Αγροτουρισμός. Μάθημα: Εισαγωγή στη Θεωρία του Τουρισμού. Καθηγητής: Βελισσαρίου Ευστάθιος. Κατεύθυνση: Διοίκηση Τουριστικών Επιχειρήσεων

Transcript

1 Αγροτουρισμός Μάθημα: Εισαγωγή στη Θεωρία του Τουρισμού Καθηγητής: Βελισσαρίου Ευστάθιος Κατεύθυνση: Διοίκηση Τουριστικών Επιχειρήσεων ΤΕΙ Θεσσαλίας - 22/11/2016

2 Εννοιολογική προσέγγιση Ο "Αγροτουρισμός" με οποιαδήποτε μορφή αυτός και αν εννοείται, αποτελεί μια ήπια μορφή τουρισμού. "Ήπιος Τουρισμός είναι ένας ποιοτικά αναβαθμισμένος Τουρισμός, ειδικότερα φιλόξενος Τουρισμός, που με διακριτική ενσωμάτωση των φιλοξενουμένων, αποφέρει οικονομικά οφέλη για τους ημεδαπούς και δημιουργεί κλίμα αμοιβαιότητας μεταξύ ημεδαπών και επισκεπτών ενώ ταυτόχρονα δεν επηρεάζει ούτε το οικολογικό περιβάλλον ούτε και την κοινωνιοκουλτούρα της περιοχής."

3 Οι 2 βασικοί Τύποι Αγροτουρισμού Α. Εκείνος που καλύπτει την φιλοξενία των επισκεπτών σε μεγάλα αγροκτήματα, όπου οι φιλοξενούμενοι συμμετέχουν στις γεωργικές εργασίες αλλά και την καθημερινότητα και τον τρόπο ζωής των ιδίων των αγροτών. Ο τύπος αυτ γνωστός ως "Farmhouse holidays" (Διακοπές σε αγροκτήματα), εφαρμόζεται σε κράτη, όπου υπάρχουν μεγάλες γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Β. Εκείνος όπου οι επισκέπτες φιλοξενούνται σε μικρά καταλύματα, όπου εκτός από την διαμονή τους προσφέρεται και πρωινό γεύμα. Ο Τύπος αυτός του αγροτουρισμού είναι γνωστός διεθνώς με το όνομα "Bed and Breakfast" και συνηθίζεται στις χώρες όπου ο γεωργικός κλήρος είναι μικρός. Βλ. Παπακωνσταντινίδης, Λ. : Αγροτουρισμός, στον δρόμο για την τοπική ανάπτυξη, σελ

4 Ορισμός του Αγροτουρισμού Σύμφωνα με απόφαση του Ε.Ο.Τ το 1983 ορίσθηκε ως αγροτουρισμός : "Η τουριστική εκείνη δραστηριότητα που αναπτύσσεται σε χώρο μη αστικό από τους απασχολούμενους κύρια στη γεωργία, σε μικρές μονάδες οικογενειακής ή συνεταιριστικής μορφής, με στόχο την δημιουργία συμπληρωματικού εισοδήματος στον τοπικό πληθυσμό, τόσο από την ενοικίαση των καταλυμάτων στους τουρίστες, όσο και από την τροφοδοσία αυτών με προϊόντα τοπικής παραγωγής καθώς επίσης και προϊόντα συναφών δραστηριοτήτων (χειροτεχνίας-οικοτεχνίας) επιτοπίως παραγομένων".

5 Μορφές Αγροτουρισμού 1. Αγροκτήματα διακοπών 2. Αγροτουριστικά χώρια 3. Ψαροχωρια 4. Παραδοσιακοί οικισμοί 5. Ορεινά χωριά 6. Χώρια ιδιαίτερου φυσικού κάλλους 7. Αγροκτήματα Οινοτουρισμού

6 Εναλλακτικές δραστηριότητες Στις ήπιες μορφές εναλλακτικής τουριστικής δραστηριότητας εντάσσονται μία πληθώρα από δραστηριότητες, όπως: Περιήγηση - ορειβασία ποδηλασία ιππασία κολύμπι συμμετοχή σε πολιτιστικές εκδηλώσεις παρατήρηση χλωρίδας και πανίδας συμμετοχή σε οικοτεχνία, χειροτεχνία συμμετοχή σε τοπικές ασχολίες και εργασίες συλλογή φρούτων και καρπών της φύσης Εκμάθηση παραδοσιακών χορών Παρακολούθηση σεμιναρίων (ιστορικού, λαογραφικού, πολιτιστικού περιεχομένου) Επίσκεψη μουσείων κ.λπ.

7 Στόχοι των αγροτοτουριστικών προγραμμάτων α. Η συμπλήρωση και βελτίωση του γεωργικού εισοδήματος. β. Η βελτίωση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης του αγροτικού πληθυσμού. γ. Η συγκράτηση του αγροτικού πληθυσμού στον τόπο της διαμονής του. δ. Η διατήρηση και βελτίωση του φυσικού περιβάλλοντος. ε. Η διατήρηση, η προβολή και η αξιοποίηση της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς. στ. Η ανάπτυξη του αγροτουρισμού που παρουσιάζει μια αυξανόμενη ζήτηση στην αγορά.

8 Η Πρωτοβουλία Leader Η Πρωτοβουλία Leader (Liaisons Entre Actions de Développment de l Economie Rurale)* αποτελεί κοινοτική πρωτοβουλία στο πλαίσιο των διαρθρωτικών ταμείων για την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών. Στην δεύτερη φάση αυτής της πρωτοβουλίας (Leader ΙΙ) διατίθενται πιστώσεις ύψους 1,755 δισεκατ. ECU ( ). Στο Leader ΙΙ συμμετείχαν περιοχές του στόχου 1 (αναπτυξιακά καθυστερημένες περιφέρειες), του στόχου 5β (ευαίσθητες αγροτικές περιοχές) και περιοχές του στόχου 6 (βόρειες περιοχές με πολύ χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης). *Δεσμοί μεταξύ των δράσεων για την ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας.

9 Στόχοι του προγράμματος Leader ΙΙ ήταν, προκειμένου να συνεχιστεί η δραστηριότητα του Leader Ι ( ), να ενθαρρύνει τις υποδειγματικές τοπικές πρωτοβουλίες αγροτικής ανάπτυξης, να παρέχει στήριξη σε δράσεις καινοτόμου, υποδειγματικού και μεταβιβάσιμου χαρακτήρα, οι οποίες παρουσιάζουν τις νέες οδούς που μπορεί να ακολουθήσει η αγροτική ανάπτυξη, να πολλαπλασιάσει τις ανταλλαγές εμπειριών και την μεταφορά τεχνογνωσίας και να παρέχει στήριξη σε προγράμματα διακρατικής συνεργασίας τα οποία προέρχονται από τοπικούς φορείς των αγροτικών περιοχών και εκφράζουν την αλληλεγγύη τους.

10 Το Leader ΙΙ παρείχε χρηματική συνδρομή σε δύο κατηγορίες δικαιούχων : Στις ομάδες «τοπικής δράσης», στις οποίες συμμετέχουν δημόσιοι και ιδιωτικοί εταίροι, οι οποίοι διαμορφώνουν από κοινού μία στρατηγική και καινοτόμα μέτρα για την ανάπτυξη μιας αγροτικής περιοχής περιορισμένης έκτασης (λιγότεροι από κάτοικοι). Άλλους συλλογικούς δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς του αγροτικού χώρου (τοπικοί οργανισμοί, συμβουλευτικά επιμελητήρια συνεταιρισμοί, ενώσεις κ.λπ.) υπό τον όρο ότι η δράση τους, περισσότερο θεματική εντάσσεται στο πλαίσιο μιας λογικής ανάπτυξης μιας τοπικής γεωγραφικής ενότητας. Στα πλαίσια του Leader Ι λειτουργούσαν στην Ευρώπη 217 ομάδες ΤΟΠΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ Leader, εκ των οποίων οι 26 στην Ελλάδα. Ειδικότερα στις περιοχές : Ψηλορείτη, Μεσσηνίας, Κιλκίς, Κοζάνης, Λασιθίου Σητείας, Καλαμπάκας-Πύλης, Ευρυτανίας, Κάτω Αχαΐας, Λευκάδας, Λήμνου, Μυτιλήνης, Ηλείας, Θήβας, Ελασσόνας, Δυτικής Κρήτης, Πιερίας, Έβρου, Αμβρακικού, Χαλκιδικής, Γορτυνίας, Καβάλας, Ροδόπης, Λακωνίας, Θεσσαλονίκης, Ηπείρου και Καϊμακτσαλάν Βεγορίτιδος. Στο Leader ΙΙ έχουν αυξηθεί οι ομάδες τοπικής δράσης, αλλά έχει υπάρξει και οργανωτική αναδιάρθρωση.

11 Βελισσαρίου Ευστάθιος

12 Προϋποθέσεις ανάπτυξης Αγροτουρισμού 1 α. Η ύπαρξη ιδιαίτερου φυσικού περιβάλλοντος ή και η ύπαρξη ιδιαίτερων χαρακτηριστικών / εκδηλώσεων ή δραστηριοτήτων, που λειτουργούν ως πόλος έλξης. β. Η μέχρι σε ένα βαθμό καλή συγκοινωνιακή πρόσβαση στην περιοχή αγροτουριστικής ανάπτυξης. γ. Η αποδοχή και συνεργασία των κατοίκων της περιοχής στην ανάπτυξη αγροτουρισμού. Ταυτόχρονα το νομικό σχήμα του να είναι ισχυρό, ευέλικτο στη λειτουργία του αλλά και δημοκρατικό στη λήψη των αποφάσεων. δ. Η ενεργοποίηση του ενδογενούς δυναμικού μέσα στον μικρό χώρο, η δημιουργία ψυχολογίας ομάδας, η συνεργασία κάτω από τον κοινό στόχο. ε. Επιμόρφωση των κατοίκων της περιοχής, ως προς τις αγροτουριστικές δραστηριότητες αλλά και γενικότερα ως προς τον τουρισμό. στ. Η αλληλοσύνδεση των παρεμβάσεων, κάτω από ένα συγκεκριμένο στρατηγικό στόχο. 1 Βελισσαρίου Ευστάθιος (2007) : Τουρισμός υπαίθρου στην Ελλάδα: Προβλήματα, προϋποθέσεις και ορθολογική διαχείριση. 3 ο Συνέδριο Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού. Φλώρινα 15 Δεκεμβρίου 2007.

13 Διεθνής εμπειρία στον αγροτουρισμό 1. Γαλλία Από το 1952 με την ίδρυση της οργάνωσης <Agricolture et Tourisme>, που στόχευε στην προσφορά πολιτιστικών γνώσεων, πληροφοριών και εκπαιδευτικών σεμιναρίων στους αγρότες που ήθελαν ν' ασχοληθούν με τον αγροτουρισμό. Τον "πράσινο τουρισμό" <toyrisme vert>, όπως τον αποκάλεσαν για να τον ξεχωρίσουν από τον "γαλάζιο τουρισμό" <toyrisme bleu>. Ετσι επίσημα το 1954 ιδρύθηκαν τα αγροτικά καταλύματα της Γαλλίας, που ήταν κυρίως διαμερίσματα στ' αγροκτήματα ή στ' αγροτικά σπίτια. Στο τέλος του 1983 στην Ομοσπονδία ανήκαν 91 Ενώσεις με συνολική δυναμικότητα κλινών. 2. Ιταλία Η ανάπτυξη του αγροτουρισμού στην Ιταλία παρουσίασε την ίδια προβληματική με την γενική της ανάπτυξη, με χαρακτηριστικό της γνώρισμα τις ανισότητες ανάμεσα βορρά (τρίγωνο Μιλάνο, Γένοβα, Τεργέστη) και της μεσημβρινής Ιταλίας. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα του αγροτικού τουρισμού στην Ιταλία είναι ότι παρουσιάζει μια αυτόνομη ανάπτυξη, μια ανάπτυξη δηλαδή χωρίς προγραμματισμό και ιδιαίτερη κρατική παρέμβαση, που προωθείται στον βαθμό που συμπληρώνει τη γενική τουριστική προσφορά της χώρας με μια μεγάλη ποικιλία μορφών φιλοξενίας (διαμερίσματα, δωμάτια, αγρόσπιτα κ.τ.λ.).

14 3. Αγγλία Ο αγροτουρισμός στην Αγγλία αναπτύχθηκε κύρια στη νοτιοδυτική Αγγλία και στην Ουαλία. περιοχές αραιοκατοικημένες, όπου για τους αγρότες είναι μια σημαντική πηγή εισοδήματος και έχουν σαν στόχο την ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού, χωρίς ν'αντικαταστούν άλλες δραστηριότητες. Τα δάνεια που χορηγούνται για αγροτικές επενδύσεις φθάνουν μέχρι λίρες κατά εκμετάλλευση και δεν ξεπερνούν το 80 % της συνολικής δαπάνης. Στην Αγγλία υπάρχουν σήμερα περίπου αγροκτήματα, με ένα ετήσιο κύκλο εργασιών από τον αγροτουρισμό 75 έως 200 εκατομμύρια λίρες, που ενισχύουν κύρια τις μικρές ορεινές μονάδες. 4. Ιρλανδία Στην Ιρλανδία οργανωμένος αγροτικός τουρισμός εμφανίζεται από το Όσοι διαθέτουν αγροτικά καταλύματα συμμετέχουν στον οργανισμό "Failte tu aithe", ο οποίος ασχολείται με το Μάρκετινγκ του αγροτουρισμού και επιπλέον προωθεί τα συμφέροντα των μελών του.

15 5. Δανία Στη Δανία ο αγροτουρισμός άρχισε να αναπτύσσεται στο τέλος της δεκαετίας του '60 με την πρωτοβουλία αγροτικών οργανώσεων και τουριστικών οργανισμών, που πρόβαλαν και διαφήμιζαν δύο τύπους αγροτικού τουρισμού : τις "αγροτικές διακοπές", συνήθως διακοπές μέσα σε αγροκτήματα και τις "διακοπές χωρίς φροντίδα" που μπορούν να είναι και σε ανεξάρτητα καταλύματα και χωρίς την προσφορά διατροφής στους τουρίστες. 6. Γερμανία Στην Γερμανία ο αγροτουρισμός παρουσίασε σημαντική αύξηση, αφού υπολογίζεται ότι περίπου αγρότες νοικιάζουν δωμάτια σε τουρίστες, που ξεπερνούν το μισό εκατομμύριο τον χρόνο. Τελευταία καταβάλλεται προσπάθεια αναβίωσης παλαιών αγροτικών οικισμών και μετατροπής τους σε τουριστικά χωριά.

16 7. Βέλγιο Στο Βέλγιο ο αγροτουρισμός δεν παρουσιάζει αξιόλογη ανάπτυξη, παρά το γεγονός ότι από το 1973 δημιουργήθηκαν οι πρώτες Οργανώσεις Αγροτικού Τουρισμού. Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι η προώθηση του αγροτοτουρισμού στο Βέλγιο αποσκοπεί στην αναζωογώνηση αγροτικών κοινοτήτων με την δημιουργία συμπληρωματικής απασχόλησης για τους κατοίκους. 8. Ολλανδία Στην Ολλανδία ο αγροτουρισμός προωθήθηκε περισσότερο μέσω επιχειρηματιών που διοργάνωναν τουριστικές ενημερωτικές εκδρομές σε ψαροχώρια και χωριά που παρασκεύαζαν διάφορα τυριά. Κατά αυτόν τον τρόπο στην Ολλανδία παρουσιάζεται μια άμεση σχέση του τουρισμού με την γεωργία και το εμπόριο και ο αγροτουρισμός αναπτύσσεται στις επαφές των τουριστών με τις παραδοσιακές ενασχολήσεις του ντόπιου πληθυσμού στα αγροτικά χωριά.

17 9. Ισραήλ Στο Ισραήλ η ανάπτυξη του αγροτουρισμού παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα, αφού αναπτύχθηκε για λόγους εθνικούς και κοινωνικούς στο νεοσύστατο κράτος. Η κολλεκτιβιστική οργάνωση της αγροτικής οικονομίας δίνει μια ιδιαιτερότητα στον αγροτουρισμό και οι φιλοξενούμενοι λαμβάνουν σχεδόν δωρεάν διαμονή και διατροφή έναντι προσωπικής εργασίας στα "Κιμπούτς". 10. Αμερική Στην Βόρεια Αμερική πολλοί παράγοντες συνέβαλλαν στην ανάπτυξη του αγροτοτουρισμού. Η αστικοποίηση αφενός και η αγάπη για την φύση και η ζωή σε ράντζο βρήκαν πρόσφορο έδαφος για τις "διακοπές σε αγρόκτημα" (vacation farm). Κύριοι πελάτες αυτών των διακοπών είναι αστοί και ως εκ' τούτου τα περισσότερα αγροκτήματα βρίσκονται κοντά σε αστικά κέντρα, ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται μια άμεση εξάρτηση του αγροτουρισμού από τον τουρισμό. 11. Καναδάς Στον Καναδά παρουσιάζεται μια ανάπτυξη του αγροτουρισμού ανάλογη με αυτόν της Αμερικής.

18 Η Ελληνική Εμπειρία στον αγροτουρισμό 1. Γυναικείος Αγροτουριστικός συνεταιρισμός στην Πέτρα Μυτιλήνης Ο γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός της Πέτρας στη Λέσβο δημιουργήθηκε το 1983 με τη βοήθεια της Γενικής Γραμματείας Ισότητας, της νομαρχείας Λέσβου, του Ε.Ο.Τ. και άλλων οργανισμών. Ο συνεταιρισμός έχει 250 δωμάτια και 265 κλίνες στα σπίτια των γυναικών μελών του. Στο γραφείο του συνεταιρισμού λειτουργεί έκθεση στην οποία οι επισκέπτες μπορούν να αγοράσουν παραδοσιακά γλυκά, υφαντά και κεραμικά - παραδοσιακής τέχνης των κατοίκων της Λέσβου. Στο συνεταιριστικό εστιατόριο που υπάρχει εκεί οι επισκέπτες έχουν την δυνατότητα να δοκιμάσουν παραδοσιακά και γλυκά που έχουν ετοιμάσει τα μέλη του συνεταιρισμού.

19 2. Γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός στη Χίο Ο γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός της Χίου δημιουργήθηκε το 1985 με πρωτοβουλία της Γενικής Γραμματείας Ισότητας και της νομαρχίας Χίου, και με τη βοήθεια του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (Ε.Ο.Τ.) και άλλων οργανισμών Ο.Α.Ε.Δ. Ε.Λ.Κ.Ε.Π.Α. Αγροτική Τράπεζα κ.α. Περιλαμβάνει τα τέσσερα μαστιχοχώρια της Χίου (αλλιώς ονομαζόμενα Νοτιοχώρα - τα νοτιότερα χωριά ): Αρμόλια, Πυργί, Ολυμπος και Μεστά. Ο συνεταιρισμός διαθέτει 44 δωμάτια (98 κλίνες) στα σπίτια των γυναικών που συμμετέχουν στον συνεταιρισμό. Τα δωμάτια διαθέτουν μπάνιο και τον υπόλοιπο απαραίτητο εξοπλισμό. Οι φιλοξενούμενοι έχουν την δυνατότητα να δοκιμάσουν την παραδοσιακή κουζίνα της Χίου, και επίσης να συμμετέχουν (εφόσον το επιθυμούν) στην καθημερινή ζωή και στις αγροτικές ενασχολήσεις, από τις οποίες ίσως το μάζεμα της μαστίχας (από Ιούνιο μέχρι Σεπτέμβριο) παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Γενικά οι γυναίκες των τεσσάρων χωριών προσφέρουν μια νέα απάντηση απέναντι στον "βιομηχανικό" τουρισμό, η εναλλάκτική μορφή του αγροτουρισμού με φιλοξενία στα ίδια τους τα σπίτια.

20 3. Γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός στη Αράχωβα Ο γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός της Αράχωβας δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία των γυναικών και με την βοήθεια της Διεύθυνσης Εσωτερικών Γεωργικής Οικονομίας μέσω του Υπουργείου Γεωργίας, της Γενικής Γραμματείας Ισότητας του Ε.Ο.Τ. και άλλων οργανισμών. Οι γυναίκες της Αράχωβας αποφασίσαν να δημιουργήσουν τον δικό τους συνεταιρισμό με σκοπό να αυξήσουν το βιοτικό τους επίπεδο και να βελτιώσουν τις συνθήκες, όπως και να προσφέρουν μια νέα μορφή διακοπών μέσα στα φιλόξενα σπίτια τους. Ο συνεταιρισμός διαθέτει 200 κλίνες στα σπίτια των γυναικών - συνεταίρων. Τα λουτρά είναι ιδιωτικά ή κοινόχρηστα, ενώ το πρωινό είναι εμπλουτισμένο με τοπικά προϊόντα. Και εδώ οι φιλοξενούμενοι έχουν την δυνατότητα να συμμετάσχουν στις καθημερινές ενασχολήσεις και εργασίες και ειδιαίτερα στα υφαντά. Στα γραφεία του συνεταιρισμού λειτουργεί έκθεση στην οποία οι επισκέπτες μπορούν να αγοράσουν τα περίφημα υφαντά των γυναικών της Αράχωβας με παραδοσιακά σχέδια.

21 4. Γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός Αγίου Γερμανού στις Πρέσπες Ο γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός του Αγίου Γερμανού στις Πρέσπες δημιουργήθηκε με την βοήθεια της Ν.Ε.Ι. Φλώρινας, της Γενικής Γραμματείας Ισότητας, της Νομαρχίας Φλώρινας, του Ε.Ο.Μ.Μ.ΕΧ, του ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ και άλλων οργανισμών. Ο συνεταιρισμός περιλαμβάνει 25 κλίνες σε παραδοσιακά, ανακαινισμένα σπίτια στον Αγιο Γερμανό. Οι επισκέπτες έχουν την δυνατότητα να χαρούν την παραδοσιακή κουζίνα, που βασίζεται στις ποικιλίες ψαριών από τις λίμνες των Πρεσπών και να συμμετάσχουν αν το επιθυμούν στην καθημερινή ζωή και τις αγροτικές εργασίες. 5. Γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός της Μαρώνιας Ο γυναικείος αγροτοτουριστικός συνεταιρισμός της Μαρώνιας δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία της Γενικής Γραμματείας Ισότητας και την βοηθεία της Νομαρχίας Ροδόπης, του ΥΠΕΧΩΔΕ του Ε.Ο.Τ. και άλλων οργανισμών. Και εδώ οι επισκέπτες έχουν την δυνατότητα να δοκιμάσουν την παραδοσιακή κουζίνα και να συμμετάσχουν αν το επιθυμούν στην καθημερινή ζωή και τις αγροτικές εργασίες. 6. Αγροτοτουριστικός και Παραγωγικός Συνεταιρισμός Γυναικών Αμπελακίων Λάρισας Ιδρύθηκε το Φεβρουάριο του 1985 με 25 μέλη - γυναίκες. Πρίν την ίδρυση του Συνεταιρισμού υπήρχε πρόβλημα στην παραμονή των επισκεπτών της περιοχής εφόσον δεν υπήρχαν ξενοδοχεία, πανσιόν και εστιατόρια.

22 Προβλήματα αγροτουριστικών επιχειρήσεων 1 Άστοχες επενδύσεις. Η έλλειψη πόρων Έλλειψη κατάρτισης Έλλειψη οργανωμένης προώθησης πωλήσεων Έλλειψη μέτρων προβολής και διαφήμισης Μικρό τμήμα της αγοράς Μικρές ομάδες τουριστών Απαιτήσεις για ύπαρξη επιπρόσθετου και εξειδικευμένου προσωπικού 1 Βελισσαρίου Ευστάθιος (2007) : Τουρισμός υπαίθρου στην Ελλάδα: Προβλήματα, προϋποθέσεις και ορθολογική διαχείριση. 3 ο Συνέδριο Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού. Φλώρινα 15 Δεκεμβρίου 2007.