Ε. Οι διαστάσεις του δικαιώµατος Πεδίο ισχύος ΣΤ. Περιορισµοί της ελευθερίας της τέχνης 31 IV. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ (Συρροή και Σύγκρουση) 33 Α. Συρροή των δύο δικαιωµάτων.. 33 Β. Σύγκρουση των δύο δικαιωµάτων Έννοια σύγκρουσης Το πρόβληµα Προσπάθειες επίλυσης της σύγκρουσης Τι ισχύει τελικά Νοµολογιακά παραδείγµατα Προστασία θρησκευτικής ελευθερίας Συνταγµατική προστασία Προστασία έναντι των ιδιωτών.. 43 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 46 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 47 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ.48 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 50 2

4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α.Κ. α.ν. άρθρ. β.δ. βλ. τα εφαθ Ε Α Ε ΕΕΝ ΕιρΠατρ επ. ΕΣ Α ΕφΚρ Ν ΝοΒ ν.π.δ.δ. όπ.π. πρβλ ΠΚ ΠληµΧαν Ποιν.Χρ. Σ ΣτΕ Τµ. ΤοΣ Αστικός Κώδικας αναγκαστικός νόµος άρθρο βασιλικό διάταγµα βλέπε ικαιώµατα του Ανθρώπου (περιοδικό) ιοικητικό Εφετείο Αθηνών Ευρωπαϊκό ικαστήριο ικαιωµάτων του Ανθρώπου Επιθεώρηση ηµοσίου ικαίου και ιοικητικού ικαίου Εφηµερίς Ελλήνων Νοµικών Ειρηνοδικείο Πατρών επόµενα ΕυρωπαΪκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου Εφετείο Κρήτης Νόµος Νοµικό Βήµα (περιοδικό) Νοµικό Πρόσωπο ηµοσίου ικαίου όπου παραπάνω παράβαλε Ποινικός Κώδικας Πληµµελειοδικείο Χανίων Ποινικά Χρονικά (περιοδικό) Σύνταγµα Συµβούλιο της Επικρατείας Τµήµα Το Σύνταγµα (περιοδικό) 3

5 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Ο άνθρωπος ως ελεύθερο και κοινωνικό ων, που ζει και κινείται στο πλαίσιο ενός κράτους και µιας έννοµης τάξης έχει ανάγκη από την κατοχύρωση ορισµένων θεµελιωδών δικαιωµάτων του τα οποία είναι ικανά να διασφαλίσουν την ήρεµη και ειρηνική συµβίωσή του µε άλλους κοινωνούς και την οριοθέτηση της κρατικής εξουσίας. Τα δικαιώµατα αυτά, που χαρακτηρίζονται στη χώρα µας ατοµικά ή συνταγµατικά, και κατοχυρώνονται νοµικώς και από το Σύνταγµά µας, συµβάλλουν στην οµαλή λειτουργία ενός κράτους δικαίου καθώς όχι µόνο ενισχύουν την έννοµη θέση του ιδιώτη, αλλά τον µεταβάλλουν από απλό υπήκοο σε πολίτη και από αντικείµενο σε υποκείµενο δικαίου. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα αποτελούν συστατικά στοιχεία του κράτους δικαίου αφού περιορίζουν την κρατικά εξουσία η οποία υποτάσσεται έτσι σε κανόνες υπερκείµενης τυπικής ισχύος. εν αρκεί ωστόσο η διαπίστωση της αναγκαιότητας της συνταγµατικής και νοµικής κατοχύρωσης αυτών των δικαιωµάτων, αλλά καθίσταται αναγκαία και η «δικαστικοποίησή» τους, η δυνατότητα δηλαδή να ελέγχεται δικαστικώς η όποια προσβολή τους. Μια γρήγορη µατιά στην ιστορία αποδεικνύει ότι από πολύ νωρίς, τόσο στον ελληνικό όσο και στον διεθνή χώρο, επιδιώχθηκε η συνταγµατική κατοχύρωση ορισµένων θεµελιωδών δικαιωµάτων σχετικών µε τη ζωή, την προσωπική ελευθερία και ασφάλεια καθώς και µε την προστασία του ατόµου µέσα στο κοινωνικό σύνολο. Έτσι, και στο ισχύον Σύνταγµα (άρθρα 4 25 Σ), προστατεύονται κάποια βασικά ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα που κατοχυρώνουν θεµελιώδεις ελευθερίες του ατόµου. Υποκείµενα, φορείς δηλαδή των συνταγµατικών δικαιωµάτων δεν είναι µόνο τα φυσικά, αλλά κατ αρχήν- και τα νοµικά πρόσωπα τόσο 4

6 σωµατειακού όσο και ιδρυµατικού χαρακτήρα. Αυτό όµως δεν ισχύει για τα δικαιώµατα εκείνα που αρµόζουν µόνο σε φυσικά πρόσωπα, όπως για παράδειγµα το δικαίωµα της παιδείας που προϋποθέτει ιδιότητες φυσικού προσώπου. Όλα τα δικαιώµατα του ατόµου έχουν άµεση ισχύ, δεσµεύουν τόσο τη διοίκηση και τη δικαιοσύνη όσο και τον νοµοθέτη. Έχει µεγάλη σηµασία όµως το γεγονός ότι τα ατοµικά δικαιώµατα δεν προστατεύουν τον ιδιώτη µόνο έναντι των φορέων δηµόσιας εξουσίας τους οποίους και δεσµεύουν, αλλά και έναντι «τρίτων» (τριτενέργεια) οι οποίοι είναι υποχρεωµένοι να σέβονται και να µη θίγουν τα δικαιώµατα αυτά. Ωστόσο, τα επιµέρους συνταγµατικά δικαιώµατα είναι πιθανόν είτε να συρρέουν, είτε να συγκρούονται. Για το λόγο αυτό κρίνεται σε κάθε περίπτωση αναγκαίο να προσδιορίζονται τα όρια και το πεδίο ισχύος κάθε δικαιώµατος το οποίο πρέπει να χει ορισµένο και περιορισµένο περιεχόµενο έτσι ώστε να µη θίγει την άσκηση άλλων δικαιωµάτων. Η παρεχόµενη στα άτοµο εξουσία δεν είναι απεριόριστη, αλλά οριοθετείται από την περιφέρεια του κύκλου στον οποίο περιέχεται το δικαίωµα. Το άτοµο είναι ελεύθερο να δράσει µέσα στα διαγραφόµενα όρια, όχι όµως και να τα υπερβεί 1. Έτσι, στο Σύνταγµα (άρθρα 5 και 25 Σ) προβλέπονται τρεις βασικές οριοθετικές ρήτρες - ρήτρα νοµιµότητας, ρήτρα κοινωνικότητας και ρήτρα χρηστότητας - οι οποίες περιορίζουν ως ένα σηµείο την άσκηση των συνταγµατικώς κατοχυρωµένων δικαιωµάτων. Τα ως άνω αναφερόµενα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα αφορούν σε κάθε δικαίωµα που προστατεύεται από το Σύνταγµα προσαρµοζόµενα στις ιδιαιτερότητες καθενός απ αυτά. Μεταξύ των συνταγµατικώς κατοχυρωµένων δικαιωµάτων είναι και η ελευθερία της θρησκείας και η ελευθερία της τέχνης των οποίων η πρακτική σηµασία είναι αρκετά µεγάλη γι αυτό και πολλές φορές η σύγκρουση αυτών των δύο δικαιωµάτων έχει απασχολήσει τα δικαστήρια όπως συνέβη και στην 1 Α. Γ. ηµητρόπουλος, «Συνταγµατικά δικαιώµατα», Γενικό µέρος, 2005, σελ

7 υπόθεση του «Τελευταίου πειρασµού» µε την οποία θα ασχοληθούµε παρακάτω. Είναι αναγκαίο όµως πρώτα πριν φτάσουµε στις αµοιβαίες σχέσεις των δύο αυτών δικαιωµάτων, να αναφερθούµε στη σηµασία και στις ιδιαιτερότητες καθ ενός απ αυτά ώστε να κατανοήσουµε καλύτερα το περιεχόµενό τους και τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσµατα. ΙΙ. ΘΡΗΣΚΕΙΑ Α. Έννοια - περιεχόµενο της θρησκευτικής ελευθερίας Η έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας δεν πρέπει να συγχέεται µε την έννοια της ανεξιθρησκείας. Ανεξιθρησκεία είναι η «αδιαφορία» που δείχνει το κράτος απέναντι στις θρησκείες που πρεσβεύουν οι πολίτες του, ενώ παράλληλα αναγνωρίζει και ανέχεται την ύπαρξη και λειτουργία γνωστών θρησκειών 2. Πρόκειται κυρίως για θρησκευτική ανοχή, που αφορά κατά πρώτο λόγο το αδιατάρακτο της λατρείας. Η θρησκευτική ελευθερία έχει ευρύτερο και θετικότερο περιεχόµενο: αναφερόµενη στην εσωτερική κυρίως διάθεση του ανθρώπου έγκειται στην ανεµπόδιστη από κρατικές παρεµβάσεις διαµόρφωση και εκδήλωση της θρησκευτικής συνείδησης. Η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί ατοµικό δικαίωµα, που θεµελιώνει αξίωση απέναντι στην κρατική εξουσία, να µην επεµβαίνει παρεµποδίζοντας ή επιβάλλοντας είτε τη διαµόρφωση είτε την 2 Κ. Ε. Μπέης, «Κέντρο δικανικών µελετών, δικανικοί διάλογοι IV», Η θρησκευτική ελευθερία, θεωρία και πράξη στην ελληνική κοινωνία και έννοµη τάξη, 1997, σελ

8 εκδήλωση σχετικών µε την θρησκεία θετικών ή αρνητικών πεποιθήσεων. Το άρθρο 13 του ισχύοντος Συντάγµατος: 1. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός. 2. Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά µε τη λατρεία της τελούνται ανεµπόδιστα υπό την προστασία των νόµων. Η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Ο προσηλυτισµός απαγορεύεται. 3. Οι λειτουργοί όλων των γνωστών θρησκειών υπόκεινται στην ίδια εποπτεία της Πολιτείας και στις ίδιες υποχρεώσεις απέναντί της, όπως και οι λειτουργοί της επικρατούσας θρησκείας. 4. Κανένας δεν µπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το Κράτος ή να αρνηθεί να συµµορφωθεί προς τους νόµους. 5. Κανένας όρκος δεν επιβάλλεται χωρίς νόµο, που ορίζει και τον τύπο του. Το συνταγµατικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας προστατεύεται στο άρθρο 13Σ. Σύµφωνα µε όσα γίνονται δεκτά από τη θεωρία και τη νοµολογία το ατοµικό αυτό δικαίωµα περιλαµβάνει την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και την ελευθερία της λατρείας. 1.Έννοια - περιεχόµενο θρησκευτικής συνείδησης Το Σύνταγµα πανηγυρικώς διακηρύσσει ότι «η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη» (άρθ.13 1 εδ.α Σ). Είναι 7

9 προφανές ότι ο συνταγµατικός νοµοθέτης µε τη διάταξη αυτή επιθυµεί να προστατεύσει όχι την ελευθερία της συνείδησης γενικά, αλλά την ελευθερία της ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ συνείδησης, την ενδιάθετη δηλαδή ή µύχια πεποίθηση κάθε ανθρώπου σε σχέση µε το «θείο», η οποία πεποίθηση µπορεί να έχει θετικό ή αρνητικό πρόσηµο 3. Τι σηµαίνει όµως προστασία στη ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και ως πού µπορεί να φτάσει η προστασία αυτή; Το δικαίωµα στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης αναλύεται στις εξής επιµέρους εκφάνσεις: α) Το δικαίωµα να πρεσβεύει κανείς οποιαδήποτε θρησκεία ή δόγµα ή αίρεση ορισµένης θρησκείας να θέλει ή να µην ανήκει σε καµία θρησκεία, δηλαδή να είναι άθρησκος, ή ακόµη να είναι άθεος (ΣτΕ 194/87,Ε 31, 85), β) Το δικαίωµα να εκδηλώνει, αλλά και να µην αποκαλύπτει κανείς τις θρησκευτικές ή άθρησκες πεποιθήσεις του ( ΠληµΧαν 172/86, ΠοινΧρ 37, 118), γ) Το δικαίωµα να διαµορφώνει, µεταβάλλει ή αποβάλλει οποτεδήποτε θρησκευτικές πεποιθήσεις (ΕιρΠατρ 261/83, Το Σ 9,646), δ) Το δικαίωµα να διακηρύσσει και να διαδίδει κανείς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, προφορικώς, γραπτώς ή δια του τύπου και των ηλεκτρονικών µέσων, ατοµικώς ή οµαδικώς, µε δηµόσιες συναθροίσεις (πρβλ. και άρθρο 11 Σ), ε) Το δικαίωµα του συνεταιρίζεσθαι για θρησκευτικούς σκοπούς, στ) Το δικαίωµα της ίσης µεταχείρισης ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων µε βάση και τη συνταγµατικώς κατοχυρωµένη αρχή της ισότητας (άρθρο 4 Σ) (ΕιρΠατρ 261/83, Το Σ 9, 646). Εξαιρέσεις βεβαίως επιτρέπονται όπου τούτο ορίζεται ρητά από το Σύνταγµα, ζ) Το δικαίωµα της θρησκευτικής εκπαιδεύσεως και µάλιστα τόσο ως δικαίωµα ανατροφής και µορφώσεως των ανηλίκων, όσο και ως δικαίωµα συστάσεως και λειτουργίας θρησκευτικών εκπαιδευτηρίων, η) Το δικαίωµα να µην εξαναγκάζεται κανείς σε πράξεις ή παραλείψεις 3 Ι. Μ. Κονιδάρης, «Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού δικαίου»,2000, σελ.49 8

10 αντίθετες µε τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Απαγορεύεται συνεπώς τόσο ο εξαναγκασµός σε ενέργεια που απαγορεύεται, όσο και η παρακώλυση συµπεριφοράς που επιβάλλεται από συγκεκριµένη θρησκεία. Με τη διάταξη του εδ. β της 1 του άρθρου 13 Σ µε την οποία ορίζεται ότι «η απόλαυση των ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός» και η οποία δεν υπόκειται σε αναθεώρηση (άρθ Σ), τονίζεται ότι ούτε η απόλαυση τέτοιων δικαιωµάτων µπορεί να εξαρτηθεί από οποιεσδήποτε θρησκευτικές πεποιθήσεις που ασπάζεται ο καθένας. Με λίγα λόγια δηλαδή, η διάταξη αυτή αφορά σε όλα ανεξαιρέτως τα δικαιώµατα. 2.Έννοια περιεχόµενο θρησκευτικής λατρείας Στην 2 του άρθρου 13Σ προστατεύεται η ελευθερία της λατρείας της θρησκείας που όπως προαναφέρθηκε - αποτελεί τη δεύτερη µερικότερη έκφανση της θρησκευτικής ελευθερίας η οποία θα παρέµενε στην ουσία γράµµα κενό, εάν η ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως δε συνοδευόταν από τη συνταγµατική κατοχύρωση και της ελευθερίας της λατρείας, ακριβέστερα της ελευθερίας εκδηλώσεως των θρησκευτικών πεποιθήσεων και ασκήσεως όλων εκείνων των καθηκόντων που απορρέουν από την ένταξη σε µία θρησκευτική κοινότητα, ιδίως δε των λατρευτικών 4. Η ελευθερία της λατρείας αναφέρεται στην εξωτερίκευση της πίστης και των θρησκευτικών αισθηµάτων ή στην άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων µε συγκεκριµένες διαδικασίες και µορφές 5. Ωστόσο, η προστασία της ελευθερίας της λατρείας εξαρτάται από 4 Ι. Μ. Κονιδάρης, όπ.π.,σελ Βλ. Κ. Ε. Μπέης, όπ. π., σελ. 31 9

11 ορισµένες προϋποθέσεις, που είναι ακριβώς οι ίδιες που θέτει και το άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης περί Ανθρωπίνων ικαιωµάτων (ΕΣ Α), την οποία η Ελλάδα έχει κυρώσει µε νόµο. Όπως χαρακτηριστικά τονίζεται, η λατρεία π ρ o ϋ π ο θ έ τ ε ι τη θρησκευτική συνείδηση και µάλιστα θετική και εντεταγµένη σε ορισµένο θρήσκευµα ή δόγµα, του οποίου αποτελεί και εκδήλωση. Η ελεύθερη όµως άσκηση της λατρείας προϋποθέτει, κατά την 2 θρησκεία γ ν ω σ τ ή, δηλαδή εκείνη που έχει φανερές δοξασίες, διδασκόµενες δηµόσια και επίσης φανερή λατρεία δεν απαιτείται έγκριση ή οποιαδήποτε αναγνώριση µε πράξη της Πολιτείας ή της Εκκλησίας ( σελ. 109 ΣτΕ /75 [Ολοµ.]) 6. Για τον καθορισµό της «γνωστής» θρησκείας δεν ασκεί καµία επίδραση εάν πρόκειται για παλαιά ή νέα θρησκεία, εάν έχει µικρό η µεγάλο αριθµό οπαδών, εάν συνιστά αίρεση σε σχέση µε άλλη γνωστή θρησκεία ή την επικρατούσα ή εάν οι λειτουργοί της στερούνται ιεροσύνης µε την καθιερωµένη στην Ορθόδοξη Εκκλησία έννοια του όρου. Το Συµβούλιο της Επικρατείας έχει κρίνει ως «γνωστές θρησκείες» τις θρησκευτικές κοινότητες των «Μαρτύρων του Ιεχωβά», των «Ευαγγελιστών», των «Μεθοδιστών» κ.λ.π. Οι θρησκευτικές κοινότητες των «Καθολικών» και των «Μουσουλµάνων», επίσης, αναγνωρίζονται ως «γνωστές θρησκείες», ενώ ταυτόχρονα το νοµικό καθεστώς της εβραϊκής θρησκείας κατοχυρώνεται από αρκετούς νόµους (2456/20, 367/45, 1675/51) 7. Τέλος, δεν υπάρχει κανένα νοµοθετικό κείµενο που να αφορά στο δόγµα των Προτεσταντών, ενώ οι Παλαιοηµερολογίτες ανήκουν ως απλή παρασυναγωγή στο πλήρωµα της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας. Άλλωστε, µε την έκφραση «γνωστή θρησκεία» ο νοµοθέτης θέλησε να εξαιρέσει της συνταγµατικής προστασίας τις διάφορες µυστικές εταιρίες, 6 Σπ. Τρωιανός, «Παραδόσεις εκκλησιαστικού δικαίου»,1984, σελ.85 7 Βλ. Κ.Ε. Μπέης, όπ.π. 10

12 που χωρίς να επιδιώκουν θρησκευτικούς σκοπούς θα µπορούσαν να εµφανιστούν ως θρησκείες για να εξασφαλίσουν τα πλεονεκτήµατα αυτής της ιδιότητας. Στην Ελλάδα, ως επικρατούσα αναγνωρίζεται η θρησκεία της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας. Χαρακτηριστική είναι η απόφαση του ΣτΕ, Ολ. 1661/1947 σύµφωνα µε την οποία: «Επειδή τω εν τη προηγουµένη σκέψει παρατεθέν άρθρον Ι του Συντάγµατος, τελούν εντός του πλαισίου των ελευθέρων θεσµών, αναγνωρίζει µεν την ελευθερίαν της θρησκευτικής συνειδήσεως και την ακώλυτον τέλεσιν των της λατρείας υπό των εν Ελλάδι οπαδών άλλων θρησκειών, δογµάτων ή αιρέσεων, αλλά θεσπίζει ιδιάζουσαν θέσιν υπέρ της θρησκείας της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας, ην ανακηρύσσει ως επικρατούσαν, ου µόνον διότι αύτη αποτελεί την θρησκείαν της µεγίστης πλειονοψηφίας του Ελληνικού Λαού, αλλά και διότι αύτη από των πρώτων αιώνων της εµφανίσεως αυτής έχει συνυφανθή µετά της ιστορίας και αυτής υποστάσεως του Ελληνισµού» Η ύπαρξη καθεαυτή µιας συνταγµατικά κατοχυρωµένης επικρατούσας θρησκείας δεν είναι ασυµβίβαστη µε την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων αρκεί να µην αποβαίνει σε βάρος των δικαιωµάτων των µειονοτήτων και να µη δίνει αφορµές για εκδήλωση µισαλλοδοξίας και διακρίσεων σε βάρος πολιτών λόγω των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Στενά συνδεδεµένο µε την ελευθερία της λατρείας είναι το δικαίωµα της ιδρύσεως από τις καθ έκαστον θρησκευτικές κοινότητες των χώρων εκείνων που προορίζονται για την τέλεση της λατρείας. Η µέριµνα για την εξεύρεση ή/και ανοικοδόµηση και τη λειτουργία των χώρων αυτών ανήκει σε κάθε µία θρησκευτική κοινότητα, στην Πολιτεία ανήκει όµως η εξασφάλιση των ίσων όρων για την ίδρυση των αναγκαίων χώρων και γενικώς για το ακώλυτο της λατρείας. 11

13 3. Ελευθερία πεποιθήσεων Οι πρόσφατες συνταγµατικές και διεθνείς κατοχυρώσεις της θρησκευτικής ελευθερίας επεκτείνονται συνήθως και στην ελευθερία των φιλοσοφικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων. Αλλά και η γαλλική ιακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου του 1789 προβλέπει στο άρθρο 10 ότι «κανείς δεν πρέπει να ενοχληθεί για τις γνώµες του, έστω θρησκευτικές» 8. Ωστόσο το άρθρο 13 του ισχύοντος Συντάγµατός µας περιορίζεται µόνο στην ελευθερία των θρησκευτικών πεποιθήσεων το άρθρο 5 2 προσθέτει όµως στις θρησκευτικές και τις πολιτικές πεποιθήσεις : «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας τους, και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων». Το άρθρο 9 ΕΣ Α προστατεύει, παράλληλα µε την θρησκεία, τις «πεποιθήσεις» εν γένει, και συγκεκριµένα την ελευθερία αλλαγής και εκδηλώσεως των πεποιθήσεων, την οποία υποβάλλει στους ίδιους περιορισµούς, όπως και την ελευθερία της θρησκείας. Η Σύµβαση απαγορεύει κάθε είδους πίεση, άµεση ή έµµεση, ασκούµενη από το Κράτος και κατευθυνόµενη προς τον σκοπό της µεταβολής των θρησκευτικών πεποιθήσεων του ατόµου. Τόσο ο εθνικός νόµος, όσο και η σχετική διοικητική ή δικαιοδοτική πρακτική περί την εφαρµογή του, δεν είναι λοιπόν επιτρεπτό να στηρίζουν τη διανοµή ωφεληµάτων ή την επιβολή µειονεξιών στην ιδιότητα κάποιου ως µέλους ή ως µη µέλους µιας θρησκευτικής κοινότητας. Το ικαστήριο έκρινε σχετικώς (απόφαση της 23 ης Ιουνίου 1993, Hoffmann κατά Αυστρίας) ότι παραβιάζεται η Σύµβαση εκ του γεγονότος ότι µία διαζευγµένη 8 Π.. αγτόγλου, «Συνταγµατικό ίκαιο», Ατοµικά ικαιώµατα, Α,1991, σελ

14 µητέρα δεν επιτυγχάνει να αποσπάσει την επιµέλεια του παιδιού της επειδή τα εθνικά δικαστήρια κρίνουν ότι είναι ακατάλληλη εκ µόνου του λόγου ότι είναι µάρτυρας του Ιεχωβά. Β. Προσβολή της θρησκευτικής ελευθερίας Περιορισµοί των ατοµικών δικαιωµάτων, όπως η κατοχυρωµένη από το άρθρο 13 2 Σ ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας, δεν επιβάλλονται αναλογικά, αλλά πρέπει να απορρέουν από σαφή διάταξη νόµου και υπό την αυτονόητη προϋπόθεση ότι οι περιορισµοί που εισάγονται µε νόµο επιτρέπονται από τις σχετικές συνταγµατικές διατάξεις και είναι σύµφωνοι προς αυτές (ΟλΣτΕ 1441/1991, Το Σ 17, 381). 1. Προσβολή ελευθερίας θρησκευτικής συνείδησης Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης προσβάλλεται κατ αρχήν µε την τυχόν δηµιουργία από τον κοινό νοµοθέτη των λεγοµένων διληµµάτων συνείδησης. Το ζήτηµα όµως του πότε και υπό ποιους όρους πρόκειται για τόσο σοβαρό δίληµµα που όντως παραβιάζει την θρησκευτική συνείδηση, είναι ζήτηµα ιδιαίτερα λεπτό. Ας πάρουµε ένα παράδειγµα από τη νοµολογία (βλ. ΣτΕ 986/1984 ΕΕΝ 1984, 669επ.). Σύµφωνα µε το Ν. 1256/1982, ο ιερέας ο οποίος κατείχε κατά τη δηµοσίευση αυτού του νόµου αφενός µεν οργανική θέση εφηµέριου σε κάποια ενορία της Εκκλησίας της Ελλάδας, αφετέρου δε θέση δηµοδιδασκάλου, ή καθηγητή µέσης εκπαίδευσης στο δηµόσιο και 13

15 εφόσον οι συνολικές ακαθάριστες αποδοχές του υπερέβαιναν τα 3/5 των ακαθάριστων αποδοχών του προέδρου του Αρείου Πάγου, ήταν υποχρεωµένος να επιλέξει τη µία από τις θέσεις αυτές χάνοντας την άλλη. Εάν δεν προέβαινε σε αυτήν την επιλογή, διέπραττε το ποινικό αδίκηµα της παράβασης καθήκοντος, τιµωρούµενο και αυτεπάγγελτα, υποκείµενος συγχρόνως και σε πειθαρχικές κυρώσεις. Από και µε τη δήλωση της επιλογής έχανε αυτός οριστικά τη θέση από την οποία παραιτείτο και µπορούσε απλώς να παραµείνει για την άσκηση των καθηκόντων της προσωρινά, δηλαδή µέχρι να πληρωθεί η θέση µε άλλο πρόσωπο και πάντως όχι πέρα από την 31/12/1982. Οι διατάξεις αυτές κρίθηκαν αντισυνταγµατικές ως παραβιάζουσες την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης χωρίς να συντρέχει κάποιος από τους λόγους που αναφέρονται στις 2 και 4 του άρθρου 13Σ (π.χ. δηµόσια τάξη, χρηστά ήθη), διότι οι ιερείς εφηµέριοι τίθενται µπροστά σε δίληµµα συνείδησης να παραµείνουν εφηµέριοι, ικανοποιώντας έτσι την θρησκευτική τους συνείδηση, µε απώλεια όµως ενός δικαιώµατος το οποίο µπορεί να απολαύσει καθένας που έχει τα νόµιµα προσόντα, δηλαδή του δικαιώµατος να παραµείνουν παράλληλα εκπαιδευτικού λειτουργοί. Μεγάλη σηµασία έχει και η διάταξη του εδ. β της 1 του άρθρου 13Σ, που απαγορεύει κατά τη σαφή έννοιά της, την εξάρτηση της απόλαυσης όλων των θεµελιωδών δικαιωµάτων από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός και παραθέτουµε γι αυτό το λόγο ένα παράδειγµα από τη νοµολογία: Με την 1700/83 απόφαση του ιοικητικού Εφετείου της Αθήνας (βλ. ΕΕΝ 1985, σελ. 113) κρίθηκε και ακυρώθηκε ως παράνοµη και αλλιώς αντισυνταγµατική άρνηση της διοίκησης να διορίσει καθηγήτρια φιλολογικών µαθηµάτων της δηµόσιας εκπαίδευσης, µε την αιτιολογία ότι αυτή είναι «µάρτυς του Ιεχωβά». Ενάντια στην απόφαση αυτή ασκήθηκε έφεση, η οποία απορρίφθηκε επί της ουσίας µε 14

16 την 3533/86 απόφαση του ΣτΕ (βλ. ΕΕΝ 1987, σελ. 53) και επικυρώθηκε έτσι η 1700/83 απόφαση του ΕφΑθ. 2.Προσβολή Φραγµοί άσκησης θρησκευτικής λατρείας εν είναι όµως ελεύθερη κατά το Σύνταγµα η άσκηση οποιασδήποτε γνωστής, αναφερόµενης στο καλό θείο, θρησκείας. Η ελεύθερη άσκησή της υπόκειται τόσο στις γενικές οριοθετήσεις του άρθρου 5 1 και 25 του Σ, όσο και στις ειδικές του άρθρου 13 2 εδ.β Σ. 2.1Γενικές οριοθετήσεις:άρθρα 5 1Σ και 25 1Σ Το άρθρο 5 1 Σ ορίζει ότι η άσκηση των δικαιωµάτων δε δύναται να προσβάλλει το Σύνταγµα, τα δικαιώµατα των άλλων ή τα χρηστά ήθη. (α) Το Σύνταγµα Το Σύνταγµα ως σύνολο αποτελεί την πρώτη γενική οριοθέτηση, κατά τρόπο ώστε η ελευθερία άσκησης της λατρείας να µη σηµαίνει και εξουσία παραβίασης των συνταγµατικών διατάξεων. Η οριοθέτηση του σχετικού δικαιώµατος, όπως και όλων των δικαιωµάτων, προκύπτει πάντως και από το άρθρο Σ που προστάζει το σεβασµό του Συντάγµατος 9. Η άσκηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων δεν είναι υπεράνω του Συντάγµατος και των νόµων, αλλά υπόκειται σ αυτούς. Η αρχή της συνταγµατικής νοµιµότητας αποτελεί γενική συνταγµατική αρχή και πρέπει να εφαρµόζεται σε όλη την έννοµη τάξη και να ισχύει παντού και πάντοτε. 9 Βλ. Α.Γ. ηµητρόπουλος, όπ.π., σελ.62 15

17 Η κατοχύρωση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, έκφανση της οποίας είναι η ελευθερία της θρησκείας, δεν παρέχει εξουσία παραβίασης των συνταγµατικών διατάξεων, αντιθέτως πρέπει να ασκείται εντός του πλαισίου ορίου που θέτουν οι τελευταίες. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον παράδειγµα οριοθέτησης της θρησκευτικής ελευθερίας από το ίδιο το Σύνταγµα είναι ο ισχυρισµός της «Επιτροπής δια την Αναγνώρισιν της Ελληνικής Θρησκείας του ωδεκαθέου» ότι δήθεν παραβίαζε την ελευθερία ανεµπόδιστης άσκησης των λατρευτικών τους πράξεων η χρησιµοποίηση του Παρθενώνα εκ µέρους της Ελληνικής Πολιτείας ως χώρου τέλεσης εορταστικών εκδηλώσεων υποδοχής της νέας χιλιετίας, µε το επιχείρηµα ότι ο Παρθενώνας αποτελεί αυτοδικαίως ενεργό χώρο λατρείας του ωδεκαθέου. Ο ισχυρισµός αυτός κρίθηκε ως αβάσιµος. Βάσει του άρθρου 5 1Σ, η ελευθερία άσκησης των λατρευτικών πράξεων οριοθετείται από τον σχετικό νόµο, ο οποίος διασφαλίζει τη δυνατότητα των ατόµων να διεκδικήσουν τη χορήγηση άδειας ίδρυσης και λειτουργίας ευκτήριου οίκου σε κτίριο που θα ανεγείρουν οι ίδιοι ή θα τους παραχωρήσει ενδεχοµένως η αρµόδια δηµόσια αρχή 10. Οριοθετείται όµως και από το Σύνταγµα και ειδικότερα από το άρθρο 24 1Σ, βάσει του οποίου ο Παρθενώνας αποτελεί µνηµείο προστατευόµενο, µε πολιτισµική εµβέλεια και ιστορική αξία κατά πολύ υπερβαίνουσα και τη λατρευτική χρήση για την οποία το προόριζαν οι Αρχαίοι Αθηναίοι και τη σύνδεσή του µε τη συγκεκριµένη ιστορική περίοδο του ελληνικού και παγκόσµιου πολιτισµού, ώστε να µη δικαιολογείται τελικά ο παραπάνω ισχυρισµός της Επιτροπής α.ν. 1363/1938, α.ν. 1672/1939, β.δ. 20-5/ Γ.Β. Καµίνης, Αποφάσεις Ανεξάρτητων ιοικητικών Αρχών, Αφιέρωµα: Συνήγορος του Πολίτη και θρησκευτική ελευθερία, ΤοΣ 26, 2000, σελ , ειδ.σελ , Πόρισµα 13143/99/2.2.( ) 16

18 (β) Τα δικαιώµατα των άλλων Τα δικαιώµατα των άλλων ως επιπλέον όριο της θρησκευτικής ελευθερίας ούτως ή άλλως συµπεριλαµβάνονται στην πρώτη οριοθέτηση, δηλαδή σ εκείνη του Συντάγµατος. Η ελεύθερη άσκηση της λατρείας δε δύναται να προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων. Με τον όρο δικαιώµατα εννοούνται κυρίως, αλλά όχι µόνο, τα θεµελιώδη δικαιώµατα, αλλά και τα προβλεπόµενα από την κοινή νοµοθεσία. Το άτοµο κατά την δράση του οφείλει να µην προσβάλλει, αλλά να σέβεται τα συνταγµατικά δικαιώµατα των άλλων. (γ) Τα χρηστά ήθη Τρίτη γενική οριοθέτηση αποτελούν τα χρηστά ήθη. Η γενική αυτή ρήτρα είναι ευρύτερη εκείνης του άρθρου 181 του ΑΚ. Τα χρηστά ήθη ως γενική ρήτρα εφαρµόζονται σε κάθε περίπτωση και συντρέχουν µε τις ειδικές ρυθµίσεις και ασφαλώς δεν αποκλείονται απ αυτές, όπως συµβαίνει στις ανάλογες περιπτώσεις που υπάγονται στο πεδίο ρύθµισης του ΑΚ. Τα θεµελιώδη δικαιώµατα πρέπει να µορφοποιούνται και να ασκούνται σύµφωνα µε τα χρηστά ήθη. Τα χρηστά ήθη αναδεικνύουν τη συµπεριφορά του εντίµου ανθρώπου που ενισχύει την εµπιστοσύνη µεταξύ των κοινωνών του δικαίου 12. Η γενική αυτή ρήτρα αποσκοπεί στην αποτροπή κάθε ανήθικης άσκησης θεµελιώδους δικαιώµατος, όπως για παράδειγµα εκείνη που προσβάλλει την ανθρώπινη αξία και τα συνταγµατικά δικαιώµατα που την εξειδικεύουν. Τα χρηστά ήθη πρέπει να συνεξελίσσονται συγχρόνως µε τη γενικότερη κοινωνική εξέλιξη. Τέλος, είναι σηµαντικό να τονισθεί πως ο κοινός νοµοθέτης δεν έχει 12 Βλ. Α.Γ. ηµητρόπουλος, όπ.π., σελ

19 δικαίωµα να ορίζει την έννοια των χρηστών ηθών κατά τρόπο ώστε να περιορίζονται θεµελιώδη δικαιώµατα. (δ) Η καταχρηστική άσκηση δικαιώµατος Σύµφωνα µε το άρθρο 25 3 Σ, η καθ όλα νοµότυπη άσκηση ενός δικαιώµατος παύει να είναι δικαιικά και άρα και συνταγµατικά ανεκτή, όταν ενέχει µία ποιοτικά ή και ποσοτικά υπερβολική συµπεριφορά. Η άσκηση της λατρείας είναι καταχρηστική, όταν ο ασκών το δικαίωµά του εκµεταλλεύεται την εξουσία που του αναγνωρίζει η έννοµη τάξη για σκοπούς εντελώς ξένους προς εκείνους για τους οποίους του παρεσχέθη το σχετικό δικαίωµα και πάντως για σκοπούς αντίθετους προς την έννοµη τάξη. 2.2 Ειδικές οριοθετήσεις Όπως και για όλα τα άλλα ατοµικά δικαιώµατα, έτσι και για τη θρησκευτική ελευθερία, ακριβέστερα για την άσκηση της θρησκευτικής λατρείας, τίθενται από το ίδιο το Σύνταγµα, πέραν της προϋποθέσεως της «γνωστής» θρησκείας, για την οποία έγινε ήδη λόγος, µια σειρά περιορισµών, «φραγµών», που απαριθµούνται στην ίδια τη συνταγµατική διάταξη. Πρόκειται για τη δηµόσια τάξη και τα χρηστά ήθη, για τα καθήκοντα έναντι του Κράτους και τη συµµόρφωση στους νόµους και για την απαγόρευση ασκήσεως προσηλυτισµού. Παρακάτω θα κάνουµε µια αναφορά στους επιµέρους ειδικούς περιορισµούς. 18

20 (α) ηµόσια τάξη και χρηστά ήθη Το Σύνταγµα ορίζει ότι η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δηµόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη (άρθρο 13 2 εδ.β Σ). Παρ όλο ότι το Σύνταγµα διακρίνει τις δύο έννοιες, της δηµόσιας τάξεως και των χρηστών ηθών, εξετάζονται και τα δύο ως ενιαίος φραγµός στην άσκηση της λατρείας επειδή στη δηµόσια τάξη µε την ευρεία της έννοια περιλαµβάνονται και τα χρηστά ήθη. Πρόκειται, δηλαδή, για το σύνολο των θεµελιωδών εκείνων πολιτικών, κοινωνικών, οικονοµικών και ηθικών αρχών και αντιλήψεων που επικρατούν στην Ελλάδα σε συγκεκριµένη ιστορική στιγµή 13. Η έννοια της δηµόσιας τάξεως προσεγγίζει συνεπώς περισσότερο την έννοια του άρθρου 33 ΑΚ. Στη γενική αυτή έννοια της δηµόσιας τάξεως περιλαµβάνονται και τα χρηστά ήθη, οι γενικές, δηλαδή, θεµελιώδεις και βασικές αντιλήψεις για την ηθική. Ποιες θρησκευτικές πεποιθήσεις έρχονται σε αντίθεση µε τη δηµόσια τάξη, κατά την έννοια που εκτέθηκε, είναι ζήτηµα που θα κριθεί σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση και σε τελευταίο βαθµό από τον δικαστή, ο οποίος οφείλει να κρίνει σχετικώς όχι µε βάση τις προσωπικές του αντιλήψεις, αλλά αντικειµενικώς µε βάση τις αντιλήψεις της πλειονότητας των µελών της ελληνικής κοινωνίας (πρβλ. και άρθρο 5 1 Σ). Έτσι, σύµφωνα µε τα ανωτέρω, προφανώς αντίθετες στην ελληνική δηµόσια τάξη θα ήταν θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι οποίες θα περιελάµβαναν στη λατρεία τους ανθρωποθυσίες, λήψη ναρκωτικών ουσιών ή θα υπέβαλλαν τους πιστούς τους σε σωµατικές κακώσεις. 13 Βλ. Ι.Μ.Κονιδάρης, όπ.π., σελ

21 (β)καθήκοντα έναντι του Κράτους και συµµόρφωση στους νόµους Σε περίπτωση συγκρούσεως µεταξύ των υποχρεώσεων του πολίτη απέναντι στο Κράτος και των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, θα υποχωρήσουν οι δεύτερες. Ιδιαίτερης πρακτικής σηµασίας ζήτηµα στην ενότητα αυτή της εκπληρώσεως των καθηκόντων απέναντι στο Κράτος συνιστά η εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεων από εκείνα τα άτοµα, τα οποία, για λόγους θρησκευτικούς ή ιδεολογικούς, αποκρούουν είτε τη στράτευση γενικώς είτε την ένοπλη υπηρεσία στο στράτευµα (αντιρρησίες συνειδήσεως). Το Σύνταγµα καθιερώνει αδιακρίτως για όλους τους Έλληνες την υποχρέωση να συντελούν στην άµυνα της πατρίδας, σύµφωνα µε τους ορισµούς των νόµων (άρθρο 4 6 Σ). Σύµφωνα µε το Σύνταγµα, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν µπορούν να αποτελέσουν δικαιολογία και για να αρνηθεί κανείς τη συµµόρφωσή του στους νόµους. (άρθρο 13 4 Σ). Οι νόµοι αυτοί είναι οι γενικής ισχύος νόµοι, όπως λ.χ. ο Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας, και να αφορούν στην προάσπιση σπουδαίου έννοµου αγαθού που ενδιαφέρει το κοινωνικό σύνολο και επίσης προστατεύεται από το Σύνταγµα. (γ) Προσηλυτισµός Επιπλέον το Σύνταγµα ορίζει (άρθ.13 3 εδ.γ Σ) ότι απαγορεύεται ο προσηλυτισµός, δηλαδή η µε αθέµιτα µέσα προσπάθεια διείσδυσης στη θρησκευτική συνείδηση του άλλου. Ως µορφή συµπεριφοράς, ο προσηλυτισµός είναι δράση στρεφόµενη κατά συγκεκριµένης θρησκείας, χωρίς όµως αυτό να σηµαίνει ότι απαιτείται και η ταυτόχρονη δράση υπέρ κάποιας άλλης θρησκείας. Αυτό που καθιστά τον προσηλυτισµό 20

22 κατ αρχήν ηθικά ανεπίτρεπτο είναι η χρησιµοποίηση αθέµιτων µέσων για την εξυπηρέτηση του επιδιωκόµενου σκοπού. Παράλληλα µε το Σύνταγµα, υπάρχει και σχετικός νόµος, ο οποίος ορίζει ακριβώς την έννοια του προσηλυτισµού και κατά τον οποίο «προσηλυτισµός είναι κάθε άµεση ή έµµεση απόπειρα εισβολής στις θρησκευτικές συνειδήσεις ενός ατόµου ετερόδοξου, µε τον σκοπό της υποβάθµισης αυτών των πεποιθήσεων, είτε µέσω οποιουδήποτε είδους παροχών ή υπόσχεσης παροχών ή ηθικής υποστήριξης ή υλικής βοήθειας, είτε µε αθέµιτα µέσα είτε µε την εκµετάλλευση της απειρίας, εµπιστοσύνης, ανάγκης ή του χαµηλού πνευµατικού επιπέδου ή της αφέλειας του ατόµου» 14. Από την νοµοθετική εξειδίκευση της έννοιας «αθέµιτα µέσα», διαφαίνεται η αντίληψη του νοµοθέτη ότι ο προσηλυτισµός είναι πράξη αντίθετη προς τα χρηστά ήθη, όπως προκύπτει από την όµοια λογική «της εκµετάλλευσης του αδυνάτου» που ενυπάρχει στη διάταξη του άρθρου 179 του ΑΚ περί δικαιοπραξίας αντίθετης προς τα χρηστά ήθη. Στην ελληνική νοµολογία, και λόγω του ποινικού κολασµού του προσηλυτισµού, υπάρχει πλήθος αποφάσεων σχετικά µε το θέµα. Ξεχωρίζει η απόφαση ΣτΕ 2276/1953 (Ολοµ.) για την υπόθεση ναού Ευαγγελικών ως άνδρου προσηλυτισµού, σύµφωνα µε την οποία τονίστηκε ότι η πνευµατική διδασκαλία δε συνιστά προσηλυτισµό ως συστατικό της λατρείας µιας θρησκείας που είναι και ότι ακόµη είναι ακριβώς ο ανήθικος χαρακτήρας των χρησιµοποιούµενων µέσων που καθιστά µια συµπεριφορά, κατ αρχήν, ενδεχοµένως «κατηχητική» εκδήλωση προσηλυτισµού. Η ερµηνεία αυτή συνάδει και µε την 3 του άρθρου 4 του α.ν. 1363/1938, η οποία προβλέπει ως επιβαρυντική περίσταση του εγκλήµατος την τέλεσή του σε σχολεία, λόγω της 14 άρθρο 4 του α..ν. 1363/1938, όπως συµπληρώθηκε µε το άρθρο 2 του α.ν. 1672/

23 πρόδηλης ανηθικότητας που περιέχει η απόπειρα κατήχησης των «θρησκευτικά αφελών» παιδιών. Το θέµα έχει απασχολήσει και το Ε Α, το οποίο στην υπόθεση Κοκκινάκη κατά Ελλάδος, έκρινε ότι η ασάφεια του σχετικού νόµου δε συγκρούεται µε την ανάγκη νοµοθετικής πρόβλεψης των περιορισµών που προβλέπει η ΕΣ Α στο άρθρο 9, αφού ο νόµος έχει αποσαφηνισθεί µέσα από τη νοµολογία των εθνικών δικαστηρίων. Γ. Φορείς Προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας Υποκείµενο του δικαιώµατος της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης και της θρησκευτικής ελευθερίας γενικότερα, είναι κάθε άνθρωπος γενικά και όχι µόνο οι Έλληνες πολίτες. Αυτό προκύπτει σαφώς και από το γράµµα των ορισµών του άρθρου 13. Το δικαίωµα των ανηλίκων ασκείται από τους γονείς. Θρησκευτική ελευθερία απολαµβάνουν και νοµικά πρόσωπα ή άλλες ενώσεις προσώπων µε θρησκευτικούς σκοπούς. Αν και τα νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου δεν είναι κατ αρχήν φορείς ατοµικών δικαιωµάτων, στην περίπτωση αυτή ισχύει το αντίθετο για τους θρησκευτικούς οργανισµούς τους οποίους ο νόµος χαρακτηρίζει ως ν.π.δ.δ. Αυτό όµως ισχύει µόνο όσον αφορά την θρησκευτική ελευθερία η αντίθετη άποψη θα χορηγούσε στον νοµοθέτη την εξουσία να στερήσει την θρησκευτική ελευθερία από κάθε νοµικό πρόσωπο, µετατρέποντάς το σε ν.π.δ.δ. Η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας, κατά το ισχύον Σύνταγµα, είναι σχετική, αφού τελεί υπό την προϋπόθεση της τηρήσεως των γενικών νόµων του Κράτους και ιδίως όσων αφορούν την εθνική 22

24 άµυνα, την παιδεία, τη δηµόσια υγεία, της µη προσβολής της δηµόσιας τάξεως και των χρηστών ηθών και της εκπληρώσεως των υποχρεώσεων προς το κράτος, πράγµα που σηµαίνει ότι το καθήκον του πολίτη προηγείται των δικαιωµάτων του (ΕφΚρ 354/87, ΑρχΝ 38, 408). Η σχετικοποίηση της θρησκευτικής ελευθερίας προκύπτει από την 2 εδ. α του άρθρου 13 του Συντάγµατος, που εγγυάται την ελεύθερη άσκηση της λατρείας υπό την προστασία των νόµων, καθώς και από την 4 του ίδιου άρθρου που ορίζει ότι «κανένας δεν µπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεών του προς το Κράτος ή να αρνηθεί να συµµορφωθεί προς τους νόµους». Άρα και η θρησκευτική ελευθερία τελεί υπό τον όρο της τήρησης των γενικών νόµων του Κράτους, π.χ. όσων αφορούν ιδίως την εθνική άµυνα, την παιδεία, τη δηµόσια υγεία, τη λειτουργία των δηµόσιων υπηρεσιών κ.λ.π., (βλ. ΣτΕ 4079/1976 Το Σ 3, σελ. 157). Ο σεβασµός και η προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας µπορεί να εκδηλώνεται στα ακόλουθα τέσσερα επίπεδα: α) ως κατοχύρωση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, µε την έννοια ότι καθένας έχει δικαίωµα να πιστεύει όποιο Θεό προτιµά ή να µην πιστεύει στον Θεό και σε µεταφυσικές δυνάµεις ή να µη δίνει εξηγήσεις αν και τι πιστεύει β) ως ανεξιθρησκεία, δηλαδή ανεκτικότητα της έννοµης τάξης απέναντι και σε άλλες θρησκείες ή δόγµατα, µε την έννοια ότι οι πιστοί τους δεν εµποδίζονται από το να ασκούν τη λατρεία τους γ) ως ενεργό δικαίωµα παροχής της αντίστοιχης θρησκευτικής παιδείας στους οπαδούς κάθε θρησκεύµατος ή δόγµατος και δ) ως δικαίωµα του να είναι κάθε πρόσωπο εκφραστής ή δέκτης των αρχών, που χαρακτηρίζουν οποιοδήποτε θρήσκευµα ή δόγµα. 23

25 . Πεδίο ισχύος θρησκευτικής ελευθερίας Το ατοµικό δικαίωµα της θρησκευτικής ελευθερίας δεσµεύει το κράτος και κάθε άλλο φορέα δηµόσιας εξουσίας. Ασφαλώς δεν ισχύει έναντι των θρησκευτικών οργανισµών (εκκλησιών κ.λ.π.) εκτός στο µέτρο που συµβαίνει να ασκούν δηµόσια εξουσία. Όπως τα ατοµικά δικαιώµατα εν γένει, έτσι η θρησκευτική ελευθερία δεν αφορά τις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών. Κατ αρχήν δεν αναπτύσσει δηλαδή «τριτενέργεια», τουλάχιστον στην άµεση µορφή της, παρά µόνο στο ελάχιστο µέτρο που ταυτίζεται µε την αξία του ανθρώπου. Η θρησκευτική ελευθερία αναπτύσσει αντιθέτως έµµεση τριτενέργεια, µέσω της ερµηνευτικής εξειδικεύσεως των γενικών ρητρών και των αόριστων εννοιών των κοινών νόµων. ΙΙΙ. ΤΕΧΝΗ Α. Γενικά Το ζήτηµα του καθορισµού των ορίων των ανεπιφύλακτων ατοµικών δικαιωµάτων προκύπτει σε κάθε περίπτωση ερµηνείας και εφαρµογής των αντίστοιχων συνταγµατικών διατάξεων. Η άσκηση ενός ατοµικού δικαιώµατος µη τελούντος υπό νοµοθετική επιφύλαξη, δηµιουργεί προβληµατισµό ως προς το µέχρι που δικαιούται να φτάσει ο 24

26 φορέας του καθώς και για τις συνέπειες που η ανεπιφύλακτη αυτή άσκηση θα έχει στην κοινωνική ισορροπία. Ο προβληµατισµός αυτός αυξάνεται όταν το παραπάνω ζήτηµα τίθεται στα πλαίσια της ελευθερίας της τέχνης, όπως αυτή κατοχυρώνεται στο άρθρο 16 1 εδ.α Σ, κι αυτό γιατί η εξεύρεση ορισµού της ίδιας της τέχνης παρουσιάζει µεγάλο βαθµό δυσκολίας, δεδοµένου ότι αυτή αποτελεί ανθρώπινη δραστηριότητα που δυσχερώς µπορεί να ενταχθεί σε νοµικό πλαίσιο. Η έλλειψη δογµατικής ανάλυσης, τόσο από την πλευρά της θεωρίας, όσο και από την πλευρά της νοµολογίας, οδήγησε κάποιες φορές ως και στην παραγκώνιση, κατά κάποιο τρόπο, της συνταγµατικής θεµελίωσης της τέχνης, µε χαρακτηριστικό παράδειγµα την ΣτΕ 2112/1984 (ΤοΣ, 1985, σελ. 63 επ.), µε την οποία κρίθηκε ότι οι ρυθµίσεις του νόµου 1218/1981 που απαγορεύουν στους µη πτυχιούχους αγιογράφους να ασκήσουν το επάγγελµά τους, αντίκειται στο άρθρο 5 1Σ, χωρίς καµία αναφορά στη διάταξη του άρθρου 16 1εδ.α Σ, απεκδύοντας ουσιαστικά την αγιογραφία από τον χαρακτηρισµό της ως καλλιτεχνικής έκφρασης 15. Από την άλλη, ανεπιφύλακτο δε σηµαίνει και απεριόριστο ατοµικό δικαίωµα, καθώς όρια τίθενται από τους γενικούς δικαιικούς κανόνες και τις αρχές της κοινωνικής συµβίωσης. Εξ ορισµού δε, εµφανίζεται ένα πεδίο προστασίας µέσω της συνταγµατικής κατοχύρωσης της ελευθερίας της τέχνης που χρήζει αποσαφήνισης. Όλα αυτά, µέσα στα πλαίσια µίας από τις αρχαιότερες εκδηλώσεις της ανθρώπινης ύπαρξης, απόλυτα συνυφασµένης µε τη µοναδικότητα και την ένταση των ανθρώπινων συναισθηµάτων. 15 Σπ.Βλαχόπουλος, Η ελευθερία της τέχνης, τα, 1999, σελ

27 Β. Έννοια τέχνης Ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της τέχνης αποτελεί τροχοπέδη στη γενική παραδοχή ενός ορισµού για την τέχνη. Η δυναµική και η εξέλιξη της τέχνης δεν επιτρέπουν τη δηµιουργία πλήρους ορισµού και παρά τις πολλές προσπάθειες όλοι συναινούν στο ότι «γενικά αποδεκτός ορισµός για την τέχνη δεν υπάρχει» 16. Αυτό δηµιούργησε και δηµιουργεί πολλά προβλήµατα στη σχέση της τέχνης µε το δίκαιο. Είναι όµως απαραίτητη µια προσπάθεια ορισµού της τέχνης έτσι ώστε να προσδιοριστεί το πεδίο εφαρµογής του άρθρου 16 1Σ. Το Σύνταγµα στο άρθρο 16 1Σ ορίζει ότι: «Η τέχνη και η επιστήµη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Η ακαδηµαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγµα.». Η ανεπιφύλακτη θεµελίωση του δικαιώµατος από το νοµοθέτη δε σηµαίνει ότι δεν έχει κάποια όρια. Εντάσσεται σ ένα συγκεκριµένο πεδίο εφαρµογής. Τέχνη κατά το άρθρο 16Σ είναι κάθε δηµιουργική έκφραση της ανθρώπινης φαντασίας που έχει πρωτοτυπία και είναι προσιτό στις αισθήσεις. Πάντα όµως ο όρος «τέχνη» παραπέµπει στις λεγόµενες «καλές τέχνες» (µουσική, χορός, θέατρο, ποίηση, κιν/φος, κ.λ.π.) και όχι στην τεχνική διευκρίνιση απαραίτητη για τον ορισµό του προστατευόµενου πεδίου στην ελευθερία της τέχνης 17. ηλαδή ως τέχνη θα πρέπει να χαρακτηρισθεί κάθε έργο το οποίο φέρει τα τυπικά γνωρίσµατα ενός καλλιτεχνικού είδους. Ωστόσο, η άρνηση του χαρακτηρισµού ενός έργου ως έργου τέχνης γιατί ανήκει σε απορριπτόµενη σχολή, στυλ, νοοτροπία κ.λ.π. απαγορεύεται. 16 Βλ. Σπ.Βλαχόπουλος, όπ.π., σελ.76 επ. 17 Βλ. Κ.Χρυσογόνος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα,2002,σελ.305 επ. 26

28 Η διάταξη του άρθρου 16 1Σ µη σχετιζόµενη ευθέως προς την χάριν βιοπορισµού άσκηση επαγγέλµατος, όχι µόνο ανέχεται, αλλά επιβάλλει τη λήψη µέτρων επιδιωκόντων την ανάπτυξη και προαγωγή της επιστηµονικής σκέψης και έρευνας (ΣτΕ 4126/80, ΤοΣ 7, 1981, σελ.282). Γ. Προστατευόµενο περιεχόµενο της ελευθερίας της τέχνης Η ελευθερία της τέχνης περιλαµβάνει την ελευθερία δηµιουργίας και κυκλοφορίας έργων τέχνης, καθώς και προσβάσεως του κοινού στα έργα τέχνης. Συγκεκριµένα το περιεχόµενο της ελευθερίας της τέχνης αναλύεται στις επιµέρους εξής εκφάνσεις: 1.Ελευθερία παραγωγής έργων τέχνης ή ελευθερία καλλιτεχνικής δηµιουργίας: Η ελευθερία καλλιτεχνικής δηµιουργίας είναι ασυµβίβαστη µε όποιο προληπτικό µέτρο, ή επαγγελµατική άδεια, ή απαίτηση άδειας για την προαγωγή ενός έργου όπως λ.χ. το ανέβασµα ενός θεατρικού έργου. Επίσης, το Σύνταγµα δεν ανέχεται τη διενέργεια λογοκρισίας ή άλλου παρόµοιου προληπτικού ελέγχου µε εξαίρεση την προστασία άλλου από το Σύνταγµα προστατευµένου εννόµου αγαθού που δεν είναι δυνατόν να προστατευθεί διαφορετικά π.χ. προστασία της παιδικής ηλικίας, οπότε πρέπει κάθε ταινία να υποβάλλεται για προληπτικό έλεγχο στην επιτροπή νεότητας. Τέλος, είναι αδιανόητος ο καταναγκασµός σε καλλιτεχνική εργασία. 2. Ελευθερία κυκλοφορίας των έργων τέχνης: είναι η ελευθερία παρουσίασης των έργων τέχνης στο κοινό και θεωρείται απαραίτητη για την επαφή του κοινού µε αυτά. Συνεπώς, κάθε απαγόρευση παρουσίασης κάποιου έργου στο κοινό αντιβαίνει στην ελευθερία κυκλοφορίας. 27

29 Αντιβαίνει λοιπόν στο Σύνταγµα η προηγούµενη διοικητική άδεια αλλά δεν είναι ασυµβίβαστη η προηγούµενη άδεια λειτουργίας θεάτρου, κινηµατογράφου κ.λ.π. όταν παρέχεται µε γνώµονα την ασφάλεια του κοινού. Εδώ ανήκει και η ελευθερία αποστολής και πώλησής τους. Στο άρθρον αυτό εµπίπτει και η προστασία της πνευµατικής ιδιοκτησίας. 3. Ελευθερία προσβάσεως του κοινού στα έργα τέχνης: εν περιλαµβάνεται όµως και δωρεάν αξίωση προσβάσεως. Είναι αντισυνταγµατική η απαγόρευση εισόδου εκτός από τις περιπτώσεις προστασίας της νεότητας ή για λόγους προστασίας της υγείας. 4. Το Κράτος υποχρεούται να έχει πολιτιστική πολιτική: άρα το Κράτος οφείλει να λάβει τα κατάλληλα µέτρα για την προστασία της πνευµατικής ιδιοκτησίας και να µεριµνά για την πρόσφορη διδασκαλία της τέχνης. Βεβαίως δε δικαιούται να κηδεµονεύει την τέχνη. ιάφοροι νόµοι που προβαίνουν στον χαρακτηρισµό ενός έργου ως τέχνη δεν αποτελούν ως προς τα κριτήριά τους αντισυνταγµατικό ορισµό της τέχνης, εάν βέβαια αφήνουν ανοιχτή την οδό για νέους πειραµατισµούς και µορφές τέχνης και είναι απαλλαγµένοι από αυθαίρετες διακρίσεις σχετικά µε το έργο ή το πρόσωπο συγκεκριµένου καλλιτέχνη. Πλάι στην υποχρέωση του Κράτους να προάγει και να αναπτύσσει την τέχνη, δε θεµελιώνεται και αγώγιµη αξίωση των καλλιτεχνών παρά µόνο στο µέτρο που το επιτρέπει ο νόµος.. Φορείς του δικαιώµατος της ελευθερίας της τέχνης Φορείς του δικαιώµατος, όπως συνάγεται από το άρθρο 16 1 εδ.α Σ, είναι κατ αρχήν τα φυσικά πρόσωπα, ηµεδαπά και αλλοδαπά, τα οποία µόνα είναι σε θέση να δηµιουργήσουν, παρουσιάσουν, εκτελέσουν, 28

30 κυκλοφορήσουν και απολαύσουν έργα τέχνης. Τα δικαιώµατα όµως επί των έργων τέχνης µπορεί να ανήκουν και σε νοµικά πρόσωπα όπως λ.χ. σε θέατρα, εκδοτικούς οίκους, αίθουσες συναυλιών κ.λ.π. Ακόµα, φορείς της ελευθερίας της τέχνης είναι και τα πρόσωπα που απολαµβάνουν (ή εµποδίζονται να απολαύσουν) ένα έργο τέχνης. Την ελευθερία της τέχνης µπορεί δηλαδή να επικαλεστεί όχι µόνο ο καλλιτεχνικός δηµιουργός, αλλά και το κοινό του. Ωστόσο, κατά καιρούς έχει απασχολήσει τα ελληνικά δικαστήρια το κατά πόσο έχουν έννοµο συµφέρον και ως εκ τούτου δικαίωµα να κινηθούν δικαστικά κατά κάποιου έργου τέχνης ή επιστήµης τα πρόσωπα που απολαµβάνουν τα δηµιουργήµατα αυτά. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν η υπόθεση του «Λεξικού του Μπαµπινιώτη» και του «Αλέξανδρου» - µια ταινία που προκάλεσε αρκετές αντιδράσεις. Συγκεκριµένα, διάφοροι πολιτικοί, δηµοτικοί και ποδοσφαιρικοί παράγοντες της Θεσσαλονίκης µε τον ισχυρισµό της προσβολής της προσωπικότητάς τους και της εθνικότητάς έκαναν αίτηση για απαγόρευση της κυκλοφορίας του έργου Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του καθηγητή Γ. Μπαµπινιώτη επειδή αυτό στο λήµµα «Βούλγαρος» κατέγραφε ως καταχρηστική, υβριστική σηµασία της λέξης «τον οπαδό ή παίκτη οµάδας της Θεσσαλονίκης (κυρίως ΠΑΟΚ)». Το Μον/λές Πρωτ/κείο Θεσ/νίκης, αφού προηγήθηκε προσωρινή διαταγή απαγόρευσης της κυκλοφορίας του Λεξικού, µε την 18134/1998 απόφασή του δέχθηκε τον ισχυρισµό των αιτούντων, εφάρµοσε το άρθρο 57 του ΑΚ, έκρινε ότι υπήρξε προσβολή της προσωπικότητας των αιτούντων, και διέταξε την απάλειψη του επίµαχου λήµµατος απειλώντας χρηµατική ποινή δύο εκατοµµυρίων δραχµών στην περίπτωση παραβίασης του διατακτικού της. Συχνά, όσοι ζητούν την απαγόρευση ενός έργου τέχνης (ή επιστήµης) δεν επιδιώκουν να απαλλαγούν οι ίδιοι από κάποια προσβολή 29

31 της δικής τους προσωπικότητας, αλλά θέλουν να «προστατεύσουν» άλλους από την έκθεσή τους στο βέβηλο έργο. Πρόσφατα, µια οµάδα δικηγόρων κατέθεσε αίτηση ασφαλιστικών µέτρων για την απαγόρευση της ταινίας «Αλέξανδρος» προτού καν αυτή προβληθεί και χωρίς φυσικά να την έχουν δει. Από τις πληροφορίες που είχαν, σχηµάτισαν την εντύπωση ότι στην ταινία εµφανιζόταν ο Μέγας Αλέξανδρος διαφορετικός από την ιδεατή εικόνα που είχαν εκείνοι γι αυτόν. Έσπευσαν, λοιπόν, να ζητήσουν την απαγόρευση της προβολής της ταινίας. Βασική επιδίωξή τους δεν ήταν η αποφυγή κάποιας ενδεχόµενης δικής τους προσβολής, αλλά να µην δει κανείς την ταινία να µην την δουν οι άλλοι. Ε. Οι διαστάσεις του δικαιώµατος πεδίο ισχύος Στο άρθρο 16Σ κατοχυρώνεται η ελευθερία της τέχνης ως α µ υ ν τ ι κ ό δικαίωµα και ως τέτοιο στρέφεται κατά της κρατικής αλλά και της ιδιωτικής εξουσίας και αξιώνει αποχή από κάθε επιθετική ενέργεια που εκδηλώνεται είτε µε πράξη, είτε µε παράλειψη 18. Ταυτόχρονα αναγνωρίζεται και π ρ ο σ τ α τ ε υ τ ι κ ή διάσταση του δικαιώµατος µε την οποία στρέφεται προς το Κράτος και αξιώνει προστασία από απειλές, αλλά και η δ ι ε κ δ ι κ η τ ι κ ή διάσταση, αφού το ίδιο το Σύνταγµα ανάγει σε υποχρέωση του Κράτους την ανάπτυξη και την προαγωγή της τέχνης. Από την υποχρέωση αυτή που έχει το Κράτος συνάγεται η υποχρέωση διαµόρφωσης της έννοµης τάξης κατά τρόπο πρόσφορο για την ανάπτυξη και προαγωγή της τέχνης. Ωστόσο, προστασία της τέχνης 18 Βλ. Α.Γ. ηµητρόπουλος, όπ.π., σελ 149 επ. 30

32 νοείται ότι υπάρχει όχι επί ζηµία άλλων προστατευοµένων ωσαύτως από το Σύνταγµα αγαθών. Ως εκ τούτου, αβάσιµα επικαλείται την ως άνω διάταξη η παραβαίνουσα επιχειρηµατίας του επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας θεάτρου ισχυριζόµενη ότι χάριν της τέχνης είναι συνταγµατικώς ανεκτές οι επεµβάσεις που γίνονται στα άλση (ΣτΕ 2568/81). ΣΤ. Περιορισµοί της ελευθερίας της τέχνης Το άρθρο 16Σ δεν αναφέρει κανένα περιορισµό γι αυτό το λόγο χαρακτηρίζεται και ανεπιφύλακτο δικαίωµα. Όµως αυτό δε σηµαίνει ότι ο καλλιτέχνης είναι legibus solutus 19, αλλά υπόκειται στους γενικούς περιορισµούς που θέτει το Σύνταγµα (άρθ. 5 1 και 25 1 Σ). «Οι γενικοί περιορισµοί των νόµων ισχύουν και για τους δηµιουργούς έργων τέχνης» 20. Έτσι, η ελευθερία της τέχνης εµπίπτει στους γενικούς περιορισµούς που αφορούν σε όλα τα δικαιώµατα σύµφωνα µε τα άρθρα 5 και 25 του Συντάγµατος. Η εφαρµογή του δικαιώµατος δεν πρέπει να έρχεται σε αντίθεση µε άλλες διατάξεις, να µην αντιβαίνει στα χρηστά ήθη ή τη δηµόσια τάξη, να µη γίνεται κατάχρηση δικαιώµατος και να µην παραβιάζονται τα δικαιώµατα των άλλων. Αξίζει να σηµειωθεί ότι τα χρηστά ήθη δεν αφορούν µόνο τη γενετήσια ηθική, αλλά όλες τις πλευρές των ανθρώπινων σχέσεων π.χ. µπορεί να αντίκειται στα χρηστά ήθη και µια αναπαράσταση βίας. Ως δηµόσια τάξη ορίζεται εκείνη που καθορίζουν οι νόµοι µε ουσιαστική έννοια και όχι απλώς οι απόψεις του 19 Τ.Προυσανίδης, Ατοµικά ικαιώµατα, Φροντιστηριακό βοήθηµα, 1997, σελ Βλ. Π.. αγτόγλου, όπ.π.,σελ

33 κυβερνώντος κόµµατος. Μόνο όταν θίγεται αυτή η ορθώς νοούµενη δηµόσια τάξη µπορεί ο νόµος να περιορίσει την ελευθερία της τέχνης. Πρόβληµα γεννάται όταν το δικαίωµα του άρθρου 16Σ συγκρούεται µε άλλο συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα. Τότε είναι θεµιτός ο π ε ρ ι ο ρ ι σ µ ό ς της ελευθερίας της τ έ χ ν η ς για καταστάσεις που είναι καθεαυτές παράνοµες. Η ελευθερία της τέχνης περιορίζεται από τους γενικούς νόµους, τους νόµους δηλαδή εκείνους που προστατεύουν ένα έννοµο αγαθό χωρίς να στρέφονται ούτε κατά ορισµένου προσώπου ούτε κατά ορισµένης καλλιτεχνικής δηµιουργίας ή τεχνοτροπίας, ούτε να καθιστούν αδύνατη ή να δυσχεραίνουν δυσανάλογα την άσκηση της τέχνης, της οποίας η ανάπτυξη και προαγωγή αποτελεί κατά το Σύνταγµα υποχρέωση του Κράτους. Η ελευθερία της τέχνης µπορεί να περιοριστεί χάριν κάποιων άλλων συνταγµατικά κατοχυρωµένων δικαιωµάτων. Όλες οι συνταγµατικές διατάξεις είναι, κατά γενική παραδοχή, ισοδύναµες µεταξύ τους. Όµως, είναι απαραίτητη η οριοθέτηση των δικαιωµάτων ακόµη κι αυτών που θεµελιώνονται ανεπιφύλακτα στο Σύνταγµα όταν έρχονται σε σύγκρουση µε συνταγµατικώς κατοχυρωµένα δικαιώµατα. Η µέθοδος της πρακτικής εναρµόνισης (διαµορφωµένη κυρίως στη γερµανική επιστήµη) εφαρµόζεται όταν παρουσιάζεται η ανάγκη να περιοριστεί ένα δικαίωµα το οποίο δε συνοδεύεται από επιφύλαξη νόµου προς χάρη άλλης συνταγµατικής διάταξης. Με αυτόν τον τρόπο διασφαλίζεται η εφαρµογή όλων των διατάξεων µέσα σ ένα πλαίσιο εξισορρόπησης των δικαιωµάτων. Παρακάτω θα δούµε αν και πώς περιορίζεται η ελευθερία της τέχνης όταν έρχεται σε αντίθεση µε άλλα δικαιώµατα και συγκεκριµένα µε την ελευθερία της θρησκείας. 32

34 IV. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ (Συρροή και Σύγκρουση) Η µεγάλη σηµασία της ελευθερίας της θρησκείας και η δυναµική και εξελικτική πορεία της ελευθερίας της τέχνης δηµιουργούν προβλήµατα και απορίες σχετικά µε το πώς θα πρέπει να αντιµετωπιστεί η περίπτωση κατά την οποία το δικαίωµα στην τέχνη έρχεται σε αντίθεση µε την ελευθερία της θρησκείας. Αναφύονται προβληµατισµοί, όπως ποιο δικαίωµα θα υποχωρήσει έναντι ποίου, αν θα υπάρχουν αµοιβαίες οριοθετήσεις και σε ποιο βαθµό. Πρέπει σε κάθε περίπτωση να κριθεί ποιο από τα έννοµα αγαθά που έρχονται αντιµέτωπα υπερέχει βάσει των κρινόµενων συνθηκών. Εκτός όµως από τη σύγκρουση αυτών των δύο συνταγµατικώς κατοχυρωµένων δικαιωµάτων είναι πολύ συνήθης η διαπίστωση της συρροής τους. Τι εννοούµε όµως µ αυτόν τον όρο και πότε παρατηρείται αυτό το φαινόµενο; Α. Συρροή των δύο δικαιωµάτων Έννοια Υπεροχή Σύµφωνα µε τον ορισµό που δίνει ο Α. ηµητρόπουλος 21, για συρροή θεµελιωδών δικαιωµάτων γίνεται λόγος στις περιπτώσεις, κατά τις οποίες µια και η αυτή ανθρώπινη ενέργεια εµπίπτει στο περιεχόµενο 21 Βλ.Α.Γ. ηµητρόπουλος,όπ.π., σελ.243 επ. 33

35 και εποµένως προστατεύεται από περισσότερες διατάξεις θεµελιωδών δικαιωµάτων. Μια συγκεκριµένη ανθρώπινη δραστηριότητα ατοµική ή συλλογική δεν ανταποκρίνεται ούτε πάντα, αλλά ούτε κατά κανόνα στους τύπους δραστηριότητας που προβλέπουν οι αφηρηµένοι κανόνες δικαίου. Έτσι, και στο πλαίσιο της ελευθερίας της τέχνης µία δραστηριότητα είναι δυνατόν να εµπίπτει, καθολικά ή εν µέρει, τόσο σ αυτό όσο και στο πλαίσιο της ελευθερίας της θρησκείας. Το ερώτηµα είναι ποιο ισχύει για να κρίνει τη σύνθετη δραστηριότητα. Για παράδειγµα, ένας ζωγράφος δηµιουργεί πίνακες που εκφράζουν τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Έχουµε συρροή της ελευθερίας της τέχνης και της ελευθερίας της θρησκείας. Στις περιπτώσεις συρροής πρόκειται για ένα και το αυτό «πραγµατικό» (Sachverhalt), δηλαδή για µία και την ίδια πράξη, την ίδια ανθρώπινη ενέργεια, η οποία εµφανίζεται µε περισσότερους νοµικούς χαρακτηρισµούς, είναι δηλαδή δυνατή η υπαγωγή της σε περισσότερες διατάξεις θεµελιωδών δικαιωµάτων. Μια και η αυτή ανθρώπινη συµπεριφορά συνιστά ταυτόχρονη άσκηση περισσότερων ατοµικών ελευθεριών. Στις περιπτώσεις αυτές συρρέουν, συναντώνται περισσότερα δικαιώµατα και συντρέχει η ταυτόχρονη εφαρµογή των αντίστοιχων συνταγµατικών διατάξεων στην ίδια περίπτωση. Πρόκειται για πολλαπλή συνταγµατική προστασία του ίδιου φορέα δικαιώµατος. Στις περιπτώσεις συρροής τίθεται συχνά το ερώτηµα της «προτίµησης», εποµένως και της εφαρµογής µιας από τις περισσότερες διατάξεις. Το ζήτηµα τίθεται «διαζευκτικά». Η εφαρµογή της µίας ή της άλλης διάταξης δυνατόν να συνεπάγεται διαφοροποιήσεις ως προς τη συνταγµατική προστασία. Πάντως η συνταγµατική αυτή τοποθέτηση δεν είναι πάντοτε ορθή. Κυρίως σε περιπτώσεις «µικτών δικαιωµάτων» το ζήτηµα δεν εµφανίζεται µε τη µορφή της επιλογής, αλλά της σύνθεσης 34